147

Cele rozdziału

Po zapoznaniu się z treścią rozdziału uczący się powinien umieć:

  zaplanować opiekę nad osobami ze schorzeniami układu 

pokarmowego,

  podjąć odpowiednie interwencje w celu rozwiązania występujących 

problemów pielęgnacyjnych i zapobieżenia potencjalnym,

  przeprowadzić edukację dotyczącą stylu życia, badań diagnostycznych 

oraz postępowania w okresie zaostrzeń choroby w obrębie przewodu 

pokarmowego.

Słowa kluczowe

zapalenie żołądka i jelit, choroba wrzodowa żołądka i jelit, zapalenie trzust-

ki, zapalenie pęcherzyka żółciowego i wątroby, gastroskopia, kolonoskopia, 

USG jamy brzusznej, tomografi a komputerowa 

OPIEKA PIELĘGNIARSKA 
NAD OSOBAMI Z CHOROBAMI 
UKŁADU POKARMOWEGO

9

Dorota Talarska, Magdalena Strugała

148

9.1.

  Pielęgnowanie chorych z zapaleniem i chorobą 

wrzodową żołądka i dwunastnicy

Obraz kliniczny

Zapalenie żołądka 

Zapalenie błony śluzowej żołądka jest konsekwencją zaburzenia równo-

wagi między czynnikami agresywnymi a mechanizmami zapewniającymi 

ochronę i integralność błony śluzowej żołądka. Podział zapaleń na ostre 

i przewlekłe oparty jest głównie na nasileniu objawów klinicznych i długo-

ści ich występowania.

Do najczęstszych czynników wywołujących ostre zapalenie żołądka za-

licza się: spożycie alkoholu, leki, np. kwas acetylosalicylowy, niesteroidowe 

leki przeciwzapalne (NLPZ), czynniki infekcyjne (bakterie – zwłaszcza He-

licobacter pylori, grzyby i wirusy), zatrucia pokarmowe (paciorkowce, gron-

kowce,  Proteus,  Escherichia coli), zaburzenia neurogenne i endokrynne, 

kwasicę oddechową i metaboliczną, oparzenia, napromieniowanie, stres. 

Zapalenie może mieć przebieg od łagodnego, z tendencją do szybkiego 

przemijania, do zapalenia krwotocznego i nadżerkowego. Objawy zależą od 

nasilenia choroby. Zazwyczaj są to: bóle i ucisk w dołku podsercowym, wy-

mioty, przy współwystępującym zapaleniu jelit – biegunka prowadząca do 

odwodnienia. W ostrym krwotocznym zapaleniu żołądka może dojść do za-

paści z powodu znacznej utraty krwi. Postępowanie terapeutyczne zależy od 

nasilenia objawów.

Najczęstszą przyczyną przewlekłego zapalenia żołądka są: infekcja Heli-

cobacter pylori, mechanizmy autoimmunologiczne oraz drażniące działanie 

leków i żółci. Wyróżnia się dwa systemy klasyfi kacji przewlekłego zapale-

nia żołądka: klasyfi kację ABC – opartą na kryteriach etiologicznych i histo-

logicznych, oraz klasyfi kację z Sydney. Objawy choroby są niecharaktery-

styczne, np. uczucie pełności i bóle w nadbrzuszu, wzdęcia, utrata łaknienia. 

Wtórnie mogą się dołączyć: nadpobudliwość, zaburzenia snu, niedokrwi-

stość. Dolegliwości często nasilają się po spożyciu tłustych, pikantnych po-

traw oraz w wyniku przemęczenia i zdenerwowania. Leczenie ukierunkowa-

ne jest na czynnik przyczynowy oraz zależy od nasilenia wydzielania kwasu 

żołądkowego.

Wrzód żołądka i dwunastnicy

Wrzód trawienny to ograniczony ubytek błony śluzowej sięgający poza blasz-

kę mięśniową z naciekiem zapalnym i martwicą. Może mieć charakter ostry 

lub nawracający. Powstaje tylko w tych odcinkach przewodu pokarmowego, 

w których dochodzi do kontaktu z kwasem solnym i z pepsyną – najczęściej 

w żołądku i dwunastnicy. Czynnikiem etiologicznym u 90–95% pacjentów 

z wrzodem dwunastnicy i 70–80% z wrzodem żołądka jest Helicobacter py-

lori. Pozostałymi czynnikami są: sytuacje stresowe (oparzenie, uraz wielo-

narządowy, uraz czaszkowo-mózgowy, zatrucie egzo- i endogenne, utrata 

149

bliskiej osoby), leki, zwłaszcza niesteroidowe leki przeciwzapalne, palenie 

tytoniu, alkohol, czynnik genetyczny w chorobie wrzodowej dwunastnicy 

oraz osoby z grupą krwi 0, obecność innych chorób (np. marskość wątroby, 

przewlekła niewydolność nerek, choroby płuc). Do objawów wrzodu trawien-

nego zalicza się przede wszystkim ból umiejscowiony w zależności od lokali-

zacji zmian. We wrzodzie żołądka występuje najczęściej w nadbrzuszu, w doł-

ku podsercowym, do 1–2 godzin po posiłku. Towarzyszą mu zgaga i odbijania. 

We wrzodzie dwunastnicy pojawiają się bóle głodowe: w nocy, w dużych od-

stępach między posiłkami – łagodnieją po spożyciu posiłku i ponownie nasila-

ją się po upływie 2–3 godzin. Zlokalizowane są zazwyczaj na prawo od pępka. 

Dodatkowo mogą się pojawić utrata apetytu oraz nieregularne wypróżnienia. 

Wrzód trawienny może przebiegać także bezobjawowo lub w postaci nasi-

lonych dolegliwości występujących podczas powikłań, takich jak: perforacja, 

krwawienie, zwężenie odźwiernika i penetracja wrzodu. 

Leczenie wrzodu żołądka i dwunastnicy ma na celu zniesienie dolegli-

wości bólowych, gojenie się owrzodzenia oraz zapobieganie nawrotom i po-

wikłaniom. Najczęściej jest to leczenie eradykacyjne, połączone ze stosowa-

niem leków neutralizujących kwas żołądkowy, leków osłonowych, zmianą 

diety i eliminacją używek.

Problemy pielęgnacyjne chorych i interwencje pielęgniarskie

Zapalenie żołądka

Problem pielęgnacyjny: uczucie pobolewania w nadbrzuszu spowodowane 

procesem zapalnym błony śluzowej żołądka.
Cel opieki:

   

zmniejszenie dolegliwości bólowych,

   

eliminowanie czynnika drażniącego błonę śluzową żołądka.

Działania pielęgniarskie:

   

ustalenie czynnika wywołującego dolegliwości bólowe,

   

zapoznanie pacjenta ze sposobem odżywiania, uwzględniającym nasile-

nie dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego (patrz: Wskazówki 

edukacyjne dla pacjentów ze schorzeniami układu pokarmowego),

   

podawanie choremu leków zgodnie ze zleceniem lekarskim (w zależno-

ści od etiologii stanu zapalnego: przy zakażeniu Helicobacter pylori lub 

inną bakterią – antybiotyki, przy nadkwaśności – leki zobojętniające lub 

hamujące wydzielanie kwasu żołądkowego),

   

odstawienie leków (na zlecenie lekarza), używek oraz pokarmów działa-

jących drażniąco na błonę śluzową żołądka,

   

przygotowanie pacjenta do gastroskopii oraz pobranie materiału do in-

nych badań diagnostycznych (na zlecenie lekarza).

Problem pielęgnacyjny: możliwość odwodnienia z powodu utrzymujących 

się wymiotów (w zapaleniu ostrym; w przewlekłym, przebiegającym z nad-

kwaśnością – przy powtarzających się błędach dietetycznych).

150

Cel opieki:

   

zapobieganie zaburzeniom wodno-elektrolitowym,

   

zapewnienie pacjentowi warunków do utrzymania higieny osobistej.

Działania pielęgniarskie:

   

zapewnienie czystej miski nerkowatej i ligniny przy łóżku pacjenta,

   

ułożenie chorego w pozycji siedzącej lub na boku z uniesioną głową, 

   

umożliwienie pacjentowi częstego płukania jamy ustnej, zwłaszcza  każ-

dorazowo po wymiotach,

   

zaznaczanie w karcie obserwacji czasu wystąpienia wymiotów (na czczo, 

po posiłkach) oraz ich częstości, a także rodzaju treści wymiocin,

   

obserwowanie chorego w kierunku odwodnienia (suchość błon śluzo-

wych, zapadanie się gałek ocznych, obniżone napięcie skóry),

   

odnotowywanie ilości wypijanych i przetaczanych płynów; doustnie po-

daje się w małych ilościach płyny obojętne: przegotowaną lub niegazo-

waną wodę mineralną, gorzką czarną herbatę, przy dobrej tolerancji sła-

be napary z ziół, np. rumianek, miętę, dziurawiec,

   

kontrola elektrolitów w surowicy krwi (na zlecenie lekarza),

   

nawadnianie dożylne zgodnie ze zleceniem lekarskim; przede wszystkim sto-

suje się płyny izotoniczne lub hipertoniczne roztwory NaCl z 10–20% glukozą 

i KCl (łatwo dochodzi do hipochloremii, hiponatremii i hipokaliemii),

   

podawanie leków przeciwwymiotnych przy intensywnych wymiotach (na 

zlecenie lekarza),

   

w miarę poprawy ogólnego stanu pacjenta i motoryki przewodu pokar-

mowego poszerzenie diety.

Problem pielęgnacyjny: uczucie pełności po posiłkach z powodu wzdęć.
Cel opieki:

   

unormowanie perystaltyki jelit.

Działania pielęgniarskie:

   

zwrócenie pacjentowi uwagi na dokładne żucie pokarmu, spokojne spoży-

wanie posiłku i nieprowadzenie w jego trakcie entuzjastycznych rozmów,

   

odnotowywanie częstości wypróżnień oraz konsystencji stolca,

   

eliminowanie w diecie pokarmów tłustych, wzdymających, zapierających, 

z nadmierną ilością błonnika, cukrów prostych, używek (patrz: Wskazówki 

edukacyjne dla pacjentów ze schorzeniami układu pokarmowego),

   

stosowanie ziół poprawiających motorykę jelit (mięta, dziurawiec).

Problem pielęgnacyjny: utrata apetytu z powodu nudności oraz odbijania 

(nadkwaśność).
Cel opieki: 

   

poprawa łaknienia,

   

ustąpienie objawów dyspeptycznych.

Działania pielęgniarskie:

   

stosowanie diety uwzględniającej pokarmy niedrażniące i zobojętniają-

ce kwas żołądkowy (patrz: Wskazówki edukacyjne dla pacjentów ze scho-

rzeniami układu pokarmowego),

151

   

zachęcanie pacjenta do wypijania płynów między posiłkami, a ograni-

czenia  ich podczas jedzenia,

-  w przypadku niedokrwistości w zapaleniu typu A uzupełnienie pozajelito-

wo witaminy B

12

,

-  umożliwienie choremu płukania jamy ustnej środkami neutralizującymi 

przykre zapachy, np. z dodatkiem mięty, wody utlenionej.

Wrzód żołądka i dwunastnicy

Problem pielęgnacyjny:  ból brzucha spowodowany podrażnieniem niszy 

wrzodowej przez kwas żołądkowy.
Cel opieki:

   

zmniejszenie dolegliwości bólowych,

   

zobojętnienie kwasu żołądkowego.

Działania pielęgniarskie:

   

podanie choremu leków hamujących wytwarzanie kwasu solnego oraz 

zobojętniających kwas żołądkowy; w przypadku zakażenia Helicobacter 

pylori terapia antybiotykowa (na zlecenie lekarza),

   

przygotowanie pacjenta do badania endoskopowego – gastroskopii (na 

zlecenie lekarza),

   

wyjaśnienie choremu konieczności unikania: leków, używek oraz po-

karmów zwiększających wydzielanie kwasu żołądkowego, nadmiernego 

wysiłku fi zycznego oraz rozładowywania silnych napięć emocjonalnych 

(patrz: Wskazówki edukacyjne dla pacjentów ze schorzeniami układu po-

karmowego).

Problem pielęgnacyjny: niechęć do zmiany sposobu odżywiania z powodu 

przyzwyczajeń oraz nieznajomości szkodliwego oddziaływania niewłaściwej 

diety.
Cel opieki:

   

przekonanie o konieczności przestrzegania diety,

   

utrzymanie prawidłowej masy ciała,

   

zapobieganie objawom dyspeptycznym.

Działania pielęgniarskie:

   

wyjaśnienie pacjentowi wpływu rodzaju oraz czasu spożywania pokar-

mów i używek na występowanie dolegliwości ze strony przewodu pokar-

mowego,

   

zapoznanie chorego z odmiennością diety w zależności od okresu cho-

roby (patrz: Wskazówki edukacyjne dla pacjentów ze schorzeniami układu 

pokarmowego),

   

nauczenie pacjenta obliczania wskaźnika masy ciała BMI oraz zasad do-

boru pokarmów w celu utrzymania prawidłowej masy ciała,

   

ukazanie choremu konsekwencji dla organizmu wynikających z niewła-

ściwego doboru pożywienia i nieregularnego spożywania posiłków (zbyt 

niska masa ciała, nadwaga, nudności, wymioty, wzdęcia, zaparcia),

   

konstruowanie przykładowych jadłospisów z pacjentem i jego rodziną.

152

Problem pielęgnacyjny: możliwość wystąpienia powikłań z powodu niewy-

gojonej niszy wrzodowej.
Cel opieki:

   

eradykacja owrzodzenia,

   

umiejętność rozpoznania przez pacjenta objawów sugerujących wystą-

pienie powikłań.

Działania pielęgniarskie:

   

omówienie z chorym charakterystycznych objawów świadczących o roz-

woju powikłań choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy,

   

wyjaśnienie pacjentowi konieczności dokończenia antybiotykoterapii 

i regularnego stosowania przepisanych leków,

   

ukazanie choremu szkodliwego działania leków, np. niesteroidowych le-

ków przeciwzapalnych, oraz używek na błonę śluzową żołądka,

   

zmobilizowanie pacjenta do regularnych wizyt u lekarza gastroenterolo-

ga lub internisty.