WYŻSZA SZKOŁA BEZPIECZEŃSTWA I OCHRONY

SPIS TREŚCI

WSTĘP....................................................................................................................5

1 Podstawowe pojęcia dotyczące broni biologicznej

1.1 Definicja biologicznej
1.2 Choroby zakaźne
1.3 Cechy broni biologicznej
1.4 Bioaerozole

Powstanie i rozwój broni biologicznej

2.1

Broń biologiczna w starożytności

2.2 Broń biologiczna we współczesności
2.3 Program amerykański badania problemów wojny biologicznej
2.4 Radziecka broń biologiczna w latach 1919 – 1989

Czynniki chorobotwórcze bojowych środków biologicznych

3.1

Bakterie

3.2 Wirusy
3.3 Toksyny

Choroby wywoływane przez bakterie

4.1 Wąglik
4.2 Dżuma
4.3 Tularemia
4.4 Nosacizn
4.5 Cholera

5 Choroby wywoływane przez riketsje

5.1 Gorączka Q
5.2 Gorączka Plamista Gór Skalistych
5.3 Tyfus

6 Choroby wywoływane przez wirusy

6.1  Ospa
6.2  Wirusowe gorączki krwotoczne
6.3  Wenezuelskie końskie zapalenie mózgu
6.4  Pryszczyca

7 Toksyny biologiczne

WSTĘP

Broń biologiczną obok jądrowej i chemicznej zaliczamy do broni masowego

rażenia (w prawie międzynarodowym nazywanej również bronią masowej zagłady).
Jest     to   broń,   której   rażącego   działania   nie   można   ograniczyć   do   określonych
obiektów   wojskowych.   Jej   użycie   na   polu   walki     zawsze   przyniesie   bezcelowe
zniszczenie i skażenie obiektów cywilnych i środowiska naturalnego oraz cierpienie
ludzi   niezaangażowanych   bezpośrednio   w   walce.   Broń   ta   najbogatszą   historię
zarówno   pod   względem   długotrwałości   istnienia   i   rozwoju   ja   też   praktycznego
wykorzystania w celach wioskowych.

W wykładzie poruszane są zagadnienia historii powstania i rozwoju broni

chemicznej,   podziału   na   grupy   i   charakterystyki   ogólna   środków   trujących   ich
własności   fizycznych   i   toksycznych   oraz   omówione   podstawowe   rodzaje   amunicji
chemicznej   i   sposoby   użycia   broni   chemicznej   na   polu   walki.   Podano   tez   krotką
informację o spółczesnych dysponentach broni chemicznej.

1. Podstawowe pojęcia dotyczące broni biologicznej

1.1

Definicja i cechy broni biologicznej

Bronią biologiczną nazywamy żywe organizmy (bakterie, wirusy, pierwotniaki,

grzyby) oraz wytwarzane przez nie substancje, a także niektóre organizmy wyższe
(zakażone gryzonie, owady) wraz ze środkami ich przenoszenia i rozprzestrzeniania,
przeznaczone   do   wywoływania   masowych   chorób   zakaźnych   (epidemii   ludzi,
zwierząt   i roślinności).   Wraz   z rozwojem   biotechnologii   możliwe   staje   się
produkowanie   syntetycznych   toksyn   oddziałujących   na   właściwości   genetyczne
organizmów żywych. Broń biologiczna jest bronią masowej zagłady o trudnych do
przewidzenia   i przeciwdziałania   skutkach   rażących.   po   raz   pierwszy   użyta   przez
Japończyków   w wojnie   z   Mongolią   1939,   mimo   protokołu   genewskiego   1925,
zakazującego   jej   użycia.   W   roku   1972   przyjęto   i podpisano   konwencję   o zakazie
rozwoju, produkcji i magazynowania broni biologicznej oraz obowiązku zniszczenia
jej zapasów.

1.2 Cechy broni biologicznej

Przy typowaniu środków biologicznych do użycia w charakterze broni bierze się

pod uwagę następujące cechy:
-

zdolność wywoływania infekcji małą dawką;

zdolność wywoływania ostrej choroby kończącej się śmiercią lub niesprawnością;

długotrwałe zachowanie zjadliwości po wyprodukowaniu;

krótki okres inkubacji;

odporność na leczenie;

niski koszt produkcji w ilościach o znaczeniu militarnym;

łatwość rozsiewania i zdolność przeżycia zarazków w niekorzystnym środowisku;

możliwość ochrony wojsk własnych po użyciu broni na polu walki.
Biologiczne środki rażące mogą być przenoszone i rozprzestrzeniane przez

pociski artyleryjskie i rakietowe, zrzucane z samolotu np. w postaci bomb
(pojemników) z zakażonymi organizmami lub cieczami oraz rozpylane za pomocą
przyrządów rozpylających.

1.3 Choroby zakaźne

W przeciwieństwie do broni chemicznej, która w różnych postaciach stosowana

była   od   niepamiętnych   czasów,   broń   biologiczna   jest   wynalazkiem   ubiegłego
stulecia.   Dopiero   bowiem   w   końcu   dziewiętnastego   wieku   udowodnione   zostały
przyczyny  powstawania  i rozwoju chorób zakaźnych.  Wprawdzie już dwa stulecia
wcześniej  poczyniono obserwacje, że choroba może powstać w trzech przypadkach:
1) kontaktu bezpośredniego z chorym, 2) kontaktu z zakażonym przedmiotem i 3)
zakażenia   na   odległość,   ale   jeszcze   w   połowie   dziewiętnastego   wieku   było
wyśmiewane mycie rąk przez lekarzy, na przykład w celu zmniejszenia możliwości
wystąpienia gorączki połogowej.

Dzięki udoskonaleniu mikroskopu rozwinięto badania nad zarazkami

chorobotwórczymi. W 1960 roku Ludwik Pasteur wykazał, że powietrzu mogą
znajdować się żywe organizmy. Rozwiane zostały wówczas wszelkie wątpliwości o

tym, iż mikroorganizmy zawieszone w powietrzu  mogą wywoływać choroby zakaźne.
Przed   drugą   wojną   światową   równolegle   z   badaniami   nad   chorobami   zakaźnymi
rozprzestrzeniającymi   się   drogą   powietrzna   prowadzono   badania   nad   bronią
biologiczną.

1.4

Bioaerozol

Aerozolem nazywamy rozproszone w powietrzu mikroskopijnych rozmiarów

kropelki płynu lub cząstki stałe. Jeżeli cząstki aerozolu są odpowiednio małe (mają
średnicę w granicach 0,1 – 40 mikronów) to osiadają bardzo wolno i przez długi czas
mogą unosić się w powietrzu. Termin „aerozol” powstał w czasie pierwszej wojny
światowej, lecz rola jaka odgrywał aerozol niosący chorobotwórcze organizmy zdolne
do zakażenia ludzi i zwierząt nie była znana do połowy lat trzydziestych ubiegłego
wieku.

Aerozol zawierający mikroby chorobotwórcze nazywamy bioaerozolem. Dzięki

niewielkim   rozmiarom   bioaerozolu   może   on   wraz   z   wdychanym   powietrzem
dostawać   się   do   wnętrza   organizmu.   Prawdopodobieństwo   zakażenia   jest   tym
większe   im   materiał   zakaźny   głębiej   wnika   do   płuc,   czyli   aż   do   pęcherzyków
płucnych.   Cząstki,   które   tam   docierają   mają   wymiary   w   granicach   od   0,5   do   3
mikronów.

W 1950 roku na zlecenie rządu Stanów Zjednoczonych prowadzono prace

symulujące   wojnę   biologiczną.   Przeprowadzono   eksperyment   ataku
bioaerozolowego. Wykorzystano   w nim   nieszkodliwe   bakterie   znane   jako  Bacillus
globigii  do   określenia   prędkości   i   zasięgu   rozprzestrzeniania   się   bioaerozolu.
Bakterie   symulujące   znajdowały   się   w   wodzie   w   stężeniu   7   miliardów   komórek
bakteryjnych   w   jednym   gramie   wody.   Z   rufy   okrętu   płynącego   wzdłuż   brzegu   w
odległości   2   mil   za   pomocą   rozpylaczy   utworzono   chmurę   bioaerozolową   o
wymiarach cząstek 1 – 5 mikronów. Na odcinku również dwumilowy przeprowadzono
w stan aerozolowy 130 galonów zakażonej wody. Po upływie niespełna pół godziny
cząstki   bioaerozolo   były   wykrywane   na   obszarze   100   mil   kwadratowych.
Eksperyment   wykazał   o   dużej   skuteczności   ataku   biologicznego   za   pomocą
aerozolu.

2. Powstanie i rozwój broni biologicznej

2.1

Broń biologiczna w starożytności

Na przestrzeni minionych wieków ludzie wykorzystywali w walce czynniki

chorobotwórcze, które epoce nowożytnej znalazły zastosowanie w broni biologicznej.
Od tysięcy lat używano w Wietnamie słupów punji pokrytych ludzkimi ekskrementami
do pułapek zapadniowych. W roku 400 p. n. e. syryjscy łucznicy zanurzali swe strzały
w fekaliach i gnijących zwłokach, które mogły wywoływać zakażenie u zranionych
nieprzyjaciół.   Podobnie   żołnierze   rzymscy   przed   bitwą   preparowali   swoje   miecze,
zanurzając   je   w   oborniku   lub   wnętrznościach   padłych   zwierząt.   W   wyniku   nawet
lekkiego  zranienia   tak  przygotowaną   bronią   okaleczone  ofiary   ulegały     zakażeniu
(zwłaszcza tężcem). Ludzie Hannibala podczas drugiej wojny punickiej  wykorzystali
jadowite węże jako sposób wprowadzenia toksyny na okręty króla Eumenesa.

2.2 Broń biologiczna w średniowieczu

Klasycznym przykładem wojny biologicznej w średniowieczu było zakażenie

dżumą   obrońców   zasiedlonego   przez   kupców   włoskich   z   Genui   czarnomorskiego
miasta Kaffa (obecnie Feodosia na Ukrainie) przez oblegające wojska mongolskie w
latach 1346 - 1347. Po długotrwałym oblężeniu w szeregach Mongołów wybuchła
epidemia   dżumy   spowodowana   złymi   warunkami   sanitarnymi.   Chan   mongolski
Jenibeg rozkazał, by zakażone ciała własnych żołnierzy katapultować ponad murami
do   Kaffy,   zamierzając   w   ten   sposób   wywołać   epidemię   w   otoczonym   mieście   i
zmusić obrońców do kapitulacji. Spodziewanego rezultatu wprawdzie nie osiągnął,
bohaterscy obrońcy mimo zarazy nie skapitulowali  i Mongołowie po długotrwałym
oblężeniu odeszli, jednak wracający przez Wenecję Genueńczycy przywlekli za sobą
zakażone   pchły i  szczury i  spowodowali  rozprzestrzenienie   się   czarnej   śmierci  w
całej Europie. Zaraza objęła jedną czwartą populacji Europejczyków.

2.3

Broń biologiczna w czasach nowożytnych

Choć nie ma bezpośrednich dowodów, że Europejczycy prowadzili wojnę

biologiczną przeciwko rdzennym mieszkańcom Ameryki, to nie ulega wątpliwości, że
w początkach szesnastego wieku 95% tubylców zmarło z chorób przywleczonych ze
Starego Kontynentu. Istnieją natomiast poważne poszlaki, że w czasie wojny
francusko – indiańskiej (1754 -1760) brytyjscy handlarze rozprzestrzeniali zarazę
rozdając Indianom koce i odzież, które wcześniej były używane przez ofiary ospy.

W 1777 roku na początku Rewolucji Amerykańskiej Benedykt Arnold wyruszył z

fortu Ticonderoga na podbój Kanady. Zdobycie  Quebeku nie udało się z powodu
epidemii   ospy.   Wojska   amerykańskie   były   przekonane,   że   zarazę   rozprzestrzenili
wśród   nich     Brytyjczycy.   Pogląd   ten   potwierdził   później   Tomasz   Jefferson,   który
oskarżył brytyjskiego dowódcę w Quebeku o „wysyłanie „ ospy do amerykańskiego
wojska. Podobnie oskarżano później angielskiego generała Charlesa Cornwallisa   o
rozesłanie na plantacje wspierające rebelie 700 zarażonych ospą murzynów.

Należy stwierdzić, że nawet w przypadku zupełnej prawdziwości tych informacji

rozprzestrzenianie w opisany sposób wśród nieprzyjaciół zarazy miało znaczenie
psychologiczne i nie stanowiło prawdziwej wojny biologicznej.

2.4

Broń biologiczna we współczesności

Do dziewiętnastego wieku użycie czynnika chorobotwórczego jako bojowego

środka biologicznego było raczej sporadyczne, gdyż nieznana była natura chorób
zakaźnych. Dopiero pod koniec dziewiętnastego stulecia dzięki pracom Louisa
Pasteura, Josepha Listera i Kocha sklasyfikowano bakterie i sprecyzowano warunki i
sposoby rozprzestrzeniania się chorób zakaźnych.

W czasie pierwszej wojny światowej mechanizmy zakażenia były dostatecznie

poznane lecz wojujące strony nie zdecydowały się użyć broni biologicznej przeciw
ludziom.   Inaczej   sprawa   wyglądała   w   przypadku   umyślnego   zakażenia   zwierząt.
Niemieccy   agenci   co   najmniej   dwa   razy   użyli   bakterii   wąglika   i   nosacizny   do
zarażenia zwierząt (koni i mułów) przeznaczonych dla alianckiego wojska. Bakterie
stosowane były również przez agentów francuskich działających w Szwajcarii, którzy
zarażali konie transportowane do Niemiec. O tym, że niewielką wagę przywiązywano
do   broni   biologicznej   w   pierwszej   wojnie   światowej   świadczy   fakt,   że   wśród
ograniczeń   militarnych   narzuconych   po   wojnie   Niemcom   przez   zwycięzców   w
traktacie   wersalskim   1919   roku,   jest   mowa   jedynie   o   broni   chemicznej   a   nie   ma
wzmianki o broni biologicznej.

Niebezpieczeństwo stosowania tej broni dostrzeżono dopiero po kilku latach. Na

Konferencji Genewskiej w 1925 roku dzięki naciskom wywieranym przez delegację
polską podjęto problem zakazu broni biologicznej. Wówczas to pomysłodawca tej
inicjatywy polski generał Sosnkowski ostrzegał: „ Broń biologiczna może być
produkowana łatwo, tanio i w zupełnej tajemnicy”. W Protokole Genewskim z 1925
roku znalazł się zapis o zakazie stosowania broni biologicznej. Protokół nie zabraniał
jednak badań, produkcji i składowania tej broni. Sygnatariusze także zastrzegli sobie
prawo odwetu w przypadku użycia tej broni przez przeciwną stronę ewentualnego
konfliktu zbrojnego. W roku 1926 w wojskach Stanów Zjednoczonych broń
biologiczna (w tym: zarazki tyfusu, cholery, wąglika, nosacizny) rozpatrywana była
jako obiecujący środek walki.

Od roku 1932 do końca drugiej wojny światowej (1945) Japonia intensywnie

rozwijała   badania   i   powszechnie   stosowała   broń   biologiczną   przeciwko   ludności
chińskiej w okupowanej Mandżurii. Jednostka doświadczalna nr 731 zajmowała w
Harbinie   kompleks   150   budynków   laboratoryjnych   i   zatrudniała   ponad   3000
naukowców   i   techników.   Japończycy   z   tej   jednostki   prowadzili   masowe
eksperymenty   na   jeńcach   chińskich,   przetrzymywanych   w   pięciu   satelitarnych
obozach. Jeńcy byli zarażani przez lekarzy japońskich bakteriami dżumy, cholery,
gorączki krwotocznej oraz chorobami wenerycznymi. Celowo wprowadzano u nich
również odmrożenia i badano skutki leczenia. W wyniku tych eksperymentów zmarło
ponad 10000 więźniów.

Prowadzone były także tzw. eksperymenty poligonowe polegające na atakach

biologicznych   na   chińskie   miejscowości.   Nad   Mandżurią   i   innymi   rejonami   Chin
zrzucano   bomby   ceramiczne   zawierające   pchły   zakażone   pałeczkami   dżumy.
Rozsiewano też ziarno aby przywabić szczury, które następnie rozprzestrzeniały   i
powiększały   ilość   zakażonych   pcheł.   Zarazki   stosowane   były   również   w   postaci
aerozolu wytwarzanego przez rozpylacze rolnicze. Ocenia się, że liczba ofiar wśród
ludności chińskiej mogła sięgać setek tysięcy.

2.5

Program amerykański badania problemów wojny biologicznej

Krótko przed wybuchem drugiej wojny światowej Stany Zjednoczone przystąpiły

do   rozwoju   broni   biologicznej.   Była   to   reakcja   na   informacje   wywiadowcze   o
prowadzeniu   szeroko   zakrojonych   badań   nad   ta   bronią   w   Niemczech   i   Japonii.
Szczególnie   niepokojące   były   dane   o   stosowaniu   broni   biologicznej   przez
Japończyków przeciwko wojsku i ludności cywilnej Chin.

We wrześniu 1939 roku sporządzono listę dziewięciu następujących chorób i

środków chorobotwórczych, które mogą być użyte w wojnie biologicznej: żółta febra,
biegunka, cholera, dur plamisty, dżuma, ospa, grypa, śpiączka i tężec. W latach 1942
i   1944   lista   ta   została   rozszerzona   o   dalszych   kilka   środków   biologicznych   do
porażenia ludzi i zwierząt oraz niszczenia upraw. Były to między innymi zarazki: duru
brzusznego,   pryszczycy,   tularemii,   brucelozy,   nosacizny,   ptasiej   grypy,   zarazy
ryżowej   i   zarazy   ziemniaczanej.   Zbudowano   dwa   ośrodki   badawcze,   w   których
pracowało kilka tysięcy ludzi i prowadzone były badania poligonowe.

Równolegle podjęto współprace z Kanadą i Wielką Brytanią. Pod nadzorem

Anglików były prowadzone eksperymenty na owcach. U wybrzeży Szkocji i Walii na
odpowiednio rozmieszczone w terenie owce zrzucano bomby z zarazkami wąglika
badając skuteczność i zasięg zarażenia zwierząt. Pod koniec wojny alianci byli
przygotowani do wojny biologicznej lecz nie zdecydowali się użyć tej broni jako
pierwsi.

Po wojnie Stany Zjednoczone stopniowo ograniczały badania. W latach 1947 –

1949 były prowadzone na niewielką skalę. Dopiero w czasie wojny koreańskiej
program badań został znacznie rozszerzony. Było to między innymi pretekstem do
oskarżeń kierowanych ze strony Korei Północne, Chin i ZSRR o rzekomym użyciu tej
broni przez Amerykanów w Korei.

W ramach badań amerykańskich potajemnie eksperymentowano na zwierzętach

umieszczanych w miejscach pustynnych lub na barkach na Pacyfiku. A testy
rozprzestrzeniania się aerozolu, z użyciem nietoksycznych środków pozoracyjnych,
wykonywano w Nowym Jorku i San Francisco. Rozwój trwał do roku 1969. Wówczas
Stany Zjednoczone posiadały siedem rodzajów standaryzowanej broni biologicznej.
Do śmiercionośnych zaliczano toksyny botulinową i SEB, bakterie wąglika i tularemii
a do powodujących niezdolność do walki – zarazki brucelozy, gorączki Q i VEE.

W latach 1969 -1970 prezydent Richard Nixon wydał dyrektywę Bezpieczeństwa

Narodowego, w której wyrzekano się rozwoju i produkcji broni biologicznej i środków
toksycznych. W ciągu 1972 roku zniszczono zapasy a 22 stycznia 1975 roku Stany
Zjednoczone ratyfikowały Konwencję o zakazie broni biologicznej i toksycznej.

2.6 Radziecka broń biologiczna w latach 1919 – 1989

Formalnie program wojny biologicznej uruchomiono w 1946 roku, ale już od 1919

roku prowadzono badania tajne w założonym przez Lenina Instytucie
Bakteriologicznym w Suzdalu. Prace były zainspirowane po wielkiej epidemii tyfusu,
która zaatakowała w Rosji ponad 30 milionów ludzi, a około 3 milionów zmarło w
latach 1918 – 1920. W latach dwudziestych i trzydziestych ubiegłego wieku półtusze
zakażonych zwierząt były suszone i mielone i tak przygotowany proszek
przeznaczony był do rozsiewania na terenie nieprzyjaciela. W latach trzydziestych w
Suzdalu prowadzono prace nad wykorzystaniem jako czynników wojny biologicznej
mikrobów tularemii, gorączki Q, dżumy i tyfusu. Następnie włączono inne czynniki i
do początku wojny ich liczba wzrosła do dziesięciu.

W czasie wojny i po jej zakończeniu nastąpił paraliż w sowieckim świecie nauki.

Badania przerwano na około 30 lat. Dopiero w   roku 1972 podjęto je na nowo w
Sowieckiej Akademii Nauk na zlecenie armii. Arsenały wojny biologicznej wkrótce
uzupełniły bakterie wąglika i dżumy oraz wirusy ospy. Rozwojem broni biologicznej
zajmowało   się   kilka   ośrodków   badawczych   i   produkcyjnych:   w   Suzdalu,
Swierdłowsku   (obecnie   Jekatierynoburg),   Stepanogorsku,   Podolsku,   Obleńsku,   a
także   w   mniej   znanych   miejscowościach,     takich   jak:   Aksu,   Berdsk,   Omutmińsk,
Pokrow i Zagorsk (obecnie Sergiejew Posad).

W kwietniu 1979 roku w kombinacie swierdłowskim doszło do przypadkowego

uwolnienia   spor   wąglika.   Po   stronie   zawietrznej   kombinatu   nastąpiły   liczne
zachorowania.   Zmarło   co   najmniej   66   osób.   Władze   utrzymywały,   że   była   to
epidemia spowodowana spożywaniem mięsa  kupowanego na czarnym rynku.

Wirusy ospy były produkowane w formie cieczy. Napełniano nimi pojemniki, które

miały   docierać   do   celu   w   głowicach   rakiet   międzykontynentalnych   SS-18.
Rozważano   także   użycie   bojowych   środków   biologicznych   o   działaniu
obezwładniającym i spełniającym te same zadania taktyczne jak bakterie wywołujące
tularemię,   brucelozę   i wirusy  powodujące   wenezuelskie   końskie   zapalenie  mózgu
(VEE).   Pod   koniec   lat   siedemdziesiątych   ub.   wieku   produkowano   też   toksynę
botulinową. Szacuje się, że na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych
ub. wieku w różnych instytutach i ośrodkach naukowych w programach rozwoju broni

biologicznej uczestniczyło 60 tysięcy ludzi, w tym w instytucjach zajmujących się
wyłącznie bronią biologiczną 25 tysięcy.

W 1992 roku prezydent Rosji Borys Jelcyn oficjalnie przyznał, że źródłem

epidemii w Swierdłowsku był wyciek spor wąglika z instalacji produkujących broń
biologiczną, które zresztą zaprzestały tej produkcji już w roku 1986. Od tego roku
wiele zakładów tego typu przestawiono na produkcje pokojową.

Wiedza o współczesnych programach broni biologicznej w Rosji jest znikoma, ale

panuje na Zachodzie przekonanie, że ograniczone prace w tym zakresie są w Rosji
prowadzone mimo, że dekret Jelcyna zakazuje wszelkiej działalności tego typu.

3.Czynniki chorobotwórcze bojowych środków biologicznych

3.1.Bakterie

Bakterie to mikroskopijne organizmy jednokomórkowe lub tworzące zespoły

niezróżnicowanych   komórek.   U   bakterii   materiał   genetyczny   (DNA)   jest   skupiony
w twór zwany nukleoidem, który leży w protoplazmie nie oddzielony od niej żadną
błoną. Komórkę bakteryjną otacza sztywna ściana lub też w pewnych przypadkach
tylko   cienka,   elastyczna   błonka   cytoplazmatyczna.   Wielkość   bakterii   waha   się   od
ułamków   mikrometra   do   kilkudziesięciu   mikrometrów.   Kształty   bakterii   są
zróżnicowane:   kulisty   (ziarniaki),   wydłużony   (pałeczki,   laseczki),   spiralny
(przecinkowce, krętki), nitkowaty, rozgałęziony (promieniowce).

Często bakterie łączą się w charakterystyczne układy: nieregularne

(gronkowce),   po   dwie   (dwoinki),   łańcuszki   (paciorkowce),   pakiety   (pakietowce).
Hodowane na pożywkach (podłożach) rozrastają się w kolonie o charakterystycznym
kształcie.   Bakterie   rozmnażają   się   najczęściej   przez   podział   bezpośredni,   rzadko
spotykany   rozród   płciowy   przebiega   odmiennie   niż   u innych   organizmów.   W
warunkach   niekorzystnych   mogą   wytwarzać   przetrwalniki,   które   są   niezwykle
odporne   na   działanie   czynników   środowiskowych.   Niektóre   bakterie   mogą   się
przemieszczać za pomocą rzęsek lub ruchem pełzającym.

Bakterie zamieszkują wszelkie środowiska i mogą bytować tam, gdzie nie

istnieją jakiekolwiek inne formy życia. Większość z nich to organizmy cudzożywne:
saprofity lub pasożyty (wśród nich chorobotwórcze dla człowieka, zwierząt i roślin),
produkujące szkodliwe toksyny bakteryjne, niektóre są samożywne, zdolne do
fotosyntezy lub chemosyntezy.

Spośród wszystkich drobnoustrojów największe znaczenie w przyrodzie mają

właśnie   bakterie.   Umożliwiają   one   życie   na   Ziemi,   biorąc   udział   w mineralizacji
substancji organicznych, są jednym z głównych czynników umożliwiających krążenie
materii   w przyrodzie.   Bakterie   są   powszechnie   wykorzystywane   przez   człowieka:
w przemyśle   spożywczym   (przetwory   z mleka,   kiszenie   itd.),   fermentacyjnym
(aceton,   butanol,   kwas   mlekowy,   masłowy   i in.),   farmaceutycznym   (antybiotyki,
niektóre witaminy i enzymy).

W 1884 roku duński naukowiec Hans Christian Gram odkrył metodę barwienia

bakterii fioletem krystalicznym, co  ułatwiało ich obserwację. Stwierdził jednocześnie,
że nie wszystkie bakterie można wybarwić. Obecnie na tej podstawie wyróżniamy
bakterie   Gram-dodatnie   (które   się   barwią)   i   Gram-ujemne   (nie   ulegające
zabarwieniu).   Okazuje   się,   że   bakterie   Gram-dodatnie   mają   ścianę   komórkową
grubą, wielowarstwową, a Gram-ujemne cienką. Wbudowana w ścianę komórkową
niektórych   bakterii   Gram-ujemnych   endotoksyna   LPS   jest   jedną   z   najbardziej
śmiercionośnych   substancji.   Wywołuje   wstrząs   objawiający   się   gwałtownym

spadkiem   ciśnienia,   co   często   prowadzi   do   śmierci.   Wprawdzie   niektóre   bakterie
Gram-dodatnie   też   zawierają     endotoksyny,   które   mają   szczególne   właściwości
wywoływania   gorączki     i   mogą   doprowadzić   do   śmierci,   jednak   powszechnie
uważane są za mniej niebezpieczne.

Formą utajonego istnienia niektórych bakterii są przetrwalniki (endospory,

spory).   Nazywa   się   je   również   formą   spoczynkowa   lub   przetrwaną.   Bakterie
występujące   w   formie   życia   utajonego   charakteryzują   się   znacznym   stopniem
odwodnienia zawartej w nich cytoplazmy, grubymi i wielowarstwowymi osłonami, a w
związku   z   tym   znaczną   opornością   na   działanie   różnych   czynników
przeciwbakteryjnych, np. ciepła (termooporność), związków chemicznych i odczynu
środowiska   (zmian   pH).   Przyjmuje   się,   że   wytwarzanie   przetrwalników   umożliwia
bakteriom   przetrwanie   niekorzystnych   warunków.   Właśnie   właściwość   tworzenia
przetrwalników   okazała   się   przydatną   cechą   przy   produkcji,   przechowywaniu   i
bojowym stosowaniu broni biologicznej.

3.2 Riketsje

Określając riketsje na podstawie systematyki biologicznej należy je

rozpatrywać   jako   specyficzną   odmianę   bakterii   -   drobnoustroje   Gram-ujemne,
będące pasożytami na pewnym etapie cyklu rozwojowego. Nazwano je od nazwiska
odkrywcy   Harolda   T.   Rikettsa,   który   w   1907   roku     pierwszy   zademonstrował
zarażenie   Gorączką   Plamistą   Gór   Skalistych   świnki   morskiej   od   człowieka   za
pośrednictwem   kleszcza.   Opisał   również   tę   chorobę,   jako   przenoszoną   przez
stawonogi (insekty, pająki, kleszcze itp.).

Najlepiej poznaną chorobą powodowaną przez riketsje, przenoszoną

najczęściej przez wesz jest tyfus (dur plamisty), która jest odpowiedzialna za śmierć
o wiele częściej iż inne choroby bakteryjne. Tyfus jest powodowany przez jedną z
odmian riketsji, zwaną  Rikettsja prowazekii. Łacińską nazwę tej riketsji nadano od
nazwiska   Rikettsa   i   drugiego   pionierskiego   badacza   Stanisława   von   Prowazeka.
Obaj   zmarli   na   tyfus,   którym   zarazili   się   podczas   badań   naukowych.   Riketsje
wywołują gorączkę Q, grypę bałkańską, gorączką okopową i inne choroby zazwyczaj
przenoszone przez stawonogi.

3.3 Wirusy

Nazwa wirus pochodzi od nazwy łacińskiej „trucizna” (łac. virales). Wirusy są

to   twory   biologiczne     nie   mające   budowy   komórkowej,   których   przynależność   do
świata   organizmów   żywych   jest   wciąż   dyskutowana.   Nie   mają   własnych   układów
enzymatycznych   związanych   z procesami   energetycznymi   i syntezą   białek.   Przy
przekazywaniu   informacji   genetycznej   następnym   pokoleniom   muszą   zatem
korzystać   z układów   biologicznych   zawartych   w żywych   komórkach   organizmu
gospodarza,   są   więc   pasożytami   obligatoryjnymi   (bezwzględnymi).   Informacja
genetyczna   zakodowana   w kwasie   nukleinowym   wirusa   zmusza   niejako   komórkę
gospodarza do produkowania nie składników jej właściwych, lecz nowych  cząstek
wirusowych (tym sposobem następuje replikacja wirusów).

Wirusy składają się z kwasów nukleinowych (DNA lub RNA), kapsydu

białkowego, niektóre mają dodatkowo osłonki lipidowo-białkowe. Zarówno kapsyd,
jak i osłonka nie odgrywają większej roli w wewnątrzkomórkowym rozwoju wirusa,
ale pełnią funkcję ochronną dla kwasu nukleinowego wirusów poza komórką

gospodarza, ponadto umożliwiają adsorpcję wirusów na powierzchni komórki
swoistej i ułatwiają wprowadzenie do niej kwasu nukleinowego. Peter Medawar,
biolog, laureat Nagrody Nobla z 1960 r. za wkład w rozwój medycyny zdefiniował
wirusa jako „ kawałek kwasu nukleinowego otoczony przez złe nowiny”

Cząstka wirusowa nosi nazwę wirionu. Wirusy są znacznie mniejsze od

bakterii i filtry bakteryjne ich nie zatrzymują, wielkość ich waha się od dziesięciu do
kilkuset nanometrów. Wirusy pasożytują w komórkach bakteryjnych (bakteriofagi),
roślinnych (wywołują wirusowe choroby roślin) i zwierzęcych oraz ludzkich. Do
chorób wywoływanych przez wirusy należy ospa, wścieklizna, pryszczyca (choroba
świń i bydła) i wiele innych.

4. Choroby wywoływane przez bakterie

4.1 Wąglik

Wąglik jest to ostra choroba zakaźna zwierząt, głównie bydła, owiec, koni,

reniferów, wielbłądów. Choroba wywoływana jest przez laseczkę wąglika (Bacillus
anthracis),   wytwarzającą   zarodniki   o   bardzo   dużej   odporności   na   warunki
środowiska. Mają one wieloletnią żywotność w glebie i wodzie. Śmiertelność chorych
zwierząt   do   100%.   Objawy:   zapalne   nacieki   (karbunkuły),   głównie   na   szyi,
przedpiersiu, także na błonach śluzowych, ostre zapalne obrzmienie śledziony. Jako
choroba   odzwierzęca   występuje   niekiedy   u   ludzi   zawodowo   stykających   się
z mięsem,   skórami,   wełną   i sierścią   zakażonych   zwierząt.   Przy   zarażeniu   się   od
zwierząt najczęściej występuje w postaci skórnej o dość łagodnym przebiegu. Jest to
tzw.   czarna   krosta   lub   krosta   złośliwa.   Charakterystyczne   jest   wystąpienie   krost
z czarnym, martwiczym czopem w środku. Nie leczona postać skórna wąglika kończy
się śmiercią w około 20%.Leczenie chorych antybiotykami.

Dość rzadka jest odzwierzęca postać płucna lub jelitowa, które mają ciężki

przebieg. W przypadku wojny  biologicznej  byłby  to  podstawowy  sposób  zakażeń.
Wdychane przetrwalniki wąglika przenikają do pęcherzyków płucnych, z których są
przenoszone   do   węzłów   limfatycznych,   gdzie   zaczynają   rozmnażać   się.   Okres
inkubacji trwa od jednego dnia do tygodnia. Ofiary odczuwają gorączkę, osłabienie i
ogólne złe samopoczucie. Potem na krótko następuje poprawa. Nawrót choroby to
nagły   kryzys   układu   oddechowego   kończący   się   wstrząsem   i   śmiercią   w   ciągu
półtora dnia. Przyczyną zgonu jest zatrucie toksynami produkowanymi przez bakterie
wąglika. Postać płucna i jelitowa powodują śmiertelność od 50% do 100% zakażeń.

4.2 Dżuma

Dżuma, znana w Europie od Średniowiecza jako morowa zaraza, mór jest

bardzo zaraźliwą, gwałtowną, groźną dla życia endemiczno-epidemiczną choroba.
Wywoływana jest przez pałeczkę dżumy (Yersinia pestis). U zwierząt przebiega jak
posocznica. Na ludzi przenoszona jest ze zwierząt (głównie szczurów) przez pchły.
Zakażenie może również nastąpić przez kontakt z chorym (zakażenie kropelkowe lub
przez wydaliny). Choroba przebiega w postaci dymieniczej lub płucnej i przechodzi
w stan posocznicowy.

Dżuma dymienicza, wywołana zakażeniem przez pchłę, rozwija się po 2–5

dniach wylęgania, z obrzękiem węzłów chłonnych i gorączką. Powstają przetoki
ropne węzłów chłonnych, po czym łatwo dochodzi do uogólnienia choroby,

z wystąpieniem  skazy  krwotocznej,  krwawieniami   z przewodu  pokarmowego i dróg
moczowych. Umieralność w przypadku nie leczonej dżumy dymieniczej wynosi 50%.
Dżuma   płucna   rozwija   się   przez   zakażenie   kropelkowe   jako   ciężkie,   rozlane
zapalenie płuc, kończące się śmiercią w 100% przypadków nie leczonych. Śmierć
następuje   wskutek   zapaści   układu   oddechowego   układu   krążenia,   będącej
następstwem   wstrząsu   septycznego,   podobnego   do   tego,   który   powoduje
endotoksyna   produkowana   przez   inne   bakterie   Geam-ujemne.   Posocznica   jest
powikłaniem obu postaci i nie leczona zawsze kończy się śmiercią. Jeżeli dżuma
zostanie   zdiagnozowana     dostatecznie   wcześnie   to   nie   dochodzi   do   powikłania   i
szansa   wyleczenia   antybiotykami   i   sulfonamidami   jest   bardzo   duża.   Leczenie
prowadzi się w izolatoriach. Zapobieganie rozprzestrzenianiu się choroby polega na
kwarantannie oraz tępieniu szczurów, w razie zagrożenia — także na szczepieniach
ochronnych. Ogniska endemiczne dżumy istnieją w niektórych rejonach Azji, Ameryki
Północnej i Południowej.

W wojnie biologicznej zakażenie pierwotne dżumą może pochodzić z aerozolu

bakteryjnego. Mało prawdopodobne jest użycie zakażonych pcheł, jak to próbowali
Japończycy w czasie drugiej wojny światowej, którzy napełniali bomby pchłami
hodowanymi na zakażonych dżumą szczurach i zrzucali je na terytoria chińskie.

W odróżnieniu od wąglika, bakterie dżumy nie tworzą przetrwalników. Są one

zatem mało odporne na czynniki środowiskowe. Zazwyczaj giną po kilkugodzinnej
ekspozycji na słońce. Związek radziecki wprowadził dżumę do arsenałów broni
biologicznej, natomiast Amerykanie nie zdołali opanować technologii masowej
produkcji

4.3 Tularemia

Tularemia jest zakaźną chorobą bakteryjną, wywołaną przez pałeczkę

Francisella tularensis, występująca głównie u zajęcy, myszy, lisów, także u zwierząt
hodowlanych (np. owiec). Zakażenie przenosi się przez przewód pokarmowy, drogi
oddechowe,   z wydalinami   chorych   zwierząt   i   przez   bezpośredni   kontakt,   a także
przez   stawonogi   odżywiające   się   krwią   (gzy,   kleszcze).   Zakażeniu   ulega   również
człowiek, najczęściej od chorych zajęcy (myśliwi). W miejscu wtargnięcia zarazków,
po   3–5   dniach   pojawia   się   grudka,   przechodząca   w krostę   i owrzodzenie   (tzw.
zmiana   pierwotna),   powiększeniu   ulegają   najbliższe   węzły   chłonne,   często   też
ropieją.

Zakażenie drogą wziewną powoduje ciężkie zapalenie płuc, drogą pokarmową

— postać trzewną, septyczną. Umieralność w przypadku choroby nie leczonej
wynosi około 35%, leczenie zmniejsza przypadki zgonu do poniżej 1%. Zapobieganie
chorobie polega na zwalczaniu epizootii wśród zwierząt. Leczenie antybiotykami.

Bakteria tularemii okazała się nieodpowiednim czynnikiem rażenia zarówno w

próbach prowadzonych przez Stany Zjednoczone jak i przez Związek Radziecki. Nie
oznacza to jednak, że nie może być użyta przez terrorystów.

4.4 Nosacizna

Nosacizna jest zaraźliwą chorobą zwierząt, głównie koni, mułów i osłów,

wywoływaną przez pałeczkę Pseudomonas maleli. Przebieg choroby jest na ogół
przewlekły. Zakażeniu ulega zwykle śluzówka nosa, powstają guzki zmieniające się
w owrzodzenia, po których pozostają gwiaździste blizny. Zakażeniu ulegają także

płuca   (pojawia   się   kaszel),   węzły   chłonne   (które   twardnieją)   i skóra   (tylczak).
Zwierzęta chore są likwidowane, a ich zwłoki niszczone. W Polsce nosacizna   nie
występuje od 1956 roku.  Człowiek zaraża się rzadko. Istnieje postać choroby ostra
(groźna)   lub   przewlekła.     Leczenie   antybiotykami.   Wdychanie   przez   ludzi   bakterii
nosacizny może prowadzić do zakażenia układu krwionośnego, ostrego zapalenia
płuc   oraz   chronicznego   zapalenia   skóry   i   oczu.   Rozpylanie   bakterii   mogłoby
doprowadzić   do   dużej   śmiertelności   wśród   ludzi   nawet   przy   stosowaniu
antybiotyków. W czasie wojny Japończycy zarażali nosacizną Chińczyków, w tym
jeńców. Amerykanie w tym czasie   badali możliwość wprowadzenia nosacizny do
uzbrojenia. Ostatecznie zamiar ten nie został zrealizowany.

4.6 Cholera

Cholera to jedna z najostrzej przebiegających epidemicznych chorób

zakaźnych. Wywoływana przez przecinkowca cholery (wykrytego 1883 roku przez R.
Kocha). Choroba przenoszona jest drogą doustną za pośrednictwem wody, żywności
oraz przez kontakt osobisty. W 2–3 dni po zakażeniu, z reguły nagle, pojawiają się
główne   objawy:   wymioty,   nasilona   i obfita   biegunka   z „ryżowymi”   wypróżnieniami.
Chory traci gwałtownie duże ilości wody i elektrolitów (10–30 l na dobę), co prowadzi
do skrajnego osłabienia, wzmożonego pragnienia, bólów mięśniowych,  bezmoczu.
Brak rychłej pomocy powoduje szybki  zgon. Niekiedy cholera przebiega łagodnie,
objawy  ustępują   po  kilku   godzinach.  W  tzw.  postaci   suchej,   na  skutek  porażenia
toksycznego czynności jelit, płyn zbiera się w świetle jelit, nie ma biegunki, a chory
umiera wkrótce po zachorowaniu.

Cholera występuje endemicznie, gł. w Azji i Afryce, w Europie najczęściej jako

zawleczona z rejonów endemicznych; należy do chorób kwarantannowych — chorzy
są   izolowani,   a osoby   mające   styczność   z chorymi   podlegają   kilkudniowej
kwarantannie.   Zapobieganie   polega   gł.   na   podnoszeniu   higieny   w krajach
dotkniętych   występowaniem   cholery;   u osób   wyjeżdżających   do   rejonów
endemicznych stosuje się szczepienie ochronne; leczenie polega na uzupełnianiu
strat wodno-elektrolitowych i podawaniu antybiotyków.

5. Choroby wywoływane przez riketsje

5.1 Gorączka Q

Gorączka Q należy do riketsjoz, to jest grupy kilkunastu chorób zakaźnych

wywoływanych   przez   różne   gatunki   riketsji.   Rezerwuarem   zarazków   są:   człowiek,
gryzonie,   drobne   i   duże   ssaki,   a   przenosicielami:   wesz   (dur   plamisty,   gorączka
pięciodniowa),   kleszcze   (grupa   gorączek   plamistych   i   gorączka   Q),   pchła   (dur
endemiczny wysypkowy).  Spośród riketsjoz w Europie występują: dur epidemiczny
wysypkowy, gorączka Q (również u zwierząt: bydło, owce, kozy), gorączka okopowa
i gorączka   śródziemnomorska.   Riketsje   umiejscawiają   się   w śródbłonku   naczyń
krwionośnych,   powodując   uszkodzenia   naczyń   różnych   narządów   (płuc,   serca,
nerek, mózgu, skóry i in.). Okres wylęgania  10 – 14 dni. Zapobieganie chorobom
polega   na   przestrzeganiu   higieny,   walce   z wszawicą   i   szczepieniach
zapobiegawczych. Leczenie choroby - objawowe i stosowanie antybiotyków.

Gorączka Q została tak nazwana, ponieważ długo nie ustalono jej patologii.

Stąd   „Q”   od   angielskiego   słowa   „query”   –   zapytanie.   Chociaż   choroba   pozbawia
człowieka sprawności to nie jest śmiertelna i większość pacjentów wraca do zdrowia
w wyniku samowyleczenia. Zarazki mogą być hodowane na pożywce z kurzych jaj, z
wydajnością 20 miliardów komórek bakteryjnych w jednym dramie białka. Riketsje
gorączki  Q znajdowały się w uzbrojeniu radzieckim do czasu zastąpienia ich w 1989
roku  bakteriami nosacizny.

5.2 Tyfus

Tyfus (dur plamisty, dur epidemiczny, dur osutkowy) to ostra choroba

zakaźna,   występująca   niekiedy   w postaci   epidemii,   wywoływana   przez   riketsje
Rickettsia   provazeki.  Rezerwuarem   zarazków   i źródłem   zakażenia   jest   chory
człowiek. Wyróżnia się dwie postacie duru: dur plamisty klasyczny i dur nawrotowy
(sporadyczny) zwany także chorobą Brill–Zinssera. W durze plamistym klasycznym
zarazki z człowieka  na człowieka przenosi wesz odzieżowa, w durze nawrotowym
występuje   zakażenie   endogenne   —   postać   ta   występuje   wyłącznie   u osób,   które
w przeszłości   przebyły   odmianę   klasyczną   lub   były   tylko   zakażone.   Proces
chorobowy toczy się głównie w śródbłonku drobnych naczyń krwionośnych, zmiany
naczyniowe powodują uszkodzenia różnych narządów, głównie ośrodkowego układu
nerwowego,   prowadząc   do   odurzenia   chorego,   w   ciężkiej   postaci   może   wystąpić
śpiączka i zgon. W czasie choroby występuje na skórze charakterystyczna plamista
wysypka   z   cechami   krwotocznymi.   Przebieg   duru   nawrotowego   jest   znacznie
złagodzony.   Zapobieganie:   zwalczanie   wszawicy   i   zachowanie   higieny,   w   czasie
zagrożenia — szczepienia profilaktyczne. Leczenie: objawowe i antybiotyki. Ostatnia
epidemia duru plamistego wystąpiła w Polsce w czasie drugiej wojny światowej. W
badaniach nad durem plamistym duże zasługi położył polski badacz R. Weigl. We
wrześniu 1939 roku w USA sporządzono listę dziewięciu następujących chorób i
środków chorobotwórczych, które mogą być użyte w wojnie biologicznej: żółta febra,
biegunka, cholera, dur plamisty, dżuma, ospa, grypa, śpiączka i tężec.

6. Choroby wywoływane przez wirusy

6.1 Ospa

Ospa (ospa prawdziwa) to bardzo zaraźliwa choroba zakaźna, wywoływana

przez   wirus   z rodzaju  Orthopoxvirus.   Charakteryzuje   się   wysypką   pęcherzykowo-
ropną i wysoką śmiertelnością. Od najdawniejszych czasów powodowała epidemie
i pandemie. Po wynalezieniu  1796 przez E. Jennera szczepionki, ospa stopniowo
wygasała   w   wielu   krajach,   jednak   dopiero   w latach   sześćdziesiątych   ubiegłego
wieku, dzięki systematycznym, wprowadzonym przez Światową Organizację Zdrowia
(WHO) szczepieniom profilaktycznym,  ospa została wypleniona  niemal całkowicie.
ostatnie zachorowanie zarejestrowano 1977 w Somalii. w Polsce ostatnie przypadki
ospy zanotowano 1953, 1962 i 1963.

W latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku zagrożenie tą chorobą postrzegano

jako mało prawdopodobne. W końcu 8 V 1980 WHO ogłosiła świat wolnym od ospy
prawdziwej Dziś pogląd ten ulega zmianom z następujących przyczyn: łatwość
hodowli wirusa, zaniedbania wieloletnie w szczepieniach ochronnych, duża
zakaźność aerozolu, świadomość o posiadaniu zapasów wirusów w wielu krajach.

Związek Radziecki umieścił wirusy ospy w głowicach rakiet strategicznych w

okresie zimnej wojny, arsenał ten powiększono o co najmniej 20 ton we Wspólnocie
Niepodległych Państw. Znane są obecnie miejsca składowania wirusa ospy zarówno
w Stanach Zjednoczonych (koło Atlanty w stanie Georgia) jak i w Rosji (koło
Nowosybirska na Syberii). Mogą go posiadać także inne państwa (np. Korea).

6.2 Wirusowe gorączki krwotoczne

Wirusowe gorączki krwotoczne to duża grupa chorób wirusowych, których

wspólną   cechą   jest   występowanie   skazy   krwotocznej.   Początek   choroby   jest
zazwyczaj nagły, z gorączką, bólami głowy, mięśni, stawów, zapaleniem spojówek,
powiększeniem węzłów chłonnych. Po kilku dniach pojawiają się krwawienia z nosa,
dziąseł, krwioplucie, krwawe wymioty, krwawienia do narządów wewnętrznych. Do
gorączek   krwotocznych   należą   m.in.:   żółta   gorączka   (Afryka),   denga   (strefa
subtropikalna   i tropikalna),   choroba   Lasu   Kyasanur   (Indie),   choroba   marburska
(Afryka),   gorączka   omska,   gorączka   Chikungunya,   gorączka   krymsko-kongijska,
gorączka   argentyńsko-boliwijska,   gorączka   Lassa   (Afryka   Zachodnia),   zakażenie
wirusem Ebola (Afryka), zespół płucny wywołany przez wirus Hanta (Ameryka) oraz,
występująca również w Europie, z zespołem nerkowym. Wirusy odpowiedzialne za te
choroby   nie   znalazły   powszechnego   zastosowania   jako   broń   biologiczna,   jednak
prace w tym kierunku były podejmowane, a ich wyjątkowa zjadliwość powoduje, że
istnieje prawdopodobieństwo ich bojowego użycia w przyszłości.

Wirus powodujący gorączkę Lassa (nazwanej tak od małej wioski w Nigerii) był

zidentyfikowany   w  1969   roku   i   zabił   dwie  trzecie   tych,   którzy   z   nim   się   zetknęli.
Lekarze i pielęgniarki, którzy leczyli chorych również zachorowali mimo, że nie mieli
kontaktu   z   płynami   lub   tkankami   pacjentów.   Wirus   był   przenoszony   metodą
kropelkową, co oznacza, że może być użyty jako broń. Dotyczy to również innych
wirusów z tej grupy. Np. wirusowa choroba zakaźna denga występująca endemicznie
w krajach tropikalnych i subtropikalnych, przenoszona przez komara Aedes aegypti.
W 1986 roku Związek Radziecki doskonalił czynniki chorobotwórcze gorączki Lassa,
a następnie Ebola i Marburg (nazwa pochodzi od miasta niemieckiego, gdzie po raz
pierwszy   został   zidentyfikowany).   Wirusy  te  były   szczególnie   śmiertelne   w  Afryce
oraz Niemczech i Jugosławii.

Podczas gdy objawy wirusowych gorączek krwotocznych mają wiele wspólnych

cech – gorączka, ból i krwotoki w wielu częściach ciała – to klinicznie są różne i nie
są dokładnie znane mechanizmy chorób wywoływanych przez poszczególne rodzaje
wirusów.

6.3 Wenezuelskie końskie zapalenie mózgu

Wirus wenezuelskiego końskiego zapalenia mózgu w przyrodzie przenoszony jest

przez stawonogi. Blisko 100% zakażonych tym wirusem wykazuje objawy zapalenia
opon mózgowych. Po 1 - 5 dniowym okresie wylęgania następuje silny ból głowy i
gorączka   z   jednoczesnymi   nudnościami,   niekiedy   z   biegunką.   Gorączka   może
utrzymywać się do 3 dni, o osłabienie organizmu – do 2 tygodni. Umieralność przy
naturalnym zarażeniu i chorobie  nie leczonej jest mniejsza niż 1%. Dane z badań na
zwierzętach   wykazały   nieco   wyższy   procent   śmiertelności   przy   zarażeniu   za
pośrednictwem   aerozolu.   Mimo   niskiej   „efektywności”   wirus   był   rozpatrywany   w
kategoriach   czynnika   chorobotwórczego   broni   biologicznej.   W   Stanach
Zjednoczonych wprowadzono do uzbrojenia tego wirusa po otrzymaniu wiadomości o

podobnych przedsięwzięciach w Związku Radzieckim w 1969 roku. Jako nosiciela
próbowano użyć moskity.

6.4 Pryszczyca

Pryszczyca (zaraza pyska i racic) to bardzo zaraźliwa choroba wirusowa

przeżuwaczy i świń (niekiedy przenosi się na człowieka), wywoływana przez wirusy
z rodziny Picornaviridae. Główne objawy choroby to: pęcherzyki na śluzawicy (u świń
na tarczy ryjowej), śluzówce jamy ustnej, skórze wymienia i w szparze
międzyracicowej. Sztuki chorujące sporadycznie — wybija się (w celu zlokalizowania
pryszczycy), w razie epizootii leczenie objawowe i szczepienia ochronne. Pryszczyca
jest objęta ustawami o zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt.

Człowiek zaraża się przez kontakt z chorym zwierzęciem lub picie surowego

mleka od sztuk chorych. Przebieg choroby u ludzi jest na ogół łagodny. Ponieważ
wirus     wydzielany   przez   zarażone   zwierzęta   może   być   przenoszony   na   duże
odległości,   jest   szczególnie   zjadliwy   i   pozostaje   zaraźliwy   przez   długi   czas,
pryszczyca często występuje jako choroba epizootyczna i panzootyczna. Epizootia
pryszczycy   na   Tajwanie   w   1997   roku   kosztowała   hodowców   świń   od   15   do   25
miliardów dolarów. Szybkie rozprzestrzenianie się tego wirusa po całym Tajwanie,
jest ostrzeżeniem, iż może on być wykorzystany w przyszłości przez terrorystów do
zaatakowania narodowej gospodarki rolnej wrogiego im kraju

6.Toksyny

6.1 Toksyny biologiczne

Do kategorii toksyn biologicznych zalicza się substancje trujące wydzielane

przez bakterie (toksyny bakteryjne) , pleśnie (grzyby) zwane mikotoksynami oraz
trucizny produkowane w sposób naturalny przez takie organizmy żywe jak węże,
owady, pająki i rośliny.

Toksyny bakteryjne (jady bakteryjne) substancje wydzielane przez bakterie

na zewnątrz komórek (egzotoksyny, ektotoksyny) lub uwalniane po ich rozpadzie
(endotoksyny).

Egzotoksyny są silnie toksycznymi białkami, zwykle wrażliwymi na działanie

wysokiej   temperatury,   mają   ściśle   określoną   aktywność   farmakologiczną,
enzymatyczną  i antygenową (wywołującą odporność). Zależnie od działania dzielą
się   na   enterotoksyny,   cytotoksyny,   neurotoksyny   i   hemolizyny.   Enterotoksyny
działają na przewód pokarmowy, np. enterotoksyna gronkowca (wyjątkowo oporna
na działanie wysokiej temperatury) odpowiadająca za zatrucia pokarmowe będące
następstwem   spożycia   nieświeżych   kremów,   lodów   i in.   produktów   mlecznych.
Cytotoksyny działają zabójczo na określone komórki makroorganizmu. Neurotoksyny
działają na komórki nerwowe (np. toksyny tężcowe). Hemolizyny wywołują hemolizę
(rozpuszczenie) krwinek.

Endotoksyny odznaczają się słabszym działaniem toksycznym, są

kompleksami   wielocukrowo-lipidowo-białkowymi   występującymi   w ścianach
komórkowych   bakterii   Gram-ujemnych.   Charakteryzują   się   dużym   działaniem
pirogennym   (gorączkotwórczym),   mają   słabe   właściwości   antygenowe.   Do   toksyn
bakteryjnych   często   są   zaliczane   różne   inne   substancje   toksyczne   dla
makroorganizmów wytwarzane przez bakterie, w tym alergeny bakteryjne.

6.2

Toksyna botulinowa

             Toksyna botulinowa (jad kiełbasiany) to toksyna bakteryjna wydzielana przez
laseczkę  Clostridium botulinum  rozwijającą się w środowisku beztlenowym. Nazwa
wywodzi się od łacińskiego słowa botulus, co znaczy kiełbaska. Toksyna ta należy do
endotoksyn.   To   oznacza,   że   jest   uwalniana   po   obumarciu   bakterii   i   pęknięciu   jej
ściany   komórkowej.   Wyodrębnione   z   bakterii   i   oczyszczone   preparaty   toksyny
botulinowej należą do najsilniejszych trucizn (botulizm). Toksyna jest 100 000 razy
silniejsza niż środek trujący paralityczno – drgawkowy sarin. Dawka śmiertelna dla
człowieka wynosi około 0,0004 mg. Działa na peryferyjny układ nerwowy odwrotnie
niż sarin. Nie zwiększa  w synapsach stężenia acetylocholiny (neurotransmitera) lecz
blokuje jej uwalnianie i przez to uniemożliwia przesyłanie sygnałów nerwowych.

Zatrucie jadem kiełbasianym jest szczególną postacią zatrucia pokarmowego;

silny jad wytworzony przez beztlenowe bakterie znajduje się on w nieodpowiednio
przygotowanych   i przechowywanych   konserwach   mięsnych,   jarzynowych,
owocowych   i rybnych.   Przebieg   i nasilenie   objawów   choroby   zależą   od   ilości
spożytego   jadu.   Objawy   botulizmu   wystąpić   mogą   po   kilku   godzinach   (przebieg
ciężki) lub paru dniach (przebieg lekki)  od spożycia  zepsutego pokarmu.  Typowe
objawy to zaburzenia widzenia   (widzenie podwójne, nieruchome źrenice), uczucie
suchości   w jamie   ustnej   spowodowane   upośledzeniem   wydzielenia   śliny   oraz
zaparcie   stolca   na   skutek   porażenia   perystaltyki   jelit.   W postaciach   ciężkich
występują   zaburzenia   mowy   i połykania,   porażenia   mięśni   oddechowych.   Śmierć
spowodowana jest zatrzymaniem oddechu i następuje po 24 godzinach od momentu
zatrucia.   Współczynnik   śmiertelności   można   obniżyć   do   10%   przez   odpowiednie
leczenie. Choroba występuje głównie u ludzi, wrażliwe są również niektóre zwierzęta:
norki,   bydło,   owce,   konie   i ptaki.   Zapobieganie   polega   głównie   na   prawidłowym
przygotowywaniu konserw (pasteryzacja), nie spożywaniu ich z puszek z  bombażem
lub   wydzielających   zapach   zjełczałego   tłuszczu.   Jad   jest   unieczynniany   przez
wysoką temperaturę (np. gotowanie).

Leczenie polega na jak najwcześniejszym podaniu odpowiedniej antytoksyny

i zapobieganiu powikłaniom.  Toksyna ta może być otrzymywana w dużych ilościach
z hodowanych   w tym   celu   bakterii   i wykorzystana   jako   środek   bojowy.   Oznaki
zatrucia   botulinowego,   które   nastąpiłoby   w   wyniku   aerozolowego   ataku
terrorystycznego,   mogą   pojawić   się   o   wiele   szybciej   niż   przy   zachorowaniach
pochodzenia pokarmowego. Toksyna ta może być wprowadzona  na pole walki w
specjalnych pociskach.

6.3 Mikotoksyny

       Mikotoksyny to różnorodne substancje trujące wytwarzane przez liczne gatunki
grzybów,   będące   przyczyną   ostrych   lub   przewlekłych   zatruć   (np.   toksyny
muchomorów).   Niektóre   mają   właściwości   rakotwórcze,   np.   aflatoksyny
syntetyzowane przez gatunek Aspergillus flavus, inne są stosowane jako antybiotyki,
np. patulina z gatunku Penicillum urticae i Aspergillus clavatus.
           Toksyny produkowane przez grzyby są również od dziesięcioleci badane po
kątem   ich   zastosowania   jako   bojowe   środki   biologiczne.   Spośród   znanych
mikotoksyn   za   najbardziej   trująca   uważana   jest   toksyna   trichotecenowa   (T2),
produkowana   przez   grzyby   z   rodzaju  fusarium.  Zatrzymuje   ona   syntezę   białka   w
komórkach i jest wyjątkowo toksyczna, zwłaszcza dla skóry. Jej efekty działania na
zwierzęta   i   ludzi   podobne   jest   do   efektów   działania   promieniowania   jonizującego

(gorączka, nudności, wymioty, podrażnienia skóry, krwawienia wewnętrzne). Dlatego
tę i inne jej pokrewne substancje nazywa się niekiedy radiologicznymi.
         W latach 1942 – 1947 w Związku Radzieckim niewłaściwe sposoby uprawy i
przechowywania pszenicy doprowadziły do zachorowań  dziesiątków tysięcy ludzi. W
większości   obwodów   bliskiej   Syberii   wymarło   ponad   10%   populacji   w   wyniku
spożywania   spleśniałego   ziarna   zawierającego   toksynę   T2.   W   latach
siedemdziesiątych i osiemdziesiątych ub. wieku wysuwane były pod adresem ZSRR
zarzuty o stosowaniu tej toksyny jako broni biologicznej na południowym - wschodzie
i południowym - zachodzie Azji. Nie są one jednak dotychczas potwierdzone.
        Zjadliwość innych mniej powszechnych mikotoksyn badano w Wielkiej Brytanii,
po tym jak w 1960 roku w ciągu trzech miesięcy zatruciu uległo 100 000 indyków
zaatakowanych przez alfatoksynę pochodzącą z paszy produkowanej z orzeszków
ziemnych.   Jest   ona   uważana   za   jedną   z   najbardziej   rakotwórczych   znanych
człowiekowi substancji.

6.4

Toksyna SEB

Toksyna SEB to enterotoksyna gronkowcowa typu B, zwana też jadem trupim.

Jest   wytwarzana   przez   bakterie   gronkowca  Staphlococcus  (Staphlococcus,
Enterotoksyna,   typu  B),  które   rozmnażają       się   w   zakażonej   żywności.   Objawy
zatrucia   przy   niewielkich   dawkach   to   ogólnie   złe   samopoczucie   i   osłabienie
uniemożliwiające   jakiekolwiek   działanie,   przy   dużych  stężeniach   aerozolu   toksyny
SEB   może   wystąpić   wstrząs   septyczny   i   śmierć.   Toksyna   jest   mało   wrażliwa   na
wysoką   temperaturę,   łatwa   w   wytwarzaniu   i   stosowaniu   w   postaci   aerozolu.
Własności te, a także krótki czas wystąpienia objawów zatrucia (5 – 12 godzin od
momentu kontaktu człowieka z trującym aerozolem) i długotrwale obezwładnienie go
(powrót do zdrowia może trwać do dwóch tygodni) sprawiają, iż jest to potencjalna
broń biologiczna. Może być użyta w postaci aerozolu lub też przez terrorystów do
skazania żywności i wody.

6.5 Rycyna

Rycyna jest toksyną białkową ekstrahowaną z rośliny Ricinus communis i może

podobnie jak wirus wbudowywać się w komórkę i zakłócać w niej produkcję białka.
Rycyna   była   użyta   przez   radzieckiego   agenta   KGB   w   1978   roku   w   Londynie   w
zamachu na bułgarskiego dysydenta profesora  Georgija Markowa – członka komisji
Międzynarodowego Czerwonego Krzyża badającej w Katyniu zwłoki pomordowanych
przez Rosjan polskich oficerów. Toksyna ta jest mniej zjadliwa niż SEB i toksyna
botulinowa. Mimo to uważa się ją za poważne zagrożenie jako potencjalny bojowy
środek   biologiczny.   Dlatego   w   Stanach   Zjednoczonych   kontynuowane   są   prace
badawcze nad postępowaniem profilaktycznym i szczepionką przeciwko tej toksynie.

6.6 Saksitoksyna

Saksitoksyna wywodzi się z tzw. dinoflagellatów, które zwykle znajduje się w

morskich   czerwonych   przypływach.     Ludzie   najczęściej   mogą   ulec   zatruciu   po
spożyciu  paraliżujących  skorupiaków,  to jest  na przykład   krabów,  które wcześniej
zjadały   znajdujące   się   w   czerwonych   przypływach   dinoflegellaty   -   organizmy
produkujące   saksitoksynę.     Zatruci   tą   toksyną   umierają   w  przeciągu   od   2   do   12

godzin, o ile nie zostaną poddani intensywnemu leczeniu. Podobno Francis Gary
Powers, pilot szpiegowskiego samolotu U-2, strąconego nad terytorium ZSRR, miał
przy sobie srebrnego dolara wypełnionego saksitoksyną, która miała mu umożliwić
dokonanie samobójstwa na wypadek schwytania go przez Rosjan. Saksitoksyna była
składowana w Stanach Zjednoczonych do 1970 roku, kiedy prezydent Nikson
zadeklarował, że toksyny biologiczne zostaną usunięte z arsenałów ofensywnych.
Pozostawiono jedynie 10 gram toksyny z przeznaczeniem do badań medycznych,
którą w 1975 roku przekazano do Narodowego Instytutu Zdrowia.

7. Rozbrojenie i kontrole

7.1 Protokół Genewski

Historia międzynarodowych prób wprowadzenia zakazu broni biologicznej

faktycznie zaczyna się w 1925 roku od Protokołu Genewskiego. Był on wprawdzie
pokłosiem masowego stosowania broni chemicznej w pierwszej wojnie światowej i na
zakazie tej broni skupiona była wówczas główna uwaga jego inicjatorów, jednak
dostrzeżony był również problem broni biologicznej. Po raz pierwszy w prawie
międzynarodowym pojawia się zakaz stosowania środków bakteriologicznych.

Przypomnijmy „Protokół dotyczący zakazu na wojnie gazów duszących,

trujących lub podobnych oraz środków bakteriologicznych" podpisany w Genewie 17
czerwca 1925 roku stanowi:

Protokół dotyczący zakazu na wojnie gazów duszących, trujących lub

podobnych   oraz   środków   bakteriologicznych"   podpisany   w   Genewie   17   czerwca
1925 roku stanowi:
" zważywszy,  ze używanie  na wojnie gazów duszących,  trujących lub podobnych
oraz   wszelkich   cieczy,   materiałów   lub   sposobów   analogicznych   zostało   słusznie
potępione przez opinię ogólną świata cywilizowanego, zważywszy,  że zabronienie
tego używania było zamieszczone w układach, do których należy większość państw
świata,   pragnąc   spowodować   powszechne   uznanie,   że   ten   zakaz,   który   nakłada
obowiązek zarówno na sumienie, jak na czyny narodów, jest włączony do prawa
międzynarodowego oświadczają, że Wysokie Strony Umawiające się, o ile nie są już
stronami   w   traktatach   zabraniających   tego   stosowania,   zakaz   ten   uznają,
rozciągnięcie   jego   na   stosowanie   środków   wojny   bakteriologicznej   przyjmują   i   na
uważanie   się   za   związane   między   sobą   postanowieniami   deklaracji   niniejszej
zgadzają się”.

Warto zaznaczyć, że włączenie do protokołu broni biologicznej nastąpiło

zgodnie z propozycją polską, a konkretnie zgłoszoną przez generała Sosnkowskiego
członka delegacji polskiej na konferencję genewską.

7.2 Konwencja o zakazie broni biologicznej (BTWC)

Problematyce użycia broni biologicznej, niezależnie od przytoczonych

wcześniej zapisów z Protokołu Genewskiego, poświecona jest „Konwencja o zakazie
prowadzenia   badań,   produkcji   i   gromadzenia   zapasów   broni   bakteriologicznej
(biologicznej) i toksycznej oraz o ich zniszczeniu”. Wyłożono ja do podpisania 10
kwietnia   1972   roku   w   Londynie,,   Moskwie   i   Waszyngtonie.   Konwencja   weszła   w
życie   26   marca   1975   roku.   Jej   sygnatariuszami   jest   108   państw,   w   tym   Polska.
Konwencja   nawiązuje   do   przyjętego   i   obowiązującego   Protokołu   Genewskiego   z
1925 roku.

Art. I. Każde Państwo-Strona niniejszej Konwencji zobowiązuje się, ze nigdy,

w żadnych  okolicznościach nie będzie  prowadzić badań,  produkować, gromadzić,
nabywać   w   jakikolwiek   inny   sposób   lub   przechowywać:   mikrobiologicznych   lub
innych biologicznych środków czy toksyn, bez względu na pochodzenie lub sposób
produkcji,   takich   rodzajów   i   w   takich   ilościach,   które   nie   są   przeznaczone   do
wykorzystania w celach profilaktycznych, ochronnych lub innych celach pokojowych;
urządzeń lub środków przenoszenia mających służyć wykorzystaniu takich środków
lub toksyn we wrogich zamiarach lub w konfliktach zbrojnych.

Art. II. Każde Państwo-Strona niniejszej Konwencji zobowiązuje się zniszczyć

lub przekształcić na cele pokojowe, możliwie jak najwcześniej, lecz nie później niż w
terminie 9 miesięcy od wejścia w życie Konwencji wszystkie środki, toksyny, broń,
urządzenia i środki przenoszenia wymienione w art. I Konwencji, a będące w jego
posiadaniu lub znajdujące się pod jego jurysdykcją czy kontrolą. Wykonując
postanowienia niniejszego artykułu należy zachować wszystkie niezbędne środki
ostrożności w celu ochrony ludności.

7.2 Konferencje przeglądowe

Zgodnie z artykułem XII BTWC kraje, które podpisały tę Konwencję wyrażają

zgodę na udział w Konferencjach Przeglądowych co pięć lat, od czasu kiedy weszła
w życie, oraz w innym czasie, jeśli większość krajów postanowi zorganizować taką
konferencję. Do chwili obecnej zorganizowano ich kilka.

Na konferencji 1980 – 1981 rozpatrywano wypadek uwolnienia

przypadkowego sporów wąglika w Swierdłowsku co spowodowało śmierć co najmniej
69 osób. Było to świadectwem produkowania broni biologicznej i pogwałcenia przez
ZSRR BTWC.

Wypadek swierdłowski nadal był rozpatrywany na kolejnej konferencji

zorganizowanej w 1986 roku. Ustalono, że państwa członkowskie powinny przesyłać
corocznie sprawozdania o krokach zapobiegawczych przy pracach pokojowych z
materiałem biologicznym, informować o wszystkich wypadkach epidemii publikować
badania z materiałem biologicznym. Nieliczni stosują się do tych zaleceń.

Na konferencji w 1991 roku powołano Group of Govermmental Experts to

Identify end Examine Potential Venification Measures from a Scientific and Technical
Standpoint – VEREX (Grupę Rządowych Ekspertów do spraw Identyfikacji,

Weryfikacji I Kontroli z Punktu Widzenia Naukowego i Technicznego). Raport VEREX
opublikowany w 1993 roku zawiera 21 kryteriów oceny realizacji porozumienia.

W 1997 roku konferencję zdominowało oskarżenie wniesione przez Kubę o

rzekomym wypuszczeniu przez samolot amerykański owadów niszczących
kubańskie plantacje. Oskarżenie zostało odrzucone przez większość krajów, z czym
nie zgodziły się Chiny i Korea Północna.

W 2001 roku wśród sygnatariuszy nastąpiły wzajemne oskarżenia o

nieprzestrzeganie   konwencji.   Raport   VEREX   niekorzystny   dla   Stanów
Zjednoczonych     został   odrzucony   przez   amerykańskich   przedstawicieli.
Zakwestionowane   zostały   kryteria   kontrolne   i   kompetencje   kontrolerów.   Kryzys
dotychczas   nie   został   rozwiązany.   Istnieje   jednak   nadzieja,   że   amerykanie   nie
wycofają się ostatecznie z traktatu.

Kryzys ten unaocznił fakt, że likwidacja broni biologicznej jest skomplikowana

ze   względu   na   trudności   kontroli   przestrzegania   zawieranych   porozumień
rozbrojeniowych.   Bowiem   prawie   wszystkie   biotechnologie   o   przeznaczeniu
wojskowym   są   stosowane   również   w   przemyśle   farmaceutycznym   i   programy
przygotowań   do   wojny   biologicznej   mogą   być   łatwo   ukrywane   przed
międzynarodowa kontrolą.

8. Podsumowanie

Broń biologiczna (BB) obejmuje organizmy żywe oraz toksyny przez nie

produkowane lub otrzymywane sztucznie, które mogą doprowadzić do śmierci lub
porażeń ludzi, zwierząt lub upraw rolniczych. Broń ta nie jest tak dobrze
rozpracowana jak chemiczna z uwagi na jej różnorodność
.

PRAWDOPODOBNE ŚRODKI BIOLOGICZNE

Nazwa

środka

Typ

Czas

inkubacji

Poziom śmiertelności/ leczenie

Wąglik

Bakteria 3-5 dni

śmiertelny(bez leczenia)/ leczenie penicyliną
przed wystąpieniem symptomów

Cholera

Bakteria 1-3 dni

50 % śmiertelności/ leczenie zmniejsza
śmiertelność do 1%

Dżuma

Bakteria 2-5 dni

śmiertelna (bez leczenia)/ uleczalna
antybiotykami

Tularemia

Bakteria 2-4 dni

śmiertelna (bez leczenia)/ uleczalna
antybiotykami

Tyfus

Bakteria 10-14 dni

50% śmiertelna (bez leczenia)/ uleczalna

Żółta febra Wirus

3-6 dni

10 % śmiertelności przy leczeniu płynami

Ospa

Wirus

10-14 dni

60-80% śmiertelna (bez leczenia)/ uleczalna
antybiotykami

Toksyna
botulinowa

Toksyna 18-36 godz.

65% śmiertelna (bez leczenia) / uleczalna
antytoksyną

Rycyna

Toksyna 2 godz.

wysoka śmiertelność, szczególnie gdy toksyna
pochłonięta przez płuca

Broń biologiczna może być przenoszona na wiele sposobów: poprzez owady,

zatrutą   wodę   i   żywność   i   dyspergowana   w   postaci   aerozolu,   który   infekuje   po
wniknięciu   inhalacyjnym.   Do   produkcji   toksyn   może   być   wykorzystywana
zaawansowana technologia inżynierii genetycznej. Toksyny występujące naturalnie
nie mogą być użyte na większą skalę z powodu ich małej dostępności, jakkolwiek
mogą być wytworzone w większych ilościach w warunkach sztucznych..
Główną różnicą między skutkami działania broni chemicznej i biologicznej jest obszar
skażeń. W przypadku broni biologicznej skażony obszar jest znacznie większy.
W przypadku ataku terrorystycznego BB uderzenie jest często łatwiejsze z powodu
znacznie mniejszych ilości potrzebnych do wywołania porażeń. Jak do tej pory nie
odnotowano takich ataków jakkolwiek zarejestrowano groźby tego typu działań.
Zarejestrowano przypadek w 1989r, że odłam niemieckiej grupy nazistów próbował
wyhodować   kulturę   bakterii   clostridium   botulinum   -   produkujących   toksynę
botulinową.

Kontrola nad bronią biologiczną jest znacznie utrudniona. Obiekty zajmujące

się tą produkcją są trudne do wykrycia a koszt produkcji jest stosunkowo niski. W
rezultacie   hodowla   drobnoustrojów   i   wytwarzanie   toksyn   może   się   odbywać   w
obiektach cywilnych. Podczas, gdy produkcja środków chemicznych mierzona jest w
tonach, broń biologiczna jest wytwarzana w dziesiątkach kilogramów, co znacznie
utrudnia wykrycie i udowodnienie produkcji. Wyposażenie zakładów produkujących
BB nie wymaga żadnych specjalistycznych technologii. Z powodzeniem mogą być
zastosowane obiekty używane do produkcji i badań biologicznych i biomedycznych,
po   zaadaptowaniu   do   produkcji   środków   wywołujących   choroby.   Wiele   zakładów
wytwarzających napoje, przetwarzających mleko, zakładów farmaceutycznych, może
być   także   w   tym   celu   wykorzystane.   Produkcja   piwa,   szczepionek,   enzymów,
środków terapeutycznych, takich jak insulina czy hormon wzrostu zużywa do miliona
litrów   odczynników   biologicznych,   które   także   mogą   być   wykorzystywane   do
produkcji broni biologicznej.

Z militarnego punktu widzenia broń biologiczna może spowodować porażenia

w znacznej skali, gdyż skaża rozległe obszary. Z reguły nie można od razu
stwierdzić, czy uderzenie biologiczne miało miejsce. Problem detekcji broni
biologicznej jest ogromnie skomplikowany. Użyty może być środek nieznany jeszcze
do tej pory, na który nie znaleziono antidotum.

W czasie wojny w Zatoce Perskiej stwierdzono, że Irak posiadał rozwiniętą

broń biologiczną, chociaż zobowiązał się do przestrzegania reguł konwencji BWC
(Biological Weapon Convention). Głównymi środkami biologicznymi stwierdzonymi w
Iraku były toksyna botulinowa i bakteria wąglika.

Większość absolwentów wydziałów biologicznych uczelni wyższych jest w

stanie wyhodować bakterie wąglika w warunkach sztucznych, chociażby w browarze
lub mleczarni. Ilość z takiej produkcji jest wystarczająca do unicestwienia
niewielkiego miasta. Po zmrożeniu i zmieleniu można uzyskać postać gotową do
zakażeń inhalacyjnych. Cały proces trwa do kilku tygodni.

Podczas gdy broń jądrowa i chemiczna skupia bardzo dużą uwagę opinii

międzynarodowej, to broń biologiczna zostaje często pomijana. Broń ta jest równie
niszcząca w skutkach jak dwie pozostałe ale znacznie tańsza i wymagająca
mniejszego zaplecza technicznego.

Chociaż broń biologiczna posiada bardzo długą historię, połączenie obecnych

zdobyczy nauki i techniki znacznie zwiększa zagrożenie z jej strony. Wiedza na
temat materiałów biologicznych szybko wzrasta, technologia do ich wytwarzania jest

ogólnie dostępna na zasadach komercyjnych i może pojawić się chęć użycia tej broni
przez terrorystów.

Uważa się, że terroryści nie są zainteresowani użyciem broni biologicznej z

obawy na zdecydowane działania odwetowe. Fanatycy religijni i etniczni (których
postępowanie nie może być rozpatrywane w pojęciach racjonalnych i politycznych)
nie muszą się stosować do takich ograniczeń jak typowe ugrupowania
terrorystyczne.

Broń biologiczna stwarza rzeczywiste zagrożenie, a skuteczne

przedsięwzięcia ograniczające jej rozwój nie są łatwo dostępne.

Literatura:

1.  CRODDY   E.,   PEREZ   –   ARMENDARIZ   C.,   HART   J.   K.   Broń   chemiczna   i
biologiczna. Raport dla obywatela WNT Warszawa 2002.
2.  JAVETZ E., MELNICK J.L., ADELBERG E.A. Przegląd  mikrobiologii lekarskiej,
Warszawa 1991.
3.  KOTEŁKO,   L.   SEDLACZEK,   T.M.   LACHOWICZ   Biologia   bakterii,  wyd.   3,
Warszawa 1984;
4. KUNICKI-GOLDFINGER W. Życie bakterii, wyd. 5, Warszawa 1986;