(część)
(część)
ABNEGACJA
Odmawianie sobie czegoś; nie dbanie o własne wygody, o swój wygląd; zaniedbanie
się.
ABSOLUT
Pojęcie filozoficzne, oznaczające byt niezależny od innych, doskonały, nie mający
przyczyny i nieograniczony. Absolutem może być więc na przykład Bóg, albo jakaś
doskonała idea.
AFORYZM
Krótkie, zwięźle sformułowanie jakiejś prawdy o charakterze filozoficznym.
AKCJA
Akcja to ciąg zdarzeń dający się wyodrębnić w fabule dzieła literackiego(dramatu,
opowiadania, powieści, poematu epickiego), pozostających ze sobą w związku
przyczynowo - skutkowym i stanowiących rezultat celowego postępowania postaci
literackich. Akcji przeciwstawia się kontrakcje -równoległy, lecz zmierzający w
odwrotnym kierunku ciąg zdarzeń; zespól wysiłków podjętych przez obóz przeciwny dla
opóźnienia lub uniemożliwienia osiągnięcia celu. Zderzenie akcji i kontrakcji stanowią
podstawę konfliktu, a najwyższe ich nasilenie to punkt kulminacyjny.
Strona 2 z 35
ALEGORIA
Alegoria to motyw zawarty w dziele literackim (przedmiot, postać, sytuacja, zdarzenie)
lub zespól motywów przedstawiający w sposób obrazowy pewne abstrakcyjne pojęcia lub
idee. Motyw ów oprócz swego znaczenia jawnego, dosłownego, danego bezpośrednio
przez sens poszczególnych wyrazów, które się do niego odnoszą, ma także znaczenie
ukryte (alegoryczne), wymagające rozszyfrowania przez odbiorcę. Znaczenie to odczytuje
odbiorca dzięki znajomości pewnych stałych związków o charakterze konwencjonalnym,
przekazywanych w tradycji kulturowej, religii sztuce. Znaczenie alegoryczne jest umowne
i ustalone; daje się zrozumieć tylko w jeden sposób.
ANAFORA
Powtórzenie tego samego słowa lub zwrotu na początku kolejnych segmentów
wypowiedzi: grup składniowych, zdań, wersów, strof, zazwyczaj ukształtowanych
paralelnie.
ANIMIZACJA
Ożywienie, nadanie przedmiotom martwym cech istot żywych.
ANTROPOCENTRYZM
Pogląd, zgodnie z którym człowiek jest ośrodkiem i celem wszechświata, istotą stojącą
w centrum zainteresowania nauki, sztuki, literatury. Antropocentryzm rozwinął się w
starożytności, oddziaływał też na renesans, oświecenie i pozytywizm.
ANTYK
Epoka kulturowa i historyczna, trwająca od najdawniejszych czasów w historii
ludzkości do upadku Cesarstwa Zachodnio-rzymskiego.
ANTYURBANIZM
Wynikająca z niechęci do wielkich miast gloryfikacja życia na wsi. Występuje w
twórczości Reymonta. Cywilizacja wielkomiejska postrzegana jest jako źródło zagrożeń
dla człowieka, jako miejsce walki, strachu, zmagania się z życiem, wreszcie gwałtu,
cierpień, krzywdy i katastrofy. Wieś natomiast to oaza spokoju, sielanki, poczucia
bezpieczeństwa i piękna.
APOKALIPSA
Objawienie, wizja dotycząca jakiejś katastrofy, kataklizmu, przeważnie końca świata.
APOSTROFA
Bezpośredni zwrot do osoby, bóstwa, uosobionego przedmiotu.
ARCHETYP
Stały i niezmienny prawzorzec zachowań i postaw ludzkich, utrwalony w świadomości
zbiorowej każdej społeczności. Po raz pierwszy wzorce archetypiczne zostały zapisane i
utrwalone w mitach.
ARTYKUŁ
Podstawowa forma dziennikarska. Pojawił się w początkach XVIII wieku. Jest to
niewielkich rozmiarów wypowiedź publicystyczna na aktualne w danym momencie
tematy. Jest to gatunek publicystyczny odmienny od pozostałych gatunków prasowych.
ASCEZA
Skrajna postawa polegająca na wyrzeczeniu się wszelkich przyjemności życia i dóbr
doczesnych w imię miłości do Boga. Asceci świadomie dążyli do cierpienia i
samozniszczenia uważając, że w ten sposób już na ziemi zapewniają sobie uzyskanie
zbawienia wiecznego.
ATEIZM
Pogląd odrzucający istnienie Boga i przeczący istnieniu wszelkich sił
nadprzyrodzonych. Pojawił się w pismach francuskiego filozofa przyrody Paula Holbacha.
W oświeceniu był to nurt bardzo rozpowszechniony ze względu na to, że uznano
podstawy religii katolickiej za niezgodne z rozumem.
AUTOBIOGRAFIZM
Wplatanie do utworu własnych przeżyć i losów autora, a także zdarzeń, których autor
był świadkiem. Inaczej: włączanie do utworu fragmentów własnej biografii.
BAJKA
Bajka to wierszowana alegoryczna opowieść o zwierzętach lub ludziach, niekiedy o
roślinach czy przedmiotach, która śluzy do wypowiedzenia pewnej nauki moralnej o
charakterze ogólnym i powszechnym, dotyczącej stosunków między ludźmi; prawda ta
wypowiadana jest bezpośrednio, zwykle jako pointa na końcu utworu, niekiedy już na
początku, bądź też jest tylko sugerowana czytelnikowi; postacie działające wyposażone są
w pewne cechy jednoznaczne i niezmienne (wilk - drapieżnik, lis - zdrajca); bajkę
charakteryzuje na ogół dyscyplina językowa i dążenie do łatwego nawiązania kontaktu z
odbiorca co może się wyrażać potocznością języka i stylem gawędziarskim. Podział bajek:
narracyjna (np. La Fontaine, Francja XVII w.), stanowiąca jakby zwięzła nowele o
nieskomplikowanej akcji i z nie wieloma postaciami oraz bajka epigramatyczna,
przeważnie cztero-wersowa, rysująca pewna elementarna sytuacje, a na jej tle paralelizm
lub kontrast postaw. W okresie oświecenia bajka stała się jednym z głównych gatunków,
służyła dydaktyce i moralizatorstwu.
BALLADA
Gatunek mieszany, obejmujący pieśni autora o charakterze epicko-lirycznym, nasycone
elementami dramatycznymi. Ballada stoi więc na pograniczu epiki i liryki: posiada
charakterystyczne dla epiki fabułę oraz narrację. Jednak układ stroficzny i nastrojowość są
charakterystycznymi cechami dla liryki. Tematyka ballad jest z reguły niezwykła,
fantastyczna, zazwyczaj zaczerpnięta z legend i podań ludowych.
BAŚŃ
Jeden z gatunków epickich wywodzących się z tradycji ludowej, o treści fantastycznej.
Bohaterowie walczą z siłami nadprzyrodzonymi. Występują w niej wydarzenia,
przedmioty i sytuacje fantastyczne. Zawsze dobro zwycięża, a zło zostaje pokonane.
BEHAWIORYZM
Kierunek w psychologii XX wieku, oparty na założeniu, że przedmiotem badań może
być jedynie zachowanie człowieka i jego reakcje na świat zewnętrzny. Behawioryzm w
literaturze wywodzi się z naturalizmu, ukazuje bohatera w bezpośrednim działaniu.
BYRONIZM
Postawa romantyczna, stworzona przez angielskiego poetę Byrona, autora powieści
poetyckiej Giaur. Bohater byroniczny to jeden z prototypów bohatera romantycznego. Jest
samotnikiem i indywidualistą, człowiekiem tajemniczym, o bogatym życiu wewnętrznym.
Cechuje go ponadto skłócenie z otaczającym światem i skłonność do popełniania czynów
zbrodniczych, motywowanych jednak wysokimi uczuciami.
CHŁOPOMANIA
Fascynacja chłopami, wynikająca z odkrycia w ludziach prostych wartości zatraconych
przez zepsutych cywilizacją mieszczan. Jednak ten podziw dla chłopów, ich obyczajów i
zwyczajów był bardzo płytki, nie łączył się ze zrozumieniem praw regulujących życie na
wsi.
CZASOPIŚMIENNICTWO
Ogromne znaczenie w rozwoju kultury polskiej miało założenie czasopism, przede
wszystkim "Monitora", oraz otwarcie pierwszego w Polsce teatru publicznego. W 1765
roku pojawiają się pierwsze numery "Monitora" wydawanego i redagowanego przez
FRANCISZKA BOHOMOLCA (1721-1784). Pismo, wzorowane na angielskim czasopiśmie
"Spektator", ukazywało się dwa razy w tygodniu i rozwijało działalność społeczna,
polityczna i oświatowa. Do współpracowników "Monitora" należeli wybitni pisarze, jak
Ignacy Krasicki czy Adam Naruszewicz. Na lamach czasopisma propagowano idee
oświecenia, walczono z ciemnota i zacofaniem, ośmieszano sarmatyzm szlachecki.
Głównym przedmiotem krytyki stała się obyczajowość szlachecka, a przede wszystkim
pijaństwo, marnotrawstwo, życie nad stan, okrucieństwo wobec poddanych, pogoń za
cudzoziemszczyzna. Innym czasopismem, o charakterze typowo literackim, były "Zabawy
Przyjemne i Pożyteczne". Przyczyniło się ono do kształtowania smaku literackiego,
rozwijało zamiłowanie do książki i szerzyło znajomość twórczości najwybitniejszych
pisarzy. W "Zabawach..." drukowali swoje utwory tacy poeci jak: Krasicki, Naruszewicz,
Kniaznin, Zablocki i Wegierski, a redaktorem pisma był najpierw JAN ALBERTRANDI
(1731-1808), a później ADAM NARUSZEWICZ (1733-1796). Do najbardziej popularnych
czasopism ukazujących się codziennie należała "Gazeta Warszawska", a w okresie obrad
Sejmu Czteroletniego "Gazeta Narodowa i Obca", poświecona zagadnieniom
politycznym.
DADAIZM
Awangardowy ruch literacko-artystyczny powstały w Szwajcarii, rozwijający się w
latach 1916-1923. Będąc anarchiczną negacją dotychczasowej sztuki, dadaizm odrzucał
wszelkie rygory i autorytety na rzecz swobodnych skojarzeń, fantazji i absurdalnego
dowcipu. W literaturze miał postać potoku kojarzonych automatycznie słów lub
bezznaczeniowego zespołu dźwięków i liter.
DEIZM
Pogląd filozoficzny zakładający istnienie Boga -
stwórcy świata, jednak nie ingerującego w bieg wydarzeń na tym świecie. Deizm to owoc
racjonalizmu przeciwstawiającego się wiedzy objawionej i dogmatom wiary; deiści uznaw
ali wagę nakazów moralnych płynących z religii, odrzucali natomiast objawienie i wyznan
iowe formy wiary. Deistami byli Diderot oraz Wolter, obaj walczący z fanatyzmem religij
nym.
DEKADENTYZM
Tendencja w literaturze i sztuce ostatniego 10-lecia XIX wieku, wyrastająca z
przekonania, że wraz ze schyłkiem wieku nastaje kryzys wszelkich wartości, który
spowoduje upadek cywilizacji europejskiej. Dekadenci głosili hasła skrajnie
pesymistyczne, a ich postawę cechowała apatia, niechęć do jakiegokolwiek działania.
DEKALOG
Religijny zbiór nakazów stanowiących podstawową normę moralności żydowskiej i
chrześcijańskiej. Według Biblii - wręczony Mojżeszowi przez Boga na górze Synaj w
postaci tekstu wyrytego na dwóch kamiennych tablicach.
DETERMINIZM
Pogląd, głoszący, że życie i działalność człowieka jest z góry określona, czyli
zdeterminowana rasą, środowiskiem oraz momentem historycznym. Za twórcę
determinizmu uchodzi Hipolit Taine.
DIDASKALIA
Tekst poboczny dramatu, wskazówki autora skierowane do reżysera i aktorów
dotyczące realizacji scenicznej utworu. Opis wyglądu postaci i ich zachowanie.
DRAMAT LITURGICZNY
Nowy gatunek średniowieczny; dramaty liturgiczne wystawiane były w kościołach w
święto wielkanocne; były to wplecione w obrzęd nabożeństwa sceny prezentujące
przybycie trzech Marii do grobu już zmartwychwstałego.
DRAMAT
Jeden z trzech rodzajów literackich, prezentujący działania i wypowiedzi postaci bez
pośrednictwa podmiotu lirycznego lub narratora, oparty na akcji i dialogu. W dramacie
wyróżnić można tekst główny oraz tekst poboczny. Rodzaj ściśle związany z teatrem.
DULSZCZYZNA
Zespół cech i postaw charakteryzujących się przede wszystkim dbałością o pozory
zewnętrzne, tzw. podwójną moralnością, głupotą, pruderią, chciwością, skąpstwem i
apodyktycznością.
DZIENNIK
Zespół prowadzonych z dnia na dzień zapisów, od ściśle dokumentacyjnych, których
zadaniem jest utrwalenie bieżących wydarzeń, do takich, które zbliżają się do wypowiedzi
literackiej. Dziennik nie stanowi z góry założonej konstrukcji. O jego układzie decyduje
nie zamiar kompozycyjny, ale bieg wypadków, które autor utrwala. Składające się na
dziennik zapisy mogą być zróżnicowane tak pod względem kompozycyjnym, jak
tematycznym.
EGZYSTENCJALIZM
Współczesny kierunek filozoficzny zajmujący się określeniem roli jednostki w świecie.
Egzystencjaliści głosili, że jednostka ma wolny wybór i jest bezwzględnie odpowiedzialne
za własne czyny, co stwarza poczucie lęku i prowadzi do poczucia niepewności bytu.
EKSPRESJONIZM
Kierunek literacki, ukształtowany na niemieckim obszarze językowym około 1910
roku, lecz swymi korzeniami sięgający do przełomu wieków. Dla literatury i sztuki
polskiej zdefiniowany został w roku 1918 przez Stanisława Przybyszewskiego.
Ekspresjoniści stawiali sobie za cel ukazanie obrazu świata wewnętrznego człowieka.
Posługiwali się przy tym deformacją ukazywanej rzeczywistości, kontrastem,
dysharmonią, mieszali patos z trywialnością, język wzniosły z wulgarnym.
ELEGIA
Elegia to utwór poetycki wyrażający nastroje smutku i melancholii, wywołane
rozstaniem z osobą, miejscem lub przedmiotem albo ich utrata; elegia ma często charakter
wspomnieniowo-refleksyjny; mówi o śmierci, miłości.
EMBLEMAT
Emblemat to utwór liryczny, także gatunek literacki o charakterze dydaktyczno -
moralizatorskim, łączący alegoryczny obraz lub rysunek ze słowem; składa się zwykle z
trzech części: inskrypcji (sentencji), obrazu, subskrypcji (niewielki wiersz).
EMPIRYZM
Kierunek filozoficzny, za twórcę którego uważa się Francisa Bacona. Według
empiryzmu proces poznawania świata i prawdy powinien być oparty na doświadczeniu i
eksperymencie. Prawdziwe jest więc tylko to, co można potwierdzić praktycznie, na
drodze doświadczenia zmysłowego.
EPIGRAMAT
Krótki utwór liryczny, wierszowany, o zwięzłej, skondensowanej treści, przeważnie
mający charakter satyryczny. Gatunek ten wywodzi się z antyku, z napisów
umieszczanych na nagrobkach.
EPIKA
Gatunek literacki, w którym o świecie przedstawionym, który ma charakter fabularny,
opowiada narrator.
EPITET
Epitet (przydawka) to wyraz pełniący w tekście funkcje określająca wobec
rzeczownika. Główne cele epitetu to wzbogacenie wiedzy o przedmiocie, ujawnienie
stosunku mówiącego do przedmiotu, wprowadzenie elementu obrazowości; przykłady:
żałosne ubiory, sen żelazny.
EPIZOD
Rozbudowane zdarzenie lub zespół kilku zdarzeń pozostających w luźnym związku.
EPOS RYCERSKI
Najstarszy gatunek epicki, wywodzący się z ludowych podań o legendarnych lub
historycznych bohaterach z plemiennej przeszłości; są to dłuższe utwory, najczęściej
wierszowane; źródłem eposów były mity, podania i baśnie; epos rycerski ukształtował się
w średniowieczu.
EPOS
Najstarszy gatunek epicki, wywodzący się z ludowych podań o legendarnych lub
historycznych bohaterach z plemiennej przeszłości; są to dłuższe utwory, najczęściej
źródłem eposy były mity, podania i baśnie.
ESEJ
Esej (franc. essai = próba) to wypowiedz o tematyce literackiej publicystycznej lub
filozoficznej, wyróżniająca się swobodnym, osobistym tonem oraz dbałością o formę; od
rozprawy (wypowiedzi naukowej lub filozoficznej prezentującej wyczerpująco materiał
dowodowy) esej różni się większa elastycznością formy, sięganiem po środki literackie
(np. metaforę, obraz, luźna kompozycje, tok skojarzeniowy) oraz tym, ze nie dąży do
pełnej syntezy, lecz wyraża refleksje autora; stwarza iluzje szczerości. Esej jest szkicem
filozoficznym, naukowym, publicystycznym, krytycznym. Dbałość o piękny i oryginalny
sposób przekazu. W wywodzie myślowym, oprócz związków logicznych występują także
nieskrępowane rygorami naukowymi skojarzenia. Występują także błyskotliwe aforyzmy,
elementy liryczno-refleksyjne. Obok zwykłych zdań występują obrazy poetyckie.
EWOLUCJONIZM
Teoria ciągłego, ale powolnego i stopniowego rozwoju świata oraz wszystkich
istniejących w nim elementów.
FABUŁA
Fabuła to układ zdarzeń przedstawionych w utworze. Fabuła obejmuje zdarzenia
połączone ze sobą w jednym lub w wielu watkach, z których każdy skupiony jest na ogól
wokół działań dwóch lub więcej postaci, zespolony więzią przyczynowo - skutkowa,
następstwem w czasie albo dążeniem do określonego celu. Fabuła wielowątkowa składa
się zazwyczaj z wątku głównego i wątków pobocznych, choć może wystąpić ich
równorzędność. W skład fabuły wchodzą również epizody, a wiec wydarzenia luźno tylko
związane z głównym ciągiem zdarzeń, choć niekiedy cala fabuła może mięć charakter
epizodyczny i być utworzona z samodzielnych w dużym stopniu zdarzeń. Fabuła
przedstawiona jest w utworze zgodnie z porządkiem narracji, nie zawsze wiec z zgodnie
porządkiem obiektywnym zdarzeń (zaręczyny poprzedzają wesele, a śmierć pogrzeb).
FARSA
Odmiana komedii obejmująca utwory sceniczne o błahej problematyce, posługująca się
środkami komizmu sytuacyjnego. W odróżnieniu od innych typów komedii, farsa opiera
się na akcji dynamicznej, mającej często charakter swobodnych scen komicznych.
FELIETON
Felieton (franc. feuilleton = zeszycik, powieść w odcinku) to gatunek publicystyczny
podejmujący na ogól aktualna problematykę w sposób swobodny, impresyjny, posługujący
się metafora i skojarzeniem, niekiedy fikcja literacka; felieton ma na celu budzenie
zaciekawienia, nawiązanie bezpośredniego kontaktu z czytelnikiem; atrakcyjna forma
łączy się z lekkością tonu i często żartobliwym lub satyrycznym charakterem; aktualny
temat jest traktowany w felietonie w sposób dygresyjny, zróżnicowany stylistycznie,
subiektywny, a uogólnienia maja charakter raczej hipotetyczny. Felieton to swobodny
charakter, często literackie srodki ekspresji. Dotyczy aktualnych wydarzeń, ale nie jest
programowym komentarzem do nich. Swobodne rozważania, często o zabarwieniu
satyrycznym. Mogą występować elementy fikcji literackiej - podporządkowane są
doraźnym celom publicystycznym. Od eseju różni się mniejszymi rozmiarami i
koniecznością aktualności tematyki. Zależnie od tematów: felieton obyczajowy, literacki,
itp. Zależnie od sposobu ujęcia: felieton satyryczny.
FIKCJA LITERACKA
Właściwości świata przedstawionego polegająca na tym, że jest ona tworem
wymyślonym przez autora.
FILISTER
Człowiek ograniczony, małostkowy, obojętny na dobro ogółu, nie posiadający
wyższych aspiracji. Często utożsamiano z filistrem typowych przedstawicieli
drobnomieszczaństwa, atakowanych w epokach Młodej Polski i dwudziestolecia
międzywojennego.
FRASZKA
Fraszka (wł. frasca = bagatela, drobnostka) to krótki utwór poetycki będący odmiana
epigramatu, najczęściej żartobliwy i na błahy temat, dotyczący jakiegoś zdarzenia lub
osoby, o charakterze anegdotycznym, zamknięty wyrazista pointa stanowiąca wyostrzenie
myśli lub konkluzje; nazwę wprowadził Kochanowski, w okresie renesansu pisał podobne
utwory M. Rej (figliki), później Potocki, Morsztyn, Krasicki, Trembecki, Mickiewicz,
Tuwim, Gałczynski.
FUTURYZM
Awangardowy kierunek w literaturze, muzyce, sztukach plastycznych. Powstał we
Włoszech w 1909 roku. Futuryści głosili kult szybkości i dynamizmu, twierdząc, że
pędzący samochód jest piękniejszy od Nike z Samotraki. Powoływali się również na
filozofię Fryderyka Nietzchego - kult siły, agresji, wojny. Postulowali zburzenie muzeów,
bibliotek, twierdząc, że są to cmentarze sztuki. Naczelnym postulatem futuryzmu było
nawoływanie do zniszczenia dawnej sztuki, a w jej miejsce do stworzenia nowej,
czerpiącej natchnienie z nowoczesnej cywilizacji. Odrzucano możliwość jakiegokolwiek
naśladownictwa, uznając jednocześnie nakaz oryginalności.
GATUNEK LITERACKI
Zespól reguł określających budowę poszczególnych dziel literackich. Bierze się pod
uwagę : kto mówi, o czym mówi i co prezentuje.
GATUNKI SYNKRETYCZNE
Gatunki, w których występują elementy 2 lub 3 rodzajów literackich: liryki, epiki i
dramatu.
GROTESKA
Groteska to ukształtowanie elementów utworu sprawiające, że świat przedstawiony w
utworze odbierany jest jako absurdalny w zestawieniu z rzeczywistością i rządzącymi nią
prawami empirycznymi, psychologicznymi lub niespójny pod względem wzajemnego
stosunku do siebie elementów świata przedstawionego. Absurdalność może polegać na
wprowadzeniu fantastyki, deformacji postaci i przedmiotów, posługiwaniu się brzydota,
karykatura, wynaturzeniem.
HEDONIZM
Doktryna etyczna uznająca przyjemność cielesną za najwyższe lub jedyne dobro, cel
życia człowieka i naczelny motyw ludzkiego postępowania. Doktryna etyczna uznająca
przyjemność cielesną za najwyższe lub jedyne dobro, cel życia człowieka i naczelny
motyw ludzkiego postępowania. Hedonizm to inaczej skrajny epikureizm.
HUMANIZM
Ruch umysłowy, który cechuje się skupieniem uwagi przede wszystkim na człowieku,
jego osobie, życiu, dokonaniach, co przejawia się w rozwoju studiów nad antykiem,
okresem, w którym człowiek stanowił centrum zainteresowania nauki i sztuki. naczelnym
hasłem humanistów stały się słowa Człowiekiem jestem, nic co ludzkie nie jest mi obce.
Humaniści głosili wiarę w potęgę rozumu ludzkiego, a poznanie człowieka i praw
rządzących przyrodą uznawali za podstawowe zadanie filozofii, nauki i sztuki.
HYMN
Utwór liryczny zbliżony do ody, lecz poruszający tematykę religijną lub patriotyczną.
Zazwyczaj głos zabiera w nim podmiot zbiorowy lub podmiot liryczny, wypowiadający się
w imieniu ludzkości.
IDEALIZM
Kierunek filozoficzny, przeciwstawny materializmowi, głoszący tezę o pierwotności
idealnego ducha i wtórności materii. Idealizm zakłada więc istnienie jakiegoś wyższego
ideału i - obok niego - świata materialnego.
IMPRESJONIZM
Impresjonizm był kierunkiem, który do literatury przeniknął z malarstwa.
Impresjonizm uformował się po 1874 roku we Francji, a swą nazwę wziął od obrazu
Claude`a Moneta "Impresja - wschód słońca". Impresjoniści, zwani "malarzami światła",
zwracali szczególną uwagę na utrwalenie w obrazie ulotnego wrażenia, jakie wywarła na
nich przelotna chwila, moment. Obrazy były malowane jasnymi barwami, nad kreską
zdecydowanie dominowała plama, nad linią - punkt. W poezji impresjonizm polegał na
podporządkowaniu świata przedstawionego podmiotowi lirycznemu i nastrojowości.
Poeci wychodząc z założenia, że cała przyroda ulega bezustannym zmianom, dążyli do
uchwycenia (podobnie jak malarze) nastroju chwili, przekazywali subiektywny obraz
świata. W praktyce oznaczało to zdominowanie poezji przez wrażenia zmysłowe, muzykę,
barwy, światło, zapachy, doznania psychiczne.
INDYWIDUALIZM
Doktryna filozoficzna, przyznająca istotne znaczenie tylko jednostkom i tłumacząca
różnorodność zjawisk w świecie nieograniczoną liczbą bytów jednostkowych, z których
każdy ma odrębny charakter. Indywidualizm cechuje silne poczucie niezależności i
odrębności osobistej oraz postępowanie odbiegające od ogólnie przyjętych wzorów i norm.
Indywidualizm stał się źródłem romantycznego przekonania o szczególnej roli poety,
stawiał go ponad tłumem. Na gruncie indywidualizmu powstał też specyficzny typ
bohatera romantycznego.
INWERSJA
Inwersja to struktura składniowa polegająca na przestawieniu naturalnego szyku
wyrazów w zdaniu lub członów składniowych. Polega ona również na takim
ukształtowaniu fabuły, że zostaje naruszona chronologia wydarzeń; podane jest najpierw
wydarzenie późniejsze, mieszają się wydarzenia z różnych okresów życia postaci (powieści
strumienia świadomości, np. J. Joyce "Ulisses").
IRRACJONALIZM
Pogląd filozoficzny, przeciwstawny racjonalizmowi, głoszący,że rzeczywistości nie
można poznać jedynie za pomocą rozumu. Istotne w procesie poznania świata są: tradycja,
intuicja, wiara, instynkt, a więc środki pozarozumowe. Im właśnie irracjonalizm
przypisuje największą wartość poznawczą. Kierunek ten miał szczególny wpływ na
rozwój romantyzmu.
KATASTROFIZM
Tendencja w kulturze XX wieku, wyrażająca się w przekonaniu o powszechnym
kryzysie, który doprowadzić ma do katastrofy. Według mniemania katastrofistów kultura
skazana jest na utratę możliwości rozwoju, bowiem załamały się dotychczas obowiązujące
wartości. Katastrofizm nasilił się w latach 30. dwudziestolecia międzywojennego, kiedy to
zagrożenie wybuchem drugiej wojny światowej stawało się coraz bardziej realne.
KAZANIE
Przemówienie o treści religijnej, wygłaszane podczas nabożeństwa, objaśniające teksty
religijne i zawierające pouczenia moralne; kazania średniowieczne (np. Kazania
gnieźnieńskie) wprowadzały realia życia codziennego w celu ilustrowania nauk
moralnych; w okresie reformacji kazania przybrały charakter utworów literackich
niekoniecznie pełniących funkcje użytkowe; w okresie baroku najsłynniejsze stały się
"Kazania sejmowe" Piotra Skargi, który w profetycznym (proroczym) tonie przeciwstawił
ideały heroizmu i patriotyzmu wzorom życia ziemiańskiego.
KOMEDIA
Komedia jest gatunkiem dramatu obejmującym utwory o pogodnej tematyce i wartkiej,
żywej akcji, która kończy się najczęściej w sposób pomyślny dla bohaterów. Komedia
operuje chwytami komizmu i groteski, często ma charakter satyryczny, ośmieszający
ludzkie wady i słabości charakteru. Komedia stanowiła od swych początków opozycję dla
tragedii, programowo odrzucając jej patos, wysoki styl i rygorystycznie zwartą
kompozycję. Generalnie wyróżnia się dwa typy komedii: komedię charakteru i komedię
intrygi. W komedii charakteru na plan pierwszy wysuwa się umiejętne uwypuklenie
ujemnych cech charakterów poszczególnych postaci, w komedii zaś intrygi ośrodkiem
komizmu staje się działanie bohaterów i zabawne komplikacje z tym związane, czyli
właśnie intryga.
KONCEPT
Wyszukany pomysł determinujący budowę utworu lub jego fragmentu i nadający mu
zamierzoną sztuczność poetycką, przeciwstawioną stylowi potocznemu i naturalnemu
tokowi zwykłej opowieści. Jako zasadę konstrukcji koncept wykorzystuje wyraziste
analogie i kontrasty w sferze stylistyki, semantyki i kompozycji oraz wszelkie efekty
mające na celu zadziwienie i zaskoczenie odbiorcy.
KRONIKA
Gatunek prozy historiograficznej, opowieść o przeszłości, najczęściej z pozycji świadka
lub na podstawie bezpośredniej relacji, podająca wypadki w sposób chronologiczny,
łącząca relacje o wydarzeniach z rozważaniami moralnymi, sięgająca po legendy i wiedze
historyczna; w kronice pojawiają się pewne cechy literackie; pierwiastki fikcji,
narracyjność, niektóre obiegowe watki epiki rycerskiej.
KRYTYCYZM
Postawa oceniająca wszelkie zjawiska, nie uznająca czegoś, co nie jest dobrze
uzasadnione, pozwalająca sobie na zmianę opinii pod wpływem pojawienia się nowych
faktów. Efektem krytycyzmu może być ośmieszanie lub niszczenie ogólnie przyjętych
sądów, nieadekwatnych do sytuacji, których dotyczą.
KUBIZM
Kierunek w malarstwie i rzeźbie, powstały we Francji w latach 1906-1909,
zapoczątkowany przez Picassa, zmierzający do stworzenia nowej koncepcji przestrzennej.
Odrzucał reguły perspektywy, zmierzał do rozbijania brył przedmiotu na luźne,
zgeometryzowane elementy strukturalne. Dążył do stworzenia syntezy przedmiotu przez
swobodne zestawianie jego elementów
LEGENDA
Opowiadanie o treści fantastycznej, nasycone pierwiastkami cudowności i
niezwykłości, oparte na motywach chrześcijańskich historii o świętych, męczennikach,
ascetach, cudach. Ukazuje czasy i postacie odległe, o których niewiele wiadomo, dzieli się
na ludową i literacką.
LINGWISTYKA
Termin ujmujący funkcje językowych zainteresowań w twórczości poety w kategoriach
filozofii języka. Język według lingwistów wpływa na nasze postrzeganie widzialnego
świata, a także na nasze myślenie.
LIRYKA
Jeden z rodzajów literackich, w którym podmiot liryczny wyraża swoje uczucia,
doznania, refleksje. Typy : fraszka, pieśń, hymn, sonet, elegia, oda.
LIST
Gatunek wywodzący się ze starożytności (Horacy), uprawiany głównie w okresie
klasycyzmu, związany z kultura dworska, wprowadzający rozważania ogólne, elementy
dydaktyczne, niekiedy satyryczne. Rama utworu była konwencja komunikacji listownej;
list sięgał do epistolografii (sztuki pisania listów) użytkowej. Obowiązywała w nim
"stosowność" stylu do treści oraz do rodzaju stosunków miedzy dwiema stronami
komunikacji (w liścia kierowanym do przyjaciela dopuszczane były tony bardziej
osobiste). W liście możliwa była większa swoboda, obniżenie tonu, wprowadzenie formy
swobodnej rozmowy. Nierzadko sięgano po formę listu z podróży. W liście
okolicznościowym, częstym w okresie oświecenia, dopuszczalne były błahsze treści. Od
ody list różnił się przed wszystkim powściągliwością tonu, refleksyjnością. List w Polsce
był rozpowszechniony w okresie oświecenia (I. Krasicki, S. Trembecki), w okresie
romantyzmu przybrał charakter mniej retoryczny, a bardziej intymny, np. u J.
Słowackiego, C. Norwida ("Do obywatela Johna Brown").
MARKSIZM
System poglądów filozoficznych, ekonomicznych i społeczno-politycznych,
utworzonych przez Karola Marksa. Marksizm stanowi naukowe wyjaśnienie
mechanizmów rozwoju społeczeństwa. Jest to teoria świadomego kierowania procesami
społecznymi oparta na materializmie dialektycznym i historycznym jako nowej metodzie
badań zjawisk społecznych, przewidująca nieuchronność rewolucji socjalistycznej.
MECENAT
Ogromną rolę w dźwiganiu kraju upadku odegrał król Stanisław August, który
wprawdzie okazał się niewielkiej miary politykiem, ale jako mecenas kultury przyczynił
się do jej znakomitego rozwoju. Skupił wokół siebie ludzi wykształconych, literatów i
malarzy, których wspomagał materialnie, zapraszał na słynne obiady czwartkowe, licząc
na ich wkład w tworzeniu światłej i nowoczesnej Polski. Dzięki niemu rozwijało się
malarstwo; sprowadzony z Włoch Bernardo Belotto Canaletto pozostawił po sobie
znakomite obrazy osiemnastowiecznej Warszawy, a jego rodak, Marcello Bacciarelli,
doskonale portrety osobistości tamtych czasów, z królem na czele. Również zasługa króla
było założenie w 1766 roku Szkoły Rycerskiej, zwanej Korpusem Kadetów, której
komendantem był Adam Kazimierz Czartoryski. Była to szkoła średnia przeznaczona dla
młodzieży szlacheckiej, przygotowująca do służby wojskowej, w której głównym
zadaniem było wychowanie młodzieży w duchu kultury oświeceniowej i wpojenie
obowiązku służby ojczyźnie.
METAFIZYKA
Dyscyplina filozoficzna obejmująca ogólną teorię bytu, czyli ontologię. Zajmuje się
rozważaniem stosunku materii do ducha, zjawisk fizycznych do psychicznych. Jest to
jednocześnie sposób ujmowania rzeczywistości i metoda jej poznawania. Potocznie:
oderwanie się od rzeczywistości, spekulacje myślowe, niezrozumiałe wywody.
METAFORA
Metafora (przenośnia) to wyrażenie w którym zestawione ze sobą wyrazy ulęgają
wzajemnym przekształceniom znaczeniowym. Jeden ze składników znaczenia wyrazu
zostaje podkreślony w tym zestawieniu przez sąsiedztwo innego wyrazu o podobnym
składniku znaczeniowym. Przytłumione zostają natomiast pozostałe jednostki sensu, np.
"cerkwi hełmy" - został uwydatniony kształt kopuły cerkiewnej, pokrycie jej błyszczącym
metalem, przynależność do sfery wznioślej wyrazu "cerkiew". Podobne elementy zostały
zaakcentowane w wyrazie "hełm". Pominięta została natomiast przynależność "hełmu" do
militariów, cerkwi do sfery religijnej. Metafory występują również w języku potocznym,
np. drapacz chmur. Z metafora związane są jeszcze dwa pojęcia: - personifikacja -
nadawanie przedmiotom, zjawiskom, zwierzętom, pojęciom abstrakcyjnym cech ludzkich
(uosobienie); - animizacja - nadawanie przedmiotom martwym i abstrakcyjnym cech istot
żywych (uśpiony las, konający dzień.).
MISTERIUM
Nowy gatunek średniowieczny; misterium przeznaczone było do wystawienia na
scenie; prezentowało jakiś fragment historii biblijnej, konstruowane były z myślą o
ukazaniu akcji jako wielkiego dramatu chrześcijańskich dziejów ludzkości; początek tego
dramatu to upadek człowieka, punkt kulminacyjny to odkupienie, a koniec - mający
nadejść sąd ostateczny; na scenie wszystkie elementy, które miały wystąpić w
późniejszych scenach były od razu umieszczane i stały obok siebie; często następowało
mieszanie się scen poważnych z komicznymi, bo zakładano bosko-ludzką naturę
Chrystusa i pozwalało to na ścisłe połączenie ziemskości i świętości .
MISTYCYZM
Prąd religijno-filozoficzny, uznający możliwość ponadzmysłowego, bezpośredniego
kontaktu duszy człowieka z Bogiem lub bóstwem. Kontakt taki możliwy jest dzięki
intuicji i objawieniu, które mistycyzm określa jako najwyższe formy poznania. Z
mistycyzmem związana jest również wiara w istnienie tajemniczego i
nierozpoznawalnego aspektu wszystkich zjawisk w świecie.
MIT
Jest to opowieść narracyjna organizująca wierzenia danej społeczności, przede
wszystkim archaicznej. Mit opowiada o początkach istnienia rodzaju ludzkiego, o
stworzeniu świata i o bogach, którzy tym światem rządzili. Bohaterami mitów są bogowie
lub ludzie obdarzeni nadprzyrodzonymi cechami. Mity wyrażają system wierzeń
religijnych, dają obraz świat antycznego, próbują wytłumaczyć zjawiska natury i określić
miejsce człowieka na ziemi, a także ukazują rytuały i obrzędy religijne.
MODERNIZM
Dążenie zmierzające do zaakcentowania nowości i odmienności dążeń artystycznych i
światopoglądowych od wszystkiego, co było wcześniej, co było "stare". Często związane to
było z próbami odcięcia się od tradycji, od spuścizny minionych epok.
MONOLOG WEWNĘTRZNY
Przedstawienie myśli i uczuć postaci. Może mięć formę mowy niezależnej lub zależnej.
MORALITETY
Zadaniem moralitetów było kierowanie człowieka na właściwą drogę; pierwotnym
bohaterem moralitetu był człowiek (ktoś) usytuowany miedzy niebem, a piekłem,
dokonujący odpowiedniej linii życia, toczący wewnętrzna walkę między siłami dobra i
zła; walka wyrażana była za pomocą alegorii, tj. uosobionych cnót i grzechów, a jej
zakończenie wieńczone było nagroda (kara)
MOTYW
Motyw to najmniejsza cząstka znaczeniowa dzieła literackiego. Może to być zdarzenie,
sytuacja, przedmiot lub postać. Ze względu na funkcje w utworze wyróżnia się motywy
statyczne (w opisach) oraz motywy dynamiczne, dzięki którym świat przedstawiony
rozwija się w czasie, podlega przekształceniom. Każdy motyw pełniąc określona funkcje w
utworze, równocześnie odwołuje się do serii podobnych motywów występujących w
tradycji literackiej (m. cudownego środka, umożliwiającego bohaterowi zmianę miejsca,
zwyciężenie przeszkody; m. ruin w poezji romantycznej).
NARRATOR
Fikcyjny opowiadacz w utworze epickim z jego opowiadania wyłania się świat
przedstawiony utworowi.
NATURALIZM
Naturalizm jako kierunek literacki, ukształtował się we Francji w drugiej połowie XIX
wieku. Za jego twórcę uważany jest Emil Zola, który w swojej Powieści eksperymentalnej
wyjaśniał założenia kierunku. Punktem wyjścia naturalizmu było przekonanie, że
człowiek, zdominowany przez instynkty, nie różni się w swym zachowaniu od zwierząt.
Należy więc go poddać ścisłej obserwacji, kierując się w swych badaniach metodami
charakterystycznymi dla nauk przyrodniczych. Przyjęto postawę scjentystyczną.
Upodobniono więc metody literackie do eksperymentalnych, nawiązując między innymi
do teorii ewolucji Darwina i determinizmu Hippolita Taine`a. Zadaniem naturalizmu w
literaturze było ukazanie rzeczywistości z fotograficzną dokładnością, co
charakteryzowało się ogromną dbałością o szczegóły, skrajnym obiektywizmem w
przedstawianiu świata, redukcją roli narratora i komentarza odautorskiego do absolutnego
minimum, eliminacją moralistyki, a także podporządkowaniem fikcji regułom dokumentu
społecznego. Naturalizm w literaturze polskiej rozwinął się po 1880 roku.
NEOKLASYCYZM
Zespół tendencji w poezji XX wieku charakteryzujących się przede wszystkim
postulatami: nawiązania do tradycji, dyscypliny formalnej, tendencją do stylizacji.
Neoklasycyzm kształtował się w opozycji do awangardowych ruchów poetyckich, np.
symbolizmu.
NEOLOGIZM
Jest to nowy wyraz, utworzony przez pisarza za pomocą istniejących w języku środków
słowotwórczych. Powstaje wówczas. kiedy twórca szuka nowych sposobów wyrażania
treści, sensów filozoficznych.
NEOROMANTYZM
To określenie tych tendencji w literaturze i sztuce, które podkreślały swój związek z
tradycją, a w szczególności z tradycją romantyczną. Neoromantycy wskazywali na swoje
powinowactwo duchowe z romantykami, na konieczność kontynuowania dążeń
niepodległościowych, spowodowali wreszcie wzrost zainteresowania twórczością
Mickiewicza i Słowackiego.
NIRWANA
Podstawowe pojęcie religijno-filozoficzne filozofii indyjskiej, rozumiane jako stan
uniemożliwiający ponowne narodziny, polegający na nieśmiertelności i najwyższej
szczęśliwości, bądź jako stan dynamiczny, w którym istota wolna od niewiedzy,
namiętności i uczynków popełnionych w poprzedniej egzystencji, działa dla dobra
wszystkich żyjących. Potocznie pojmowana w Europie jako unicestwienie, zapomnienie.
NOWELA
Utwór epicki niewielkich rozmiarów o wyraziście zarysowanej akcji. Akcja rozwija sie
w kierunku punktu kulminacyjnego, w którym rozstrzygają się losy bohatera.
ODA
Oda to utwór poetycki, który charakteryzuje wzniosłość tematu i stylu, sławiący osobę,
idee, wydarzenie; gatunek wykształcony w starożytności; wg poetyki klasycystycznej oda
miała łączyć elementy retoryczne i liryczne; miało się w niej wyrażać uniesienie;
dopuszczalna więc była pewna swoboda kompozycyjna; w okresie oświecenia oda służyła
do wyrażania tematyki okolicznościowej oraz filozoficzno-moralnej.
ONOMATOPEJA
Wyrazy lub zwroty, które naśladują dźwięk.
OPOWIADANIE
Utwór epicki niewielkich rozmiarów o jednoaktowej fabule. Opowiadanie nie ma tak
zwartej budowy jak nowela. Występują w nim postacie drugoplanowe. opisy i refleksje.
Często ujawnia się narrator.
OPTYMIZM
Skłonność do spostrzegania tylko tego, co dobre, zauważania jedynie dodatnich cech
czegoś lub kogoś, nadzieja na pomyślność w przyszłości, pozytywna ocena otaczającego
świata.
ORIENTALIZM
Zwrot ku tradycji, kulturze i sztuce Wschodu. Orientalizm w literaturze romantycznej
przejawiał się w zainteresowaniu twórców egzotyką przyrody orientalnej. Romantycy
często odbywali podróże na Wschód. Fascynowała ich odmienna filozofia, kultura i
obyczajowość ludów wschodnich.
PAMIĘTNIK
Gatunek piśmiennictwa użytkowego oraz wzorowany na nim gatunek literatury
pięknej - pisane w pierwszej osobie wspomnienia z życia prywatnego i/lub publicznego.
W odróżnieniu od dziennika pamiętnik pisany jest z perspektywy późniejszej od całości
przedstawionych wydarzeń i w sposób bardziej sumaryczny. Wiele pamiętników
rzeczywistych ze względu na ich wartość literacka zalicza się obecnie do literatury pięknej
("Pamiętniki" Juch. Paska). Powieści pisane w formie pamiętnika pozwalały usunąć
pośrednictwo narratora, zbliżyć czytelnikowi perspektywę postaci. Pojawiły się zwłaszcza
w prozie o zainteresowaniach psychologicznych (np. w okresie Młodej Polski).
PANEGIRYK
Panegiryk to utwór literacki zawierający przesadna pochwale osoby, idei, instytucji lub
przedmiotu; elementy panegiryczne mogą występować w różnych gatunkach literackich
(oda, elegia, przemówienie, list); odczytywanie utworów panegirycznych było jednym z
elementów obyczajowości szlacheckiej.
PARENETYKA
Jest to odmiana literatury moralizatorskiej, prezentująca wzorce osobowe, typowe dla
ludzi sprawujących określoną funkcję społeczną, piastujących jakieś stanowisko lub
przynależących do poszczególnych stanów społecznych. Znane są na przykład utwory
parenetyczne, których adresatami są dworzanie, książęta, rycerze, damy dworu lub
właśnie ziemianie.
PERSONIFIKACJA
Inaczej uosobienie. Nadanie przedmiotom lub roślinom cech ludzkich.
PESYMIZM
Postawa wyrażająca się skłonnością do dostrzegania tylko ujemnych stron życia,
negatywnej oceny przyszłych wydarzeń. Także pogląd filozoficzny, który charakteryzuje
brak wiary w przyszłość, w postęp społeczny, w celowość życia i jego wartości. Skłonność
odwrotna do optymizmu.
PIEŚŃ
Pieśń to gatunek liryczny, którego pochodzenie wyprowadza się ze starożytnych pieśni
obrzędowych, śpiewanych przy akompaniamencie muzyki; pieśń cechuje uproszczenie
budowy, prosta składnia, układ stroficzny, występowanie refrenów i paraleli zmów
(powtórzenie jakiegoś elementu); charakter pieśni wynika z jej związków z muzyka;
ułatwia ukształtowanie melodii; do tradycji pieśni Horacego nawiązał w Polsce Jan
Kochanowski; obok najczęściej uprawianej pieśni jako wiersza lirycznego, często o
tematyce miłosnej, wykształciły się różne jej odmiany, związane z rama sytuacyjna - np.
pieśń powitalna i pożegnalna, pieśń pochwalna, pieśń biesiadna (Kochanowski "Dzbanie
mój pisany, dzbanie polewany), pieśń poranna, pieśń wieczorna; obok pieśni jako gatunku
istnieją pieśni popularne - ludowe, żołnierskie, powstańcze, legionowe.
POEMAT HEROIKOMICZNY
Poemat heroikomiczny to utwór epicki stanowiący parodie eposu bohaterskiego; styl
wysoki, zachowywany zgodnie z konwencja dla eposu, stosuje się w poemacie
heroikomicznym do opowiadania na tematy błahe i codzienne; cel poematu
heroikomicznego jest satyryczna - dydaktyczny lub żartobliwo - rozrywkowy, cechuje go
również dygresyjność tonu; liczne sentencje; występuje oktawa, czyli strofa ośmio-
wersowa o rozkładzie rymów: aba - babcc, gdzie ababab to sytuacja dramatyczna,
natomiast cc to często sentencja ("złota myśl").
POEMAT OPISOWY
Poemat opisowy to utwór dydaktyczno-filozoficzny, którego treścią jest przedstawienie
jakiegoś fragmentu rzeczywistości jako podstawy do szerszych uogólnień; opis
podporządkowany jest wizji ogólnej, określonej koncepcji natury, świata; w okresie
oświecenia poemat opisowy wyrażał pochwale człowieka jako twórcy przyrody.
PORÓWNANIE
Porównanie to jedna z najczęstszych figur stylistycznych polegająca na zestawieniu ze
sobą dwóch członów, porównywanego i porównującego, i odpowiadających im
przedmiotów, zdarzeń, działań itd. Porównanie stwierdza istnienie bodaj jednej cechy
wspólnej; zbudowane jest najczęściej z użyciem spójnika: jak, jakby, niby itp.
POWIEŚĆ
Powieść to jeden z głównych gatunków nowożytnej prozy epickiej, cechujący się na
ogól większym rozmachem, obszerniejszym układem wątków i postaci, a także
zdarzeniowym charakterem świata przedstawionego; ukazane w powieści postacie i
zdarzenia SA przeważnie fikcyjne, zarazem jednak wyraźnie zindywidualizowane,
ukonkretnione, wyposażone w bogactwo szczegółów; naczelna kategoria opisu jest
kategoria narratora. Powieść nowożytna weszła na miejsce eposu. Powieść wyrastająca z
wszechobecnej w XVIII. publicystyki jest silnie osadzona w problemach i realiach
ówczesnego życia, podkreślane jest to licznymi zabiegami sugerującymi autentyzm
opisywanych zdarzeń. Ukształtowane zostały trzy podstawowe typy powieści: satyryczno-
obyczajowa, fantastyczno-utopijna i "czuła", posługująca się często forma listu lub
pamiętnika, w której przekazywano intymne przeżycia wewnętrzne. Wszystkie te
odmiany gatunkowe miały znaczne walory wychowawcze i wprowadzały nowy tym
bohatera literackiego, krytycznie nastawionego do dotychczasowego systemy wartości.
Takiemu krytycznemu osadowi rzeczywistości służyły tez powieści utopijne;
wyidealizowane kraje czy wyspy o sprawiedliwym ustroju, szczęśliwym społeczeństwie,
pozwalały na prawach kontrastu dostrzec wady współczesnej autorom cywilizacji.
Przykład powieści oświeceniowej: "Mikołaja Doświadczyńskiego Przypadki".
PRACA ORGANICZNA
Praca nad podniesieniem poziomu gospodarczego kraju prowadzona legalnie (dążenie
do rozwoju Przemyślu, rolnictwa, handlu, oświaty, sfery samorządowej w ramach
przyjętych struktur), Zmiany zachodzące w tych dziedzinach życia gospodarczego
powinny służyć zarazem umocnieniu polskiego stanu posiadania. Praca organiczna
propaguje model człowieka z konkretnym zawodem , z inicjatywa człowieka pragnącego
działać dla dobra wspólnego.
PRACA U PODSTAW
Postulat oświecenia i reformowania , podniesienia poziomu umysłowego i
kulturalnego, utrwalenie świadomości narodowej klas najniższych i najbiedniejszych to
znaczy ludu i biedoty miejskiej, one bowiem - podstawy - są najbardziej zaniedbane.
Aleksander Świętochowski w swym artykule "Praca u podstaw" uważa , ze celem takiej
pracy jest ściśle i organiczne powiązanie społeczeństwa: "chcemy tego, ażeby ogól złożył
się w jedno ciało, którego członki, choć kształtem różne , były sobie pokrewne i
wzajemnie pomocne". Zadania na rzecz najbiedniejszych i najbardziej upośledzonych
warstw narodu dotyczyły pracy warstw oświeconych (nauczycieli, lekarzy ...) nad
podniesieniem poziomu oświaty, otoczeniem opieka ludzi bez zawodu.
PROMETEIZM
Pojęcie to pochodzi od mitycznego tytana, Prometeusza, który stworzył człowieka i dla
niego wykradł bogom ogień. Kara, na jaką skazano Prometeusza za sprzyjanie ludziom i
sprzeciwienie się bogom, była bardzo dotkliwa: Zeus kazał przykuć go do skały, a
ogromny orzeł codziennie przylatywał i wyrywał mu wątrobę. Prometeusz był
nieśmiertelny, cierpiał więc straszliwe męki bez końca. Jego postawa jest postawą pełną
humanitaryzmu, czyli bezinteresownej miłości do człowieka i gotowości wystąpienia dla
niego przeciw najwyższym siłom, bogom czy prawom rządzącym światem.
PRZYPOWIEŚCI BIBLIJNE
Przysłowie, maksyma, aforyzm; utwór narracyjny o treści pouczającej; ubogi w
postacie, zdarzenia i realia, mający jednak ukryte znaczenie alegoryczne, symboliczne,
odnoszące się do ogólnych prawideł egzystencji człowieka, ludzkich postaw, wobec
przypadków życiowych.
PSYCHOLOGIZM
Nurt w prozie i dramacie XX wieku, charakteryzujący się zainteresowaniem procesami
życia wewnętrznego. Na pierwszy plan wysuwa się analiza motywacji działań bohatera
oraz zainteresowanie kompleksami, namiętnościami, procesami wyobcowania jednostki,
wspomnieniami, marzeniami sennymi itp.
PUBLICYSTYKA
Wypowiedzi na aktualne w danym momencie tematy polityczne, społeczne,
kulturalne. Posługuje się ona środkami perswazyjnymi i zmierza do czynnego
oddziaływania na opinię publiczną. Publicystyka stanowi jedną z podstawowych form
działalności dziennikarskiej. Różni się od informacji tym, że nie przekazuje tylko w
obiektywnej formie wiadomości o faktach, ale z przyjętego punktu widzenia naświetla je,
komentuje i wyjaśnia.
PUENTA
Dowcipne, celne i zaskakujące sformułowanie, uwydatniające sens wypowiedzi.
PURYZM
Kierunek w malarstwie francuskim w latach 1916-1925. Dążył do stworzenia sztuki
geometrycznej w formie, przejrzystej w kompozycji, z zastosowaniem pastelowej gamy
barw. Również dbałość o czystość i poprawność języka.
RACJONALIZM
Pogląd filozoficzny, któremu początek dał filozof i uczony, Kartezjusz. Według
Kartezjusza jedynym źródłem rzetelnej wiedzy i kryterium prawdy jest ludzki rozum.
Myśl tę rozwinął filozof, Baruch Spinoza, utrzymujący, że prawdą jest tylko to, co można
rozumowo określić i uzasadnić. Wynikiem rozwoju racjonalizmu stała się krytyka wierzeń
religijnych, przejawiająca się w ateizmie i deizmie.
REALIZM
Forma artystyczna stosowana w wielu prądach i kierunkach literackich, polegająca na
ukazywaniu rzeczywistości w sposób wierny, obiektywny, zgodny z jej obserwacją.