NEGATYWNE AUTOMATYCZNE MYŚLI

2014-01-06

PROMOCJA ZDROWIA
Zmiana zachowań
zdrowotnych

Ewa WOJTYNA

ewa.wojtyna@us.edu.pl

PROMOCJA ZDROWIA



Dziedzina oddziaływań przedstawicieli nauk

medycznych, społecznych i ekonomicznych

PROMOCJA ZDROWIA

jest to proces umożliwiający każdemu

człowiekowi zwiększenie oddziaływania

na własne zdrowie w sensie jego

poprawy i utrzymania

(I Międzynarodowa Konferencja Promocji Zdrowia, Ottawa, 1986)

PREWENCJA ZABURZEŃ



Prewencja I stopnia



Badanie czynników ryzyka występowania chorób w celu ich
zapobiegania



Wyodrębnianie grup ryzyka



Prewencja II stopnia



Powstrzymywania zaburzeń na etapie wczesnych zmian



Skrócenie czasu trwania choroby



Spowolnienie przebiegu choroby



Zapobieganie powikłaniom w przebiegu choroby



Prewencja III stopnia



Ograniczanie trwałych następstw chorobowych



Przeciwdziałanie nawrotom choroby



Zapobieganie społecznym skutkom choroby dla pacjenta i skutkom
choroby odczuwanym przez rodzinę pacjenta

(Heszen-Niejodek

, 1995; Słońska i Misiuna, 1993)

PRZYKŁAD: CUKRZYCA TYPU 2



choroba cywilizacyjna o

wzrastającej zapadalności

chorobowości



cukrzyca typu 2 stanowi ponad 90% przypadków cukrzycy



3,5% populacji w Polsce

(Sieradzki, 2010)



zwiększona umieralność i liczne powikłania zdrowotne



leczenie wymagające ścisłego stosowania się do zaleceń



zmiana stylu życia i ewentualnie farmakoterapia

CUKRZYCA

Stan

przewlekłej hiperglikemii, wynikającej z defektu wydzielania lub

działania insuliny i związane z tym zaburzenia metabolizmu
węglowodanów, białek, tłuszczów i innych substancji

(Sieradzki, 2010;

Tatoń i Czech, 2001)

STOSOWANIE SIĘ DO ZALECEŃ LEKARSKICH



Często stosowane arbitralne kryterium compliance:

wykonanie wskazanych przez lekarza zadań terapeutycznych w 80%



przyjmowanie co najmniej 80% dawek leków rzeczywiście przynosi

korzyści zdrowotne, natomiast rzadsze zażywanie leków daje podobny

efekt jak brak leczenia w ogóle

(Ho, Magid, Masoudi, McClure i Rumsfeld, 2006; por. Kardas, 2007)



W niektórych schorzeniach czy sytuacjach nawet niewielkie odstępstwa od

zaleceń mogą wiązać się z niepowodzeniem terapii



UWAGA: stosowanie leków o wąskim indeksie terapeutycznym



Leki antykoncepcyjne



Leki antykoagulacyjne



Antybiotyki i leki przeciwwirusowe



Insulina

COMPLIANCE - Zakres, w jakim zachowanie

człowieka (w odniesieniu do

przyjmowania

leków, przestrzegania diety i wprowadzania zmian w stylu

życia) jest zgodne z zaleceniami medycznymi

(Haynes, 1979)

STOSOWANIE SIĘ DO ZALECEŃ LEKARSKICH

PRZESTRZEGANIE ZALECEŃ LEKARSKICH JEST NIEWYSTARCZAJĄCE



Całość zaleceń wypełnia 7-40% pacjentów!

(Arnold-Woerner, Holle, Rathman i Mielck, 2008; Fox i Mahoney, 1998; Kokoszka i in., 2008)



Jedynie 64,9% pacjentów zażywa regularne zalecone dawki leków

(badanie Medicare Part D

– Yang i in., 2009)



w 30-80% -

regularne przyjmowanie leków hipoglikemizujących lub insuliny

(American Diabetes Association, 2003; Kokoszka i in., 2008; Morris i Boyle, 1997)



w 75% -

regularne zgłaszanie się na wizyty kontrolne

(Hoskins i in., 2007)



w 57-70% - systematyczne oznaczanie poziomu glikemii we krwi

(Hoskins i in., 2007)



w 65-76% - stosowanie zaleconej diety

(Kokoszka i in., 2008; Heszen-Niejodek, 1992)



w 19-40% -

wykonywanie zaleceń dotyczących aktywności fizycznej

(Zhao, Ford, Li i Mokdad, 2007)



w 28% -

odpowiednia pielęgnacja stóp

(Kravitz i in. 2003)



KONSEKWENCJE NIESTOSOWANIA SIĘ DO ZALECEŃ



Zwiększenie ryzyka powikłań i zgonu

(Ho i in., 2006; Simpson i in., 2006)



Wzrost kosztów leczenia cukrzycy

(np. Gibson i in., 2010; Salas i in., 2009)

2014-01-06

STOSOWANIE SIĘ DO ZALECEŃ

(Wojtyna, 2012)

Zalecenia

Min

Max

80%

compliance

[% osób]

Całość zaleceń

58,23

10,07

20,83

74,17

Pielęgnacja stóp

80,69

20,45

12,5

100

29,7

Procedury

medyczne

80,20

15,96

100

53,5

Alkohol

66,98

21,36

100

36,6

Regularny tryb

życia

63,28

24,44

100

29,7

Palenie tytoniu

62,67

33,41

100

23,2

Masa ciała

57,33

27,49

100

26,7

Dieta

54,46

30,83

100

26,7

Aktywność

fizyczna

50,35

15,00

100

16,8

COMPLIANCE

– WYZWANIE DLA PSYCHOLOGII

ZACHOWANIA ZDROWOTNE



Reaktywne, nawykowe
i intencjonalne  formy
aktywności człowieka, które
na gruncie wiedzy
obiektywnej  o zdrowiu
i subiektywnego  przekonania
pozostają w istotnym,
wzajemnym,  pozytywnym  lub
negatywnym  związku  ze
zdrowiem

(Heszen

i Sęk, 2008, s. 692)

UZALEŻNIENIE
OD NIKOTYNY

NIKOTYNA



Optymalnie

wchłaniana w płucach



środowisko alkaliczne



duża powierzchnia wchłaniania



Poziom nikotyny we krwi

zależy w dużym stopniu od

palacza:



rodzaj

papierosów



częstość, intensywność, głębokość i czas zaciągania się



liczb

ę wypalanych papierosów



Dociera do

mózgu w ~ 10 sekund



Biologiczne

półtrwanie ~ 2 godzin



Ilo

ść nikotyny wchłoniętej z 1 papierosa ~ 0,1mg-1,2 mg

NIKOTYNA

norepinefryna

dopamina

norepinefryna

EFEKTY ODSTAWIENIA NIKOTYNY

•

głód nikotynowy - konieczność zapalenia

•

nadpobudliwość, lęki, niepokój, niecierpliwość

•

trudności w koncentracji

•

bezsenność

•

wzrost apetytu i wzrost masy

ciała

•

bóle głowy

•

obni

żone tętno i ciśnienie

•

zawroty

głowy, poty i drżenia

•

zatwardzenie

2014-01-06

UZALEŻNIENIE OD NIKOTYNY



Biologiczne



Psychologiczne



Towarzyskie

JAK ZMIENIAJĄ
SIĘ LUDZIE

Transteoretyczny model zmiany

TRANSTEORETYCZNY MODEL ZMIANY

Transtheoretical Model, TTM
(Prochaska i DiClemente (1983)



Model oparty na obserwacjach klinicznych
(proces zmiany zachowań zdrowotnych)



Uwzględnienie wspólnych elementów terapii
oraz integracja poglądów pochodzących
z różnych nurtów



Koncentracja na aktywności jednostki



Model fazowy

TRANSTEORETYCZNY MODEL ZMIANY

Gotowość do zmiany zachowania (Prochaska, DiClemente)

PREKONTEMPLACJA

KONTEMPLACJA

PRZYGOTOWANIE

NAWRÓT

DZIAŁANIE

UTRZYMYWANIE

ZACHOWANIA

TTM

– ETAPY ZMIANY

POPRZEDZAJĄCA ROZWAŻANIE ZMIANY



brak

świadomości problemu i potrzeby zmiany



dostrzeganie problemu przez otoczenie, ignorowanie
lub odrzucanie informacji zwrotnych przez podmiot



zaprzeczanie niepowodzeniom albo przypisywanie ich
przyczyn czynnikom zewnętrznym



zgłoszenie się do specjalisty wbrew własnej woli (pod
przymusem) i oczekiwanie zmian przez inne osoby,
a nie przez człowieka wykazującego dany problem

FAZA PREKONTEMPLACJI

TTM

– ETAPY ZMIANY

ROZWAŻANIE ZMIANY



Obecność świadomości problemu i potrzeby zmiany



Poszukiwanie informacji na temat problemu



Poszukiwanie informacji na temat możliwości uzyskania
pomocy



Rozważanie zmiany w ciągu najbliższych

6 miesięcy



Dopasowanie oddziaływań do potrzeb jednostki –
predyktor

efektywności

FAZA KONTEMPLACJI

2014-01-06

TTM

– ETAPY ZMIANY

GOTOWOŚĆ DO ZMIANY



Gotowość do podjęcia działań w kierunku zmiany
w ciągu najbliższego miesiąca



Poszukiwanie konkretnych sposobów i środków
umożliwiających te działania



Identyfikowanie czynników mających wpływ na podjęcie
zmiany i jej utrzymanie



Tworzenie konkretnych planów działania,
dopasowanych do możliwości i zasobów jednostki

FAZA PRZYGOTOWANIA

TTM

– ETAPY ZMIANY

WPROWADZANIE ZMIANY



Wprowadzanie strategii prowadzących do pożądanej
zmiany



Budowanie i wykorzystywanie poczucia kontroli nad
zdarzeniami



Wzmacnianie własnej samooceny



Wzmacnianie motywacji do kontynuowania podjętych
działań i ewentualnie rozszerzenia ich zakresu

FAZA

DZIAŁANIA

TTM

– ETAPY ZMIANY

UTRWALANIE ZMIANY



Bilansowanie strat (przeszkód) i korzyści



Okresy dekompensacji - kompensacji



Potrzeba wsparcia



Potrzeba kontroli

FAZA UTRZYMANIA

TTM

– ETAPY ZMIANY

PORZUCENIE ZMIANY



Przerwanie dotychczasowych działań i powrót do
zachowań związanych z dawnym problemem



Ponowne przechodzenie cyklu faz po każdym nawrocie



Różne okresy czasu potrzebne na ponowne
przejście poszczególnych etapów



Możliwość pogorszenia się obrazu siebie

FAZA NAWROTU

UZALEŻNIENIE OD
NIKOTYNY U
SCHIZOFRENIKÓW

Jak osiągnięcia psychologii zdrowia

zastosować w obszarze psychologii

klinicznej?

Wojtyna, E. i Wiszniewicz,  A. (2013). The characteristics  of nicotine  addiction
among  patients  with  schizophrenia.  W: R. Woolfolk  i L. Allen  (red.), Mental
disorders  - theoretical  and empirical  perspectives  (s. 289-307). Rijeka:  InTech.
Strona internetowa:
http://www.intechopen.com/articles/show/title/the-characteristics-of-nicotine-
addiction-among-patients-with-schizophrenia

SCHIZOFRENIA A UZALEŻNIENIE OD NIKOTYNY



Uzależnienie u

60-90%

(w populacji ogólnej – ok. 25-47%)

(Chapman, Ragg & McGeechan, 2009; Dervaux & Laqueille, 2008; Goff et al. 2005; Wang i in., 2010)



Najczęściej grupa tzw.

heavy smokers



palenie co najmniej 20 papierosów dziennie



często krótszy czas mijający pomiędzy kolejnymi zaciągnięciami się



palenie papierosów o wyższej zawartości nikotyny

(de Leon & Diaz, 2005; Tidey et al., 2005)



Wyższe ryzyko samego uzależnienia się od nikotyny

(Spring et al., 2003)



Cięższy przebieg zespołu abstynencyjnego podczas prób rzucenia palenia

(Weinberger et al., 2007)



Wyższe poziomy nikotyny i kotyniny we krwi niż u palących te same ilości
papierosów nie-schizofreników

(Williams, Ziedonis, Abanyie, Steinberg, Foulds & Benowitz, 2005)



Schizofrenicy rzadziej rzucają palenie, niż osoby niepsychotyczne

(Lasser et al., 2000)



Znacznie mniej skuteczne leczenie uzależnienia od nikotyny

– zarówno

metody behawioralne, jak i farmakologiczne

(Addington et al., 1998; George et al., 2000, 2002; Richmond & Zwar, 2003)

2014-01-06

KONSEKWENCJE ZDROWOTNE



Pacjenci cierpiący na schizofrenię

żyją przeciętnie 20% krócej

, niż osoby

zdrowe, przy czym palenie papierosów stanowi tutaj jeden z głównych
czynników ryzyka przedwczesnego zgonu

(Hennekens et al., 2005; Hennekens, 2007)



Z powodu palenia tytoniu schizofrenicy umierają średnio 10 lat wcześniej
niż ma to miejsce w populacji ogólnej

(Hannerz, 2001; Culhane, 2008)



choroby nowotworowe



choroby naczyń mózgowych



choroby układu oddechowego



choroba niedokrwienna serca



ok.

33%

pacjentów psychotycznych cierpi z powodu choroby

niedokrwiennej i stanowi to przyczynę większej ilości przedwczesnych
zgonów niż samobójstw

(Baker, 2010)



ryzyko zgonu z powodu problemów sercowo-naczyniowych ok. 2.2 razy
wyższe, niż w populacji ogólnej

(Curkendall et al., 2004)



ryzyko zgonu z powodu chorób układu oddechowego ok. 3.2 razy wyższe
niż w populacji ogólnej

(Brown et. al., 2000; Joukamaa et al., 2001)

BIOLOGICZNE UWARUNKOWANIA PALENIA
U SCHIZOFRENIKÓW



Podłoże genetyczne



wspólne czynniki ryzyka schizofrenii (oraz innych chorób psychicznych)
i palenia



możliwość genetycznego czynnika ryzyka, szczególnie związanego z
regulacją szlaków cholinergicznych w neurotransmisji

(Chambers et al., 2001; de Leon, 1996;

D’Souza & Markou, 2012; Freedman et al., 1997; Leonard et al., 2002)



Hipoteza self-medication



Zażywanie substancji psychoaktywnych ułatwia chorym
kompensację neurobiologicznych deficytów, leżących u podłoża
różnych dolegliwości

(Khantzian, 1985; Markou, Kosten & Kobb, 1998)



Nikotyna u schizofreników - radzenie sobie z:



objawami pozytywnymi i negatywnymi



poprawa w zakresie objawów negatywnych poprzez zwiększenie wydzielania
dopaminy w korze przedczołowej

(Domino et al., 2004; Lyon, 1999)



pogorszeniem się funkcjonowania poznawczego



z objawami niepożądanymi stosowanego leczenia

BIOLOGICZNE UWARUNKOWANIA PALENIA
U SCHIZOFRENIKÓW



Neuroleptyki



palenie papierosów sprzyja redukcji niepożądanych objawów leczenia
antypsychotycznego

(de Leon i in., 2006)



indukowane nikotyną przyspieszenie metabolizmu leków przez cytochrom
P450

(Carrillo i in., 2003; Dervaux & Laqueille, 2007)



Czynniki poznawcze

– rola układu cholinergicznego



neurotransmisja cholinergiczna -

kluczowe zjawisko ważne dla

funkcjonowania poznawczego (szczególnie hipokamp i kora przedczołowa)

(Hasselmo & Sarter, 2011)



Dysfunkcja układu cholinergicznego - m.in. zaburzenia pamięci i uwagi



pobudzenie tego układu powoduje poprawę pamięci



podanie schizofrenikom nikotyny  redukuje  u nich deficyty poznawcze
związane np.  z pamięcią operacyjną, uwagą  czy organizacją przestrzenną

(Barr et al., 2008; Sacco et al., 2005)



objawy abstynencyjne po rzuceniu palenia -

zwiększenie się deficytów

poznawczych, a ponowne rozpoczęcie palenia – złagodzenie tych
deficytów

(Sacco et al., 2005)

PSYCHOLOGICZNE UWARUNKOWANIA
PALENIA U SCHIZOFRENIKÓW



przyjemność, uzależnienie, regulacja masy ciała, potrzeba relaksu,
chęć uspokojenia się



możliwość występowania większej podatności na uzależnienie od
nikotyny u osób, mających trudności z radzeniem sobie ze
stresem, napięciem, lękiem czy depresją

(Schmitz i in., 2003)



Same zaburzenia  lękowe i depresyjne  wielokrotnie  zostały  wskazane  jako
czynnik  ryzyka  rozpoczęcia  i utrzymywania  palenia  papierosów

(Ziedonis i in., 2008)



produkt pierwszej potrzeby, pomagający znosić życie z chorobą
oraz zapobiegać nawrotom schizofrenii

(Forchuk i in., 2002)



trzy główne role palenia w życiu osób psychotycznych:



narzędzie kontrolowania stresu



ułatwienie nawiązywania kontaktów interpersonalnych



pomoc w realizowaniu potrzeby spokoju i komfortu

(Solway i in., 2011)

PSYCHOLOGICZNE UWARUNKOWANIA
PALENIA U SCHIZOFRENIKÓW



Nasilone objawy abstynencyjne
(drażliwość, słaba koncentracja, niecierpliwość i niepokój)

(Wang, 2010)



Brak wystarczającego wsparcia i motywacji



Bilans

zysków

i strat związanych z zaprzestaniem palenia (przewaga zysków)

(Solway, 2011)



podtrzymywanie nałogu - częsty związek z

opiniami

funkcjonującymi w

społeczeństwie (szczególnie wśród osób bliskich) sugerującymi wiele przeszkód i
strat wynikających z procesu rzucania palenia



niski status socjoekonomiczny i

słaby poziom edukacji

na temat

negatywnych skutków palenia

(de Leon (2007)



ilość wypalanych papierosów u osób chorych na schizofrenię jest
zależna od ich dostępności

(de Leon, 2007)



papierosy najtańsze, najczęściej bez filtra, z nielegalnych źródeł lub własny
wyrób z taniego tytoniu



dostarczanie papierosów przez najbliższych



inicjacja i podtrzymywanie palenia tytoniu

związana z nałogiem

u kogoś z członków rodziny, bądź przyjaciół

(Solway (2011)

CHARAKTERYSTYKA PALENIA

(Wojtyna i Wiszniewicz, 2013)

Palenie

Schizofrenicy

(N=104)

Zdrowi

(N=100)

Papierosy

Liczba p

apierosów /d [M(SD)]

25.98 (13.40)

20.09 (8.58)

3.72***

Zawartość nikotyny [M(SD)]

1.03 (0.22)

0.85 (0.22)

5.97***

Liczba

zaciągnięć / papieros [M(SD)]

12.12 (3.57)

8.64 (2.39)

8.14***

Czas do pierwszego papierosa [min]

[M(SD)]

7.23 (4.58)

7.54 (3.97)

0.36

Uzależnienie

FTND [M(SD)]

7.63 (2.62)

6.30 (1.95)

4.12***

Lata palenia [M(SD)]

23.87 (14.26)

24.35 (12.02)

-0.26

Wiek

– pierwszy papieros [M(SD)]

17.00 (4.49)

17.31 (5.59)

0.43

Wiek

– codzienne palenie[M(SD)]

19.67 (3.84)

20.44 (8.53)

0.83

Rzucenie palenia

Motywacja do rzucenia[M(SD)]

5.47 (3.54)

8.39 (2.24)

-7.07***

Przeszłe próby rzucenia[M(SD)]

2.05 (1.78)

3.92 (3.04)

-5.34***

Najdłuższa abstynencja [months]
[M(SD)]

3.39 (4.55)

5.52 (6.18)

-2.80**

2014-01-06

GOTOWOŚĆ DO RZUCENIA PALENIA

(Wojtyna i Wiszniewicz, 2013)

Stadium

zmiany

Schizofrenicy

(N=104)

n (%)

Zdrowi psychicznie

(N=100)

n (%)

Prekontemplacja

61 (58.6)

29 (29.0)

Kontemplacja

35 (33.7)

46 (46.0)

Przygotowanie

8 (7.7)

25 (25.0)

CZYNNIKI AFEKTYWNE I DYSTRES A PALENIE

Palenie

Lęk

Depresja

Dystres

Schizofrenicy

Liczba

papierosów / d

0,57***

0,64***

0,67***

-0,04

Zaciągnięcia / papieros

-0,07

-0,03

Poziom

uzależnienia

0,53***

0,49***

0,55***

Motywacja do rzucenia

-0,02

0,04

0,13

Zdrowi psychicznie

Liczba

papierosów / d

0,56***

0,21*

0,62***

Zaciągnięcia / papieros

0,12

-0,01

0,07

Poziom

uzależnienia

0,55***

0,17

0,53***

Motywacja do rzucenia

-0,14

-0,02

-0,06

PREDYKTORY PALENIA

Czynniki

Schizofrenicy

(N=104)

Zdrowi psychicznie

(N=100)

skor.R

=0.34

skor.R

=0.56

ΔR

Lęk

0,14

0,04

0,48***

0,24

Depresja

0,36**

0,11

0,18

0,05

Dystres

0,47***

0,19

0,55***

0,27

NIKOTYNA A SCHIZOFRENIA



Niska samoocena

– predyktor palenia

(Wojtyna, Wiszniewicz i Seidel, w druku)



Oddziaływania psychoterapeutyczne (TPB)
ukierunkowane na

wzmacnianie poczucia własnej

skuteczności i poprawę obrazu siebie

– wzrost

skuteczności rzucenia palenia przez schizofreników



Redukcja liczby wypalanych papierosów



Wydłużenie czasu abstynencji

(Wojtyna, Wiszniewicz, Seidel i Zagrodnik, w druku)

PROPEDEUTYKA PSYCHOLOGII ZDROW IA

STRES

Ewa WOJTYNA

ewa.wojtyna@us.edu.pl

STRES

trzy nurty ujmowania stresu



Bodziec

, sytuacja lub wydarzenie zewnętrzne

o określonych właściwościach



Reakcja

wewnętrzna

człowieka – zwłaszcza

reakcja emocjonalna, doświadczana
wewnętrznie w postaci określonego przeżycia



Relacja

między czynnikami zewnętrznymi

a właściwościami człowieka

2014-01-06

STRES JAKO BODZIEC



I.L. Janis:

stres psychologiczny to taka zmiana

otoczeniu, która u przeciętnego

człowieka wywołuje wysoki stopień napięcia

emocjonalnego i przeszkadza

w normalnym toku reagowania



„Sytuacja trudna”

Stres jako bodziec

STRESORY



Siła i zakres oddziaływania:



Dramatyczne wydarzenia o rozmiarach katastrof, obejmujące

całe grupy ludzi



Poważne wyzwania i zagrożenia, dotyczące jednostek lub kilku
ludzi



Drobne, codzienne utrapienia



Czas działania:



W ydarzenia jednorazowe



W ydarzenia periodyczne lub cykliczne



Stresory chroniczne



Sekwencje, ciągi wydarzeń stresowych



Kontrolowalność:



Kontrolowalne



Niekontrolowalne

KONCEPCJA ZMIAN ŻYCIOWYCH

(Holmes i Rahe, 1967)

KRYTYCZNE WYDARZENIA ŻYCIOWE

Skala Ponownego Przystosowania Życiowego Holmesa
i

Rahe’a (Social Readjustment Rating Scale)



Wysiłek adaptacyjny

– jest spowodowany przez zmiany życiowe i

może prowadzić do powstania choroby, jeśli wskutek kumulowania

się tych zmian następuje przeciążenie procesu adaptacyjnego



Retrospektywny charakter pomiaru



Subiektywna ocena bodźców i arbitralny wybór stresorów



>300 pkt

– ryzyko poważnej choroby (w ciągu 2 lat)



UWAGA:

konieczność krytycznej interpretacji wyników badań

z użyciem Skali Ponownego Przystosowania Życiowego!

STRES JAKO REAKCJA



Typy stresu

(H. Selye)



Hyperstres

– stres nadmierny



Hypostres

– stres deprywacji



Dystres

– stres negatywny



Eustres

– stres pozytywny



D. Mechanic (1962):
Stres jako reakcja dyskomfortu u osoby

znajdującej się w określonej sytuacji

POZNAWCZO-TRANSAKCYJNY
PARADYGMAT STRESU

R. Lazarus i S. Folkman



Zakłócenie równowagi pomiędzy zasobami

bądź możliwościami jednostki a wymaganiami
otoczenia



R. Lazarus i S.Folkman (1984, s. 19):

„Stres to określona relacja między osobą

a otoczeniem, która oceniana jest przez osobę

jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby

i zagrażająca jej dobrostanowi”

podejście fenomenologiczno-poznawcze

TRANSAKCJA STRESOWA

BODZIEC:

stresor

Krzywda /

strata

Zagrożenie

Wyzwanie

RADZENIE

SOBIE

Ocena

możliwości

radzenia

sobie

Zmienne

osobowe

Zmienne

otoczenia

Ocena

pierwotna

Ocena wtórna

Skutki

EMOCJE

2014-01-06

TRANSAKCJA STRESOWA



Ocena pierwotna:



Krzywda/strata



Zagrożenie



Wyzwanie



Ocena wtórna:



ocena możliwości podjęcia działania usuwającego

przyczyny stresu / łagodzącego jego skutki /

prowadzącego do osiągnięcia korzyści



Odnosi się zarówno do źródeł stresu jak i do zasobów



Punkt wyjścia dla radzenia sobie

TRANSAKCJA STRESOWA



Trzy poziomy analizy:



Poziom

społeczny

transakcja

między jednostką a otoczeniem



Poziom psychologiczny

jednostkowa ocena sytuacji, reakcje
emocjonalne, organizacja zachowania



Poziom fizjologiczny

mobilizacja

do działania organizmu

(zależności psychosomatyczne!)

TEORIA ZACHOWANIA ZASOBÓW

S. Hobfoll



Założenie:

ogólnym celem ludzkiej aktywności jest
uzyskiwanie, utrzymywanie i ochrona cenionych

obiektów, określanych jako zasoby



Cztery rodzaje zasobów:



Przedmioty



Warunki



Zasoby osobiste



Formy energii

TEORIA ZACHOWANIA ZASOBÓW

Stres



Reakcja

wobec otoczenia, w którym

istnieje:



Zagrożenie utratą zasobów netto



Utrata zasobów netto



Brak wzrostu zasobów następujący po
ich zainwestowaniu

TEORIA ZACHOWANIA ZASOBÓW

Reguły



Utrata zasobów jest niewspółmiernie
bardziej wyrazista od zysku



Ludzie muszą inwestować zasoby, by
zapobiegać ich utracie, rekompensować
sobie straty oraz zyskiwać nowe zasoby

TEORIA ZACHOWANIA ZASOBÓW

Implikacje



Osoby dysponujące większymi zasobami są mniej

narażone na ich utratę i mają większe możliwości

osiągania zysku. I odwrotnie – ludzie mający

mniej zasobów są bardziej narażeni na ich utratę i

mniej zdolni do osiągania zysków



Ci, którym brakuje zasobów, są bardziej narażeni na

skrajne konsekwencje straty, jako że pozbawieni

wystarczających rezerw, po doświadczeniu straty

początkowej rzadko są w stanie dokonywać

koniecznych inwestycji zasobów

2014-01-06

TEORIA ZACHOWANIA ZASOBÓW

Implikacje



Niedostatek zasobów nie tylko powoduje wzrost
ryzyka straty, ale sprawia też, że

początkowa

strata pociąga za sobą kolejne



Ludzie posiadający zasoby są bardziej zdolni do
osiągania zysków, a zysk

początkowy pociąga za

sobą dalsze zyski



Ci, którym brakuje zasobów, są skłonni przyjmować

postawę defensywną

i strzec tego, co mają

RADZENIE SOBIE (coping)



Lazarus i Folkman:

Stale zmieniające się

poznawcze i behawioralne

wysiłki,

mające na celu opanowanie określonych

zewnętrznych i wewnętrznych wymagań,

ocenianych przez osobę jako obciążające

lub

przekraczające jej zasoby



Funkcje radzenia sobie:



Instrumentalne



Samoregulacja emocji

RADZENIE SOBIE ZE STRESEM

JAKO PROCES I JAKO DYSPOZYCJA



Proces

kontekstualność, zmienność w czasie, dynamiczność

STRATEGIA

– to, co człowiek czuje, myśli i robi w konkretnym,

ściśle określonym momencie; najmniejsze ogniwo radzenia sobie
ze stresem

Co robisz aktualnie?



Dyspozycja

stałość, tendencja, uwarunkowania osobowościowe

STYL

posiadany przez człowieka repertuar strategii zaradczych, z

których część jest używana częściej niż pozostałe

Co robisz zazwyczaj / najczęściej?

RADZENIE SOBIE ZE STRESEM

JAKO PROCES I JAKO DYSPOZYCJA



Zastosowanie określonej

strategii

zależy od:



Posiadanego

stylu



Warunków sytuacyjnych

STRATEGIA

STYL

STYLE I STRATEGIE RADZENIA SOBIE



konfrontacja-unikanie



Postawa wobec informacji o zagrożeniu i wobec własnych
reakcji w obliczu zagrożenia (S.Miller)



Styl konfrontacyjny

– poszukiwanie,

przetwarzanie i gromadzenie informacji
o sytuacji i aktualnym stanie



Styl unikowy

– unikanie, odrzucanie,

zaprzeczanie  informacjom  o danej  sytuacji
stresowej  i aktualnym  stanie,  angażowanie  się
w inne formy  aktywności

STYLE I STRATEGIE RADZENIA SOBIE

Klasyfikacja radzenia sobie według R.H. Moosa

FUNKCJA

MODALNOŚĆ RADZENIA SOBIE

POZNAWCZE

BEHAWIORALNE

PROBLEM

Myślenie o
sposobach

rozwiązania

problemu

Plan działania

i postępowanie

wg niego

EMOCJE

Próba zapomnienia

o całej sprawie

Zaangażowanie się

w nowe

przedsięwzięcia

2014-01-06

Inne kierunki w badaniach nad
radzeniem sobie ze stresem



Endler i Parker (1990):



Radzenie sobie skoncentrowane na problemie



Radzenie sobie skoncentrowane na emocjach



Radzenie sobie skoncentrowane na unikaniu



Park i Folkman (1997):



Radzenie sobie skoncentrowane na znaczeniu



Strategie poznawcze umożliwiające np. nadawanie znaczenia

sytuacjom chronicznego stresu, nie dającego się kontrolować



Folkman i Moskowitz (2004):



Aspekt społeczny



Poszukiwanie wsparcia jako forma radzenia sobie

Inne kierunki w badaniach nad radzeniem
sobie ze stresem



Schwarzer (2001):



Formy radzenia sobie ze względu na pewność i czas wystąpienia
wydarzenia stresowego

reaktywne

radzenie sobie

Przeszłe krzywdy/straty

prewencyjne

radzenie sobie

proaktywne

radzenie sobie

antycypacyjne

radzenie sobie

Przyszłe zagrożenia i wyzwania

niepewne

pewne

Inne kierunki w badaniach nad radzeniem
sobie ze stresem



Schwarzer (2001):

Formy radzenia sobie ze względu na pewność i czas

wystąpienia wydarzenia stresowego



Reaktywne radzenie sobie:



Radzenie sobie z już zaistniałą sytuacją stresową



Antycypacyjne radzenie sobie:



ukierunkowane na nieuchronne wydarzenie, które ma nastąpić w

niedalekiej przyszłości i jest związane z ryzykiem krzywdy lub straty



Prewencyjne radzenie sobie:



Dotyczy krytycznego wydarzenia w bardziej odległej przyszłości, które

może zajść z jakimś prawdopodobieństwem i polega na gromadzeniu

ogólnych zasobów, mogących zmniejszyć skutki przyszłych wydarzeń
stresowych



Proaktywne radzenie sobie:



Podobnie jw. ma ogólny zakres, ale wiąże się z przyszłymi

wyzwaniami i polega na gromadzeniu zasobów ułatwiających

wykorzystanie przyszłych szans

ZABURZENIA ZWIĄZANE ZE STRESEM



Ostra reakcja na stres



Zespół stresu
pourazowego



Zaburzenia
adaptacyjne



Psychozy reaktywne

STRES A PAMIĘĆ



Stres ma znaczenie dla funkcjonowania procesów
poznawczych



Pamięć jawna i utajona



Funkcjonowanie poznawcze może ulegać zakłóceniom podczas
prób przesunięcia informacji z pamięci utajonej do jawnej



Rola hipokampa, kory mózgowej i ciała migdałowatego



Rola synaps

glutaminianergicznych

(neuroprzekaźnik

pobudzający; hipokamp, kora mózgowa)



Nieliniowe działanie



Długotrwałe wzmocnienie synaptyczne

PORÓWNANIE WŁAŚCIWOŚCI PAMIĘCI ZDARZEŃ

TRAUMATYCZNYCH I NEUTRALNYCH

(wg Van der Kolk, 1995)

PAMIĘĆ ZDARZEŃ

TRAUMATYCZNYCH

PAMIĘĆ NARRACYJNA

Obrazy, doznania, stany

emocjonalne i zachowanie

Narracja:

semantyczna i symboliczna

Niezmienna

–

nie zmienia się w czasie

Społeczna i adaptacyjna

Wysoce zależna od stanu. Nie

może być przywoływana wedle woli.

Automatycznie przywoływana w

specjalnych okolicznościach

Przywoływana zgodnie z wolą

narratora

Brak czasu konsolidacji

Może być skonsolidowana lub

rozszerzona w zależności od

warunków społecznych

2014-01-06

STRES A POPRAWA PAMIĘCI



Krótkotrwałe stresory

o słabym lub umiarkowanym

natężeniu ułatwiają funkcjonowanie poznawcze



Efekt „lampy błyskowej”



Wzmocnienie pamięci elementów emocjonalnych (dokładność
wspomnień wcale nie jest wysoka)



Pamięć neutralnych szczegółów – bez zmian



Rola współczulnego układu nerwowego



Aktywacja hipokampa

– ułatwienie konsolidacji śladów

pamięciowych



Uruchomienie energii potrzebnych do wzmożonej aktywności
neuronów glutaminianergicznych



Umiarkowany poziom

glukokortykoidów



Ułatwienie procesu długotrwałego wzmocnienia synaptycznego



Uwrażliwienie receptorów czuciowych

SILNY/PRZEWLEKŁY STRES A PAMIĘĆ



Długotrwałe lub silne stresory

zakłócają funkcje

poznawcze



Wysoki poziom

glukokortykoidów

– pogorszenie pamięci



Pogorszenie

pamięci jawnej



Większa wrażliwość na stres w odniesieniu do wydobywania

wcześniejszych wspomnień

niż do tworzenia nowych



Zakłócenie funkcji wykonawczych



Długotrwałe osłabienie transmisji synaptycznej



Receptory mineralokortykoidowe

– wysokie powinowactwo do GKS (poprawa

długotrwałego wzmocnienia synaptycznego)



Receptory glikokortykoidowe

– niskie powinowactwo do GKS (osłabienie

długotrwałego wzmocnienia synaptycznego)



Aktywacja ciała migdałowatego



Aktywacja szlaków ciało migdałowate – hipokamp jako

warunek

wstępny dla zaburzenia funkcjonowania hipokampa

NEUROPLASTYCZNOŚĆ A STRES



McEwen (1999; 2006):



Wpływ stresu na struktury hipokampa u szczurów



Badano neurony hipokampalne przed i po 3-tygodniowej
ekspozycji na stres



W yniki:

zmniejszenie się drzewek dendrytycznych pod wpływem

działania stresu

NISZCZENIE SIECI NEURONALNYCH

ZWIĄZANYCH Z PAMIĘCIĄ!

Neuron hipokampa

przed ekspozycją

na stres

Neuron

hipokampa po

ekspozycji

na stres

USZKODZENIE HIPOKAMPA



Zespół Cushinga



wytwarzanie w organizmie bardzo wysokich stężeń GKS



Zespół stresu pourazowego (PTSD)



Depresja



Powtarzający się Jet lag syndrom



im krótszy czas na normalizację rytmu snu i czuwania po
zmianie strefy czasowej tym mniejsza objętość hipokampa i
większe zaburzenia pamięci

(por. Cho, 2001)



Starzenie się



W raz z wiekiem wzrasta poziom GKS



Interakcja pomiędzy glukokortykoidami a
problemami neurologicznymi



Im wyższy poziom GKS w chwili lezji tym poważniejsze
konsekwencje neurologiczne

STRES A SEN



Deprywacja snu jest stresorem



Stres utrudnia zasypianie i zmniejsza ilość snu głębokiego



Sen

– konsolidacja śladów pamięciowych



Deprywacja snu

– pogorszenie pamięci (wzrost poziomu GKS)



ALE:

Deprywacja snu sprzyja uczeniu się, będącemu opozycją do

już utrwalonych nawyków

(Hairston i in., 2003)



Sen głęboki

– hamowanie wydzielania GKS



Brak przewidywalności/ oczekiwanie obudzenia



Praca zmianowa (i nocna)

–

wzrost ryzyka chorób

układu sercowo-naczyniowego, pokarmowego,
immunosupresji i problemów z płodnością

STRES I PRZYJEMNOŚĆ



Nieprzewidywalność, brak kontroli, ryzyko – nasilanie
stresu



ALE

: np. łaskotki!

(Blackmore, Wolpert i Frith, 2000)



Przyjemność jest bardziej związana z

fazą apetytywną

niż konsumpcyjną danej aktywności (

antycypacja

nagrody

) (por. Schultz i in., 2001)



„będzie wspaniale…

prawdopodobnie

…”



Ocena poznawcza jako wyzwanie



Nieprzewidywalność a eustres:



Krótkotrwały charakter stresora



Kontekst dający poczucie bezpieczeństwa



Źródło (życzliwe vs. nieżyczlliwe)

Glukokortykoidy

uruchamiają uwalnianie dopaminy w układzie nagrody