II. 13. ODMIANY POEZJI LINGWISTYCZNEJ;
Odmiany poezji lingwistycznej ogółem:
Poezja lingwistyczna w Polsce ukształtowała się na przełomie lat 50 i 60. Jej przedstawiciele to: Miron Białoszewski,
Zbigniew Bieńkowski, Tymoteusz Karpowicz, Edward Balcerzan.
Postulaty: zasadniczym celem poezji lingwistycznej jest wypróbowanie możliwości języka i rozrachunek z
konwencjami mowy.
Podobne koncepcje wysuwała awangarda krakowska, zasadnicza różnica polegała jednak na tym, że awangarda
traktowała język jako narzędzie komunikacji budzące zaufanie, natomiast dla lingwistów był on
podejrzany,niesprawny, utrudniający porozumienie. Poezja lingwistyczna bazuje na tym, co w języku zrutynizowane,
bezwładne – tj. frazeologizmami, stałymi połączeniami, szablonami stylistycznymi,próbuje imitować mechanizmy
patologii językowej (przejęzyczenia, zakłócenia afatyczne), dekonspiruje pustkę znaczeniową języków
zdoktrynalizowanych.
Operacjom dokonywanym na języku towarzyszy moment ludyczny; zabawa słowami, dowcip czysto językowy,
parodystycznie przedrzeźnianie skostniałych sposobów mówienia.
W latach 70. założenia lingwistów reinterpretowała poezja Nowej Fali (1968-1976 ). Wyraźnie ukierunkowała się
wtedy krytyczna postawa wobec języka widoczna w sprzeciwie wobec jego nadużyć w mowach publicznych
występujących w środkach masowego przekazu.
Program ideowo - artystyczny opowiadał się za literaturą prawdomównie utrwalającą doświadczenia człowieka w
warunkach totalitarnych zniewoleń i zagrożeń, także poprzez formy liryki obywatelskiej i moralistycznej.
Krytykowano: socparnasizm, schematy współczesnej poetom kultury masowej, konwencje mowy oficjalnej i
alienacyjne konwencje życia społecznego, nowomowę, półprawdy.
Demaskowano język obsługującego życie publiczne, pełen stylistycznych szablonów i utartych formuł, chwytów
perswazyjnych, znaczeniowych przeinaczeń.
Przedstawiciele:
Stanisław Barańczak, Adam Zagajewski, Ryszard Krynicki, Julian Kornhauser, Jerzy Kronhold, Stanisław Stabro.
Neolingwizm i poezja neolingwistyczna swój początek wzięła w 2002 roku w Warszawie, kiedy grupa ogłosiła swój
manifest. Przedstawiciele: Marcin Cecko, Maria Cyranowicz, Michał Kasprzak, Jarosław Lipszyc, Joanna Mueller
Charakterystyka poszczególnych podgrup:
POEZJA LINGWISTYCZNA POKOLENIA 1957
J. Sławiński w artykule Próba porządkowania doświadczeń pisze: o trzech głównych nurtach poezji lingwistycznej w
wydaniu jej twórców - Bieńkowskiego, Białoszewskiego i Karpowicza. Dla wymienionych poetów język jest głównym
układem odniesienia dla twórczości poetyckiej, ale i odwrotnie – poezja stanowi układ sprawdzeń dla języka. Przybosia
mówił, że „poezja jest permanentnym rewizjonizmem językowym”, Eliota, że jest ona przypomnieniem tego, co w
danym języku nieprzetłumaczalne. Te dwie koncepcje wyznaczają główne pole eksploracji wymienionych poetów. Dla
wymienionych wyżej lingwistów język nie jest narzędziem, przy pomocy którego opracowuje się jakąś inną, istniejącą
poza nim rzeczywistość. Sam jest rzeczywistością, zasadniczym stanem skupienia świata, który poezja bada, demaskuje
czy uwzniośla.
Twórcy:
Miron Białoszewski – ur. 1922 w Warszawie, maturę zdawał na tajnych kompletach, studiował polonistykę na tajnym
UW, niestety jej nie kończąc. Brał czynny udział w Powstaniu Warszawskim. Po zakończeniu powstania wywieziono
go do Niemiec, ale uciekł i powrócił do Polski. Debiutował w 1955 jako poeta, w 1970 wydał Pamiętnik z Powstania
Warszawskiego. Należał do pokolenia Współczesności.
Tomy poetyckie: Obroty rzeczy (1956), Rachunek zachciankowy (1959), Mylne wzruszenia (1961), Było i było (1965).
potem ponownie powrócił do poezji wydając: Wiersze (1976), Poezje wybrane (1976), Odczepić się (1978), Wiersze
wybrane i dobrane (1980), Trzydzieści lat wierszy (1982) , Oho (1985).
Zbigniew Bieńkowski – ur. 1913 w Warszawie, studiował prawo i romanistykę na UW, potem na Sorbonie. Dużo
podróżował, dzięki znajomość z Janem Brzękowskim poznał francuską awangardę, co miało wpływ na jego poezję. Był
żołnierzem AK, podobnie jak Białoszewski brał udział w Powstaniu Warszawskim.
Tomy poetyckie: Kryształy cienia (1938), Sprawa wyobraźni (1945), Trzy poematy (1959), Liryki i poematy (1975),
Poezje wybrane (1979).
Tymoteusz Karpowicz – ur. 1921 koło Wilna, studiował polonistykę na Uniwersytecie Wrocławskim. Brał udział w
ruchu oporu podczas wojny, po ogłoszeniu socrealizmu w literaturze w 1949 r. przestał publikować. W roku 1973
wyemigrował do USA. Uznany został za czołowego twórcę poezji lingwistycznej i ostatniego wielkiego modernistę.
Poezje: Żywe wymiary (1948), Gorzkie źródła (1957), Kamienna muzyka (1958), Znaki równania (1960), W imię
1
znaczenia (1962), Trudny las (1964), Wiersze wybrane (1969), Odwrócone światło (1972), Słoje zadrzewne, (1999).
Edward Balcerzan – nie był rówieśnikiem ww, urodził się w 1937 roku, mieszkał w Szczecinie, studiował polonistykę
na UAM w Poznaniu.
Debiutował jako poeta w 1955 roku. Wydał tylko 4 tomu poetyckie, bardziej znany jest jako wybitny krytyk literacki.
Poezje: Morze, pergamin i ty, (1960), Podwójne interlinie (1964), Granica na moment. Wiersze, przekłady, pastisze
(1969), Późny wiek. Poezje (1972).
NOWA FALA 1968-1993. ANTOLOGIA POEZJI. WIERSZE I KOMENTARZE. WYBRAŁ, UŁOŻYŁ I
SKOMENTOWAŁ T. NYCZEK.
Przedstawiciele późniejszej Nowa Fala, zwanej też Pokoleniem 68, Pokoleniem 70 albo poetami kontestacji,
debiutować zaczęli w prasie w okolicach 1965. pochodzili z różnorakich środowisk i z pozoru niewiele ich łączyło.
W 970-71 roku zaczęto mówić o „nowym ruchu”, wtedy powstały owe określenia na opisywane pokolenie poetyckie.
Julian Kornhauser mówi o podwójnym debiucie grupy: I to debiut realny poszczególnych jej członków, II – debiut
symboliczny - wspólny, po wyklarowaniu się wspólnoty ideowo - artystycznej.
Odbiorcy określili grupę mianem pokolenia. Ale ona sama była rozdarta wewnętrznie i wiele w niej sporów czysto
periodycznych. Niektórzy członkowie zwracali uwagę na 10- letnią rozpiętość wieku jej twórców, inni za
doświadczenie pokoleniowe brali Marzec 68, inni Grudzień 70, jeszcze inni rozróżniali „podformacje” grupy i
dookreślali jej nazwy, stąd ich mnogość.
Nycz, autor wstępu, Nową Falę rozumie jako pojęcie węższe od Pokolenia 68, określającą grupę nie bazującą na
żadnym programie, a raczej grupę sytuacyjną (ośrodkiem myśli Nowofalowej była krakowska grupa „Teraz” oraz
pismo „Student” wokół króych Nowofalowcy skrystalizowali się w latach 1971-72). potem dołączyli poznaniacy –
Barańczak, Krynicki, oraz warszawianie – Karasek, Markiewicz, także twórcy z Łodzi i Wrocławia.
Niejasność i nieostrość programowa brała się stąd, że nie był to ruch tylko literacki, ani artystyczny ideotwórczy.
Wystąpienia Nowofalowców – poetów, malarzy, publicystów, muzyków,aktorów, filmowców zawsze dotyczyły
pogranicza sztuki i życia.
Wystąpienia krytyczne i programowe:
- Stanisław Barańczak, Nieufni i zadufani. Romantyzm i klasycyzm w nowej poezji lat sześćdziesiątych, 1971.
- Julian Kornhauser, Adam Zagajewski, Świat nie przedstawiony, Kraków 1974.
- Stanisław Piskor, Włodzimierz Paźniewski, Tadeusz Sławek, Andrzej Szuba, Spór o poezję, 1977.
- Manifest Krzysztofa Karaska „poezja jest bagnetem wbitym w brzuch swojego czasu. (…) Słowa wychodzą same na
ulicę, atakują nieledwie wdzierają się do wnętrza domów” - [w:] Przez otwory strzelnicze ust.
Sukces twórczości Nowej Fali przypisywany jest trafieniu w rytm historii oraz rytm konwencji. Zmiana pokolenia na
młode niosła zmiany w patrzeniu na politykę i właśnie historię ogółem, a bunt młodych spotkał się z ogromnym
poparciem nie tylko w kraju, ale i wśród zbuntowanej młodzieży innych narodów. Rytm konwencji kazał szukać
skrajnych modeli awangardowych. W odwiecznej sprzeczności słowo czy rzecz młodzi twardo stanęli po stronie
rzeczy, czyli – świata (programowe wystąpienie: „Realizm nienaiwny”). Bunt przeciwko zafałszowaniu, postulat
nagości i metaforycznej, i dosłownej w teatrze, realistyczne i mądre, nienaiwne spojrzenie na otaczającą rzeczywistość.
POETYKA – nowa poetyka nowofalowa nie istniała, nie stworzono jej, obok siebie zawsze płynęły wtedy różne nurty;
poezja lingwistyczna Barańczaka i Krynickiego, indywidualne losy Lipskiej i Wojaczka, tradycja retoryczno -
historiozoficzna w wykonaniu Stabro, Karaska.
Najciekawsze dokonania przyniosła jednak poezja szukająca własnego języka, oddającego świat w „nowy” sposób,
szukającego prawdy o rzeczy. To co wspólne dla twórców NF odwołanie do „realizmu”, komunikatywności, idiomu
konwersacyjnego raczej niż konwencjonalnego, nasycenie poezji życiem codziennym.
Światopogląd Nowej Fali nie był mile widziany przez władze PRL., kłopoty zaczęły się w połowie lat 70., kiedy kilku
jej członków dołączyło do tworzącej się właśnie opozycji politycznej. Skonsolidowało to pozostałych członków grupy,
przyspieszyło odejście pozostałych. Po uzyskaniu przez Polskę wolności grupa systematycznie wygasała.
Z jej twórców po rozpadzie grupy nadal regularnie tworzył Zagajewski, a Barańczak oprócz okazjonalnych zbiorów
poezji zajął się działalnością translatorską.
Antologia poezji obejmuje poetów, których debiut przypadł na lata 1965-68, których wspólnym przeżyciem
pokoleniowym był Marzec 68 lub Grudzień 70, którzy czuli się członkami ruchu, a ich język poetycki wpisywał się w
ogólną poetykę NF. Na prawach specjalnych w Antologii goszczą w pewien sposób związani z ruchem Rafał Wojaczek
i Ewa Lipska. Antologia ułożona jest w bloki problemowe:
1. autobiografizm; echa minionej wojny i obecny komunizm:
- „czyściliśmy broń i słuchaliśmy pokojowych przemówień” A. Zagajewski, Dwudziestoletni żołnierze
- „Wojna dwudziestoletnia” to literacki kryptonim Marca 68 - „czas z przetrąconym kręgosłupem” S. Stabro.
- „moje ciało (...) żyje konsumuje wygłasza sądy tańczy / w każdej chwili mogąc przyjąć postawę zasadniczą / Żołnierz
2
którym jest strzela do mnie” - Z. Jaskuła
- „czy tylko sobie mam wydawać rozkazy pilnować / własnych kłamstw czy mogę komuś się zawierzyć” - J.
Kornhauser
- Solidarność i samotność – tytuł zbioru esejów Zagajewskiego z 1968 r. ma symboliczny sens, a kwestie
wspólnotowości i osobności, wędrówek, ucieczek i emigracji stale wracają w poezji nowofalowców.
- „Zawsze byliśmy podzieleni. Ludzkość, narody, poczekalnie”, „Jestem sam, ale nie samotny. / Wędrowiec, który nie
wędruje” - A. Zagajewski, Wędrowiec.
2. „Określona epoka” i wydarzenia Marca 68, komunizm wojeny:
- minipoemat Warszawianka Karaska, opisujący atmosferę tamtych dni łącznie z topografią (Politechnika Warszawska i
tamtejsze wiece, Pomnik Mickiewicza na Krakowskim Przedmieściu i tamtejsze pochodu studentów), bohater – Cezary
Baryka (jak z Przedwiośnia) to oficer kierujący akcją pacyfikacyjną. Poemat mówi o cyklicznym losie polskich zrywów
(także poprzez tytuł powstania listopadowego), buntów politycznych i społecznych.
- opis rzeczywistości realnego socjalizmu – zobowiązanie etyczne polegało na dokumentacyjnym mówieniu o
wszystkim, co widać, co istnieje w potocznym doświadczeniu.
- Jak zobaczysz tłum, wracaj szybko do domu - J. Kornhausera, wiersz pełen aluzji i języka ezopowego, pełnego
podtekstów.
- Barańczak mówi o „podwójności” tamtego świata i tamtego języka, wszystko to „braki, odrzuty, produkty zastępcze”.
- „jest taka chwila, kiedy stare słowa nie są już ważne, a nowych jeszcze nie ma” - A. Zagajewski.
3. Fałszowanie historii i rzeczywistości:
- świadomość, że otaczająca rzeczywistość i podawana historia Polski to produkt gry władz PRL-owskich.
- walka z komunizmem, którego symbolem był Stalin, w poezji przełamuje się lęk przed
Władzą i jego osobą, często w nich figuruje, co przyczyniło się nowego kanonu pisania o antybohaterach – stylistyka
pomniejszającej ironii.
- Zagajewski, Petit - „Te wasze wielkie wydarzenia, / ciosy zadane znienacka, / zwycięskie bitwy, które / toczycie z
własnymi braćmi (…) będą / malały, aż osiągną rozmiar / przypisu w petitach do wierszy Norwida”.
4. odniesienie do szarych ludzi:
- komunistyczna propaganda ośmiesza i banalizuje pojęcie „szarego człowieka”, nowofalowcy poświęcają takim
ludziom wiele uwagi ale i szukają nowego stylu, by dobrze ich ukazać i do nich trafić. Stosują: bezpośrednie zwroty,
popularny, uliczny język pełen kolokwializmów, utożsamienie
- w dialogu z szarym człowiekiem najdalej zaszli Julian Kornhauser, maksymalnie współczujący, współrozumiejący,
tom Zjadacze kartofli i tom Hurrraaa!, i Stanisław Stabro, zupełnie odmienny od Kornhausera, pełen gryzącej ironii,
krytyki, złości na ideologię przetrwania za wszelką cenę.
4. Żywi i martwi – tematyka śmierci
- powszechność śmierci w czasach komunizmu – śmierć tragiczna; śmierć za sprawę, śmierć zadana przez władzę (St.
Pyjas), śmierć dziewczyny na Placu Niebiańskiego Pokoju w Chinach, anonimowa śmierć w bramie. Oprócz śmierci
rzeczywistej, zawsze tragicznej, nowofalowcy opisywali też śmierć powtórną, w czyjejś pamięci.
- „ziarna przeznaczeń na zimowym niebie / śmierć mieszka w tobie i śmierć szuka ciebie” - S. Stabro
- „Tak wiele śmierci / w domu / podczas śniadania / przy lekturze porannej gazety” - K. Karasek
- „kiedy nas już urodzono martwych, mnie i moją siostrę / to powiedzieliśmy sobie, trudno, trzeba jakoś żyć” - J.
Markiewicz
- „i w śmierci będziemy żyli, / tylko inaczej, delikatnie i miękko, / rozpuszczeni w muzyce (…) uwolnieni / od
niekończących się rozmów o polityce (…) pragnienie doskonałości spełni się / jak od niechcenia” - A. Zagajewski.
5. W trumnach słów:
- najdotkliwsze doświadczenie pokolenia marca 68 jest kłamstwo słów; ich martwota, bezradność. Obsesja słów,
prawdy i kłamstwa była kluczowa dla wszystkich poetów Nowej Fali. Jak bowiem powiedzieć prawdę w skażonym
języku? Jak odkłamać potoczny, codzienny, informacyjny język polski?
- „słowa chrypią” - J. Markiewicz, „mamy dzisiaj język, co się przejęzycza”, „Więdną wiersze, powoli umierają poeci.
Słowa na wiatr rzucone wędrują z ust do ust” - L. Szaruga
- rozmazane znaczenia, medialny bełkot, cenzura, niesuwerenność mowy, polityka Wielkiego Ucha powodowała
symboliczną beznadziejność porozumienia. Warunkiem porozumienia był więc – paradoksalnie – język uników i
niedomówień.
- „Na inne głosy rozpiszą nasz śpiew (…) na inne gardła rozpiszą nasz lęk (…) na inne głosy rozpiszą nasz głos” - S.
Stabro.
- „Jeśli przyjdzie mi wykrzyczeć” / Niech żyje Polska! - w jakim będę musiał czynić to języku?”R. Krynicki.
- tęsknota do słów jednoznacznych i poważnych, odpowiedzialnych i istotnych: „tyle słów a żadne nie kocha nie szaleje
/ nie trafia w sedno ucieka przed celem” - J. Kornhauser.
6. Czym jest poezja?
- przeświadczenie, że w świecie i czasach w jakim nowofalowcom przyszło żyć, nie ma miejsca na poezję i dla poetów:
„to nie poezja umarła / To umarł świat / W którym było miejsce na poezję” - Bierezin, „Myślę, że nikomu bardziej / nie
są potrzebni dzisiaj / poeci / niż sędziom, / którym nikt w tej brutalnej epoce / nie może pomóc / w umyciu rąk” -
3
Moczulski, „Kraj który potrzebuje fabryk / nie potrzebuje poetów” i „a zatem zabijcie nas od razu / czytelnicy prasy
codziennej / połykacze programów / i połykacze przemówień” - Stabro.
- poezja to swoista metonimia myśli, refleksji, kultury. Prawdy.
- „jesteś poetą, / żyjesz w świecie słów a nie uczynków, / ale czy rozróżniasz strony tego świata?” - Krynicki. Pytanie
pokazuje wagę wyborów moralnych w rzeczywistości, dopiero potem w poezji.
- poezja ma być jak świat, który opisuje, nie może żyć w oderwaniu od niego, jest jak „brudny ręcznik hotelowy, / który
przechodzi z rąk do rąk i pachnie / ciągle tym samym szarym mydłem” i „wiele dałbym za to, żeby / ten wiersz był
pudełkiem / zapałek, odkrytą lampką / na biurku, kwitkiem z pralni” - Kornhauser
- poezja nowofalowców ucieka od retoryki, deklamacji, sztucznego piękna, upiększania i lakierowania. To robi władza.
Poezja ma być bliska i potrzebna.
- Świat nie przedstawiony Kornhausera i Zagajewskiego krytykuje stare pisarstwo, pisarze uciekają od
odpowiedzialności, stawiają na formę a nie treść i na estetykę a nie etykę.
7. Powiedz prawdę, do tego służysz – problem prawdy i kłamstwa
- nowofalowcy za cel stawiali sobie trwanie w prawdzie rozumianej jako odwrotność fałszu rozpowszechnianego
systemu, ale eż starali się ośmielić ludzi do tego, by otwierali usta. Naturalnym prawem akcji i reakcji poezja zawsze
odwracała wszystko, co mówiła władza. Czarne robiła białym, a białe czarnym.
- „żyjemy w określonej epoce, taka / jest, prawda, nieprawda, / i innej prawdy nie ma”, „Powiedz prawdę, do tego
służysz”, „Spójrzmy prawdzie w oczy (…) potrąconego przypadkowo przechodnia z podniesionym kołnierzem”,
„Stańmy na wysokości oczu, jak napis kredą na murze” – Barańczak .
- „Poeto, nie daj się zwieść / pozorom. Naród pragnie usłyszeć / tylko to, co sam wymyślił. To / ma być jego prawda, a
nie twoja”, „Chciałem tylko mówić prawdę / jedni mówili ze to kat odwagi drudzy / ze to za mało wreszcie przekonano
mnie że to niebezpieczne” - Kornhauser
- „linia życia w twej dłoni urywa się nagle / Bądź spokojny Powiedz prawdę” - Moczulski
- „ nie wiem, czy znam prawdę, / wiem, że nie chce kłamać” - Krynicki
8. Ja i świat to jedno – miejsce człowieka w świecie:
- postawa świadka epoki w późniejszej poezji przeradza się w głębsze relacje pomiędzy poetą-jednostką a
wszechświatem-kosmosem. Roztopienie w rzeczywistości, kulturze, w historii.
- „Musisz być gotów, stać na czele / dnia, gwiazdę narodu wydać, wyciąć / pieśń z marszu (…) musisz być gotów, za
cenę cenzury, / która śpi w myśli, wyszarp z niej kryształ, / czysty głos przyjaciół, uklęknij / przed portretem ulicy” -
Kornhauser
- „Czuję jak przyrastam do ulicy, która idę” - Moczulski, „Jestem opustoszały jak wieś wypalona napalmem” - Szaruga,
„Moje ciało było kretem” - Karasek.
9. Ojczyzna i słowa zakazane:
- słowo „ojczyzna”, „patriotyzm” i słowo „Polska” wypierane było przez władze z języka, ich sens był zmieniany,
zawłaszczany propagandzie. Sprzeciwili się temu nowofalowcy, często wykorzystując te słowa
- „Doły z wapnem / są na miarę ojczyzny, na czyją miarę jest ojczyzna?” - Kornhauser
- „'Polsko, Polsko'. / Nic więcej? Dwa słowa / oddzielone przecinkiem / krzywdy i bólu”, ale „tak, zostałem w kraju.
Różne są rodzaje miejsca / wygnania” - Krynicki.
4