Technik_farmaceutyczny_322[10]_Z1.02

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Pozyskiwanie roślinnych surowców leczniczych

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Metody badania roślinnych surowców leczniczych

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3. Surowce pochodzenia roślinnego o budowie tkankowej

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

5. Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik dla ucznia pomoże Ci w przyswojeniu wiedzy teoretycznej i nabyciu

umiejętności praktycznych związanych z pozyskiwaniem i przetwarzaniem roślinnych
surowców leczniczych.

W poradniku zamieszczono:

–

Wykaz wiedzy i umiejętności które powinieneś posiadać przystępując do opanowania
nowych umiejętności zaplanowanych w programie nauczania tej jednostki modułowej,

–

Cele kształcenia, czyli umiejętności, które opanujesz w wyniku realizacji jednostki do
której opracowany został poradnik.

–

Materiał nauczania zawierający podstawowe pojęcia, definicje, wyjaśnienia terminów,
które umożliwią Ci samodzielne przygotowanie się wykonania przewidzianych
w programie jednostki modułowej ćwiczeń i zaliczenia sprawdzianów.

–

Pytania  sprawdzające  dotyczące  tematyki  zawartej  w  materiale  nauczania.  Poprawne
odpowiedzi  utwierdzą  Cię  w  przekonaniu,  że  jesteś  przygotowany  do  wykonywania
zaplanowanych  ćwiczeń.  Odpowiedzi  negatywne  sugerują,  że  powinieneś  powtórnie
przeczytać  i  przeanalizować  materiał  nauczania.  Zbyt  trudne fragmenty materiału możesz
opanować  przy  pomocy  nauczyciela  lub  kolegów  dla  których  opanowanie  materiału  nie
stwarzało żadnych trudności.

–

Ćwiczenia,  ich  treść,  sposób  wykonania,  wykaz  materiałów  i  sprzętu  niezbędnego  do
wykonania ćwiczeń. Treść ćwiczeń dobrana jest do każdego zakresu tematycznego tak, że
umożliwi  Ci  to  nabycie  sprawności  w  ćwiczonych  czynnościach.  Treść  określa  zakres
pracy i oczekiwane efekty. Liczba ćwiczeń związana jest z zakresem materiału nauczania.
Opis  czynności  ćwiczenia  ukierunkują  Twoją  pracę  przy  realizacji  ćwiczenia  poprzez
wskazywanie kolejności czynności.

–

Sprawdzian postępów po zakończeniu ćwiczeń pozwoli Ci na dokonanie samooceny
postępów edukacyjnych. Odpowiedzi NIE pokażą Ci braki, które powinieneś uzupełnić.

–

Sprawdzian osiągnięć z zakresu całej jednostki modułowej zawiera oprócz przykładowych
zestawów zadań testowych, instrukcje dotyczącą organizacji sprawdzianu i arkusz
odpowiedzi. Traktuj go jako sprawdzian próbny przed testem podsumowującym jednostkę
modułową niezbędnym do jej zaliczenia.

–

Ostatnim rozdziałem w tym poradniku jest spis literatury uzupełniającej związanej ściśle z
tematem jednostki modułowej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat układu jednostek modułowych

322[10].Z1

Podstawy analizy i wytwarzania

produktów leczniczych

322[10].Z1.01

Wykonywanie analizy jakościowej

i ilościowej produktów leczniczych

322[10].Z1.02

Pozyskiwanie i przetwarzanie

roślinnych surowców leczniczych

322[10].Z1.03

Analizowanie procesów

technologicznych produkcji leków

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

przestrzegać zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, zasad ergonomii oraz regulaminu
pracowni,

−

współpracować w grupie,

−

korzystać z Farmakopei Polskiej,

−

poszukiwać informacji z różnych źródeł,

−

posługiwać się terminologią z dziedziny botaniki,

−

interpretować podstawowe pojęcia botaniczne,

−

posługiwać się mikroskopem,

−

obserwować i opisywać zjawiska ze świata roślin,

−

dokumentować obserwacje i podejmowane działania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

rozróżnić źródła pochodzenia surowców roślinnych,

−

określić zasady pozyskiwania i przetwarzania surowców roślinnych,

−

scharakteryzować metody sporządzania leku roślinnego,

−

zastosować zasady przechowywania surowców i produktów roślinnych w zależności od
ich składu jakościowego i postaci farmaceutycznej,

−

wykonać podstawowe czynności laboratoryjne podczas badania jakości surowców
pochodzenia roślinnego,

−

zastosować metody mikroskopowe, makroskopowe i fitochemiczne do badania
tożsamości i czystości surowców farmakognostycznych,

−

określić jakość leków ziołowych według obowiązujących norm,

−

wykorzystać literaturę zawodową i technologie informacyjne do pozyskiwania informacji
o roślinnych produktach leczniczych,

−

wyjaśnić wpływ różnych czynników na zawartość substancji czynnych w surowcach
roślinnych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Pozyskiwanie roślinnych surowców leczniczych

4.1.1. Materiał nauczania

Farmakognozja jest to nauka przyrodnicza zajmująca się surowcami naturalnymi głównie

roślinnymi  i  ich  składnikami  chemicznymi,  które  wykazują  aktywność  biologiczną.
Farmakognozja  znana  kiedyś  jako  ziołolecznictwo  sięga  zamierzchłych  czasów.  W  dawnych
czasach  ziołolecznictwo  balansowało  między  lecznictwem,  a  magią  i  prawie  zawsze
towarzyszyła  mu  otoczka  zaklęcia.  Człowiek  obserwował  oddziaływania  różnych  roślin  na
organizm  człowieka  i  uczył  się  sposobów  przechowywania  i  przetwarzani  ziół.  Dawniej
farmakognozja  miała  charakter  towaroznawstwa,  zajmowała  się morfologią  i anatomią  roślin,
obecnie w centrum jej zainteresowania są podstawy uzyskania leku pochodzenia naturalnego o
ściśle  określonych  właściwościach  farmakologicznych,  a  analiza  morfologiczna i anatomiczna
surowców służy do identyfikacji surowca i jego ewentualnych zanieczyszczeń. Farmakognozja
wykazuje ścisłe związki z pozostałymi dyscyplinami biologicznymi.

Leki roślinne to wyroby zawierające wyłącznie rośliny, części roślin, ciała czynne lub ich

kombinacje zarówno w postaci nieprzerobionej jak i przerobionej, stosowane w medycynie dla
leczenia lub łagodzenia stanów chorobowych oraz w profilaktyce.

Leki naturalne możemy podzielić na:

−

jednorodne substancje chemiczne wyizolowane z surowca,

−

leki typu galenowego takie jak nalewki, intrakty, wyciągi, odwary, napary, maceracje,
soki, syropy lub ich kompozycje, pojedyncze zioła lub ich mieszanki,

−

produkty metabolizmu drobnoustrojów otrzymywane w procesach fermentacyjnych –
antybiotyki.
Podstawą do uzyskania leków roślinnych są surowce roślinne pochodzące ze źródeł

naturalnych.

Hodowla – zespół czynności zmierzających do otrzymania surowca o najwyższej

zawartości  ciał  czynnych,  najlepszych  właściwościach  leczniczych,  przystosowanego  do
uprawy  w  danych  warunkach  klimatycznych.  Zabiegi  hodowlane  to  selekcja  (wybór
najlepszych  osobników  z  populacji),  sczepianie  wegetatywne,  mutacje  genetyczne,  tworzenie
mieszańców.

Uprawa – zbiór zabiegów agrotechnicznych ukierunkowanych na masową produkcję

roślin leczniczych, mających na celu zwiększenie masy surowca, zawartości ciał czynnych,
wydajności z hektara. Wyniki tych zabiegów zależą od gleby, nasłonecznienia, wilgotności,
opadów.

Najpoważniejszym źródłem pozyskiwania surowców roślinnych są uprawy. Zasoby

naturalne niektórych roślin są nadal dostatecznie duże, jednak według wszystkich prognoz
będą się stale zmniejszać.

Uprawa ma wiele zalet w porównaniu ze zbiorem ze stanowisk naturalnych. Przede

wszystkim z określonej powierzchni zbiera się dużo więcej surowca o większej i bardziej
ustabilizowanej zawartości ciał czynnych. Umożliwia mechaniczny zbiór a także lokalizację
plantacji w pobliżu zakładów farmaceutycznych co zmniejsza znacznie koszty.

Nadzieją na nowe źródło pozyskiwania substancji czynnych o nieokreślonych, nowych

możliwościach jest biotechnologia. Obejmuje ona kilka nowych technik od hodowli tkanek
i komórek roślinnych do inżynierii genetycznej i ma wiele zalet m.in. pozwala uzyskać

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

substancje z dowolnego gatunku, w dowolnym czasie i miejscu. Pozwala także na uzyskanie
jednolitego materiału roślinnego i prowadzenie prób sterowania procesami biosyntezy poprzez
obserwację wpływu różnych czynników decydujących o tym procesie.

Surowiec roślinny to każdy element rośliny stanowiący materiał wyjściowy do

otrzymania leku roślinnego. Dzielimy je na:

−

pierwotny, który oprócz suszenia nie wymaga innej obróbki

−

a)  o  budowie  tkankowej  (liść  –  folium,  kwiat  –  flos,  ziele  –  herba,  szczyt  –
summitas,  kwiatostan  –  inflorescentia,  koszyczek  –  anthodium,  korona  –  corolla,
płatek  –  petalum,  owoc  –  fructus,  owocnia  –  pericarpium,  owocnia  zewnętrzna  –
exocarpium,  szyszka  –strobilus,  nasienie  –  semen,  zarodek  –  embrio,  pąk  –  gemma,
pąk  szczytowy  –  turio,  zarodek –  spora,  gruczoł  –  glandula,  kora  –  cortex, kłacze –
rhizoma, rozłóg – stolo, bulwa – tuber, cebula – bulbus)

−

b) o budowie beztkankowej, wydzieliny roślinne (guma – gummi, żywica – resina,
śluz – mucilago, gumożywica – gummiresina, balsam – balsamum, olejkożywica –
oleoresina, sok mleczny – succus lacticus, sok roślinny – succus naturalia).

−

wtórny, który poza suszeniem wymaga innych zabiegów jak np. destylacja, zagęszczanie.
Ciała czynne to związki chemiczne zawarte w surowcu roślinnym wykazujące działanie

lecznicze na organizm ludzki lub wpływające na jego metabolizm, decydujące o kierunku
działania i zastosowania surowca.

Podział ciał czynnych:

−

główne ciała czynne wykazują ukierunkowane i pożądane działanie na organizm
człowieka, występują zwykle w dominujących ilościach,

−

uboczne ciała czynne chociaż zwykle mają słabsze działanie farmakologiczne to często
jest ono zbliżone do działania głównego ciała czynnego i je wspomaga, występują zwykle
w mniejszych ilościach,

−

związki towarzyszące (balastowe) to ciała czynne zawarte w surowcu obojętne
farmakologiczne lub działające antagonistyczne do ciała czynnego.
Kierunki działania:

−

pobudzające, powodujące pobudzenie czynności organizmu, narządów lub komórek
w granicach fizjologicznych,

−

podrażniające, powodujące zwiększenie czynności narządów i komórek z przekroczeniem
granic fizjologicznych,

−

hamujące, powodujące osłabienie działania narządów i komórek,

−

porażające, powodujące zatrzymanie działania narządów i komórek, najczęściej kończące
się śmiercią.
Do najważniejszych typów związków farmakologicznie czynnych znajdujących się

w roślinach należą:

−

Alkaloidy  –  organiczne  zasady  azotowe  zazwyczaj  związane  z  kwasami  organicznymi
w postaci  rozpuszczalnych  soli.  Występują  w  roślinach  wyższych  zazwyczaj
dwuliściennych,  rzadko  w  jednoliściennych  i  nagozalążkowych.  Znajdują  się  w  różnych
organach  roślinnych,  jak  kora,  liść,  korzeń,  owoc  i  nasienie,  rzadziej  w  drewnie.  Już
w małych  dawkach  wykazują  silne  działanie  farmakologiczne.  Rośliny  zawierające
alkaloidy  są  często  roślinami  trującymi.  Można  je  sklasyfikować  jako  pochodne
fenyloalaniny  i  tyrozyny  (np.  kapsaicyna,  efedryna,  morfina,  emetyna),  pochodne
tryptofanu  (np.  strychnina,  rezerpina,  ergotamina,  chinina),  pochodne  histydyny
(pilokarpina),  pochodne  alifatycznych  aminokwasów  (nikotyna,  kofeina,  teobromina,
atropina), alkaloidy terpenowe (akonityna), alkaloidy steranowe (solanidyna). Wykrywanie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

alkaloidów: reakcja Dragendorffa, odczynnik Mayera, Hagera, Wagnera, 5 % roztwór
taniny.

−

Flawonoidy  –  występują  w  roślinach  związane  z  cukrami.  Rozpowszechnione  są  wśród
roślin  wyższych.  Stanowią  większość  naturalnych  barwników  roślinnych,  występują
w postaci  rozpuszczalnej  w  soku  komórkowym  w  liściach,  kwiatach,  korze,  owocach,
korzeniach.  W  badaniach  jakościowych  wykorzystuje  się  próbę  redukcyjną,  reakcję
z kwasem borowym, reakcje z solami metali.

−

Garbniki  rozpuszczalne  są  w  wodzie,  mają  cierpki  ,  ściągający  smak.  Mają  zdolność
garbowania  skóry.  Z  białkiem  tworzą  trwałe  i  nierozpuszczalne  połączenia,  powodują
aglutynację  czerwonych  krwinek,  strącają  śluzy  i  pektyny.  Gromadzą  się  najczęściej
w korach,  korzeniach,  kłączach.  Wykrywanie  garbników  przeprowadza  się  za  pomocą
reakcji  osadowych,  barwnych  i  charakterystycznych  dla  garbników  skondensowanych
(reakcja  z  aldehydem  mrówkowym  i  kwasem  solnym,  reakcja  z  roztworem  waniliny
w stężonym HCl).

−

Glikozydy  to  najczęściej  połączenia  eterowe  cząsteczek  cukrów  ze  związkami
posiadającymi  grupę  fenolową  lub  alkoholową.  Glikozydy  kardenolidowe  występują
głównie  w  nasionach,  liściach  i  korzeniach.  Łatwo  rozpuszczają  się  w  wodzie  i  są
związkami  nietrwałymi.  Ulegają  głównie  hydrolizie.  Ich  wykrywanie  opiera  się  na
reakcjach  barwnych  charakterystycznych  dla  poszczególnych  fragmentów  cząsteczki
glikozydu.

−

Gorycze są związkami o różnej budowie chemicznej. Ich wspólną cechą jest silnie gorzki
smak i poza tym nie wykazują specyficznego działania farmakologicznego. Z powodu
różnorodnej budowy nie ma charakterystycznych reakcji chemicznych i fizycznych do ich
wykrywania. Oznacza się je metodą degustacji (smakową).

−

Olejki eteryczne są to wonne mieszaniny różnych organicznych związków chemicznych.
Są one wydzielinami fizjologicznymi roślin, zbierają się w komórkach, komorach,
mieszkach lub przewodach olejkowych lub we włoskach wydzielniczych. Olejki występują
u roślin wyższych i niższych.

−

Substancje śluzowe są bezpostaciowymi węglowodanami pęczniejącymi w wodzie. Pod
wpływem etanolu strącają się tworząc żółte lub bezbarwne osady silnie załamujące
światło.

−

Do  ważnych  składników  chemicznych  występujących  w  roślinach  należą  również  sole
mineralne,  krzemionka  i  kwasy  organiczne,  białko,  tłuszcze,  węglowodany,  barwniki
roślinne i witaminy.
Zbiór  surowców  roślinnych  należy  przeprowadzić  w  takim  stadium  rozwoju  rośliny,

w którym poszczególne jej części zwierają największą ilość ciał czynnych.

Okres zbioru – okres rozwoju rośliny, w którym biosyntetyzuje ona największą ilość ciał

czynnych np. przed kwitnieniem, przed owocowaniem.

Pora zbioru – pora dnia, np. rośliny olejkowe zbiera się w świetle dnia.
Czas zbioru – pora roku, określa warunki pogodowe oraz stan surowca.
Okres zbioru każdego surowca jest inny. Uchwycenie właściwego momentu zbioru jest

trudniejsze dla roślin zbieranych w okresie wzrostu i rozwoju np. dla otrzymania liści, kwiatów
ziela  gdyż  okres  ten  jest  nieraz  bardzo  krótki.  Natomiast  okres  zbioru  roślin  uprawianych  na
nasiona  w  końcu  okresu  wegetacyjnego  jest  łatwiej  uchwytny,  a  wartość  nasion  w  miarę
dojrzewania  wzrasta.  Okres  zbioru  surowców  uprawianych  na  korzenie  jest  najdłuższy  i
najłatwiejszy do określenia.

Innym ważnym czynnikiem wpływającym na wartość surowca jest pogoda oraz pora dnia.

Odgrywają one zasadniczą rolę przy zbiorze surowców takich jak liście, kwiaty, zioła, owoce,
małe znaczenie ma natomiast dla surowców korzeniowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Doświadczenia wykazały, że zbiór roślin zawierających olejki lotne należy przeprowadzać

raczej w godzinach rannych, jednak po obeschnięciu rosy, gdyż w słoneczne popołudnie
zawartość olejku w surowcu jest niższa.

Zbiór roślin zawierających alkaloidy i glikozydy należy przeprowadzić w godzinach

silnego nasłonecznienia.

Liście w rannych godzinach i po dłuższym okresie niepogody wykazują mniejszą

zawartość  ciał  czynnych.  Zbiór  części  nadziemnych  należy  przeprowadzać  zawsze  w  dni
pogodne.  Surowiec  zbierany  w  czasie  deszczu  lub  przed  opadnięciem  rosy  z  trudnością
wysycha,  zagrzewa  się,  zmienia  przy  tym  barwę  i  zapach.  Wyjątek  stanowi  zbiór  kminku,
kolendry czy kopru włoskiego, który należy przeprowadzać w dni pochmurne lub rano z rosą
aby uniknąć obsypywania owoców.

Przy zbiorze części podziemnych pogoda nie odgrywa zasadniczego znaczenia. Okres

sprzętu rozpoczyna się z chwilą żółknięcia liści i trwa do późnej jesieni aż do nastania mrozów.

Liście zbiera się w pełni rozwoju rośliny, w czasie jej kwitnienia. Obrywa się ręcznie liście

młode liście dobrze rozwinięte z górnych części rośliny, gdyż z dolnej części mogą być
zdrewniałe, pożółkłe lub porażone chorobami. Można naraz oberwać najwyżej 1/3 części aby
nie osłabić rośliny.

Kwiaty zrywa się w miarę zakwitania. Najwartościowszy surowiec otrzymuje się

z kwiatów na wpół rozwiniętych.

Standaryzacja surowca ma na celu ujednolicenie wartości surowca znajdującego się

w obrocie.  Obejmuje  ona  określenie  tożsamości  surowca,  zawartości  ciał  czynnych  oraz
czystości.  Monografie  szczegółowe  nie  określają  granicy  zawartości  od  –  do,  lecz  podają
zawartość  progową  –  „nie  mniej  niż”.  Oparta  jest  na  badaniu  cech  makroskopowych,
mikroskopowych,  ocenie  czystości,  badaniu  zawartości  ciał  czynnych.  Stabilizacja  surowca
ma  na  celu  utrzymanie  przez  dłuższy  czas  wartości  surowca.  Podstawowymi  metodami
stabilizacji są:

−

metoda termiczna – suszenie surowca w podwyższonej temperaturze,

−

chemiczna – przez dodanie do surowca konserwantów.
Mianowanie dotyczy głównie surowców zawierających związki silnie działające

np. alkaloidów, glikozydów nasercowych. Polega na doprowadzeniu do wymaganego stężenia
ciał czynnych poprzez mieszanie surowców o różnym stężeniu lub dodanie substancji
obojętnej. Surowiec mianowany to „remedium titratum”. Mianowanie chemiczne wykorzystuje
różne metody chemiczne do oznaczenia zawartości ciał czynnych. Mianowanie biologiczne
określane w jednostkach gołębich podaje ilość surowca w gramach w przeliczeniu na kg masy
gołębia, będącą dla gołębia dawką śmiertelna.

Suszenie ma na celu stabilizację surowca. W zależności od warunków suszenia surowiec

może podlegać stabilizacji jak i degradacji. Nieprawidłowe suszenie  surowców zawierających
glikozydy  kardenolidowe  może  powodować  hydrolizę  cukrów  i osłabienie  działania  surowca.
Monografie  szczegółowe  określają  warunki  suszenia surowca.  Istotny  wpływ ma temperatura
suszenia,  ruch  powietrz  i  grubość  warstwy  suszonego  surowca.  Odpowiednia  temperatura
zapobiega  rozkładowi  ciał  czynnych,  np.  surowce  zawierające  olejki  eteryczne  wymagają
temperatury suszenia poniżej 35°C, alkaloidy od 50-60°C a garbniki od 40 do 55°C.

Techniki suszenia:

−

gorącym powietrzem przepływającym przez warstwy surowca,

−

lampami napromiennikowymi, mikrofalami, w próżni, z zastosowaniem adsorbentów.
Właściwe przechowywanie surowców ma na celu zapobieganie stratom ciał czynnych.

−

Skala hurtu: przechowywanie w magazynach z temperaturą 15-20°C, zaciemnionych,
z wentylacją i wilgotnością 60-80%, wyższa powoduje pleśnienie surowca. Surowce

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

przechowywane są w postaci sprasowanych bel lub w workach z płótna lub papieru.
Surowce silnie działające i trucizny przechowywane są w oddzielnych magazynach.

−

Skala apteki: małe porcje w saszetkach papierowych, pergaminowych lub poliamidowych,
opakowania polietylenowe są niedopuszczalne w związku z chłonięciem olejków
eterycznych.

Czas przechowywania surowców jest ściśle określony i dla mieszanek ziołowych wynosi 1 rok.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Czy wiesz czym zajmuje się farmakognozja?
2.  Czy wiesz co to są leki naturalne?
3.  Czy wiesz jaka jest różnica między uprawą a hodowlą?
4.  Czy wiesz co to są ciała czynne i jakie są kierunki ich działania?
5.  Czy potrafisz określić czynniki wpływające na jakość surowca i zawartość ciał czynnych?
6.  Czy potrafisz określić zasady zbioru i przechowywania surowców roślinnych?
7.  Czy znasz sposoby standaryzacji surowców roślinnych?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przygotuj zielnik roślin leczniczych Twojej okolicy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia i poszerzyć wiadomości z literatury

uzupełniającej,

2)  wybrać miejsce zbioru roślin leczniczych,
3)  wybrać najodpowiedniejszy czas do zbioru roślin,
4)  zbierać  rośliny  w  całości  najlepiej  zdrowe  z  kwiatami  i  owocami  (jeśli  ich  rozmiar  na  to

pozwala),

5)  sporządzić notatkę o siedlisku rośliny,
6)  opisać te cechy, które mogą zaniknąć podczas suszenia np. barwa kwiatów,
7)  oznaczyć roślinę na świeżym eksponacie,
8)  oczyścić korzenie z grudek ziemi,
9)  rozłożyć na papierze gazetowym, tak aby roślina mieściła się na karcie zielnika (A3),
10)  poprzekładać warstwami gazet,
11)  ułożyć stos i obciążyć, np. książkami,
12)  zmieniać papier gazetowy początkowo nawet co kilka godzin,
13)  przymocować po około 2-3tygodniach gdy roślina jest sucha paseczkami papieru do karty

zielnika w kilku miejscach, tak aby się nie przesuwała i nie zakrywała charakterystycznych
elementów,

14) umieścić w prawym dolnym rogu karty etykietkę z nazwą gatunku, rodziny, nazwą

łacińską, datą zbioru, siedliskiem, imieniem i nazwiskiem autora zielnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura fachowa, atlas roślin leczniczych, klucz do oznaczania roślin leczniczych,

−

gazety, karty A3, paski do przyklejania rośliny,

−

przybory do pisania.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) zebrać rośliny do zielnika?



2) oznaczyć zebrane rośliny, wysuszyć i opisać?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Metody badania roślinnych surowców leczniczych

4.2.1. Materiał nauczania

Domieszkami (wg Farmakopei Polskiej VI) nazywamy:

−

rozkrusz surowca (zbyt daleko posunięte rozdrobnienie),

−

surowiec lub jego części o wymiarach niezgodnych z podanymi w monografii
szczegółowej,

−

surowiec lub jego części o zabarwieniu odbiegającym od podanego w monografii
szczegółowej,

−

surowiec lub jego części uszkodzone, niewykształcone lub posiadające cechy wymienione
w monografii szczegółowej jako niedopuszczalne lub dopuszczalne w ograniczonej ilości

−

obecne w surowcu inne części tej samej rośliny, z której uzyskuje się surowiec.
Zanieczyszczenia:

−

organiczne – wszystkie pochodzenia organicznego nie stanowiące części rośliny z której
uzyskuje się surowiec,

−

nieorganiczne – pochodzenia mineralnego: piasek, gleba, kamienie.
Zafałszowania – celowo wprowadzone do surowca organy innej rośliny.
Metody badania surowców roślinnych:

−

makroskopowe – organoleptyczne, za pomocą zmysłów: wzroku, węchu ,smaku. Ocena
makroskopowa obejmuje badanie zgodności wyglądu zewnętrznego z opisem podanym
w monografii,

−

mikroskopowe – określanie pod mikroskopem elementów diagnostycznych: budowy
anatomicznej, kryształów szczawianu wapnia, aparatów szparkowych, włosków.

−

mikrochemiczne reakcje pozwalające zorientować się w charakterze chemicznym ścian
komórkowych oraz niektórych substancji zapasowych,

−

chemiczne:
a) jakościowe – pozwalające na stwierdzenie obecności ciał czynnych,
b) ilościowe – pozwalające określić ilościową zawartość ciał czynnych (miareczkowanie,

analiza wagowa, metody wytrąceniowe),

−

fizykochemiczne – określające strukturę związku, gęstość, skręcalność płaszczyzny
światła spolaryzowanego, widma UV itp.
Wykonanie badania makroskopowego (wg Farmakopei PolskiejVI).
Sprawdzanie zapachu – natychmiast po otwarciu opakowania rozetrzeć szczyptę surowca

i określić jego zapach.

Porównywanie wyglądu zewnętrznego z opisanym w monografii- na białym papierze

rozkłada się surowiec i ogląda różne fragmenty w różnych położeniach, zwracając uwagę na
wygląd powierzchni i przełamu kor i narządów podziemnych, rodzaj unerwienia i owłosienia
liści, włókniste fragmenty łodyg, barwne fragmenty owocni lub okwiatu.

Farmakopea podaje również sposób oznaczania domieszek i zanieczyszczeń.

Wykonanie badania mikroskopowego

Mikroskop jest to urządzenie służące do obserwacji małych obiektów, niewidocznych

gołym  okiem.  Mikroskop  optyczny  wykorzystuje  głównie  światło  dzienne  dostarczone  do
układu  optycznego  przez  specjalne  lusterko.  Fizyczną  granicą  maksymalnego  powiększeni
obrazu  w  mikroskopie  optycznym  jest  precyzja  wykonania  soczewek.  Obecnie  produkowane
mikroskopy  działające  na  zwykłe  światło  osiągają  powiększenie  rzędu  1500x,  służą  m.in.  do
obserwacji  drobnoustrojów,  budowy  tkanek  i  komórek.  Najlepsze  mikroskopy  działające  na
spolaryzowane światło ultrafioletowe osiągają powiększenie ok. 3500x. Mikroskopy optyczne

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

polaryzacyjne, korzystające ze światła spolaryzowanego umożliwiają m.in. obserwację wzrostu
i zanikania kryształów. Mikroskop zbudowany jest z:

−

okularu, który służy do powiększenia obrazu tworzonego przez obiektyw mikroskopu,

−

tubusa, który służy do formowania powiększonego obrazu pośredniego,

−

śruby makrometrycznej, która służy do wstępnej regulacji odległości,

−

śruby mikrometrycznej, która służy do ustalenia ostrości,

−

rewolweru, który umożliwia prostą zmianę obiektywu,

−

obiektywów, które zbierają światło wychodzące z przedmiotu i tworzą jego powiększony
obraz pośredni,

−

kondensora, który koncentruje światło formując z niego stożek,

−

lusterka, które służy do naświetlania badanego obiektu.
Badanie mikroskopowe może dotyczyć surowca w całości, względnie pokrojonego

i przeprowadzane jest w analogiczny sposób. Rozpoznanie surowca sproszkowanego polega
na analizie według klucza.

Elementy prozenchymatyczne należy oglądać na przekrojach podłużnych stycznych lub

promieniowych, w przypadku oglądania tkanek znajdujących się na powierzchni narządu,
należy oglądać je na preparatach z powierzchni lub fragmentach skórki.

Badanie mikroskopowe surowca wysuszonego poprzedza jego rozmiękczanie. Przy

badaniach  anatomicznych  surowiec  zanurza  się  w  tzw.  prześwietlaczach  t.j.  mieszaninach
substancji  załamujących  światło,  ułatwiających  oglądanie  preparatu  pod  mikroskopem.
Preparat  jest  tym  bardziej  przejrzysty,  im  bardziej  różni  się  przepuszczalnością  światła  od
cieczy,  w  której  jest  zanurzony.  Surowiec  moczy się  w  wodzie  lub  w  rozcieńczonym  etanolu
(553 g/l), surowce bardzo twarde w mieszaninie równych części wody, glicerolu i etanolu (760
g/l).  Przygotowany  preparat  umieszcza  się  w  roztworze  wodzianu  chloralu  i  ogrzewa  do
wrzenia.  Można  preparat  badać  w  wodzie  lub  mieszaninie  równych  części  glicerolu  i  wody.
Preparaty  z  surowca  zawierającego  ziarna  aleuronowe  bada  się  w  oleju  z  oliwek  lub
w glicerolu.  Ziarna  aleuronowe  należy  najpierw  odtłuścić  w  mieszaninie  równych  objętości
eteru etylowego i etanolu (760 g/l).

Badania mikrochemiczne przeprowadza się pod mikroskopem. Na szkiełku

przedmiotowym  umieszcza  się  badany  surowiec  w  kliku  kroplach  odczynnika.  Obok  na
szkiełku  należy  umieścić  kroplę  samego  odczynnika  w  celu  porównania,  gdyż  nadmiar
odczynnika  najczęściej  krystalizuje  obok  związku  powstałego  wskutek  reakcji.  Odczynniki
chemiczne (stosowane w celu rozpoznawania związków w roślinach):

−

Chlorek żelaza (III)- do wykrywania garbników (dają zabarwienie zielone lub niebieskie),

−

Sudan (III) lub (IV) zabarwia tłuszcze na kolor czerwony,

−

Płyn Lugola- roztwór jodu zabarwia skrobię na kolor niebieski do granatu, w glonach
morskich na kolor czerwony

−

Wodorotlenek sodu daje wiśniowo-czerwone zabarwienie z antrazwiązkami,

−

Tusz kreślarski do wykrywania komórek śluzowych.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Czy znasz metody badania surowców pochodzenia roślinnego?
2.  Czy znasz budowę i zasadę działania mikroskopu optycznego?
3.  Czy znasz sposoby sporządzania preparatów do badań mikroskopowych?
4.  Czy  znasz  odczynniki  do  reakcji  mikrochemicznych,  do  wykrywania  ciał  czynnych

i składników morfotycznych komórki?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przygotuj preparat z otrzymanego od nauczyciela surowca roślinnego i obejrzyj go pod

mikroskopem.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia i poszerzyć wiadomości z literatury

uzupełniającej,

2) przeczytać uważnie treść ćwiczenia i przyjrzeć się otrzymanemu od nauczyciela

surowcowi,

3)  wybrać odpowiedni prześwietlacz,
4)  umieścić na szkiełku podstawowym preparat w wybranym roztworze,
5)  umieścić preparat na stoliku,
6)  naświetlić za pomocą lusterka badany preparat,
7)  ustawić przekręcając rewolwerem właściwy obiektyw,
8)  ustawić wstępnie odległość za pomocą śruby mikrometrycznej,
9)  ustawić ostrość za pomocą śruby mikrometrycznej,
10)  zapisać wszystkie spostrzeżenia w zeszycie ćwiczeń,
11)  efekty pracy przedstawić na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura fachowa,

−

surowce roślinne,

−

mikroskop,

−

odczynniki,

−

szkiełka podstawowe i nakrywkowe,

−

zeszyt i przybory do pisania.

Ćwiczenie 2

Oznacz domieszki i zanieczyszczenia w surowcu roślinnym jedną z metod opisanych

w Farmakopei Polskiej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia i poszerzyć wiadomości z literatury

uzupełniającej,

2) odważyć a) – ok. 200 g korzeni, kłączy i bulw, b) – ok. 100 g ziela liści, kory, c) – ok. 50 g

kwiatów, owoców, nasion, dębianek i surowców bezpostaciowych, d) – ok. 30 g
proszków naturalnych,

3)  przesiać surowiec odpowiednio a) –sito 1,6 mm, b) – 3,15 mm, c) – 0,5 mm,
4)  zważyć rozkrusz surowca wraz z zanieczyszczeniami mineralnymi,
5)  wytarować zlewkę,
6)  wsypać do zlewki rozkrusz i dodać 25 ml wody,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7)  wymieszać bagietką i pozostawić na 1min,
8)  zlać wodę znad osadu wraz z pływającym na powierzchni rozkruszem,
9)  wysuszyć osad w temp. od 100 do 105°C,
10)  zważyć wysuszony osad,
11)  obliczyć  różnicę  między  masą  rozkruszu  a  masą  wysuszonego  osadu  zanieczyszczeń

mineralnych i obliczyć zawartość rozkruszu w procentach,

12) określić masę zanieczyszczeń mineralnych sumując masę wysuszonego osadu i masę

zanieczyszczeń mineralnych nie przechodzących przez sito,

13) zapisać efekty pracy w zeszycie ćwiczeń i przedstawić na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura fachowa,

−

surowce roślinne,

−

sita, zlewki, bagietki, waga, suszarka,

−

zeszyt, przybory do pisania, kalkulator.

Ćwiczenie 3

Przeprowadź podstawowe badania mikrochemiczne w celu wykrycia garbników,

tłuszczów, skrobi, komórek śluzowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia i poszerzyć wiadomości z literatury

uzupełniającej,

2) przygotować na szkiełkach podstawowych preparaty z surowców roślinnych,
3) nakroplić na każdym preparacie ( na surowiec) jeden odczynnik : roztwór chlorku żelaza

(III), Sudan III lub IV, Płyn Lugola, tusz kreślarski rozcieńczony 1:10,

4)  umieścić obok preparatu po jednej kropli odczynnika w celach porównawczych,
5)  zaobserwować zabarwienie preparatu pod wpływem odczynnika,
6)  wyciągnąć wnioski z obserwacji,
7)  zapisać tok i efekty pracy w zeszycie ćwiczeń i przedstawić na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura fachowa,

−

preparaty z surowców roślinnych,

−

odczynniki chlorek żelaza (III), Sudan III i IV, Płyn Lugola, tusz kreślarski,

−

mikroskop, szkiełka podstawowe,

−

zeszyt, przybory do pisania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) przygotować preparat z surowca roślinnego do obserwacji pod

mikroskopem?



2) obsługiwać mikroskop świetlny?



3) ocenić surowiec roślinny pod względem wymagań FP?



4) oznaczyć zawartość domieszek i zanieczyszczeń surowcu roślinnym?



5) przeprowadzić podstawowe reakcje mikrochemiczne do wykrywania

związków zawartych w surowcach?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Surowce pochodzenia roślinnego o budowie tkankowej

4.3.1. Materiał nauczania

Komórka roślinna to podstawowy element strukturalny i czynnościowy każdego

organizmu, zdolny do spełniania różnych funkcji życiowych takich jak oddychanie, odżywianie,
rozmnażanie , wzrost.

Budowa komórki roślinnej:

−

ściana komórkowa,

−

plasmodesma,

−

błona komórkowa,

−

chloroplast – ciałko zieleni,

−

błona tylakoidy,

−

mitochondrium,

−

lizosom,

−

aparat Goldiego,

−

wakuola,

−

retikulum endoplazmatyczne (gładkie, szorstkie),

−

jądro,

−

błona jądrowa,

−

otwór w błonie jądrowej,

−

jąderko.

Tkanka roślinna to zespół komórek o podobnej budowie, wspólnym pochodzeniu

i spełniających ściśle określone właściwe dla siebie funkcje.

Tkanki twórcze mają zdolność podziałów:

−

pierwotne zlokalizowane w górnych częściach korzeni,

−

wtórne- miazga, fellogen.
Tkanki okrywające – chronią całą roślinę przed pasożytami:

−

pierwotne- skórka,

−

wtórne- peryderma.
Tkanki miękiszowe – w naziemnych częściach rośliny pełnią funkcje asymilacyjne,

w podziemnych funkcje spichrzowe.

Tkanki wzmacniające zbudowane ze zwartych ze sobą komórek ( twardzica, zwarcica).
Tkanki przewodzące:

−

rurki sitowe (z góry na dół),

−

naczynia (z dołu do góry).
Tkanki wydzielnicze:

−

komórki olejkowe,

−

zbiorniki,

−

przewody olejkowe,

−

komórki śluzowe,

−

rury mleczne.
Korzeń- Radix – podziemny organ rośliny, odpowiedzialny jest za przytwierdzenie

rośliny  do  podłoża,  pobieranie  wody  i  soli  mineralnych,  gromadzenie  substancji  zapasowych
i rozmnażanie wegetatywne. Ze względu na kształt dzielimy je na wrzecionowate,, walcowate,
burakowate,  wiązkowe  lub  bulwiaste.  Ze  względu  na  sposób  wyrastania  dzielimy na główne,
boczne,  przybyszowe.  W  odróżnieniu  od  łodyg  i  kłącza  nie  posiadają  tworów  liściowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W celu identyfikacji należy dokładnie określić budowę anatomiczną oraz pewne elementy
charakterystyczne np.: ziarna skrobi, kryształy szczawianu wapnia, komórki śluzowe, komórki
lub przewody olejkowe. W farmakognozji zazwyczaj mamy do czynienia z korzeniami roślin
dwuliściennych o budowie wtórnej. Pierwotną budowę korzeni dwuliściennych obserwujemy w
bardzo młodych korzeniach np. kozłka lekarskiego lub pierwiosnka.

Budowa pierwotna korzenia.
Najmłodsze korzenie okryte są skórką składającą się z warstwy cienkościennych komórek

przekształcających  się  czasami  we  włośniki.  W nieco starszych korzeniach funkcję ryzodermy
przejmuje  egzoderma.  Kora  pierwotna  składa  się  z  kilku  warstw  luźno  ułożonych,
cienkościennych  komórek  miękiszowych.  Warstwę  graniczącą  z  walcem  osiowym  stanowi
śródskórnia,  która  często  ulega  skorkowaceniu  lub  zdrewnieniu.  Warstwą  zewnętrzną  walca
osiowego  jest  okolnica,  pod  którą  występują  radialne  ułożone  wiązki  przewodzące.  Wśród
komórek miękiszowych  samego  walca  osiowego często  obserwuje się sklerenchymę – tkankę
mechaniczną.
Budowa wtórna korzenia

Korzeń o budowie wtórnej okrywa oskórnia. Składa się on z korka i felodermy, pod którą

często spotyka się zachowaną korę pierwotną i resztki sit pierwotnych. Łyko czyli kora wtórna
przedzielona  jest  promieniami  rdzeniowymi.  W pobliżu  miazgi  znajdują  się  sita  wtórne. W  jej
miękiszu  spotkać  można  elementy  sklerenchymy.  Między  korą  wtórną  a  walcem  osiowym
występuje  zazwyczaj  kilkuwarstwowa  miazga.  W  walcu  osiowym  znajduje  się  drewno
zazwyczaj  o  promienistej  budowie.  Pomiędzy  promieniami  ułożone  są  radialnie  naczynia
wtórne. Naczynia pierwotne znajdują się w centrum.

Kłącze- Rhizoma pełni funkcje spichrzowe. Jest to podziemny pęd rośliny zawierający

substancje potrzebne roślinie do przetrwania trudnych warunków. Dla paproci są sposobem na
przetrwanie  zimy.  Kłącza  uczestniczą  także  w  procesie  rozmnażania  wegetatywnego.  Kłącze
składa się z węzłów i międzywęźli. Na powierzchni kłączy znajdują się pączki z których mogą
wyrastać  pędy  nadziemne.  Z  kłączy  wyrastają  korzenie  przybyszowe.  Liście  zazwyczaj
łuskowate  są  małe  lub  odpadają  pozostawiając  jedynie  ślady  na  powierzchni  pędu..  Kłącza
mogą  przybierać  kształt  owalny,  spłaszczony,  wrzecionowaty.  Przy  identyfikacji
farmakognostycznej  należy  zwracać  uwagę  na układ tkanek  przy badaniu  anatomicznym oraz
na charakterystyczne elementy diagnostyczne jak komórki olejkowe i ziarna skrobi.

Korzenie:

−

Althaeae radix – korzeń prawoślazu lekarskiego, zbierany w lipcu lub jesienią. Walcowaty,
prosty lub nieco skręcony, grubości do 2 cm, o powierzchni bruzdowanej, jasnobrunatnej,
ze śladami po korzeniach bocznych. Przełom\biały, mączysty, na obwodzie
długowłóknisty. Smak śluzowato gorzkawy, zapach słaby.

−

Archangelicae radix – korzeń arcydzięgla. Surowiec składa się z korzenia i kłącza. Kłącze
krótkie,  walcowate,  długości  do  10  cm,  średnicy  do  5  cm.  Barwy  szarobrunatnej  do
czrewownobrunatnej,  poprzecznie  pierścieniowate.  Korzeń  grubości  do  3  cm,  podłużnie
bruzdowane  z  poprzecznymi  guzkami.  Barwy  szarobrunatnej  do  czerwonobrunatnej.
Przełom  gładki,  surowiec  jest  lekki,  zapach  silny,  aromatyczny,  smak  początkowo
słodkawy później palący gorzkawy.

−

Belladonnae  radix  –  korzeń  pokrzyku  zbierany  w  okresie  przekwitania  lub  owocowania.
Zawiera  alkaloidy.  Kłącze  krótkie,  delikatnie  podłużnie  i  poprzecznie  pomarszczone.
Korzenie  walcowate,  grubości  do 3 cm, podłużnie bruzdowane, szare lub szarobrunatne.
Przełom  szarobiały,  równy,  pylący.  Smak  początkowo  słodkawy,  później  gorzki,  ostry
powodujący uczucie dławienia.

−

Gentianae radix – korzeń goryczki żółtej. Surowiec składa się z kłącza i korzeni. Kłącze
przeważnie pojedyncze, spłaszczone, poprzecznie pierścieniowate. Korzenie przeważnie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

pojedyncze walcowate średnicy do 5 cm, podłużnie bruzdowane. Powierzchnia
żółtobrunatna lub brunatna. Przełom gładki jasno żółty lub brunatny. Smak słodkawy
przechodzący w długo utrzymujący się gorzkawy.

−

Glycyrrhizae radix – korzeń lukrecji gładkiej. Zbierany od późnej jesieni do wczesnej
wiosny. Korzenie i rozłogi są walcowate średnicy do 3 cm. Powierzchnia szarobrunatna,
podłużnie bruzdowana. Przełom długowłóknisty, cytrynowożółty. Smak słodki, mdły.

−

Inulae radix  –  korzeń  omanu  wielkiego.  Kłącze wielogłowe, bulwiasto zgrubiałe średnicy
do  0,5  cm,  pomarszczone.  Korzenie  grubości  do  3  cm,  podłużnie  bruzdowane.
Powierzchnia  brunatnoszara  lub  żółtawobrunatna,  przełom  nierówny,  surowiec  twardy,
rogowaty.

−

Ipecacuanhae radix – korzeń ipekakuany. Surowcem są korzenie i kłącza, zawierają
alkaloidy. Korzenie powyginane, zawierają poprzeczne zgrubienia przedzielone bruzdami.
Kłącze krótkie przechodzi w korzeń. Powierzchnie szarobrunatne, przełom prawie równy,
przy łamaniu krucha kora łatwo pęka i oddziela się od żółtawego twardego drewna.
Zapach słaby, smak gorzki ostry.

−

Primulae  radix  –  wysuszone  kłącza  i  korzenie  głównie  pierwiosnki  lekarskiej,  rzadziej
wyniosłej.  Kłącze  wielogłowe,  proste  lub  powyginane,  guzkowate.  Korzenie  walcowate,
podłużnie  bruzdowane,  bardzo  kruche.  Powierzchnie  szarożółte  lub  szarobrunatne.
Przełom równy, żółtobiały, smak drapiący.
Do  korzeni  i  kłączy  farmakopealnych  zalicza  się  także:  korzeń  lubczyka,  wilżyny,

rzewienia, mydlnicy, żywokostu, mniszka, kozłka, kłącze perzu, wężownika, tataraku,
pięciornika.

Kora-Cortex, pełni przede wszystkim funkcje ochronne. Jest to zespół tkanek

okalających  pierścień  miazgi  pędów  naziemnych  i  podziemnych,  u  roślin  dwuliściennych
i nagozalążkowych.  Z  racji  swojej  funkcji  komórki  wchodzące  w  skład  tej  tkanki  zawierają
związki hamujące rozwój drobnoustrojów (np. garbniki) i odstraszające pasożyty (np. związki
goryczkowe).  W  korze  wyróżniamy  oskórnię  korkową,  korę  pierwotną  i  korę  wtórną.
Najbardziej  zewnętrzną  częścią  kory  jest  oskórnia  korkowa,  która  dzięki  skorkowaceniu
i skutynizowaniu błon tworzy nieprzepuszczalną dla wody i gazów warstwę chroniącą roślinę.
Kora  pierwotna  złożona  jest  z  luźno  ułożonych  komórek  miękiszowych,  zawierających
substancje  odżywcze.  Kora  wtórna  charakteryzuje  się  występowaniem  promieni  łukowych.
Między  nimi  w  cienkościennym  miękiszu  obserwuje  się  grupy  sit.  Między  korą  pierwotną
a wtórną zauważa się często pas mechaniczny zbudowany z włókien i sklereid.

Kory poddane suszeniu przyjmują najczęściej kształt rynienkowaty lub rurkowaty. Przy

identyfikacji należy brać pod uwagę grubość, przełom, zabarwienie powierzchni wewnętrznej i
zewnętrznej.  Młode  kory  mają  zazwyczaj  powierzchnie  gładkie  i  lśniące  z  widocznymi
przetchlinkami,  kory  starsze  są  grubsze  i  popękane.  Badania  mikroskopowe  pozwalają
zaobserwować  elementy  charakterystyczne  -włókna  i  sklereidy,  rury  mleczne,  kryształy
szczawianu wapnia. Proste reakcje chemiczne pozwolą określić zawarte w surowcu związki.

Kory:

−

Cinchonae  cortex  –  kora  chinowa  młodych  pni  i  gałęzi  zawierająca  alkaloidy  chininę,
chiniatynę  i cynchoninę.  Ma  postać  rurek  lub  rynienek.  Powierzchnia  zewnętrzna
szarobrunatna,  pomarszczona,  niezbyt  głęboko  poprzecznie  spękana.  Miejscami  pokryta
szarawą  plechą  porostów.  Powierzchnia  wewnętrzna  czerwonobrunatna,  gładka  lub
delikatnie  podłużnie  prążkowana.  Przełom  kory  w  części  wewnętrznej  jest  grubo
włóknisty, zapach słaby, smak gorzki i ściągający.

−

Frangulae cortex – kora z młodych pni i gałęzi kruszyny pospolitej, zbierana wiosną przed
rozwojem liści. Zawiera związki antrachinonowe i antranolowe. Grubości 1-2 mm ma
postać rurek lub rynienek , zewnętrzna powierzchnia jest szarobrunatna z licznymi

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

poprzecznymi jaśniejszymi przetchlinkami. Wewnętrzna powierzchnia jest barwy
czerwono żółtej lub brunatnej, lśniąca, gładka lub delikatnie prążkowana. Przełom
włóknisty, zapach słaby, smak śluzowato gorzkawy.

−

Quercus  cortex  –  kora  z  młodych  pni i gałęzi dębu  szypułkowego  lub  bezszypułkowego.
Ma  postać  rurek  lub  rynienek  1-3  mm  o  powierzchni  gładkiej,  bez  pęknięć  i  rys,  barwy
srebrzystoszarej  lub  brunatnawej,  lśniącej,  z  jaśniejszymi  przetchlinkami.  Powierzchnia
wewnętrzna  jasno-  lub  czerwonobrunatna,  matowa,  podłużnie  prążkowana.  Przełom
długowłóknisty, zapach słaby, smak ściągający gorzkawy. Zawiera garbniki.

−

Salicis cortex – kora młodych pni i gałęzi wierzby białej lub purpurowej. Grubości około 1
mm  ma  postać  rurek  lub  rynienek.  Powierzchnia  zewnętrzna  jest  błyszcząca,  barwy
jasnobrunatnej  lub  zielonkawej,  delikatnie  podłużnie  porysowana.  Wewnętrzna  jest
żółtawa,  żółtawobrunatna  lub  jasno  szara,  gładka.  Przełom  jest  włóknisty,  zapach  słaby,
smak gorzkawy, ściągający, kwaskowaty.
Liść  (Folium)  –  składa  się  z  blaszki  liściowej  i  ogonka.  Liście  tzw.  siedzące  są

bezogonkowe.  U  części  gatunków  roślin  u  nasady  liścia  mogą  się  wytworzyć  przylistki.
W liściach  zachodzą  przemiany  metaboliczne  związane  z  procesem  fotosyntezy  będącą
głównym  źródłem  energii  i  węgla  dla  roślin.  Kształty  liści  są  różnorodne  i  charakterystyczne
dla  danych  gatunków  co  często  pozwala  na  identyfikację  surowca  bez  badania  elementów
anatomicznych. Zdarza się, że jedna roślina ma liście o różnych kształtach. Opisując liść należy
zwrócić uwagę na następujące elementy:

−

ogonek- może być obły, kanciasty, rynienkowaty, oskrzydlony lub spłaszczony,

−

blaszka liścia:

−

kształt- jajowaty, lancetowaty, klapowaty,

−

nasada- sercowata, strzałkowata, symetryczna,

−

szczyt- tępy, ostry, zaostrzony,

−

brzeg- równy, ząbkowany, pojedynczo lub podwójnie piłkowany,

−

wycięcie blaszki- w liściu zatokowym lub dzielnym,

−

unerwienie- równoległe, pierzaste, dłoniaste,

−

owłosienie- kutnerowate, obustronne.

W badaniu anatomicznym liścia należy ponadto zwrócić uwagę na elementy diagnostyczne

znajdujące  się  na  powierzchni  skórki  dolnej  i  górnej  oraz  w  przekroju  poprzecznym  poprzez
blaszkę  wraz  z  nerwem  głównym.  Na  powierzchni  mogą  się  znajdować  wytwory  skórki  i
aparaty  szparkowe.  Do  wytworów  skórki  należą  jedno  lub  wielokomórkowe  włoski
okrywające  (krzaczkowate,  teowate,  maczugowate,  stożkowate,  biczowate,  główkowe)  jak
również włoski wydzielnicze (typu Labiatae, Compositae i Solanaceae).

Włosek gruczołowy typu Labiatae, inaczej włosek rozetowy typu Labiatae składa się

z jednej  komórki  podstawowej,  jednokomórkowego  trzonu  oraz  główki  gruczołowej.
Jednokomórkowy  trzon  jest  krótki  i  zazwyczaj  trudno  dostrzegalny.  Główka  gruczołowa
składa  się  zazwyczaj  z  8  ułożonych  wachlarzowo  komórek  wydzielniczych.  Pomiędzy
komórkami  a  pęcherzykowato  wzniesionym  naskórkiem  znajduje  się  zbiornik  wydzielniczy.
Oglądając  preparat  z  góry  zauważa  się  komórkę  trzonu  otoczoną  promienisto  ułożonymi
komórkami wydzielniczymi okrytymi naskórkiem.

Włosek gruczołowy typu Compositae inaczej gruczoł dwoinkowy typu Compositae

składa  się  z  komórek  szczytowych  ułożonych  piętrowo  w  dwóch  rzędach.  Pomiędzy  tymi
komórkami  a  pęcherzykowo  wzniesionym  naskórkiem  znajduje  się  zbiornik  wydzielniczy.
Oglądając  preparat  z  góry  zauważa  się  włosek  o  kształcie  elipsy,  najczęściej  symetrycznie
podzielonej wzdłuż krótszej osi.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Liście. Farmakopea polska opisuje liść prawoślazu, pokrzyku, brzozy, naparstnicy

wełnistej i purpurowej, podbiału, melisy, lulka, orzecha włoskiego, borówki ciernistej,
pokrzywy. Oto przykłady:

−

Althaeae  folium  –  liście  prawoślazu  są  zawsze  pojedyncze,  ogonkowe,  o  kształtach
zmiennych.  Nasada  zazwyczaj  sercowata  lub  prosto  ucięta.  Szczyt  wydłużony,  lekko
zaostrzony,  brzeg  nierównomiernie  ząbkowany.  Blaszka  liściowa  bardzo  krucha,  barwy
szarawozielonej, dwustronnie jedwabisto owłosiony. Smak śluzowy.

−

Juglandis  folium  –  listki  są  krótkoogonkowe  długości  do  15  cm  i  szerokości  do  7  cm.,
podłużnie  jajowate,  szczyt  lekko  zaostrzony,  nasada  asymetryczna,  zaokrąglona,  brzeg
cały,  górna  powierzchnia  ciemnozielona,  dolna  jaśniejsza,  unerwienie  pierzaste.  Smak
ściągający lekko drapiący.

−

Urticae folium – liść pokrzywy zwyczajnej. Liść ogonkowy długości do 15 cm, ma dwa
wolne przylistki, jajowaty, szczyt wydłużony i zaostrzony. Nasada sercowata, brzeg grubo
piłkowany, liść równy, cienki, ciemnozielony, długoowłosiony, unerwienie pierzaste.
Kwiat (Flos) odgrywa zasadniczą role w procesie płciowego rozmnażania roślin, jest

formą  skróconego  i  przekształconego  pędu.  Kwiaty  są  jednym  z  najbardziej
charakterystycznych  elementów  morfologicznych  rośliny  i  dlatego  pozwalają  na  łatwe
i bezbłędne  rozpoznanie  surowca.  Budowa  anatomiczna  jest  tutaj  mniej  charakterystyczna.
Surowcem  farmakognostycznym  mogą  być  pojedyncze  kwiaty  lub  ich  zespoły  zwane
kwiatostanami  (groniaste  i  wierzchotkowe).  Do  kwiatostanów  groniastych  zaliczamy  grono,
kłos,  baldach  i  koszyczek.  Wśród  kwiatostanów  wierzchotkowych  rozróżniamy  wierzchotki
jednoramienne,

dwuramienne,

wielopromieniste,

uproszczoną

formę

oraz

wiechę

z wykształconym  kwiatem  szczytowym.Czasami  kwiatostany  zbierane  są  z  częścią  rośliny
i górnymi  liśćmi  (Inflorescentia  Crataegi)  lub  z  podsatkami  (Inflorescentia  Tiliae)  a  czasami
same  płatki  korony  (Flos  Verbasci).  Kwiat  osadzony  jest  na  szypułce  zakończonej  dnem
kwiatowym,  składa  się  z  kielicha,  korony,  pręcikowia  (męski  narząd)  i  słupkowia  (żeński
narząd). W rodz. Malvacaeae dodatkowo występuje kieliszek, w części rodz. Compositae brak
jest kielicha, u Arniki występuje zredukowana forma kielicha zwana puchem. Płatki korony są
przeważnie barwne, większe i delikatniejsze od działek kielicha. Mogą być wolne lub zrośnięte.
Płatki tworzą koronę, która przybiera różne kształty: języczkowaty, rurkowaty, dzwonkowaty,
kulisty.  Słupkowie  osadzone  pośrodku  dna  kwiatowego  składa  się  z owocolistków,  których
liczba jest cechą charakterystyczną dla poszczególnych rodzin. W dolnej części słupka znajduje
się  zalążnia  (jedno  lub  wielokomorowa)  a  w  niej  zalążki.  Górna  część  słupka  kończy  się
różnopostaciowym  znamieniem(pojedynczym  lub  wielokrotnym),  pokrytym  brodawkami,
włoskami  lub  lepką  wydzieliną.  Pręcikowie  składa  się  z  pręcików.  Ilość  pręcików  w  kwiecie
jest charakterystyczna dla rodziny. Pojedynczy pręcik składa się z nici pręcika, która wrasta w
dno  kwiatowe  lub  przyrośnięta  jest  do  korony i z pylnika. Na każdym pręciku występują dwa
pylniki mające zazwyczaj dwie komory pyłkowe.

Farmakopea Polska opisuje następujące surowce w postaci kwiatów: kwiat arniki,

kwiatostan rumianku, kwiat nagietka, kwiatostan głogu, kwiat bzu czarnego., kwiatostan
kocanek, kwiat lipy wielkolistnej, koszyczek rumianu szlachetnego, koszyczek wrotyczu,
kwiat bławatka, lawendy, kasztanowca. Oto przykłady:

−

Sambuci  flos  –  kwiaty  bzu  czarnego  są  krótkoszypułkowe,  opatrzone  trzema  małymi
przykwiatkami przy nasadzie zalążni. Kwiat jest promienisty, obupłciowy, górny, średnicy
od  4  do  7  mm.  Kielich  pięciodziałowy,  bardzo  drobny,  barwy  zielonkawej,  działki
trójkątne, około trzy razy krótsze od płatków korony. Korona składa się z pięciu płatków
zrośniętych  dołem w krótką rurkę, barwy białokremowej. Korona bywa silnie skurczona.
Między  płatkami  znajduje  się  pięć  pręcików.  Pręciki  krótkie  zakończone  pylnikami

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zewnętrznie odwróconymi. Zalążnia trójkomorowa, zrośnięta z trzech owocolistków,
czasami dwukomorowa. Zapach silny, swoisty.

−

Chamomillae  anthodium  –  koszyczek  rumianku  pospolitego  półkolisty,  dno  koszyczka
wewnątrz  puste.  Listki  okrywy  ułożone  dachówkowato.  Kwiaty  brzeżne  żeńskie,
języczkowate,  barwy  białej.  Kwiaty  środkowe  bardzo  liczne,  rurkowate,  obupłciowe,
barwy żółtej. Pięć pręcików
Owoc  Fructus  jest  najczęściej  wykorzystywaną  przez  człowieka  częścią  roślin.  Główną

funkcją  owoców  jest  osłona  zawartych  w  nich  nasion  oraz  udział  w  procesie  rozsiewania.
Owoce  możemy  podzielić  na  rzeczywiste (powstające z zalążni kwiatu), pozorne (powstające
z zalążni  i innej  części  kwiatu),  złożone (powstające  poprzez zrośnięcie się kilku zalążni tego
samego  kwiatu)  Owoce  składają  się  z  owocni  (pericarpium)  i  nasienia  (semen).  Owocnia
składa się z trzech warstw. Zewnętrzna i wewnętrzna zbudowane są najczęściej z pojedynczej
warstwy  komórek. Śródowocnia  jest  z  reguły  wielowarstwowa.  Owoce  możemy podzielić  na
pojedyncze  i  złożone.  Pojedyncze  dzielą  się  na  suche  i  soczyste.  Sucze  dzielą  się  na
jednonasienne  i  wielonasienne.  Wśród  jednonasiennych  wyróżniamy  orzechy,  ziarniaki
i niełupki.  Wielonasienne  dzielą  się  na  pękające  (mieszek,  strąk,  łuszczyna,  torebka)
i rozpadające  się  (rozłupnia).  Wśród  owoców  soczystych  wyróżniamy  owoce  pestkowe
i jagodowe.  Badanie  anatomiczne  owoców  ze  względu  na  różnorodność  typów  i  rozmiarów
powinno  uwzględniać  budowę  owocni,  występowanie  elementów  tkanki  wzmacniającej,
barwników, substancji zapasowych, wydzielin, olejków eterycznych.

Do najbardziej znaczących należą: owoc keli (aminku egipskiego), anyżu, pieprzowca,

kminku, kolendry, kopru włoskiego, jałowca, borówki czernicy, róży, bzu czarnego, jarzębiny.

−

Ammi visnaga fructus – owoc taki jest owocem dwurozłupnia, przeważnie nie rozpadnięta
na rozłupki, jajowato eliptyczna, szarozielona lub szarobrązowa. Rozłupka płasko
wypukła. Na powierzchni widać pięć nieznacznie uwypuklonych gładkich, jaśniejszych
żeberek.

−

Carvi fructus – owoc kminku zwyczajnego. Dwurozłupnia jest przeważnie rozpadnięto na
rozłupki długości 5-6 mm i szerokości 1-2 mm. Szarobrunatna lub brunatna. Rozłupka
wygięta u nasady i zwężona u szczytu. Smak korzenny.
Nasienie Semen odgrywa zasadniczą rolę w rozmnażaniu i rozprzestrzenianiu się roślin.

Ta  grupa  surowców  jest  bardzo  zróżnicowana.  Nasiona  okrytonasiennych  możemy  podzielić
na  bielmowe  i  bezbielmowe.  Bielmo  to  tkanka  odżywcza  potrzebna  do  rozwoju  zarodka,
otoczone  łupiną  nasienną  zabezpieczającą  przed  wysychaniem,  uszkodzeniem,  zakażeniem.
Przy  identyfikacji  nasion  zwraca  się  uwagę  na  kształt,  wielkość,  barwę,  symetrię,  owłosienie
nasion:

−

Lini semen – nasienie lnu jest spłaszczone, jajowate lub podłużnie jajowate długości do 6
mm. Powierzchnia błyszcząca, żółtawa lub czerwonobrunatna.

−

Strychni  semen  –  dojrzałe  nasiona kulczyby  wronie oko, zawierające strychninę. Kształtu
szypułko  wklęsłego  krążka  o  brzegu  zgrubiałym  i  zaokrąglonym,  średnicy  do  30  mm,
grubości  do  6  mm.  Powierzchnia  owłosiona, szara,  żółtawoszara,  połyskująca, w dotyku
jedwabista.  Bardzo  twarde.  Po  przecięciu  na  obwodzie  łupiny  nasiennej  daje  się  łatwo
podzielić  wzdłuż  jamy  bielma,  gdzie  jest  zarodek  z  korzonkiem  i  dwoma  płaskimi
liścieniami. Smak bardzo gorzki.
Do  innych  znanych  nasion  należą:  nasienie  kozieradki,  gorczycy  białej,  strofantusa,

zarodek kola.

Ziele Herba w pojęciu farmakognostycznym to naziemna część surowca składająca się

z łodygi, liści i kwiatów czasami także z owocami (Herba Lobeliae). W przypadku gdy dolna
część łodygi jest zdrewniała surowcem jest kwitnący wierzchołek pędów. Przy identyfikacji
ziela należy brać pod uwagę budowę łodygi, liści i kwiatów. Łodyga może być zdrewniała lub

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zielona, pusta lub pełna, obła, spłaszczona lub kanciasta. Ważną informacją w celu identyfikacji
jest sposób rozgałęzienia i ulistnienia pędu. Rozgałęzienie może być monopodialne,
sympodialne lub dichotomiczne. Ulistnienie zaś różyczkowe, spiralne, naprzemianległe lub
okółkowe. Przy identyfikacji ziela w większości przypadków wystarcza podstawowa wiedza z
zakresu botaniki.

Na uwagę zasługują: ziele piołunu, ziele miłka wiosennego, centurii, konwalii, glistnika,

skrzypu, dziurawca, lobelii, nostrzyka, krwawnika.

−

Absinthii  herba  –  ziele  bylicy  piołunu,  zerwane  w  pierwszym  roku  wegetacji  lub  roślin
starszych.  Liście  są  długoogonkowe,  trzykrotnie  pierzastosieczne,  długość  blaszki  do
10 cm.  Łodyga  obła,  żeberkowana,  średnicy  do  4  mm.  Liście  łodygowe  są  krótko
ogonkowe  lub  siedzące,  pierzastosieczne  lub  całobrzegie.  Powierzchnia  liści  i  łodyg  jest
silnie  owłosiona  koszyczki  drobne,  szerokości  2-4  mm,  prawie  kuliste,  lekko  zwisłe,
wyrastają  na  krótkich  szypułkach,  w  pachwinach  podsadek  umiejscowionych  na  dość
długich  osiach  kwiatostanowych.  Zapach  ziela  szczególnie  po  roztarciu  silnie
aromatyczny.

−

Adonidis  vernalis  herba  –  surowiec  stanowią  pędy  miłka  wiosennego,  zebrane  w  fazie
kwitnienia, naturalnie wysuszone. Liście walcowate, długie do 30 cm, grubości do 4 mm,
w  górnych  częściach  nieco  spłaszczone,  na  powierzchni  lekko  bruzdowane,  nagie,
w pobliżu  nasady  lekko  owłosione.  Łodygi  pojedyncze  lub  mało  rozgałęzione,  ulistnione
dość  gęsto,  niekiedy  w  dolnej  części  fioletowo  zabarwione.  Wewnątrz  łodygi  białawy
rdzeń.  Dolne  liście  pochwiaste,  górne  siedzące,  wielokrotnie  pierzasto-  lub
dłoniastosieczne.  Pięć  działek  kielicha  kształtu  jajowato-czułenkowatego,  barwy
brunatnozielonej,  zewnątrz  nieco  owłosione.  Płatków  korony  10-20,  barwy  intensywnie
żółtej,  są  nagie  ,  niemal  dwukrotnie  dłuższe  od  działek  kielicha.  Owoce  wielokrotnie
złożone  z  odwrotnie  jajowatych  pestkowców,  opatrzonych  na  szczycie  zakrzywionym
dzióbkiem ,,o powierzchni siatkowato pomarszczonej. Smak wyraźnie gorzki.
Kryształy  szczawianu  wapnia  powstają  w  wodniczkach  i  należą  do  wydalin,

W procesach przemiany materii powstaje kwas szczawiowy, który jest neutralizowany do
szczawianu wapnia, rozróżniamy:

−

jedynce – pojedyncze kryształy w postaci pryzmatów,

−

styloidy (słupy) – pojedyncze, wydłużone, w postaci zrostów,

−

rafidy – zrosty wydłużonych igieł,

−

druzy (gruzły) – zrosty licznych drobnych kryształów,

−

piasek krystaliczny – zbiór licznych drobnych kryształów, zebranych luźno.

Surowce o budowie beztkankowej, dla których sposób badań mikroskopowych podaje

farmakopea to: ziarna skrobi (Amylum), zarodniki widłaka (Lycopodium), gruczoły chmielu
(Lupulinum), substancje o charakterze wydzielin alona (Aloe), kalafonia (Colophonium), guma
arabska (Gummi arabicum), tragakanta (Tragacantha), balsamy, olejki itd.

Surowce pochodzenia roślinnego o budowie tkankowej występują w handlu w postaci

całych narządów rośliny lub też rozdrobnionych. Są też takie, które występują w obrocie
wyłącznie w postaci proszku. Należą tu wyizolowane z różnych gatunków roślin skrobie
(amyla), lupulina i likopodium czyli zarodniki widłaka.

−

Solani amylum – skrobia ziemniaczana otrzymywana z bulw ziemniaka. Jest to biały
matowy proszek bez zapachu i smaku, przy rozcieraniu w palcach skrzypi. Składa się
pojedynczych ziaren o różnej wielkości. Najmniejsze ziarna są okrągłe, większe podłużnie
jajowate o jednym końcu silnie wybrzuszonym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

Tritici amylum – skrobia pszeniczna, otrzymywana z bielma ziarniaków różnych gatunków
pszenicy.  Skrobia  pszeniczna  składa się z  trzech rodzajów ziaren, z reguły pojedynczych.
Najwięcej  jest  okrągłych  o  średnicy  od  25  do  45  mikrometrów.  Występują  też  drobne
ziarna  kuliste  lub  soczewkowate  a  nawet  kanciaste  lub  zaokrąglone  w granicach  5-7
mikrometrów.

−

Lupulinum  –  surowcem  są  gruczoły  włosków  wydzielniczych  zebrane  z  owocostanów
chmielu  zwyczajnego  zebrane  w  początkowym  okresie  dojrzewania.  Początkowo  ma
postać  zielonkawożółtego,  a  następnie  złotawego,  pomarańczowożółtego  lepkiego
proszku, który dłużej przechowywany staje się ceglasty.

−

Lycopodium  –  surowcem  są  zarodniki  widłaka  goździstego,  zbierane  w  okresie
dojrzewania  (w  początkowym  okresie  żółknienia  kłosów,  lipiec  –  sierpień).  Ma  postać
żółtawego,  sypkiego  proszku,  nie  tworzącego  grudek,  ruchliwy,  w  naczyniach  przelewa
się, w płomieniu spala się wybuchowo, bez zapachu i smaku. Kształt trójściennej piramidy
o łukowato uwypuklonej podstawie.
Surowce  nie  wykazujące  budowy  tkankowej,  nazywane  często  bezpostaciowymi.  Należą

tu soki fizjologicznie zagęszczone (alona), soki fizjologicznie mleczowe (opium, kauczuk),
gumy (Guma arabska, tragakanta), żywice (kalafonia), balsamy (terpentyna, balsam
peruwiański), olejki i wyizolowane z nich składniki (kamfora, mentol), wyciągi.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Czy potrafisz omówić budowę komórki roślinnej?
2.  Czy potrafisz określić funkcje poszczególnych rodzajów tkanek w roślinie?
3.  Czy potrafisz wymienić i omówić surowce pochodzenia roślinnego o budowie tkankowej?
4.  Czy potrafisz opisać budowę i określić funkcje poszczególnych części rośliny?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Rozpoznaj w preparacie z surowca roślinnego znane Ci elementy komórki roślinnej.

Odszukaj ziarna szczawianu wapnia, ziarenka skrobi. Opisz ich wygląd i funkcje jakie pełnią w
komórce.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia i poszerzyć wiadomości z literatury

uzupełniającej,

2)  uważnie przeczytać treść ćwiczenia,
3)  ustawić prawidłowo obraz preparatu pod mikroskopem,
4)  zaobserwować charakterystyczne, widoczne elementy komórki roślinnej
5)  narysować w zeszycie ćwiczeń wszystkie zauważone elementy,
6)  nazwać rozpoznane elementy i określić ich funkcję,
7)  porównać  wygląd  rozpoznanych  elementów  ze  wzorami  na  tablicach  ilustrujących

elementy składowe komórek,

8) opisać ewentualne różnice w wyglądzie,
9) zapisać wnioski i przedstawić je na forum grupy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura fachowa,

−

preparaty do obserwacji plazmatycznych i nieplazmatycznych składników komórki
roślinnej,

−

tablice poglądowe z rysunkami elementów plazmatycznych i nieplazmatycznych
składników komórki roślinnej,

−

mikroskop,

−

zeszyt i przybory do pisania.

Ćwiczenie 2

Rozpoznaj w otrzymanym od nauczyciela preparacie z surowca roślinnego rodzaje

włosków okrywających.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia i poszerzyć wiadomości z literatury

uzupełniającej,

2)  ustawić obraz preparatu pod mikroskopem,
3)  przerysować do zeszytu ćwiczeń wszystkie zauważone elementy obrazu mikroskopowego,
4)  wskazać włoski lub fragmenty włosków okrywających,
5)  określić ilość komórek, sposób rozgałęzienia,
6)  porównać włoski z obrazu mikroskopowego z tablicami ilustrującymi typy włosków,
7)  określić typ włoska,
8)  opisać ewentualne różnice w wyglądzie,
9)  zapisać wszystkie wnioski i efekty pracy przedstawić na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura fachowa,

−

preparaty z surowców roślinnych do obserwacji włosków okrywających, przygotowane
przez nauczyciela,

−

tablice poglądowe z rysunkami typów włosków okrywających,

−

mikroskop,

−

zeszyt, przybory do pisania.

Ćwiczenie 3

Rozpoznaj w preparacie roślinnym i określ rodzaj włosków gruczołowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia i poszerzyć wiadomości z literatury

uzupełniającej,

2)  ustawić obraz preparatu pod mikroskopem,
3)  wskazać włoski lub fragmenty włosków gruczołowych,
4)  określić ilość komórek i sposób ich ułożenia,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5) przerysować zaobserwowany obraz do zeszytu ćwiczeń,
6) porównać włoski z obrazu mikroskopowego z tablicami ilustrującymi typy włosków

gruczołowych,

7)  określić typ zaobserwowanych włosków,
8)  opisać ewentualne różnice w wyglądzie,
9)  zapisać wszystkie wnioski i efekty pracy przedstawić na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura fachowa,

−

preparaty z surowców roślinnych do obserwacji włosków gruczołowych, przygotowane
przez nauczyciela,

−

tablice poglądowe z rysunkami typów włosków gruczołowych,

−

mikroskop,

−

zeszyt, przybory do pisania.

Ćwiczenie 4

Rozpoznaj w preparacie roślinnym wiązki przewodzące. Określ wzajemny układ części

sitowej i naczyniowej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia i poszerzyć wiadomości z literatury

uzupełniającej,

2)  ustawić obraz preparatu pod mikroskopem,
3)  wskazać elementy typowe dla wiązek przewodzących,
4)  określić  wzajemny  układ  części  sitowej  i  naczyniowej  czy  jest  to  układ  koncentryczny

(wewnątrz lub zewnątrzksylemowy), naprzemianległy, obokległy, dwuobokległy,

5) przerysować zaobserwowany obraz do zeszytu ćwiczeń,
6) porównać układ wiązek przewodzących w oglądanym preparacie z tablicami ilustrującymi

schematy budowy wiązek przewodzących,

7)  określić typ wiązek przewodzących,
8)  opisać ewentualne różnice w wyglądzie,
9)  zapisać wszystkie wnioski i efekty pracy przedstawić na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura fachowa,

−

preparaty przygotowane przez nauczyciela,

−

tablice poglądowe ilustrujące schematy budowy wiązek przewodzących,

−

mikroskop,

−

zeszyt, przybory do pisania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 5

Porównaj elementy budowy pierwotnej i wtórnej korzenia rośliny dwuliściennej. Nazwij

rozpoznane elementy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia i poszerzyć wiadomości z literatury

uzupełniającej,

2)  ustawić obraz preparatu pod mikroskopem,
3)  rozpoznać elementy stadium pierwotnego i stadium wtórnego rozwoju rośliny,
4)  nazwać rozpoznane elementy stadium pierwotnego i wtórnego,
5)  przerysować zaobserwowany obraz do zeszytu ćwiczeń,
6)  porównać  zaobserwowany  obraz  ze  schematem  budowy  korzenia  rośliny  dwuliściennej

przedstawionym na tablicach poglądowych,

7) opisać ewentualne różnice w wyglądzie,
8) zapisać wszystkie wnioski i efekty pracy przedstawić na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura fachowa,

−

preparaty przygotowane przez nauczyciela,

−

tablice poglądowe ilustrujące schematy budowy pierwotnej i wtórnej korzenia,

−

mikroskop,

−

zeszyt, przybory do pisania.

Ćwiczenie 6

Określ cechy morfologiczne leczniczego surowca roślinnego na podstawie atlasu roślin.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia i poszerzyć wiadomości z literatury

uzupełniającej,

2)  rozłożyć znany roślinny surowiec leczniczy na białej karcie papieru,
3)  odszukać w atlasie roślin leczniczych badany surowiec,
4)  porównać  poszczególne  fragmenty  rośliny  ze  zdjęciami  i  opisem  w  atlasie  roślin

leczniczych,

5) wskazać i nazwać na podstawie opisu w atlasie, charakterystyczne elementy

morfologiczne rośliny,

6) przerysować do zeszytu ćwiczeń najważniejsze, charakterystyczne cechy anatomiczne

rośliny,

7) przedstawić efekty swojej pracy na forum grupy, opisując roślinę na podstawie informacji

uzyskanych z atlasu roślin leczniczych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura fachowa w tym atlas roślin leczniczych,

−

rośliny lecznicze,

−

mikroskop,

−

zeszyt, przybory do pisania.

Ćwiczenie 7

Porównaj wygląd zewnętrzny i jakość surowca leczniczego z określonym w monografii

szczegółowej Farmakopei Polskiej (świeżej rośliny, surowca krojonego).

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia i poszerzyć wiadomości z literatury

uzupełniającej,

2) rozłożyć surowiec na białym papierze,
3) obejrzeć dokładnie roślinę (wielkość i kształt liści, brzeg, szczyt i nasadę blaszki liściowej,

długość i grubość łodygi, rodzaj i wygląd kwiatów, rodzaj, wielkość, kolor korzeni,
owoców itp.),

4) przeanalizować kolejno informacje zawarte w monografii szczegółowej w Farmakopei

Polskiej i porównać z zaobserwowanymi cechami badanej rośliny,

5)  wyciągnąć wnioski dotyczące zgodności wyglądu z wymaganiami,
6)  obejrzeć surowiec pocięty pod mikroskopem,
7)  odszukać  elementy  charakterystyczne  i  porównać  z  wymaganiami  opisanymi

w Farmakopei Polskiej,

8) wyciągnąć wnioski dotyczące jakości surowca pod względem wymagań określonych przez

Farmakopeę Polską,

9) zapisać wszystkie spostrzeżenia w zeszycie ćwiczeń i przedstawić na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura fachowa,

−

rośliny lecznicze, pokrojone surowce roślinne, sproszkowane surowce roślinne,

−

tablice poglądowe ilustrujące ważniejsze cechy budowy anatomicznej poszczególnych
organów rośliny,

−

mikroskop,

−

zeszyt, przybory do pisania.

Ćwiczenie 8

Rozpoznaj elementy diagnostyczne oraz określ cechy fizyczne sproszkowanego surowca

roślinnego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia i poszerzyć wiadomości z literatury

uzupełniającej,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2)  określić barwę, smak i zapach sproszkowanego surowca,
3)  obejrzeć pod mikroskopem sproszkowany surowiec roślinny,
4)  określić  czy  znajdują  się  fragmenty  tkanek  właściwych,  czy  są  naczynia,  elementy

kwiatów, tkanka zieleniowa, tkanka mechaniczna, tkanki zdrewniałe, elementy owocni
i łupiny nasiennej, tkanka spichrzowa, włoski wydzielnicze, ziarna skrobi,

5) porównać własne obserwacje z opisem sproszkowanego surowca roślinnego

w Farmakopei Polskiej,

6) opisać cechy charakterystyczne badanego proszku,
7) przerysować je do zeszytu ćwiczeń i wyciągnąć wnioski z prowadzonych obserwacji.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura fachowa, klucz do oznaczania sproszkowanych surowców roślinnych,

−

tablice poglądowe z ilustracjami elementów diagnostycznych surowców roślinnych
sproszkowanych,

−

sproszkowane surowce roślinne,

−

mikroskop, szkiełka podstawowe,

−

zeszyt, przybory do pisania i rysowania.

Ćwiczenie 9

Przeanalizuj sposób działania, stosowania i dawkowania mieszanki ziołowej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia i poszerzyć wiadomości z literatury

uzupełniającej,

2) odszukać w monografiach szczegółowych informacje dotyczące zawartości ciał czynnych

w poszczególnych składnikach mieszanki,

3) określić działanie poszczególnych ciał czynnych, jak i całej mieszanki,
4) określić na podstawie monografii szczegółowej sposób stosowania (sposób przygotowania

w warunkach domowych),

5)  określić dawkowanie,
6)  wszystkie ustalenia zapisać w zeszycie ćwiczeń,
7)  omówić  na  forum  grupy  skład  mieszanki  ziołowej,  działanie,  sposób  przygotowania

i dawkowania.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura fachowa,

−

mieszanki surowców roślinnych,

−

zeszyt, przybory do pisania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) rozpoznać w obrazie mikroskopowym elementy komórki roślinnej?



2) rozpoznać w preparacie z surowca roślinnego włoski okrywające,

gruczołowe, wiązki przewodzące, elementy budowy pierwotnej
i wtórnej korzeni?



3) korzystać z atlasu roślin?



4) rozpoznać

elementy

diagnostyczne

sproszkowanego

surowca

roślinnego i na tej podstawie rozpoznać roślinę?



5) na podstawie składu mieszanki określić jej działanie, sposób

stosowania i dawkowania?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1.  Przeczytaj uważnie instrukcję.
2.  Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3.  Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4.  Test  zawiera  20  zadań  dotyczących  „Pozyskiwanie  i  przetwarzanie  roślinnych  surowców

leczniczych”.

5.  Wszystkie zadania są wielokrotnego wyboru.
6.  Tylko jedna odpowiedź jest prawdziwa.
7.  Na rozwiązanie testu masz 45 min.
8.  Kolejność rozwiązywania jest dowolna.
9.  Uważnie czytaj zestawy zadań testowych.
10.  Odpowiedzi udzielaj na załączonej karcie odpowiedzi.
11.  Prawidłową odpowiedź zaznacz w odpowiedniej rubryce znakiem – X.
12.  W przypadku pomyłki błędną odpowiedź zakreśl kółkiem, a następnie prawidłową zaznacz

– X.

13. Kiedy będziesz miał problemy z udzieleniem odpowiedzi na jakieś pytanie, zostaw je,

przejdź do następnych a do niego wrócisz na końcu jak zostanie Ci czasu.

14. Po zakończeniu rozwiązywania zadań, sprawdź w karcie odpowiedzi, czy dla wszystkich

zadań zaznaczyłeś odpowiedź.

15. Rozwiązuj zadania samodzielnie, pozwoli ci to nie tylko sprawdzić stopień opanowania

jednostki ale przyniesie satysfakcję.

Powodzenia!

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Lek roślinny

a)  sprzedawany jest wyłącznie w sklepach zielarskich.
b)  sprzedawany jest wyłącznie w aptekach.
c)  zawiera w swoim składzie rośliny lub zawarte w nich ciała czynne, zarówno w postaci

nieprzerobionej jak i przerobionej.

d) zawiera w swoim składzie rośliny lub zawarte w nich ciała czynne w postaci

nieprzerobionej.

2. Biotechnologia zajmuje się

a)  hodowlą surowców roślinnych.
b)  uprawą surowców roślinnych.
c)  bliżej nieokreślonymi technikami pozyskiwania surowców roślinnych.
d)  nowymi  technikami  pozyskiwania  surowców  roślinnych  od  hodowli  tkankowej  do

inżynierii genetycznej.

3. Surowiec roślinny pierwotny

a)  nie wymaga żadnej obróbki.
b)  nie wymaga żadnej obróbki oprócz suszenia.
c)  wymaga złożonej obróbki.
d)  nie wymaga suszenia.

4. Jednym z kierunków działania ciał czynnych jest działanie

a)  wybudzające.
b)  pobudzające.
c)  przebudzające.
d)  usypiające.

5. Do alkaloidów pochodnych histydyny należy

a)  efedryna.
b)  histamina.
c)  pilokarpina.
d)  morfina.

6. Bardzo łatwo ulegają hydrolizie

a)  glikozydy nasercowe.
b)  flawonoidy.
c)  garbniki.
d)  gorycze.

7. Okres zbioru oznacza

a)  porę dnia w której zbiera się roślinę.
b)  porę roku w której zbiera się roślinę.
c)  okres rozwoju rośliny.
d)  ilość dni potrzebnych na zbiór całej uprawy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

8. Najwartościowszy surowiec otrzymuje się z kwiatów

a)  nierozwiniętych.
b)  na wpół rozwiniętych.
c)  rozwiniętych.
d)  przekwitniętych.

9. Surowce roślinne zawierające garbniki suszy się w temperaturze

a)  poniżej 35°C.
b)  poniżej 40°C.
c)  od 40°C do 55°C.
d)  powyżej 55°C.

10. Domieszkami w surowcu roślinnym są

a)  celowo wprowadzone inne surowce roślinne.
b)  piasek.
c)  gleba.
d)  surowiec  lub  jego  część  o  zabarwieniu  odbiegającym  od  podanego  w  monografii

szczegółowej

11. Sprawdzanie zapachu przeprowadza się

a)  natychmiast po otwarciu opakowania i roztarciu szczypty surowca.
b)  chwilę po otwarciu opakowania i roztarciu szczypty surowca.
c)  poprzez porównanie ze wzorcem zapachów.
d)  tylko dla surowców sprowadzanych spoza Unii Europejskiej.

12. Preparat jest tym bardziej przejrzysty

a)  im bardziej różni się przepuszczalnością światła od cieczy w której jest zanurzony.
b)  im mniej różni się przepuszczalnością światła od cieczy w której jest zanurzony.
c)  im bardziej różni się przepuszczalnością światła od powietrza.
d)  im mniej różni się przepuszczalnością światła od powietrza.

13. Tusz kreślarski

a)  zabarwia komórki śluzowe.
b)  nie zabarwia komórek śluzowych i dlatego wykorzystywany jest do ich wykrywania.
c)  służy do wykrywania garbników.
d)  służy do wykrywania alkaloidów.

14. Kora pierwotna składa się

a)  z kilku warstw cienkościennych komórek miękiszowych.
b)  z korka.
c)  z felodermy.
d)  z łyka.

15. Włosek gruczołowy typu Compositae ma kształt

a)  maczugi.
b)  elipsy.
c)  gwiazdy.
d)  wachlarza.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

16. Elementy prozenchymatyczne

a)  należy oglądać na przekrojach podłużnych stycznych.
b)  na przekrojach poprzecznych stycznych.
c)  nie są widoczne.
d)  nie występują w surowcu roślinnym.

17. Komórki wchodzące w skład kory najczęściej zawierają

a)  garbniki i związki goryczkowe.
b)  śluzy i olejki eteryczne.
c)  glikozydy i alkaloidy.
d)  glikozydy i flawonoidy.

18. Do surowców roślinnych o budowie beztkankowej zaliczamy

a)  ziarna skrobi.
b)  szczawiany wapnia.
c)  piasek krystaliczny.
d)  słupkowie.

19. Podczas suszenia surowca może

a)  zaniknąć barwa kwiatów.
b)  zmienić się typ liści.
c)  zmienić się typ korzeni.
d)  zmienić się rodzaj surowca.

20. W słoneczne popołudnie zawartość olejku w surowcu jest

a)  wyższa.
b)  niższa.
c)  taka sama jak w dni pochmurne.
d)  taka sama jak przed obeschnięciem rosy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko..........................................................................................

Pozyskiwanie i przetwarzanie roślinnych surowców leczniczych

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

1.  Danek A. (red.): Leksykon farmacji. PZWL, Warszawa 1990
2.  Farmakopea Polska IV. PZWL, Warszawa 1970
3.  Farmakopea Polska V. PTFarm, Warszawa 1995–1999
4.  Farmakopea Polska VI. PTFarm, Warszawa 2002
5.  Farmakopea Polska VII. PTFarm, Warszawa 2006
6.  Borkowski  B.,  Doryng  J.,  Dobrowolska  B.,  Kamińska  J.,  Kamiński  B.,  Rajkowski  Z.,

Strzelecka H., Twardowska K.: Klucz do oznaczania sproszkowanych surowców
roślinnych. PZWL, Warszawa 1972

7. Broda B.: Zarys botaniki farmaceutycznej. PZWL, Warszawa 2002
8. Broda B., Mowszowicz J.: Przewodnik do oznaczania roślin leczniczych, trujących

i użytkowych. PZWL, Warszawa 1985

9.  Kayser O., Mueller R.H.: Biotechnologia farmaceutyczna. PZWL, Warszawa 2002
10.  Kohlmunzer S.: Farmakognozja. PZWL, Warszawa 2003
11.  Rutkowski  L.:  Klucz  do  oznaczania  roślin  naczyniowych  Polski  niżowej.  Wydawnictwo

Naukowe, Warszawa 2007

12. Sthal E.: Chromatograficzna i mikroskopowa analiza surowców roślinnych. PZWL,

Warszawa 1987

13. Strzelecka H., Kamińska J., Kowalski J., Walewska E.: Chemiczne metody badań

roślinnych surowców leczniczych. PZWL, Warszawa 1987

14. Strzelecka H. i wsp.: Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. PZWL, Warszawa 2000