1
O zjawisku podglądania na podstawie programu Big Brother.
P
OTRZEBA PODGLĄDANIA
.
Zjawisko podglądanie nie jest rzeczą ani nową ani znamienną dla czasów cywilizacji końca
XX wieku. Podglądanie czyli „przyjrzenie się komuś lub czemuś ukradkiem, niepostrzeŜenie, w
chwili gdy ktoś nie chce być widzianym”
1
znane jest od niepamiętnych czasów, jedynie formy
podglądactwa się zmieniły. Od podglądania przez dziurkę od klucza do wścibskiej kamery,
pokusa podglądania pchała ludzkość do obnaŜania bliźnich, do zaglądania w strefy Ŝycia
intymnego, do wkraczania w miejsca zabronione.
Podglądanie innych w sytuacjach granicznych, tj. w sytuacjach którymi filozofia określa:
narodziny, miłość, śmierć, okazuje się potrzebą nieodpartą, zdradzaną juŜ przez najmłodszych, co
wskazuje na jej niezmienny, naturalny charakter.
Z doświadczenia podglądactwa Zygmunt Freud (1856-1939) uczynił główne przeŜycie, wokół
którego kształtuje się psychika dziecka. Podejrzany we wczesnym dzieciństwie akt miłosny
rodziców (tzw. „scena pierwotna”) determinuje dalszy jego rozwój. Choć scena ta, odbierana jest
tylko zmysłowo i pozbawiona jest zrozumienia jej znaczenia (które przyjdzie znacznie później),
juŜ w chwili patrzenia pozostawia w psychice dziecka wyraźny ślad.
Ciekawość, która skłoniła młodego człowieka do podglądania rzeczy, na które nie był
przygotowany, wywołuje w nim szok. Sytuacja ta jest dwojako przedstawiana. Po pierwsze jest to
„wyrwanie” dziecka z iluzji bezpieczeństwa, z przekonania Ŝe Ŝyje w świecie przewidywalnym.
Po drugie dzięki właśnie temu „wyrwaniu” moŜe odkryć w ogóle Ŝe istnieją rzeczy niezrozumiałe i
niezaleŜne od jego potrzeb. Człowiek dorosły podglądając, wystawia się zawsze na powtórzenie
tej sytuacji pierwotnej, pierwszej ciekawości odkrywania nowego. Z tego punktu widzenia, Freud
udowadnia pozytywy płynące, moŜna by rzec, z góry pejoratywnie ocenianego podglądactwa.
Dzięki niemu bowiem człowiek zostaje zmuszony do wysiłku poznania.
Zatem wnioski wynikające z tej tezy są klarowne: podglądamy to czego nie rozumiemy, co
nas dziwi, budzi nasz niepokój. Podglądamy poniewaŜ powoduje nami głód rzeczywistości,
nieznany zwierzętom. Akty podglądactwa są zatem zarazem naganne i niezbędne: stanowią
przedmiot zakazu i milczącego przyzwolenia. Tak było od samego początku: od biblijnego zakazu
bycia nadmiernie ciekawym, zakazu który musiał zakończyć się jego złamaniem.
Rodzice zatem, nie mają innego wyjścia, jak zaakceptować tą nienasyconą dziecięcą
ciekawość która prowadzi do podglądania, jak równieŜ zaakceptować to Ŝe posiądą wiedzę, która
stanie się dla nich źródłem niepokoju i jeszcze większej ciekawości. Podobną sytuację mamy, na
polskiej wsi. Wbrew zakazom rodziny, dzieci i tak zobaczą poród cielaków, źrebiąt i innych
zwierząt hodowlanych oraz równie „zakazane” zgony.
Dziecięcy instynkt, który w wyŜej wymienionych przypadkach pchał je do podglądactwa,
bynajmniej nie słabnie po osiągnięciu pełnoletności. Tłumy gapiów stojących nad ofiarą wypadku,
łamiących wszelkie zasady etyczne, świadczą Ŝe podpatrywanie (w tym wypadku ludzkiego
nieszczęścia) jest potrzebą nie do wykorzenienia.
Nie wszystkie jednak aspekty podglądactwa wymagają gloryfikacji. Podglądanie, choć
samo w sobie nie jest chorobą, dość łatwo moŜe przejść w patologię, jeśli nie towarzyszy mu
kulturowe uzasadnienie, które powołuje się na racje wyŜsze jaką jest nieodparta ciekawość nowej
rzeczywistości, które nie da się spenetrować innymi środkami. Tu właśnie pojawia się
pozafreudowskie rozumienie tego zjawiska. Cywilizacja teraźniejsza odrzuciła uzasadnienie
„niezdrowej ciekawości”.
„...
R
ZYMIANIN UZBROJONY W
I
NTERNET
,
KAMERY I MASOWE MEDIA
.”
Podglądactwo od czasów Freuda nie zmieniło się prawie wcale. WciąŜ pełni tą samą
funkcję: nadal dostarcza człowiekowi, teraz juŜ mieszkańcowi globalnej wioski – wglądu w byt,
nadal zaspokaja głód obcej rzeczywistości, ale juŜ w zupełnie innej formie.
1
Skorupka S. (red.) Mały Słownik języka polskiego, 1968, PWN, Warszawa
2
Zmieniło się przede wszystkim podłoŜe podglądania. Nie doszukujemy się juŜ wartości
poznawczych, ale przed wszystkim rozrywki, tendencja ta idzie w kierunku upłynnienia granicy
między tym co publiczne a tym co prywatne. Jest to jedna z głównych tendencji w kulturze
masowej.
Masowej kulturze poświęcona została zbiorowa publikacja pod redakcją Rosenberga i D.
M. White`a pt. Kultura masowa. Sztuki popularne w Ameryce (1956). Według autorów w okresie
od roku 1901 do 1941 liczba artykułów w amerykańskich gazetach, poświęconych wybitnym
ludziom z dziedziny handlu, wolnych zawodów i polityki zmniejszyła się znaczenie, podczas gdy
o 50% wzrosła liczba artykułów, poświęconych ludziom zajmującym sportem, filmem czy
muzyką. Szło to niemal w parze z akcentowaniem rysów osobowości przedstawionych bohaterów:
uzyskali oni sukces Ŝyciowy nie dzięki swym osobistym cnotom, lecz przez czysty przypadek.
Cała walka o sukces wyglądała więc jak loteria, w której jedni zyskują, a inni tracą bez względu na
swe zasługi. Wpływ takiej biografii na masowego czytelnika jest ogromny i niebezpieczny. Po
pierwsze zachęca w oczywisty sposób nie tylko do podglądania ale takŜe do brania przykładu (np.
„Ja teŜ tak mógłbym”). Po drugie odstręcza od wszelkiego wysiłku i ambicji („nie ma Ŝadnych
zasad, po co więc walczyć”). Zachowania takie mogą prowadzić do patologicznych stanów.
(Chałasiński, 1962)
Współcześnie, w dobie kultury masowej, panuje tendencja do odrealnianie świata, do
zastępowania rzeczywistych doświadczeń przeŜyciami stymulowanymi i zastępczymi, do
podmieniania otaczającego nas bytu przez tak zwaną „hiperrzeczywistość” (J. Baudrillard 1999),
która przedstawia realność tak doskonale i wyraziście Ŝe zastępuje nasz własny byt.
Hiperrzeczywistość to rzeczywistość bardziej rzeczywista od samej rzeczywistości twierdził
Baudrillard i dodawał Ŝe człowieka otacza dziś „mgławica symularków”, a więc nie po prostu
zwyczajnych bytów, których zwykł doświadczać pięcioma zmysłami, ale niezwykle wytrawnych
podróbek, które zaludniają wirtualny świat mediów, dając mu poczucie rzeczywistości mocniejszej
i prawdziwszej niŜ ta otaczająca.
Człowiek zanurzony w „hiperrzeczywistości”, w owej mgławicy symularków, ocenia swoje
„realne” przeŜycia wedle tego, czy przystają one do obrazów wypromowanych przez filmy, jakie
ogląda, widzi siebie w lustrze przez pryzmat idealnych wizerunków z reklam, głosując w
wyborach przekłada wyidealizowany medialny image polityka nad wiedzę o jego realnych
poczynaniach. Poczucie realności rozchwiewa się u niego bezpowrotnie; inwazja obrazów, jakimi
bombardują go media, przechwytuje jego rozumienie świata, zagarnia jego kontakt z bytem.
W takim świecie, gdzie to co realne jest bardzo trudne do zidentyfikowanie, gdzie „nie
sposób dotrzeć do niezapośredniczonego jej [rzeczywistości] poziomu, do tego, co absolutnie
rzeczywiste”
2
, pojawia się szczególnie dotkliwy głód rzeczywistości – a w konsekwencji tym
silniej pojawia się potrzeba podglądania, bowiem oba te zjawiska są ze sobą nierozerwalnie
połączone. Obok wygładzonych, komputerowo przetworzonych obrazów, które są piękniejsze,
wyrazistsze i pełniejsze niŜ rzeczywistość naszych ułomnych zmysłów, zaczynają wyłaniać się
obrazy, których rola jest dokładnie odwrotna. Polega ona na pokazywaniu świata takim, jakim jest,
bez obsłonek i fałszujących klisz. Oba typy obrazów płyną przez media dwoma, całkowicie
obocznymi strumieniami.
Byłoby dziwne, gdyby media nie wykorzystały potrzeby podglądania, jakie rodzi typowo
ludzka niezdrowa ciekawość. Tak zrodziła się potrzeba na rozrywkę XXI wieku – reality show.
Reality show przybiera róŜne postaci. Raz jest to olbrzymia medialna machina na skalę
ś
wiatowego sukcesu Big Brother, innym razem to mała internetowa witryna prezentująca spokojne
Ŝ
ycie Szwedzkiej rodziny. To co łączy wszystkie projekty opatrzone szyldem reality show to
ekshibicjonizm emocjonalny. Jacek Santorski, znany psycholog a od niedawna konsultant polskiej
edycji Big Brother mówi o tego typu inicjatywach: „to znak czasu, tej kultury, nas, Rzymian
uzbrojonych w Internet, kamery i masowe media” i choć twierdzi Ŝe nie jest entuzjastą takich
zjawisk w kulturze a w jego hierarchii intymność i prywatność naleŜą do priorytetów to dodaje Ŝe
„jednocześnie jestem realistą (...) mam do wyboru: to kill or to join [zabić lub przyłączyć się]”
3
.
2
Baudrillard Jean, Ameryka, Warszawa 1999
3
Mazurski Robert, Igrzyska czy laboratorium [w:] Nowe Państwo, 8 XII 2000
3
Przed takim wyborem nie stawia się profesor Hanna Świda – Ziemba, socjolog z Uniwersytetu
Warszawskiego, dla której prywatność jest najwaŜniejszą wartością człowieka: „Za czasów mojej
młodości takie rzeczy byłyby nie do pomyślenia. O osobach, które w ten sposób obnaŜałby się,
mówiono by dewianci.” Dodaje teŜ Ŝe wytworzone kryteria społecznego wartościowania, ze
względu na to czy ktoś się widzi w telewizji czy nie i jak bardzo odsłonić się potrafił doprowadziły
do tego Ŝe: „Taka jest współczesna cywilizacja. Cywilizacja ekshibicjonistyczna”
4
.
Prawdziwe reality show swoje początki wzięło w Internecie. Na tysiącach stron WWW
moŜemy zobaczyć prywatne Ŝycie wielu internautów. Od samotnej 32 –letniej nauczycielki
mieszkającej gdzieś na południu Stanów Zjednoczonych do dwóch studentów mieszkających w
jednym z akademików w Sydney – światowa sieć prezentuje całą rzesze ludzi do podglądania.
Prawie wszystkie Internetowe projekty są niedopracowane; źle oświetlenie, zła jakość obrazu i co
najwaŜniejsze najczęściej nieciekawy, mało interesujący przekaz – to wady tego typu
przedsięwzięć. Ale precedens, jakim było umieszczenie kamery w małym pokoju i
„sprzedawanie” swojego Ŝycia na świecie, odbiło się echem, którego autor pierwszego reality
show, nie przewidział.
Inną „twarzą” reality show jest projekt Nautilius w Chile. W końcu stycznia, czyli
w środku lata, u zbiegu ruchliwych ulic Bandera i Monedaw Santiago, kilkaset metrów od pałacu
prezydenckiego, i - co nie bez znaczenia - naprzeciwko kościoła, dwaj młodzi architekci - Arturo
Torres i Jorge Cristi - zbudowali szklany dom, a właściwie pokój z kuchnią i - co okazało się
najwaŜniejsze - z łazienką. W domu "zamieszkała" dwudziestoletnia aktorka Daniela Tobar, której
bezpieczeństwa dzień i noc pilnował (pozostając na zewnątrz) student architektury Sebastian
Aguirre. Daniela starała się w szklanym domu prowadzić normalne Ŝycie. Od pierwszych chwil
eksperyment, wywołał zainteresowanie, zwłaszcza ze strony tłumu gapiów, których interesowało
tylko jedno: toaleta. Wybuchł spór, czy szklany dom ma coś wspólnego z nauką i sztuką, czy to
jest np. badanie relacji pomiędzy tym co prywatne a tym co publiczne, analiza typu "człowiek
w mieście", samotność w tłumie etc. - czy pornografia i epatowanie nagością. Po trzech
tygodniach szklany dom został rozebrany. Kontrowersje i debaty o słuszności takich inicjatyw
trwały jeszcze długo.
PowaŜnie o reality show, w kategoriach zjawiska socjologicznego, zaczęto mówić po
premierze filmu „Truman Show”. Niektórzy klasyfikowali go jako fantastkę naukową. Miasto
schowane pod gigantyczną kopułą i będące monstrualnym planem filmowym wywoływało
przeraŜenie albo westchnienie ulgi, Ŝe to jednak świat nierealny. Film miał doskonałe recenzje, ale
kilka lat temu nikomu nie śniło się, Ŝe rzeczywistość z „Truman Show” nie jest światem
wyimaginowanym, lecz przyszłością telewizji. Bohater Ŝyjący w idealnym świecie, który powoli
zaczyna się orientować, Ŝe otacza go iluzja, to ulubiony chwyt pisarzy i reŜyserów fantastów.
Napisano o tym setki ksiąŜek i nakręcono setki fabuł. Bohaterowie „Seksmisji” teŜ odkrywają, Ŝe
otacza ich sztuczny świat. Ale krytycy doszukiwali się w „Truman Show” dalej idących skojarzeń.
Bohatera "Truman Show" porównywano z biblijnym Adamem odchodzącym z raju. Kilka lat po
realizacji okazało się, Ŝe „Truman Show” przestał być filmem fantastycznym. Trumana (w tej roli
Jim Carrey) obserwuje przez całą dobę pięć tysięcy kamer i tylko skala przedsięwzięcia jest inna
niŜ w holenderskim programie "Big Brother". Tu bohaterów obserwowało 28 kamer. Filmowy
producent największego podglądackiego programu bardzo trafnie ujmuje ideę przedsięwzięcia:
„Znudziło nas oglądanie aktorów, i ich udawanych emocji. Mamy dość pirotechniki i efektów
specjalnych. Świat który zamieszkuje jest w prawdzie do pewnego stopnia umowny jednak w
samym Trumanie nie ma ani krztyny fałszu, nie ma scenariusza, nie ma kart z dialogami. MoŜe to
nie Szekspir, ale coś autentycznego. Samo Ŝycie.”
5
Reality show najpełniej jednak realizuje się w telewizji. Istnieje całą gama programów
bazujących na ekshibicjonizmie emocjonalnym. Ich producenci argumentują, Ŝe wychodzą jedynie
naprzeciw oczekiwaniom widzów. W rzeczywistości jednak nie tylko je spełniają, ale stwarzając
coraz to nowe okazje do podglądania i obnaŜania się, w istotny sposób je kreują, utwierdzają takŜe
w przekonaniu, Ŝe im bardziej człowiek zostanie obnaŜony, tym jest prawdziwszy. Coraz częściej
4
Zalewska Luiza, Wielki Brat małych ludzi [w:] Rzeczpospolita, 25-26 XI 2000 (275)
5
cyt. za Truman show reŜ. Peter Weir, 1997
4
widzowie przypatrują się obnaŜonemu i obnaŜającemu się człowiekowi bez większych skrupułów.
Pozwalając znieczulić się do tego stopnia, Ŝe w tym podglądaniu czują się bezgrzeszni. Być moŜe
przeprogramowaniu uległa wraŜliwość i w odczuciu wielu, gdzie indziej przebiega juŜ granica
między tym co wolno, a czego nie godzi się robić drugiemu oraz sobie.
Ta nowa wraŜliwość ujawnia się równieŜ w wyborze formuły opowiadania o człowieku.
Chodzi w niej o to, Ŝeby podejść jak najbliŜej, juŜ nie tylko podglądać, ale sprawić, Ŝeby ten, kogo
chcemy podglądać sam się przed nami obnaŜył. Ekran traktowany bywa jak dziurka od klucza, a
nawet jak scena w nocnym klubie, na której odbywa się „striptiz”.
Pośród podglądackich programów dostrzec moŜna pewną istotną róŜnicę, pozwalającą
wyodrębnić ich dwie kategorie. W jednej chodzi tylko i wyłącznie o striptiz. Jest on aranŜowany,
by dostarczyć rozrywki. Tu naleŜą np. talk-shows, w których znane osoby odpytywane są ze
swojej prywatności. Programy naleŜące do drugiej kategorii sugerują, Ŝe chodzi w nich o coś
więcej. Tu duchowy i emocjonalny striptiz ma czemuś słuŜyć – naprawieniu wzajemnych relacji,
poddaniu pod publiczną dyskusję problemu.
Trudno zaprzeczyć, Ŝe skłonność do podglądania, a rzadziej takŜe do obnaŜania się, tkwi w
ludzkiej naturze. Nie oznacza to jednak, Ŝe są to zachowania naturalne. Opowiadanie o
najintymniejszych sprawach obcym ludziom nie jest naturalne, podobnie jak naturalnym nie jest
przysłuchiwanie się tym opowieściom czy przyglądanie się człowiekowi w sytuacjach intymnych.
Naturalne wydaje się raczej, Ŝe człowiek próbuje chronić prywatność i nie tylko odczuwa wstyd,
odnajdując w sobie skłonności do podglądania, ale próbuje z nimi walczyć. Istnieje jednak niemało
dowodów na to, Ŝe współczesny człowiek coraz skuteczniej potrafi wyzwalać się ze wstydu.
Przedsięwzięciem które często nazywane jest preludium do „Big Brother” jest projekt
telewizyjny utrzymany w konwencji reality show – „Agent”. Program narodził się dwa lata
temu w Belgii w firmie producenckiej Woesttijnvis (Pustynna Ryba). Dziesięciu
uczestników staje przed wyzwaniami: mają skoczyć na linie w przepaść, znaleźć kolegów
posługując się fragmentarycznymi informacjami albo w wielkim labiryncie uniknąć złapania
i trafić do wyjścia. W kaŜdym odcinku jeden z nich dostaje czerwone piórko i odpada z
programów. Przegrywa ten, który najmniej wie o Agencie i najmniej precyzyjnie odpowie
na 20 pytań o Agenta. Tytułowy Agent to zakonspirowany członek grupy, którego zadaniem
jest potajemne paraliŜowanie wysiłków pozostałych. Członkowie w kaŜdym odcinku mogą
wygrać pieniądze. Zadaniem Agenta jest sprawić, by wygrali ich jak najmniej. Do finału
dociera trójka uczestników w tym agent, wygrywa tylko jedna. Mieszanka 12 osobowości:
od Izoldy – gospodyni domowej, poprzez Jurka byłego górnika, studenta Remka do
energicznej pięćdziesięciolatki Izy, została poddana próbie. Przez trzy tygodnie odcięci od
rodziny, przyjaciół, od kraju, musieli przejść przez najróŜniejsze zasadzki zaprojektowane
przez producentów, a przede wszystkim musieli pokonać samych siebie i swoja psychikę.
Bez prywatności, bez chwili oddechu, grupa musiała poddać się największemu
eksperymentowi psychologicznemu w Polsce. „Prawdziwe łzy, prawdziwe emocje – nie ma
miejsca na grę”
6
– mówi producentka programu Ewa Leja. Przez trzy miesiące miliony ludzi
w Polsce zastanawiały się kim jest Agent. Pierwszego stycznie wreszcie wiadomo –
Agentem jest Agnieszka.
Pomysłodawcy programu „Survivor” poszli o krok dalej niŜ belgijscy twórcy „Agenta”.
Szesnastu uczestników zostało rzuconych na małą wyspę na Morzu Chińskim. Ich przygoda z
„Ryzykantami” (polski tytuł) rozpoczęła się w marcu ubiegłego roku. Konwencja jest podobna do
wspomnianego juŜ „Agenta”. Uczestnicy podzieleni na dwa plemiona co trzy dni usuwają ze
swego grona osobę która jest niewygodna, najwięcej przeszkadza, wprowadza złą atmosferę w
grupie. Dzień po dniu, w miarę zmniejszania się liczby osób biorących udział w „Ryzykantach”
plemiona połączyły się i dalej eliminowały zbędnych uczestników. Gdy została juŜ tylko dwójka,
osoby które odpadły wybrały z pośród nich tą, która dostała jeden milion dolarów. śycie na
wyspie, podglądane cały czas przez kamery nie naleŜało do łatwych. Ryzykanci walczyli o
jedzenie, przywilej przejścia do następnej rundy czy o tak prozaiczne nagrody jak gazeta czy
prysznic. Po niemal 40 dniach eksperymentu wyniki były inne niŜ przewidzieli producenci. Jeden
6
Talko Leszek K., Wakacje z Agentem [w:] Magazyn, Gazeta Wyborcza,,4 I 2001 (3)
5
z uczestników musiał opuścić wyspę z powodu podejrzenia o anoreksję, inny z powodu
pogryzienia przez tropikalne owady. Pomimo licznych kontrowersji i oskarŜeń o zmuszanie do
Ŝ
ycia w skrajnych warunkach i stwarzania sytuacji zbliŜonych do tych w których Ŝyli ludzie
pierwotni, przygotowania do drugiej części „Survivior” trwają.
Interesująca wydaje się w takich przypadkach rola producentów podglądackich
programów. Szachują oni ludzkimi emocjami i czasami w sposób bezwzględny obchodzą się
zarówno z uczestnikami inicjatywy, jak i z potencjalnymi podglądaczami. „Wraca do łask
dokument – powiedział „śyciu” Edward Miszczak, dyrektor programowy TVN, która
zamierza realizować „Wielkiego Brata” w Polsce. – Ludzie wolą nagą sytuację niŜ
komentarz dziennikarski. Czyste mięsko z grilla”
7
.
„B
IG
B
ROTHER
–
W
IELKI
B
RAT
”
17 września 1999 roku scenariusz filmu Truman show spełnił się. Holendrzy zasiedli przed
telewizorami by obejrzeć największe przedsięwzięcie medialne jakie widział świat. Projekt Big
Brother - Wielki Brat, swoją nazwę wziął od wydanej tuŜ po wojnie ksiąŜki Georga Orwella –
Rok 1984. Autor przedstawił w niej wizję społeczeństwa w którym kaŜdy obywatel znajdował się
pod stałą kontrolą wszechmogącego przywódcy.
„Wymyśliliśmy Big Borther we troje dwa lata temu – opowiada Paul Romer, twórca i główny
reŜyser widowiska - Razem z Johnem De Mol rozmawialiśmy akurat o nowych tendencjach w
telewizji, no i wpadliśmy na pomysł Domu”
8
. Na początku plany były efektowne i ambitne. Dom
miał być wyposaŜony we wszelkie luksusy, sauna, basen, kominek. W tym domu przez rok miało
mieszkać sześcioro osób. Projekt przerósł moŜliwości twórców, finanse nie starczyły by na
wszystkie udogodnienia i na tak długi program. Mimo to, po wprowadzeniu zmian, Big Brother i
tak jest najdroŜszym programem w historii holenderskiej telewizji, a jego utajnione finanse szacuje
się na 10 mln zł.
Najsłynniejszy Dom w Holandii stoi na przedmieściach Almere – miasteczka
usytuowanego o 30 kilometrów od Amsterdamu, tuŜ obok siedziby John De Mol Produkties.
Zbudowany jest specjalnie na potrzeby programu, według unikalnego i pilnie strzeŜonego
projektu, otoczony jest wielkim, potrójnym płotem dla ochrony przed fanami i przeciwnikami
programu. Z oddali wygląda jak gigantyczny barak.
Budowla naszpikowana jest specjalistyczną aparaturą audiowizualną. Podstawowym załoŜeniem
konstrukcji Domu Wielkiego Brata była nie tyle wygoda jego mieszkańców, ile stworzenie
idealnych warunków do nieustannej obserwacji ich Ŝycia. Dziesiątki mikrofonów wychwytują
nawet najmniejszy szmer, kamery ukryte za lustrami weneckimi non stop podąŜają za kaŜdym z
mieszkańców, są wszędzie – w salonie, sypialni, toalecie. Tu nie moŜe być mowy o prywatności.
Akcje śledzi ekipa telewizyjna, która zamieszkała w oddzielnym, mniejszym domu. Jedynym
miejscem, gdzie uczestnicy mogą wyjść na zewnątrz jest mały ogródek otoczony kratami.
Do środka mogą wejść tylko psychologowie, którzy raz w tygodniu udzielają porad
uczestnikom, i kamerzyści ukryci przed mieszkańcami za specjalnymi lustrami. Podwórko jest
marzeniem wszystkich dziennikarzy piszących o programie. Dostał się na nie tylko jeden: w
październiku wylądował na nim na spadochronie Willbrord Frequin z holenderskiej stacji
telewizyjnej SBS. Ochrona zareagowała natychmiastowo, ale i tak zdąŜył nakręcić parę minut
filmu.
W domu "Big Broher" nie było telewizora, radia, magnetowidu, komputera, telefonu ani
jakichkolwiek innych urządzeń elektronicznych słuŜących rozrywce, czy uzyskiwaniu informacji.
Mieszkańcy domu nie mieli dostępu do gazet, czasopism, ksiąŜek i zegarów. Byli pozbawieni
kontaktu ze światem zewnętrznym. Jedyny głos jaki docierał z zewnątrz, to głos Wielkiego Brata.
Warunki panujące w domu nie były luksusowe. Jedzenie i picie racjonowano. Mieszkańcy domu
mogli zwiększyć swoje przydziały jedzenia i picia, jeśli wykonali cotygodniowe zadania
zespołowe zlecane im przez Wielkiego Brata. JeŜeli nie udało im się wykonać zadania, ich racje
7
Winnicka Ewa, Przychodzi człowiek do kamery [w:] Polityka nr 48/99
8
Talko Leszek K., Maziarski Wojciech, Wielki Brat Puszcza Balony [w:] Magazyn, Gazeta Wyborcza, I 2000
6
Ŝ
ywnościowe zostały zmniejszone. Od czasu do czasu przed mieszkańcami domu stawiano
dodatkowe, trudniejsze i bardziej skomplikowane zadanie do wykonania, stwarzając im okazję do
wygrania szczególnych nagród, takich jak moŜliwość słuchania muzyki przez godzinę, otrzymania
papierosów, a nawet alkoholu.
Na wezwanie Wielkiego Brata mieszkańcy domu muszą stawić się w specjalnym
pomieszczeniu zwanym "konfesjonałem". Jest to pokój wyposaŜony w kamerę i mikrofony - tutaj
uczestnicy wskazują dwoje mieszkańców, którzy powinni opuścić dom. Muszą teŜ podać wyraźne
powody swojej decyzji. Przyszłość dwojga mieszkańców, którzy otrzymają najwięcej wskazań
znajdzie się wówczas w rękach widzów, głosujących w swoich domach. Widzowie dzwoniąc lub
głosując za pośrednictwem Internetu wskaŜą tego z dwóch wytypowanych mieszkańców, który
zostanie usunięty z programu. Wynik głosowania ogłaszano na Ŝywo w programie
podsumowującym kolejny tydzień realizacji "Big Brothera". W tym programie widzowie mieli
moŜliwość spotkania się z usuniętą osobą, która bezpośrednio z domu przechodziła do studia.
Tutaj spotykała się z rodziną i przyjaciółmi i po raz pierwszy zobaczyła to, co do tej pory oglądała
cała Holandia. Po tygodniach dokonywanych wyborów, jako ostatni z Domu wyszedł, dostając
250 tyś. guldenów – Bart, 23 –letni bezrobotny.
Przed rozpoczęciem programu jego uczestnicy zapoznali się z regulaminem programu "Big
Brother" i z zasadami przebywania w domu. Regulamin zakazuje stosowania jakichkolwiek
pogróŜek, czy tyranizowania współlokatorów. Niedopuszczalne są akty wandalizmu i przemocy w
stosunku do innych mieszkańców. Naruszenie regulaminu powodowało automatyczne usunięcie
winowajcy z domu "Big Brothera". Ponadto, mieszkańcom domu nie wolno było ujawniać innym
uczestnikom programu, kogo ze swojego grona wskazali lub planowali wskazać, jako osobę do
usunięcia z domu. Podczas realizacji programu przez całą dobę dyŜur pełnili lekarze, pielęgniarki i
psycholodzy.
Po pierwszych dniach pobytu uczestników w Domu, podniosły się głosy, Ŝe budynek w
którym mieszkają to klatka w więzieniu, lub zoo. „Skazani maja telewizję, bibliotekę, siłownię i
mogą rozmawiać przez telefon. A ci z Big Brother – nie. Więźniowie mają teŜ o 1,5 guldena
większą dzienną stawkę Ŝywieniową, no i kamer jest więcej !”
9
– mówi P.E. de la Chambre,
dyrektor zakładu karnego w Almere. ReŜyserka widowiska Hummie van der Tonnekreek widzi w
domu raczej klasztor: „Ale mieszkańcy mają o wiele więcej swobody. Nie obowiązuje ich przecieŜ
ś
lub milczenia”
10
. „To nie jest tak, Ŝe się jest więźniem, z domu Big Bothera moŜna w kaŜdej
chwili wyjść”
11
- broni się przed natarczywymi zarzutami dziennikarzy Edward Miszczak,
dyrektor programowy TVN.
Selekcja uczestników do programu jest niesłychanie skomplikowanym i długotrwałym
procesem. Kiedy w maju telewizja Veonica ogłosiła nabór, zgłosiło się dwa i pół tysiąca
chętnych. Twórcy Big Brother od razu odrzucili wszystkich, którzy nie mieścili się w przedziale
wiekowym 20 – 45 lat, bowiem widzowie stacji to osoby właśnie w takim wieku. Wybrańcy
musieli być sprawni fizycznie i nastawieni na przygodę, tych którzy myśleli o pieniądzach, byli
samotni bądź niezrównowaŜeni odrzucano. Producenci wyszli z załoŜenia Ŝe uczestnicy muszą
mieć do kogo wrócić, samotnicy bez rodziny czy przyjaciół to dla nich za duŜe ryzyko.
Poproszono zatem potencjalnych kandydatów, by przedstawili trzy nazwiska przyjaciół a
wywiadowcy programu sprawdzali, czy wszystkie fakty się zgadzają.
Mimo starannych wyborów, pojawiła się w Holandii niemal natychmiast krytyka, dlaczego wśród
wybranych nie ma zróŜnicowania rasowego (choć w Holandii jest duŜa mniejszość z byłych
kolonii, np. arabska), czy róŜnych orientacji seksualnych.
W ten sposób wytypowano 10 uczestników, pięć kobiet i pięciu męŜczyzn. „Przeprowadzaliśmy
długie rozmowy ze wszystkimi ochotnikami, przekonywaliśmy Ŝe to cięŜka próba dla nich, ale
moŜe nawet cięŜsza dla ich rodzin”
12
zaznacza Paul Romer. Producenci programu zarzekają się Ŝe
dołoŜyli wszelkich starań by po zakończonym projekcie, nikt nie ucierpiał. Mimo to, w kontrakcie
9
Talko Leszek K., Maziarski Wojciech, Wielki Brat Puszcza Balony [w:] Magazyn, Gazeta Wyborcza, I 2000
10
TamŜe.
11
Zob. Big Brother – pierwsze spotkanie (film dokumentalny) TVN, 2000
12
Talko Leszek K., Maziarski Wojciech, Wielki Brat Puszcza Balony [w:] Magazyn, Gazeta Wyborcza, I 2000
7
którego treść kaŜdy musiał podpisać istnieje klauzula mówiąca o tym iŜ uczestnicy nie mogą Ŝądać
odszkodowania za ewentualne załamania nerwowe w przyszłości. Jak pokazała praktyka, te
zastrzeŜenie było bardzo waŜnym posunięciem telewizji. Zdarzały się przypadki, których
scenariusz programu nie przewidział. W hiszpańskiej wersji uczestnik pobił kobietę, w angielskiej
odkryto próbę sterowania tym, kto ma odpaść. W Stanach Zjednoczonych kłótnia dwójki
przyjaciół w „Big Brother” na tle rasowym, rozpoczęła publiczną dyskusję o tego typu
przedsięwzięciach. Glosy krytyki we wszystkich krajach w których realizowano reality show
podnosiły się ze wszystkich moŜliwych źródeł. Są co najmniej trzy powody, dla których programy
typu "Big Brother" wywołują sprzeciw.
Po pierwsze, kaŜdy uczestnik tego programu regularnie oskarŜa innych i donosi na nich przed
publicznością. Tym samym - co stanowi pierwszy zarzut - widzowie nie tylko podglądają
uczestników programu, ale, co wynika ze scenariusza, zmuszają ich do zachowań dwuznacznych
etycznie.
Po drugie, jak pokazuje przykład Niemiec i Holandii, to sceny erotyczne i ostre konflikty wśród
uczestników są bodźcem przyciągającym wielką widownię. MoŜna zatem sądzić, Ŝe w kolejnych
odsłonach cyklu scen tych będzie więcej i staną się bardziej drastyczne.
Po trzecie wreszcie, w programie narusza się godność uczestników. Ci, którzy w nim występują,
nie są postaciami publicznymi. Nie wyróŜniają się ani przenikliwą inteligencją, ani wiedzą, ani
cnotą, ani urodą. Nie mają ani władzy politycznej, ani talentów artystycznych. Wymaga się od
nich czego innego. Muszą się obnaŜyć, odsłonić swoją prywatność, wyrzec się intymności. I to w
stopniu większym niŜ uczestnicy rozmowy telewizyjnej, zawodów sportowych czy bohaterowie
programów dokumentalnych. Muszą udawać, Ŝe zachowują się naturalnie, jakby kaŜdego ich
kroku i gestu nie śledziło kilkadziesiąt kamer i miliony widzów. Muszą poddać się osądowi i
zyskać przychylność anonimowego tłumu podglądaczy. Stają się tym samym igraszką w ręku
widowni, która zyskuje prawo do akceptacji lub odrzucenia całej ich osoby: charakteru, sposobu
bycia, przekonań, wyglądu. Widzowie zyskują złudzenie, Ŝe za pomocą głosowania mogą
eliminować, kierując się własnym kaprysem, nie lubianego bohatera.
Tendencja we wszystkich krajach była jednakowa: im większa podnosiła się krytyka, tym
większa oglądalność miał program. Holenderskie Stowarzyszenie Psychologów oskarŜało
autorów programu o manipulowanie ludźmi i naraŜanie ich na niebezpieczeństwo chorób
psychosomatycznych. Rzecznik Niemieckiej Konferencji Biskupów podkreśla Ŝe zgoda na udział
w programie niczego nie usprawiedliwia. Mówi Ŝe do rosyjskiej ruletki ludzie tez by się zgłaszali
i dodaje Ŝe Kościół w Niemczech wskazuje, Ŝe najlepszym wyjściem jest wyłączenie telewizora.
Prawdopodobnie polski episkopat nie zajmie stanowiska wobec „Big Brother” by niepotrzebnie
podsycać zainteresowanie. Na propozycję by w polskim Wielkim Bracie umieścić
charyzmatycznego młodego księdza biskup Jan Charpek z Rady episkopatu Polski ds. Środków
Społecznego Przekazu, odpowiada Ŝe: „To prawie niemoŜliwe, bo to program głęboko niemoralny,
opierający się na podglądactwie.”
13
Nie tylko hierarchowie zajmują krytyczne stanowisko wobec przedsięwzięć w rodzaju "Big
Brother". Profesor filozofii Papieskiej Akademii Teologicznej, ojciec dominikanin Jan Andrzej
Kłoczowski uwaŜa taki program jest zdecydowanie nieetyczny, albowiem sztucznie stwarzający
nieludzką przestrzeń. Odziera on absolutnie człowieka z jego prywatności, do której ma prawo.
Mówi: „Tu człowiek staje się przedmiotem absolutnej manipulacji. Nie jest celem, a tylko
ś
rodkiem do osiągnięcia celu. Skoro godzi się na to za pieniądze, to jest to rodzaj pozaseksualnej
prostytucji.”
14
I dodaje Ŝe Sartre mówił, Ŝe spojrzenie drugiego człowieka urzeczawia. KaŜde
podglądactwo jest takim urzeczowieniem. To chyba największy argument przeciwko takim
programom.
Przywołane przeze mnie juŜ wcześniej głosy, mówiące Ŝe reality show jest programem
dobrowolnym, nie uzasadniają wszystkiego i nie daje jednoznacznego przyzwolenia na ich
podglądanie. Pokusa bycia podglądanym niekoniecznie musi wynikać z czystych chęci uczestnika
programu. Często prawdziwą przyczyną jego udziału jest wewnętrzna i być moŜe nie odkryta
13
Zalewska Luiza, Wielki Brat małych ludzi [w:] Rzeczpospolita, 25-26 XI 2000 (275)
14
TamŜe.
8
jeszcze cecha – ekshibicjonizmu o której wcale nie musi wiedzieć uczestnik reality show. Cecha
ta moŜe podświadomie pchać go do udziału w tego typu wydarzeniach. Bowiem do reality show
zgłaszają się ludzie młodzi, którzy chcą przeŜyć przygodę, podjąć rywalizacje z innymi, chcą
zaistnieć i wierzą Ŝe tylko tą droga mogą osiągnąć popularność i sławę. Tacy ludzie mają problem,
bo czują się wartościowi dopiero w „świetle jupiterów”. Ludzie o skłonnościach
ekshibicjonistycznych doświadczają Ŝycia jako sceny. Czują się dobrze, gdy są obserwowani,
wręcz starają się ściągnąć na siebie uwagę, zachowywać się tak, jakby ktoś na nich patrzył.
Psychologowie określają ich jako self monitoring people. Prowadzą oni obserwacje własnej osoby,
skupiają się na tym, by przyciągnąć uwagę innych. Czasem na uwadze zaleŜy im bardziej niŜ na
aprobacie. Sobą są właśnie w obliczu kamer, luster, widzów. Przeciwieństwem takich osób są
ludzie o cesze którą w psychologii nazywa się lękiem przed ekspozycją. Wstydliwi ludzie przed
kamerami starają się udawać, coś ukrywają, są sztuczni. Jednak po przekroczeniu pewnego
poziomu stresu mogą zapominać o obiektywie.
Wśród głosów krytyki moŜna znaleźć, choć nie bez problemu, takŜe opinie bardziej
umiarkowane i stonowane. Antropolog kultury profesor Roch Sulima uwaŜa, Ŝe w przypadku
takich programów jak „Big Brother” nie ma mowy o podglądaniu czy o naruszaniu intymności.
„Ludzie sami przecieŜ wystawiają się na oglądanie”
15
. Jego zdaniem w dobie telewizji nie zostało
juŜ nic, co moŜna podejrzeć. Wszystko, co jest na świecie, istnieje przez to, co było lub moŜe być
pokazane w telewizji. Telewizja staje się kryterium prawdy Ŝycia, a programy takie jak „Big
Brother” chcą to potwierdzić. Najkrócej mówiąc: ten program jest klonowaniem telewizji przez
telewizję.
„Big Brother” sprowokował dyskusje o przyszłości telewizji i łamaniu tabu. To jedna z faz
przemian w telewizji. Spada zainteresowanie dziennymi programami talk-show. Ich miejsce zajmą
właśnie takie tzw. realistyczne opery mydlane, jak „Big Brother”. Teraz akcja rozgrywa się w
kontenerze, potem będzie wyspa, a na końcu statek kosmiczny.
Mimo to, Rzecznik Niemieckiej Konferencji Biskupów nie sądzi, Ŝeby przyszłość telewizji
stanowiły programy dla podglądaczy: „Obserwujemy zjawisko "podkręcania" takich atrakcji,
poszukiwania coraz to nowych bodźców. Niedługo „Big Brother” zostanie uznany za nudny i
pojawi się coś jeszcze bardziej ekstremalnego. Ale ta tendencja nie będzie wieczna. Ludzie w
końcu odrzucą takie programy. Dojdą do wniosku, Ŝe oglądanie ich to strata czasu”
16
- stwierdził
Rudolf Hammerschmidt.
Claudia Lampert z Instytutu Badań Mediów na Uniwersytecie Hamburskim określa ten
program jako inscenizację realizmu: „NajwaŜniejsze elementy zostały dokładnie przemyślane i
wykreowane. Spośród tysięcy kandydatów wyszukano odpowiednie typy charakterów. Po
odpadnięciu Zlatka wprowadzono do akcji Sabrinę, blondynę z duŜym biustem, chętną do rozmów
o seksie. Ona ma przejąć rolę magnesu przyciągającego widzów.”
17
Nikt nie ma wątpliwości, Ŝe na „Big Brother” się nie skończy. Zagraniczne doświadczenia
pokazały, Ŝe po takich programach niezwykle wysoka oglądalność spada i stacje telewizyjne
głowią się nad tym, jak wrócić do czołówki w rankingach. Niektórzy emitują kolejne serie (od
września kolejnego "Wielkiego Brata" realizują wspólnie niemieckie kanały RTL i RTL 2), ale
trudno spodziewać się, Ŝe spotkają się z równie entuzjastycznym przyjęciem. Apetyt rośnie nie
tylko u widzów, takŜe uczestnicy programu czują potrzebę przeŜycia czegoś jeszcze bardziej
ekscytującego, choć trudno sobie wyobrazić, co mogłoby to być.
Bardzo trudno jednak prorokować, jak daleko telewizja, która rządzi światem, moŜe się
posunąć i czy w ogóle został jeszcze jakiś rejon, do którego nie zdołała dotrzeć. „Nie wiemy, co
ludzie wymyślą. Problem jednak nie dotyczy przekraczania dalszych granic, ale pustki ludzi,
którzy w taki sposób szukają akceptacji. Bo w pustce nie ma znaczenia, w którą stronę się spada”
18
mówi ksiądz profesor Kłoczowski.
15
TamŜe.
16
Haszczyński Jerzy, Zladdi na prezydenta [w:] Rzeczpospolita, 22 IV 2000
17
TamŜe.
18
Zalewska Luiza, Wielki Brat małych ludzi [w:] Rzeczpospolita, 25-26 XI 2000 (275)
9
Profesor Świda-Ziemba z Uniwersytetu Warszawskiego nie wyklucza, Ŝe zgodnie z zasadą
wahadła dzisiejsze tendencje mogą się odwrócić i człowiek zacznie szukać akceptacji nie poprzez
akceptację innych, a własne poczucie wartości i indywidualności. Istnieją juŜ przesłanki do snucia
takich przypuszczeń. Z badań, jakie profesor Świda-Ziemba przeprowadzała niedawno wśród
młodzieŜy licealnej z kilku miast Polski, wynikało, Ŝe za jedną z najwyŜszych wartości uwaŜają
właśnie prywatność (Rzeczpospolita, nr. 275).
ś
YCIE POZA
R
EALITY
S
HOW
.
Gdy światła reflektorów gasnął, kamery są wyłączone i program dobiega końca –
uczestnicy mogą wrócić do swoich „normalnych” Ŝyć. Nie zawsze jednak owe „normalne” Ŝycie
jest takie jakie sobie uczestnicy wyobrazili. Udział w programie dla niektórych stał się początkiem
prawdziwej kariery. Sabina, bohaterka romansu z holenderskiej edycji, wcześniej stylistka,
rozpoczęła karierę fotomodelki i prowadzi w telewizji własny program o modzie. Tara,
holenderska policjantka, która wytrzymała w domu tylko jedenaście dni i sama postanowiła
odejść, porzuciła słuŜbę w mundurze i trafiła na okładkę "Playboya". Portugalczyk Marco został
popularnym piosenkarzem.
Bezkonkurencyjny okazał się jednak dwudziestoczteroletni bezrobotny mechanik
samochodowy Zlatko. Choć odpadł juŜ po 41 dniach eksperymentu, stał się dla młodych Niemców
prawdziwym idolem. Nie tylko nagrywał piosenki, sprzedawał Zlatko-zestawy do joggingu czy
zaczął prowadzić własny program telewizyjny, ale nawet napisał ksiąŜkę, choć mawiał, Ŝe w
szkole miał kłopoty z pisaniem wypracowań. Na wydawców powaŜnych dzieł - jak się okazało
podczas ostatnich Targów KsiąŜki we Frankfurcie - padł strach, bo uznali, Ŝe nie telewizja ani
Internet stanowią dla nich zagroŜenie, ale właśnie "zlatkoizacja". Dzieło bezrobotnego mechanika,
który mówi o sobie: „Co prawda nie wiem, kim jest Szekspir, ale mam mięśnie i jestem śmieszny”,
zrobiło bowiem furorę.
Nie wiadomo, jak radzą sobie z powrotem do normalności ci uczestnicy eksperymentu,
którzy nie zdołali odnieść sukcesu. Psychologowie są zdania, Ŝe ich powrót do domu i szarej
rzeczywistości moŜe okazać się bardzo trudny. Mogą nagle zdać sobie sprawę, Ŝe skoro odkryli
juŜ wszystko, co mają, to teraz nic im, a takŜe ich bliskim, nie zostało. „Sfera intymna moŜe być
odsłonięta tylko wtedy, gdy istnieją do tego bezpieczne warunki. Gdy takich warunków nie ma,
sytuacja staje się groźna, bo większość ludzi, którzy się odsłaniają w sposób niekontrolowany,
czuje się potem naga. A w konsekwencji jest bardziej naraŜona na zranienie ze strony świata”
19
wyjaśnia Anna Bersz.
Jak pokazały zagraniczne przykłady, niemal wszyscy uczestnicy eksperymentu wracali do
domu entuzjastycznie witani przez setki fanów. Ale byli teŜ i tacy (na przykład Portugalczyk,
który kopnął kobietę), którzy bali się opuścić dom Wielkiego Brata. „Ujawnienie swoich emocji w
sposób niekontrolowany moŜe spowodować, Ŝe niektórzy zostaną potem wyśmiani lub odrzuceni
przez środowisko”
20
- przypuszcza Bersz. Nie ma bowiem wątpliwości, Ŝe poddanie się oglądowi
kamery przez jeden dzień jest trudne, ale moŜna się jeszcze maskować. Udawanie przez sto dni juŜ
nie jest moŜliwe i w chwilach zmęczenia czy słabości bohaterowie nie zawsze będą trzymać fason.
Szczególnym przypadkiem zakończył się eksperyment w Szwecji. Po zakończonym
programie jeden z jego uczestników próbował popełnić samobójstwo.
Bohaterowie zagranicznych wersji „reality show”- „Agenta” czy „Big Brother” –
dostawali propozycję napisania ksiąŜek, występu w telewizji, własnych talk – show. O bohaterach
polskiego „Agenta” jest cicho. Nikt nie proponuje im wielkiej kariery. Jurek udzielił jednego
wywiadu lokalnej gazecie. Remkowi zaproponowało współpracę pismo uniwersyteckie, ale to
jeszcze nic pewnego. Romek organizuje wyjazd na narty w lutym, jedzie kilka osób z grupy.
Izolda, gospodyni domowa z śywca, jest rozgoryczona. „Zobaczyłam czerwone piórko. Dostałam
szału, Nie pokazali tego w telewizji, ale przewróciłam kamerzystę. Przed odlotem zaŜądałam w
hotelu wina. Wypiłam całą butelkę. Nie mogłam dojść do siebie.”
21
Izolda dodaje Ŝe tych
19
TamŜe.
20
TamŜe.
21
Talko Leszek K., Wakacje z Agentem [w:] Magazyn, Gazeta Wyborcza,,4 I 2001 (3)
10
kilkanaście dni znaczyło więcej niŜ całe jej Ŝycie - „był to szczyt mojego Ŝycia”
22
. Wszyscy
oprócz Jurka, emerytowanego górnika, który się obraził, chcieli wrócić by do świata „Agenta”. Co
teraz ? Czas wrócić do normalności, która nie jest taka łatwa do zniesienia. Izolda po programie
poszła do pracy, jest akwizytorem wyrobów czekoladowych. „Codziennie budzę się i Ŝałuję, Ŝe się
juŜ skończyło. Na Wigilię pojechałam do Izy. Mam u niej swoje łóŜko. Powspominałyśmy.”
23
Remek równieŜ nie moŜe znaleźć sobie miejsca. Na spotkaniach towarzyskich oblegał go zawsze
tłum ludzi, który tracili zainteresowanie, gdy dowiadywali się Ŝe kontrakt zabraniał ujawniać kto
jest „Agentem”. Remek jest jeszcze z jednego powodu rozgoryczony. Po powrocie z Francji
odeszła od niego dziewczyna widząc jak zabija królika: „W ogóle jej nie widziałem po „Agencie”.
Szkoda. Niedługo spotykamy się z grupą, będziemy kręcić epilog. Będzie jak dawniej. Choć przez
chwilę.”
24
O Ŝyciu poza reality show mówi Ewa Leja, producent programu: „Daliśmy im piękny
prezent, wspomnienia. WciąŜ dzwonią do mnie. Naprawdę się zaprzyjaźniliśmy. Oni się
zaprzyjaźnili ze sobą. Ale niektórzy myślą, Ŝe zorganizujemy im resztę Ŝycia. A program się
skończył.”
25
U
WAGI KOŃCOWE
.
Podglądackie programy mówią wiele o kondycji współczesnej sztuki. Pokazują, jak bardzo
jest bezradna – nie potrafi towarzyszyć człowiekowi w jego dramacie, nie umie sprostać
rzeczywistości, opisać jej wiarygodnie. Popularna kultura bardzo często próbuje dowieść czegoś
zupełnie przeciwnego. I czyni to nierzadko dla zysku i popularności. Jej twórcy i promotorzy w
pogoni za sukcesem gotowi są popełnić niemal kaŜdą niegodziwość. A tego rodzaju zachowanie
nie tylko nie budzi radykalnego sprzeciwu, ale nierzadko bywa aprobowane. Ci nieliczni, którzy
próbują protestować, są podglądani i zmuszani do podglądania. Nie mają wyboru, coraz trudniej
dzisiaj po prostu odwrócić wzrok.
Tymczasem dzisiejsze, oferowane przez media podglądactwo zastępcze jest przykładem
obrzydliwego lenistwa, które, choć odlegle powodowane głodem odmiennej rzeczywistości, nie
moŜe mieć Ŝadnej wartości poznawczej. Wartość tę, jak trafnie zauwaŜył Freud przywołany na
początku, moŜe mieć tylko głęboko intymna przygoda szokującego odkrycia, odsłaniająca małym
podglądaczom zakazane rejony świata.
Z dwojga złego zatem wydaje się, Ŝe juŜ lepiej byłoby, gdyby media ograniczyły się do prezentacji
sztucznych rajów i wycofały się z symulowanego podglądactwa; gdyby wybrały spełnienie
ludzkiej potrzeby fantazji, a nie zaspokajanie równie ludzkiego głodu rzeczywistości. Współczesne
badania socjologiczne nad dziećmi wychowywanymi w przesyconej symulakrami kulturze
Zachodu dobitnie pokazują, Ŝe ich ciekawość w stosunku do otaczającego ich świata, łącznie z
osobami rodziców, dramatycznie spada. Dzieci, nasycone obrazami obu rodzajów – i tymi
pięknymi, które oddziałują na ich wyobraźnię, i tymi szokującymi, które zaspokajają ich głód
egzystencjalnych tajemnic – najwyraźniej utraciły ochotę do eksplorowania ich najbliŜszego
otoczenia; ich ciekawość została ukojona, zanim się jeszcze narodziła. W pewnym sensie
sprawiają one mniej kłopotu swoim wychowawcom; nie podpatrują, nie podsłuchują, nie
podglądają przez dziurkę od klucza, nie wykradają sekretów dostępnych tylko dorosłym.
Z jednej strony to oczywiście prawda, Ŝe ciekawość, zwłaszcza niezdrowa, to pierwszy
stopień do piekła – z drugiej jednak “dziecięce nieposłuszeństwo”, łamiące tę regułę, od zawsze
było motorem wszystkich istotnych odkryć natury egzystencjalnej. Bez ciekawości, bez
zdziwienia, szoku człowiek nie moŜe sam stać się tym, czym był od zawsze, istotą pasjonującą i
niezwykłą. W rezultacie staje się nudny, przewidywalny i ograniczony do świata, który na zapas
spełnia wszystkie jego potrzeby, zabijając w nim najbardziej twórczy i witalny impuls – jego głód
rzeczywistości.
Jacek Santorski, mimo wielu słów krytycznych broni tego typy projekty: „Co jest tajemnicą
niebywałego sukcesu programów reality show, Ŝe pokazywane są we wszystkich niemal krajach.
22
TamŜe.
23
TamŜe.
24
TamŜe.
25
TamŜe.
11
Czy cierpimy na jakąś zbiorową psychozę opartą na potrzebie podglądania innych a moŜe oznacza
to po prostu Ŝe jesteśmy autentycznie ciekawi, ciekawi Ŝycia innych ludzi, ciekawi siebie, a ci
najodwaŜniejsi z nas, którzy gotowi są uczestniczyć w tej grze stwarzają nam podstawy do
zastanowienia się nad nimi a takŜe nad samym sobą?”
26
Bibliografia
Baudrillard Jean 1999, Ameryka, Wyd. Sic!, Warszawa
Chałasiński Józef 1962. Kultura amerykańska, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa
Skorupka Stanisław (red.) 1968, Mały Słownik języka polskiego, PWN, Warszawa
Prasa.
Cordova Fernando, Ładna sztuka za szkłem [w:] Polityka
Haszczyński Jerzy, Zladdi na prezydenta [w:] Rzeczpospolita, 22 IV 2000
Jabłońska Katarzyna, Naga prawda [w:] Tygodnik Powszechny, 8 IX 2000 (6)
Mazurski Robert, Igrzyska czy laboratorium [w:] Nowe Państwo, 8 XII 2000
Stech Grzegorz, Wielki brat po polsku, [w:] Gazeta Poznańska, 1 III 2000
Talko Leszek K., Wakacje z Agentem [w:] Magazyn, Gazeta Wyborcza,,4 I 2001 (3)
Talko Leszek K., Wojciech Maziarski, Wielki Brat Puszcza Balony [w:] Magazyn, Gazeta
Wyborcza, I 2000
Winnicka Ewa, Przychodzi człowiek do kamery [w:] Polityka nr 48/99
Zalewska Luiza Wielki Brat małych ludzi [w:] Rzeczpospolita, 25-26 XI 2000 (275)
Internet.
www.survivor.com
www.agent.tvn.pl
Film.
Truman show reŜ. Peter Weir, 1997
Big Brother – pierwsze spotkanie (film dokumentalny) TVN, 2000
26
Zob. Big Brother – pierwsze spotkanie (film dokumentalny) TVN, 2000