Monter_budownictwa_wodnego_712[03].Z1.06

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Charakterystyka potoków górskich

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Zabudowa obszarów zbiorczych

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3. Umocnienia skarp i dna potoków na odcinku szyi

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4. Roboty w obszarze stoŜka usypowego

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

4.5. Budowle poprzeczne ograniczające dno potoków

4.5.1. Materiał nauczania

4.5.2. Pytania sprawdzające

4.5.3. Ćwiczenia

4.5.4. Sprawdzian postępów

4.6. Opaski brzegowe

4.6.1. Materiał nauczania

4.6.2. Pytania sprawdzające

4.6.3. Ćwiczenia

4.6.4. Sprawdzian postępów

4.7. śłoby. Poprzeczki

4.7.1. Materiał nauczania

4.7.2. Pytania sprawdzające

4.7.3. Ćwiczenia

4.7.4. Sprawdzian postępów

4.8. Zapory przeciwrumowiskowe

4.8.1. Materiał nauczania

4.8.2. Pytania sprawdzające

4.8.3. Ćwiczenia

4.8.4. Sprawdzian postępów

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.9. Kontrola i odbiór robót

4.9.1. Materiał nauczania

4.9.2. Pytania sprawdzające

4.9.3. Ćwiczenia

4.9.4. Sprawdzian postępów

4.10. Roboty remontowe

4.10.1. Materiał nauczania

4.10.2. Pytania sprawdzające

4.10.3. Ćwiczenia

4.10.4. Sprawdzian postępów

4.11. Przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpoŜarowej oraz
ochrony środowiska

4.11.1. Materiał nauczania

4.11.2. Pytania sprawdzające

4.11.3. Ćwiczenia

4.11.4. Sprawdzian postępów

5. Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o charakterystyce potoków górskich,

rodzajach zabudowy, zasad doboru materiałów, narzędzi i sprzętu do zabudowy poszczególnych
elementów potoków górskich.

W poradniku zamieszczono:

−

Wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiedzy, które powinieneś
mieć opanowane, aby przystąpić do realizacji tej jednostki modułowej,

−

Cele kształcenia tej jednostki modułowej,

−

Materiał nauczania który umoŜliwia samodzielne przygotowanie się do wykonania ćwiczeń
i zaliczenia sprawdzianów, wykorzystaj do poszerzenia wiedzy wskazaną literaturę oraz
inne źródła informacji. Obejmuje on równieŜ:

−

pytania sprawdzające wiedzę niezbędną do wykonania ćwiczeń,

−

wiczenia zawierające polecenie, sposób wykonania oraz wyposaŜenie stanowiska pracy,

−

sprawdzian postępów, sprawdzający poziom wiedzy po wykonaniu ćwiczeń.

Wykonując sprawdzian postępów powinieneś odpowiadać na pytanie tak lub nie, co oznacza,

e opanowałeś materiał albo nie. Zaliczenie ćwiczeń jest dowodem osiągnięcia umiejętności

określonych w tej jednostce modułowej. JeŜeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub
ć

wiczenia, to poproś nauczyciela lub instruktora o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy

dobrze wykonujesz daną czynność.

−

Zestaw zadań sprawdzających Twoje opanowanie wiedzy i umiejętności z zakresu całej
jednostki. Po przyswojeniu materiału, spróbuj zaliczyć sprawdzian z zakresu jednostki
modułowej.

Jednostka modułowa: Zabudowa potoków górskich, której treści teraz poznasz jest jednym

z modułów koniecznych do zapoznania się z technologią robót hydrotechnicznych.

Bezpieczeństwo i higiena pracy

W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów bhp i higieny

pracy, instrukcji przeciwpoŜarowych oraz ochrony środowiska wynikających z rodzaju
wykonywanych prac. Przepisy te poznasz podczas trwania nauki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat układu jednostek modułowych

712[03].Z1

Technologia robót hydrotechnicznych

712[03].Z1.01

Organizowanie stanowiska pracy

712[03].Z1.02

Wykonywanie pomiarów związanych z robotami hydrotechnicznymi

712[03].Z1.03

Wykonywanie robót melioracyjnych

712[03].Z1.04

Wykonywanie robót ziemnych

i pogłębiarskich

712[03].Z1.05

Wykonywanie budowli regulacyjnych

712[03].Z1.06

Zabudowa potoków górskich

712[03].Z1.07

Wykonywanie budowli piętrzących

712[03].Z1.08

Wykonywanie zabezpieczeń przeciwpowodziowych

712[03].Z1.09

Wykonywanie sieci wodociągowych i kanalizacyjnych

712[03].Z1.10

Obsługa urządzeń i obiektów

hydrotechnicznych

712[03].Z1.11

Wykonywanie konserwacji

i naprawy budowli wodnych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:

−

organizować stanowisko pracy,

−

wykonywać pomiary związane z robotami hydrotechnicznymi,

−

wykonywać roboty melioracyjne,

−

stosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpoŜarowej i ochrony
ś

rodowiska,

−

wykonywać roboty ziemne i pogłębiarskie,

−

wykonywać budowle regulacyjne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:

−

sklasyfikować cieki wodne,

−

scharakteryzować elementy potoków górskich,

−

określić skutki gwałtownych zmian stanów wody i przepływów w potokach górskich,

−

określić rodzaje zabudowy potoków górskich,

−

posłuŜyć się dokumentację techniczną,

−

określić rodzaj i zakres robót związanych z zabudową potoków górskich,

−

wyznaczyć i zabezpieczyć miejsca zabudowy potoków górskich,

−

dobrać materiał do umocnienia skarpy oraz dna potoków górskich,

−

wykonać roboty związane z zabudową stoŜka usypowego,

−

wykonać prace związane z budową stopni i progów,

−

wyznaczyć i utrwalić linię trasy regulacyjnej stosując opaski brzegowe,

−

wykonać prace związane z budową Ŝłobów,

−

zaplanować wykonanie poprzeczek,

−

określić pojemność zbiornika rumoszu,

−

określić zasady lokalizacji zapór przeciwrumowiskowych,

−

wykonać prace związane z budową zapór przeciwrumowiskowych,

−

dokonać kontroli i odbioru robót,

−

dobrać i zastosować przyrządy pomiarowe,

−

wykonać przedmiar i obmiar w zakresie wykonywanych robót,

−

wykonać prace związane z konserwacją i naprawą uszkodzonej zabudowy,

−

zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpoŜarowej oraz
ochrony środowiska przy zabudowie potoków górskich.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Charakterystyka potoków górskich

4.1.1. Materiał nauczania

Potoki górskie charakteryzują się specyficznymi elementami biegu i zlewni. Bieg potoków

górskich wykazuje:

−−−−

bardzo duŜe spadki, które stopniowo zmniejszają się w kierunku od górnego biegu do ujścia,

−−−−

prowadzenie w ciągu długich okresów małych objętości wody,

−−−−

szybkie wzbieranie i prowadzenie przez krótki okres znacznych objętości wody, zwłaszcza
po opadach nawalnych,

−−−−

w górnych biegach pojawia się zjawisko erozji dennej, w środkowych – bocznej, a w dolnym
biegu następuje akumulacja, czyli gromadzenie wcześniej wymytego materiału,

−−−−

ze wzrostem ilości wody w potoku potęgują się zjawiska erozji i zwiększa się ruch
rumowiska w korycie.
Zlewnie potoków górskich wykazują:

−−−−

kształt na ogół wydłuŜony,

−−−−

warunki klimatyczne zaleŜne od kierunku doliny i wysokości nad poziomem morza,

−−−−

silnie rozwiniętą sieć hydrograficzną zwiększoną przez liczne debry, czyli rozpadliny
i wąwozy,

−−−−

glebę stosunkowo płytką, ale odporną na działanie erozji,

−−−−

słabą retencję wynikłą z niewłaściwego uŜytkowania zlewni,

−−−−

mały procent lesistości oraz niewłaściwe rozmieszczenie uŜytków w kierunku pionowym
zlewni,

−−−−

duŜe nasilenie zjawisk erozji powierzchniowej i liniowej.

Cieki górskie moŜna podzielić na:

–

debry, tj. cieki, które prowadzą wodę i rumowisko tylko bezpośrednio po większych

opadach,

–

potoki, które stale wypełnione są wodą, z wyjątkiem krótkotrwałych okresów posuchy,

–

rzeki podgórskie, prowadzące stale wodę, mające mniejsze spadki niŜ potoki,

Potoki, zaleŜnie od ich spadku i od ruchu rumowiska, dzieli się na:

−−−−

potoki  wysokogórskie,  występujące  tylko  w  rejonie  Tatr,  bieg  tych  potoków  jest  krótki,
o bardzo  duŜym  spadku,  który  przewaŜnie  jest  w  dolnym  biegu  silnie  załamany,  podział
potoku  na  odcinki  wytwarzające  i  odkładające  rumowisko  jest  ostro  zarysowany,  potoki  te
prowadzą wyłącznie rumowisko powstałe ze zwietrzelin na stokach,

−−−−

potoki górskie wypływające z Karpat, Sudetów i Beskidów, potoki te prowadzą rumowisko
powstałe przewaŜnie z wyerodowanego materiału własnego koryta,

−−−−

potoki podgórskie, które pod względem odpływu podobne są do górskich, bieg dolny mają
przewaŜnie znacznie dłuŜszy, o mniejszym spadku, oraz prowadzą o wiele mniejsze ilości
rumowiska, nie wyrządzają one większych szkód, jednak wskutek naruszenia równowagi
w dorzeczu mogą się uaktywnić.
ZaleŜnie od wielkości moŜna podzielić potoki górskie na 3 typy:

−−−−

Typ I będą stanowiły małe, krótkie cieki i potoczki o powierzchni zlewni poniŜej
1 km

, potoczki te płyną przewaŜnie w lasach, po zboczach kamienistych, nie mają

dostatecznie wytworzonego koryta i nie tworzą jarów ani Ŝlebów, w czasie wezbrań wody
płyną wprost po stoku lub niewielkimi debrami w sąsiedztwie głównego koryta,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−−−−

Typ II to większe i dłuŜsze potoki o powierzchni zlewni powyŜej 1 km

, płyną one po

stromych zboczach o kamienistym podłoŜu, w głębokich Ŝlebach i jarach, często kilkunastu
metrów  głębokości,  źródła  takiego  potoku  leŜą  przewaŜnie  na  rozległym  zboczu  wzgórza
o łagodnym  nachyleniu,  często  stanowiącym  łagodną  polanę,  dno  potoku  zalegają  grube
głazy,  miejscami  wystaje  lita  skałą,  naturalne  kaskady  ze  skały  i  głazów  zmniejszają
szkodliwy spadek,

−−−−

Typ III stanowią potoki większe, płynące w głębokich jarach lub dolinach o stokach ze
słabych utworów o grubej warstwie zwietrzelin, stanowią one największe zagroŜenie dla
terenów, przez które przepływają.

W przewaŜającej części potoków górskich, ze względu na występujące w nich zjawiska

denudacji, moŜemy wyodrębnić trzy elementy potoku górskiego. Denudacją nazywamy zjawisko
obniŜania się powierzchni Ziemi wskutek usuwania przez wodę i wiatr materiału skalnego.

Elementy potoku górskiego:

−−−−

część szczytowa, tak zwany kocioł lub obszar zbiorczy, obejmujący tę część zlewni, w której
z wielkiej liczby małych dolin strug, cieków i potoków powstaje główny potok, obszar ten ze
względu na liczne występujące źródła, bardzo wysokie opady i spadki, przy braku obudowy
biologicznej, jest głównym dostarczycielem rumowiska. Ta część potoku naraŜona jest
przede wszystkim na erozję boczną i denną, koryto potoku o duŜym spadku przerzuca się z
jednego brzegu doliny na drugi, potok pogłębia koryto, podmywa skarpy. Powstają
usuwiska,

−−−−

część  środkowa,  zwana  szyją,  ma  jeszcze  znaczne  spadki,  które  umoŜliwiają  transport
rumowiska  podniesionego  na  obszarze  kotła  w  dół.  W  tej  części  biegu  potoku  moŜe
odbywać  się  dalsze  obciąŜenie  wody  materiałem  z  dna  i  brzeg,.  występują  tu  kamieńce
i złoŜa rumowiska. Wielkie masy wody powodziowej przewalając się po szerokim i płytkim
łoŜysku niszczą brzegi, a nawet leŜące na brzegach osiedla i drogi,

−−−−

część  dolna,  tak  zwany  stoŜek  napływowy,  odznacza  się  juŜ  małym  spadkiem,  który
zazwyczaj  przy  wejściu  potoku  w  dolinę  raptownie  maleje.  To  powoduje  osadzenie
i gromadzenie  rumowiska  w  korycie  potoku,  koryto  dzieli  się  zwykle  na  kilka  ramion.
Szkodliwa  działalność  polega  tu  na  zatapianiu  nadbrzeŜnych  terenów,  częstych  zmianach
łoŜyska, osadzaniu wielkich ilości rumowiska, zabagnianiu doliny powyŜej ujścia.
Na  obszarze  zbiorczym  największe  znaczenie  ma  zabudowa  roślinna,  poniewaŜ  zmniejsza

i opóźnia odpływy, chroni przed erozją powierzchniową, a niejednokrotnie zapobiega
powstawaniu lawin śnieŜnych. Polega ona głównie na ochronnym ubezpieczeniu stoków zlewni
za pomocą roślinności. Zabiegi techniczne na obszarze zbiorczym mają charakter pomocniczy
i stosowane są w tym wypadku, gdy przed wykonaniem zabudowy roślinnej trzeba przygotować
i utrwalić teren.

W średnim i dolnym biegu potoków większe znaczenie ma zabudowa techniczna,

zapobiegająca erozji bocznej i dennej koryta. Zmniejsza ona spadki podłuŜne, a w pewnych
wypadkach równieŜ i poprzeczne, powstrzymując ruch rumowiska w potoku. Zabudowa roślinna
w średniej i dolnej części potoku stanowi uzupełnienie zabudowy technicznej i polega na
obsadzeniu brzegów roślinnością (drzewami, krzewami i roślinami zielonymi).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 1. Obszary denudacji współczesnej zlewni potoku górskiego z zaznaczonymi elementami potoku górskiego [3]

Uregulowanie gospodarki wodnej, a szczególnie sprawa nieszkodliwego odprowadzenia

wód powodziowych, jest podstawowym problemem, od którego rozwiązania zaleŜy rozwój
gospodarczy obszarów górskich.

Powodzie na terenach cieków górskich normalnie powodowane są przez nawalne deszcze,

występujące przewaŜnie w lecie. Wezbrania wód są bardzo gwałtowne, odznaczają się szybkim
wzrostem fali powodziowej i szybkim jej opadaniem. Stosunek objętości przepływu
minimalnego do maksymalnego jest bardzo wysoki i dochodzi dla rzek górskich do 1: 3 000,
a dla potoków bywa często kilkakrotnie większy.

Klęski powodzi są zwielokrotnione wskutek niewystarczającej zabudowy cieków.
Gwałtowne zmiany stanów wody, od najniŜszych do powodziowych, powodują ,,dziczenie”

potoków i pogarszają warunki przepływu. Powstaje niebezpieczeństwo wylewów. Taki stan
rzeczy utrudnia opanowanie potoków i uniemoŜliwia kompleksowe ich wykorzystanie.

Niszczące działanie potoków górskich występuje juŜ na obszarze zbiorczym,

obejmującym górny bieg, a więc część zlewni, w której występują źródła i mniejsze strugi
wody, tworzące główny potok. Działanie to potęguje się z biegiem potoku w dół.

Potok górski moŜna podzielić na trzy podstawowe części:

−−−−

gardziel  lub  szyja  stanowi  tę  część,  w  której  potok  przedziera  się  przez  teren  Ŝlebem  lub
jarem.  NaraŜona  jest  przede  wszystkim  na  erozję  boczną  i  denną,  koryto  potoku  o  duŜym
spadku  przerzuca  się  z  jednego  brzegu  doliny  na  drugi.  Potok  pogłębia  koryto,  podmywa
skarpy. Powstają usuwiska.

−−−−

z gardzielą potok płynie juŜ w szerszej dolinie. Spadki są mniejsze. Występują tu kamieńce
i złoŜa rumowiska. Wielkie masy wody powodziowej przewalając się po szerokim i płytkim
łoŜysku niszczą brzegi, a nawet leŜące na brzegach osiedla, drogi itp.,

−−−−

U ujścia potoku do rzeki tworzy się stoŜek usypowy. Spadek się zmniejsza. Rumowisko
osiada w korycie potoku. Koryto dzieli się zwykle na kilka ramion. Szkodliwa działalność
polega tu głównie na zatapianiu nadbrzeŜnych terenów, często zmianach łoŜyska, osadzaniu
wielkich ilości rumowiska, zabagnianiu doliny powyŜej ujścia.

Szkodliwość potoków w ich średnim i dolnym biegu zaleŜy głównie od nasilenia erozji na

obszarze zbiorczym, która z kolei uzaleŜniona jest przede wszystkim od stopnia nachylenia
stoków i rodzaju szaty roślinnej.

Szkody nie ograniczają się tylko do własnej zlewni potoku, ale często sięgają daleko w dół

od jego ujścia, w dolinę rzeki, do której wpada potok.

Potoki sudeckie wykazują stosunkowo małą działalność erozyjną, decydują o tym przede

wszystkim warunki geologiczne. Potoki te płyną po twardym podłoŜu, ich dna zalegają grube
głazy, tworząc naturalne kaskady.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Potoki karpackie tworzą gęstą sieć cieków. Płyną one w swym górnym biegu przewaŜnie

w korycie  z  piaskowca  lub  spadają  z  płaskich,  gęsto  po  sobie  następujących  stopni  skalnych.
Na tych  odcinkach  nie  widać  w  korycie  rumowiska.  W  średnim  biegu  natomiast  Ŝłobią  mocno
podłoŜe. Na odcinkach tych mają duŜą siłę erozyjną i niosą wielkie ilości rumowiska. W dolnym
ich  biegu  spotyka  się  coraz  częstsze  i  rozleglejsze  odkłady,  które  wreszcie  łączą  się  ze  sobą
w rozległe kamieńce, wypełniając często całe dno doliny. Koryta tych potoków są często suche.
Po ulewnych deszczach  wielkie wody występują z koryt, zalewając okoliczne tereny. Brak jest
równieŜ  zbiorników  ujmujących  wody  powodziowe.  Dlatego  teŜ  te  potoki  wykazują  wielką
aktywność i stwarzają duŜe niebezpieczeństwo dla osiedli połoŜonych w ich dolinach.
Potoki bieszczadzkie płyną głęboko wciętymi wąskimi dolinami, o wysokich i stromych stokach.
Stoki  dolin  i  brzegi  potoków  są  przewaŜnie  gliniasto-kamieniste.  Koryta  cieków  są  zwykle
skaliste  lub  pokryte  rumowiskiem  skalnym.  Bardzo  często  w  korytach  występują  naturalne
kaskady.  Skała  jako  podłoŜe  potoków  odporne  na  rozmywanie,  gliniasto-kamienne  gleby
brzegów  oraz  znakomita  naturalna  zabudowa  roślinna  powierzchni  zboczy  w  duŜej  mierze
redukują nasilenie erozji liniowej.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakie cechy charakteryzują bieg potoków górskich?

Jakie właściwości charakteryzują zlewnie potoków górskich?

Co oznacza pojęcie denudacja?

Co oznacza pojęcie debra?

Jak potoki górskie dzielą się w zaleŜności od wielkości zlewni?

Jakie znasz elementy potoku górskiego?

Jakie szkody wyrządzają potoki górskie podczas wezbrań?

Co charakteryzuje potoki karpackie?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na podstawie ortofotomapy sporządź szkic sytuacyjny potoku górskiego, określ rodzaj

potoku górskiego ze względu na jego lokalizację.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś

sporządzić szkic sytuacyjny potoku górskiego,

określić rodzaj potoku górskiego,

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

ortofotomapa przedstawiająca widok potoku górskiego,

–

długopis i ołówek,

–

kartka papieru formatu A4,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Na podstawie szkicu sytuacyjnego zidentyfikuj elementy potoku górskiego i podpisz je

w odpowiednich odnośnikach.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś

sporządzić szkic sytuacyjny potoku górskiego,

określić rodzaj potoku górskiego,

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

szkic sytuacyjny przedstawiający widok potoku górskiego,

–

długopis i ołówek,

–

kartka papieru formatu A4,

–

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wymienić, jakie cechy charakteryzują bieg potoków górskich?

wymienić właściwości zlewni rzek górskich?

zdefiniować pojęcie denudacja?

zdefiniować pojęcie debra?

wymienić, na ile elementów i jakie moŜna podzielić potok górski?

wyjaśnić, jakie szkody wyrządzają potoki górskie podczas wezbrań?

scharakteryzować potok sudecki, karpacki i bieszczadzki?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Zabudowa obszarów zbiorczych

4.2.1. Materiał nauczania

W górnej części potoku, w tak zwanym obszarze zbiorczym, powstaje główna masa

rumowiska.  Powstrzymanie  erozji  uzyska  się  tutaj  przez  zabudowę  biologiczną  (zalesienia),
a wytworzony  materiał  zatrzymają  i  ustabilizują  na  miejscu  elementy  zabudowy  technicznej.
Będą nimi róŜnego rodzaju przegrody, jak np. płotki, groble ziemne, rumowiskowe. Budowle te
oprócz  wyŜej  wymienionych  czynności,  złagodzą  zjawisko  erozji  i  zmniejszą  spadki  na
niektórych  odcinkach  suchych  i  stałych  cieków.  Na  przejściu  między  obszarem  zbiorczym
a szyją potoku moŜna najczęściej znaleźć miejsce nadające się na mały zbiornik retencyjny.

Głównym celem zabudowy biologicznej jest zwiększenie retencji, poprawa bilansu

wodnego  i  wyrównanie  przepływów,  następnie  zahamowanie  procesów  erozji  na  stokach,  dnie
i brzegach  potoków  oraz  zmniejszenie  i  opóźnienie  przepływów.  Cele  te  osiąga  się  przez
wprowadzenie  roślinności  drzewiastej,  krzewiastej  i  łąkowej.  Najlepiej  to  zadanie  spełnia  las,
a potem wszelkiego rodzaju zakrzewienia.

Zalesianie – lasy mieszane wielopiętrowe zmniejszają i opóźniają odpływ wód opadowych

przez:

−−−−

zatrzymywanie wody odparowywanie jej z koron drzew i podłoŜa leśnego,

−−−−

wchłanianie części opadu przez podłoŜe leśne oraz zuŜycie wody przez roślinność,

−−−−

ułatwianie wsiąkania wody w głąb gruntu.
W dobrze zagospodarowanym lesie są wszystkie piętra roślinności: drzewa wysokie, porost,

podszyt, runo leśne.

Zabudowa biologiczna strefy lasu polega przede wszystkim na zwiększeniu powierzchni

zalesionej. Zwiększenie lesistości moŜna uzyskać przez zalesienie:

−−−−

terenu, na którym przez wyręby sztucznie obniŜono górną granicę lasu,

−−−−

pastwisk na wierzchowinach,

−−−−

pastwisk na stromiznach ponad 25

−−−−

nieuŜytków jak: brzegi głębokich debr, wąwozów, grunty kamienistych.

Przy projektowaniu składu gatunkowego zalesień naleŜy przede wszystkim mieć na

uwadze istniejące warunki siedliskowe. Zalesienia przy górnej granicy lasu (1400m npm.) naleŜy
wykonywać kosodrzewiną,  świerkiem, olszą zieloną, jarzębiną, jałowcem halnym. Na niŜszych
partiach  od  1200  do  1400  m  npm,  obok  wyŜej  wymienionych  gatunków  naleŜy  wprowadzić
z drzew  –  modrzew,  limbę  ,  a  z  krzewów:  brzozę  karpacką  i  wierzbę  śląską.  W  połoŜeniach
partii  od  600  do  1200  m  npm.  Sadzić  moŜna  juŜ  więcej  gatunków,  wśród  których  naleŜy
wymienić  drzewa:  świerk  pospolity,  jodła  pospolita,  modrzew,  sosna,  buk  zwyczajny,  jawor,
jesion i inne.

Przy zalesieniu pastwisk na stromiznach naleŜy wprowadzić, co najmniej 30% domieszkę

drzew liściastych w docelowym składzie gatunkowym.

Do zalesień w warunkach górskich naleŜy uŜywać sadzonek silnych i dobrze

wykształconych. Zalesienia odbywać się powinny moŜliwie w więźbie regularnej, ale ze
względu na specyficzne warunki jakie istnieją w górach, w wielu przypadkach odstępuje się od
tej zasady.

Płotkowanie – na stokach stosuje się:

−−−−

płotki  jednorzędowe  wysokości  0,2  m,  zabijane  na  zboczu  tak,  aby  nie  wystawały  ponad
teren  więcej  niŜ  10  cm.  Płotki  długości  około  2  m  prowadzi  się  równolegle  do  warstwic,
mijankowo  w  szachownicę,  tak  aby  częściowo  zachodziły  na  siebie.  Odległości  między
płotkami, mierzone wzdłuŜ stoku, wynoszą zwykle od 1 do 5 m, zaleŜnie od rodzaju gruntu
i nachylenia.  Najczęściej  wykonuje  się  płotkowanie  uproszczone,  polegające  na  ułoŜeniu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wieŜej, zdolnej do porostu wikliny faszynowej za rzędami wbitych palików i zasypywaniu

jej ziemią. Do wykonania płotków potrzebne są: młoty słuŜące do wbijania palików oraz
szpadle (sztychówki), które słuŜą do przysypywania wikliny ziemią,

−−−−

płotki krzyŜowe zabijane na stoku w kształcie rombów. Wykonuje się je z kołków
topolowych lub wierzbowych o średnicy 6-10 cm, długości 1-1,5 m, wbijanych w odstępach
co 0,25 m, i wyplata prętami wiklinowymi,

Rys. 2. Typy płotków stosowanych przy zabudowie debr, wąwozów i suchych odcinków potoków [3]

Tarasowanie – najskuteczniejszym sposobem walki z erozją, występującą na stromych

zboczach, jest tarasowanie, przekształcające zarówno spadek, jak i długość stoku. RozróŜnia się
w zasadzie dwa typy tarasów:

−−−−

tarasy grzbietowe,

−−−−

tarasy schodkowe.

Tarasy grzbietowe mają łagodne skarpy i stosowane są na niezbyt wielkich spadkach

(12-20%) wykonuje się je przez usypanie wałów. Przy tym typie tarasów cała powierzchnia pola
moŜe być zajęta pod uprawę.  Na  gruntach przepuszczalnych i na obszarach o niezbyt wielkich
opadach  stosuje  się  tarasy  bezodpływowe,  mające  grzbiety  prowadzone  ściśle  równolegle  do
warstwic.  Tarasy  odpływowe,  prowadzone  ze  spadkiem,  mają  zastosowanie  na  obszarach
z duŜym  opadem  i  na  mało  chłonnych  gruntach.  Przy  tarasach  bezodpływowych  grzbiety
powinny być tak wykonane, aby woda spływająca ze stoku nie mogła się przelewać, lecz została
zatrzymana  i  wchłonięta  przez  glebę.  Grzbiety  tarasów  bezodpływowych  są  niskie  i  szerokie.
Ich wysokość waha się od 0,2 do 0,4 m, a szerokość od 2 do 4 m.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 3. Schemat tarasu grzbietowego –

– kąt nachylenia stoku, l – rozstawa tarasów w poziomie, h – wysokość

grzbietu, b – szerokość stopy grzbietu, J – spadek terenu, H – wysokość tarasu [6]

Tarasy schodkowe mają zastosowanie przy większych spadkach stoku (20-30%), zwłaszcza

wówczas,  gdy  zachodzi  konieczność  zmniejszenia  spadku.  Najprostszym  typem  tarasu
schodkowego  jest  taras  o  płaszczyźnie  poziomej.  Przy  większych  spadkach  płaszczyzna  tarasu
otrzymuje  pewne  pochylenie,  a  na  krawędzi  tarasu  wykonuje  się  wałki,  niekiedy  z  rowkami
zbierającymi. Wymiary tarasów o płaszczyźnie poziomej są następujące:

−−−−

wysokość grzbietu (h) 0,15-0,30 m,

−−−−

szerokość grzbietu (b) 0,5-0,7 m,

−−−−

wysokość tarasu (H) 1,0-3,0 m.

Odpowiednie wymiary tarasów o płaszczyźnie pochyłej wynoszą:

−−−−

wysokość grzbietu (h) 0,30 m,

−−−−

szerokość grzbietu (b) 0,9 m,

−−−−

wysokość tarasu (H) 1,0-1,8 m.

Rozstawa tarasu schodkowego zaleŜy od spadku terenu i projektowanej jego wysokości.

Rys. 4. Schemat tarasu schodkowego –

– kąt nachylenia stoku, l – rozstawa tarasów w poziomie,

h – wysokość grzbietu, b – szerokość stopy grzbietu, J – spadek terenu, H – wysokość tarasu [6]

Zabudowa debr – dla powstrzymania erozji w niewielkich debrach stosuje się

poprzeczki z kiszek wiklinowych

∅

20 cm. Poprzeczki te, wysokości nieprzekraczającej 0,6 m,

zakłada  się  na  całej  szerokości  dna  debry  w  odstępach  2-5  m,  zaleŜnie  od  spadku,  w  łuku
pionowym  o strzałce  wynoszącej  około  0,1  m  długości  poprzeczki.  Dno  cieku  poniŜej  takiej
poprzeczki  powinno  być  umocnione.  Wąskie  i  niegłębokie  debry,  bardziej  naraŜone  na
zniszczenie,  zabudowywane  są  za  pomocą  ściętych  wierzchołków  drzew  iglastych  lub  wiązek
faszynowych,  układanych  na  dnie  debry  grubszymi  końcówkami  w  dół  i  przymocowywanych
krzyŜakami lub poprzeczkami z okrąglaków wkopanych końcami w brzeg debry. Szerokie, lecz
płytkie  debry,  o niezbyt  duŜych  spadkach  dna,  przegradza  się  za  pomocą  okrąglaków  lub
kamieni  przekładanych  faszyną  zdolną  do  porostu.  Wąwozy  mniej  naraŜone  na  uszkodzenia
umacnia się budowlami płotkowymi i kiszkowymi, wykonanymi z wikliny zdolnej do porostu.

W szczególności mają tu zastosowanie:

−−−−

płotki jednorzędowe wysokości 0,60 m z ubezpieczeniem dna dwiema kiszkami
faszynowymi, brukiem na sucho na długości 0,60 m lub wyściółką z wikliny,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−−−−

płotki dwurzędowe wysokości 0,60 m z zabezpieczeniem dna brukiem na sucho na długości
1,00 m.
Po przegrodzeniu poprzecznym debry Ŝywymi płotkami, następnie taką debrę zalesia się

stopniowo poczynając od najbardziej naraŜonych na erozję brzegów, aŜ do całkowitego jej
zalesienia.

Rys. 5. Typy poprzeczek z płotków i kiszek wiklinowych średnicy 20 cm, powstrzymujących erozję w debrach

a – przekrój płotka z dwiema kiszkami i zasypką z ziemi, b – widok ogólny płotka z wikliny, c – poprzeczka
z dwóch płotków wiklinowych, czterech kiszek średnicy 20 cm i zasypki z ziemi, d – poprzeczka z dwóch
kiszek przybitych palikami na wyściółce z wikliny, e – płotek wiklinowy z zasypką z ziemi, 1 – płotek
wiklinowy, 2 – kiszka faszynowa, 3 – zasypka ziemna, 4 – wyściółka wiklinowa [3]

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakie są główne cele wykonania zabudowy biologicznej na obszarach zbiorczych?

Na jakie procesy ma pozytywny wpływ występowanie lasów mieszanych wielopiętrowych
w zlewni potoku górskiego?

Dzięki jakim czynnikom moŜna uzyskać zwiększenie lesistości terenów zlewni potoku
górskiego?

Jakie są główne gatunki drzew, których uŜywamy do zabudowy biologicznej?

Jakie rodzaje płotków stosuje się do zabudowy obszarów zbiorczych?

Jakie są typy tarasowań stosowanych do zabudowy zboczy obszarów zbiorczych?

Przy jakich spadkach stoku stosujemy tarasowanie grzbietowe?

Przy jakich spadkach stoku stosujemy tarasowanie schodkowe?

W jaki sposób wykonuje się zabudowę debr?

10.

W jaki sposób wykonuje się płotek faszynowy i z jakich materiałów?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wykonaj umocnienie w postaci płotka faszynowego o długości 3 m i wysokości 20-40 cm.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

wybrać materiały i sprzęt, które będą potrzebne do wykonania umocnienia w postaci płotka
faszynowego,

wyrównać teren, na którym powstanie umocnienie,

wykonać umocnienie płotka faszynowego poprzez zabicie palików i ułoŜenie wiązek
faszynowych i obsypanie ziemią,

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

paliki,

−

wiązki faszyny,

−

młot,

−

drut,

−

szpadel,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Zaplanuj wykonanie zabudowy potoku górskiego przedstawionego na modelu na odcinku

obszaru zbiorczego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

wypisać elementy zabudowy stosowane na obszarach zbiorczych,

rozmieścić poszczególne elementy zabudowy w postaci plastikowych odwzorowań na
obszarze zbiorczym modelu,

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

–

długopis,

–

kartka papieru formatu A4,

–

elementy zabudowy potoku górskiego w postaci plastikowych odwzorowań,

–

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wyjaśnić, jakie są główne cele wykonania zabudowy biologicznej na
obszarach zbiorczych?

wymienić typy tarasowań stosowanych do zabudowy zboczy obszarów
zbiorczych?

wyjaśnić, w jaki sposób wykonuje się zabudowę debr?

wymienić rodzaje płotków?

wyjaśnić, w jaki sposób wykonuje się płotek faszynowy?

wymienić główne gatunki drzew stosowane w zalesianiu obszarów
zbiorczych?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Umocnienia skarp i dna potoków na odcinku szyi

4.3.1. Materiał nauczania

W części środkowej, czyli szyi, zabudowa ma chronić dno i brzegi przed erozją wód

płynących. Stosuje się tu przewaŜnie zabudowę techniczną, a zwłaszcza tam, gdzie zabudowa
biologiczna zawodzi. Do zabudowy technicznej stosuje się zapory przeciwrumowiskowe,
stopnie, opaski kamienne, siatkowo-kamienne i faszynowe oraz Ŝłoby.

Zapory przeciwrumowiskowe – są jednym z podstawowych systemów walki z erozją

liniową,  zwłaszcza  przy  wysokich  spadkach  koryta.  Zadanie  ich  polega  na  magazynowaniu
w wytworzonym  zbiorniku  rumowiska  transportowanego  przez  potok  oraz  na  złagodzeniu
spadku  podłuŜnego,  a  tym  samym  na  zmniejszeniu  prędkości  wody.  Przyczynia  się  to  do
powstrzymywania  erozji  dna  i  brzegów.  Zapora  przeciwrumowiskowa  powinna  być  wykonana
prostopadle do biegu potoków. Zamyka ona wówczas najkrótszą drogą dolinę potoku i wytwarza
sztuczną przeszkodę dla wody jak i unoszonego przez nią materiału. Zapora musi być obiektem
stabilnym.  A  więc  powinna  zostać  wybudowana  z  materiałó  takich  jak:  kamień  na  cemencie,
beton  z  okładziną  kamienną  lub  Ŝelbeton.  Skrzydła  o  duŜych  rozpiętościach  powinny  być
wykonane w formie wałów ziemnych.

Rys. 6. Typowa zapora przeciwrumowiskowa: A – długość zapory, H – wysokość zapory, R – promień łuku

zapory, I – korpus zapory, g

– grubość korpusu w koronie, g

– grubość korpusu w podstawie, 2 – gardło

zapory, b

– szerokość gardłą,b

– szerokość gardła w koronie, 3 – otwory dla przepływów niskich

i normalnych, i – ilość otworów, f

- łączna powierzchnia otworów, 4 – skrzydła zapory, c

– długość

skrzydła lewego, c

– długość skrzydła prawego, 5 – wypad zapory, l – długość wypadu, s – szerokość

wypadu,  6  –  kierownice  wypadu,  h  –  wysokość  kierownicy,  1:m  –  nachylenie  ściany  wewnętrznej,
k  –  grubość  kierownicy  w  koronie,  7  –  próg  wypadu,  c  –  wysokość  progu,  d  –  szerokość  progu,
8  –  poduszka  wodna  wypadu,  c  –  grubość  warstwy  wody,  9  –  przejście,  l

– długość przejścia,

– szerokość przejścia w korycie naturalnym [3]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Stopnie – elementy korekcji stopniowej stosuje się na odcinkach potoków o wysokich

spadkach, wyŜszych od 10

, przewaŜnie, zatem w środkowych lub górnych biegach cieków.

Spotyka się dwa typy korekcji stopniowej: typ leśny i hydrotechniczny. Stopnie mają
następujące zastosowanie:

−−−−

jako samodzielny system zabudowy,

−−−−

dla utrwalenia dna i zmniejszania spadku na górnym odcinku potoku, na którym z powodu
niskich brzegów lub połoŜonych w pobliŜu potoku dróg albo gęstej zabudowy stosowanie
zapór przeciwrumowiskowych jest utrudnione lub niemoŜliwe,

−−−−

dla złagodzenia spadku podłuŜnego między zaporami,

−−−−

w połączeniu z korekcją progową przy spadkach potoku, przekraczających moŜliwość
stosowania progów na pewnych odcinkach.
Wysokość spadu stosowanych stopni zaleŜna jest od warunków miejscowych i waha się od

0,3 do 2,0 m.

Rys. 7. Stopień z kamienia ułoŜonego na sucho: 1 – mur z kamienia ułoŜonego na sucho, 2 – wypad kaszycowy,

3 – belki drewniane, 4 – bruk kamienny, 5 – gardło stopnia [3]

Opaski – mogą być wykonane z kiszek faszynowych odpowiednio ułoŜonych

i przymocowanych do podłoŜa, z faszyny, z kamienia ułoŜonego na sucho, z kamienia ułoŜonego
na cemencie, z elementów siatkowo-kamiennych i z betonu. Przy wykonaniu opasek takŜe waŜne
jest ich posadowienie. Stopa fundamentu powinna sięgać, co najmniej 0,6 m poniŜej dna korekcji.
Na łukach wklęsłych opaski naleŜy zakładać głębiej i szerzej. Tutaj opaski powinny być silniejsze
–  kamienne  lub  betonowe.  Opaski  często  stanowią  obudowę  korekcji  progowej.  Przy
wykonywaniu  opasek  kiszkowych  po  wbiciu  palików  przy  pomocy  młotów  następnie  za  paliki
zakłada się kiszki faszynowe. Po ubiciu kiszki przybija się palikami w odstępach, co około 1m.

łoby – oddzielną formę obudowy środkowej części potoku (szyi) stanowią Ŝłoby (kinety).

Są  to  budowle  bardzo  kosztowne,  toteŜ  naleŜy  je  stosować  tylko  tam,  gdzie  wymagają  tego
specjalne względy, a zatem w wypadkach sporadycznych i raczej na krótkich odcinkach. śłoby
buduje  się  zazwyczaj  od  góry  (od  zapory  rumowiskowej)  w  dół,  w  kierunku  ujścia  potoku  do
zbiornika. System regulacji za pomocą Ŝłobu polega na ujęciu wielkiej wody w potoku w koryto
całkowicie  obudowane  kamieniami  lub  betonem.  śłoby  projektuje  się  tak,  aby  spadki  nie
przekraczały  nachylenia  wywołującego  prędkości  średnie  od  4  do  6  m/s  (zaleŜnie  od  uŜytego
materiału).  Kształt  koryta  zaleŜy  od  celu,  któremu  ma  słuŜyć.  Przy  stosowaniu  Ŝłobów,  gdzie
prowadzenie  rumowiska  jest  niedopuszczalne,  mogą  być  uŜyte  profile  spłaszczone,  jak  trapez

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

lub część koła. Natomiast tam, gdzie występuje ruch rumowiska, a w związku z tym konieczność
zwiększenia siły unoszącej, profile muszą być głębsze.

Rys. 8. śłób betonowy z okładziną kamienną

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jaki rodzaj zabudowy stosuje się w części środkowej potoku (szyi)?

Jakie występują rodzaje urządzeń zabudowy technicznej stosowane w szyi?

Co oznacza pojęcie zapora przeciwrumowiskowa?

Do czego słuŜą stopnie w zabudowie odcinka szyi?

Jakie występują rodzaje opasek stosowanych do zabudowy potoków górskich?

Co oznacza pojęcie Ŝłób?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na podstawie modelu potoku górskiego prawidłowo zlokalizuj miejsca, w których naleŜy

zastosować elementy zabudowy szyi takie jak: zapora przeciwrumowiskowa, stopień, opaska,
Ŝ

łób.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

wybrać lokalizację na modelu dla zapory przeciwrumowiskowej przedstawionej w postaci
plastikowego odwzorowania,

wybrać lokalizację na modelu dla stopnia przedstawionego w postaci plastikowego
odwzorowania,

wybrać lokalizację na modelu dla opaski przedstawionej w postaci plastikowego
odwzorowania,

wybrać lokalizację na modelu dla Ŝłobu przedstawionego w postaci plastikowego
odwzorowania,

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

model potoku górskiego,

–

elementy zabudowy potoku górskiego w postaci plastikowych odwzorowań,

–

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Po obejrzeniu materiału filmowego przedstawiającego wykonanie opaski scharakteryzuj

rodzaj opaski, sposób jej wykonania oraz materiały i sprzęt potrzebny na jej wykonanie.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić rodzaj wykonanej opaski,

wypisać materiały i sprzęt potrzebny do wykonania opaski,

opisać sposób i kolejność wykonania poszczególnych elementów opaski,

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

sprzęt audio-video,

−

długopis,

–

kartka papieru A3,

–

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wyjaśnić, jaki rodzaj zabudowy stosuje się w części środkowej potoku
(szyi)?

wymienić rodzaje urządzeń zabudowy technicznej stosowane w szyi ?

wyjaśnić pojęcie zapora przeciwrumowiskowa?

wyjaśnić, do czego słuŜą stopnie w zabudowie odcinka szyi?

wymienić rodzaje opasek stosowanych do zabudowy potoków górskich?

wyjaśnić pojęcie Ŝłób?

wyjaśnić, z jakich materiałów wykonuje się opaski?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4. Roboty w obszarze stoŜka usypowego

4.4.1. Materiał nauczania

Na stoŜku napływowym trzeba zapewnić normalnej i wielkiej wodzie swobodny odpływ

przez  wykonanie  i  ustabilizowanie  koryta.  Prócz  tego  obudowa  biologiczna  i  techniczna
powinna tak utrwalić rumowisko na stoŜku, aby nie zachodziło przemieszczanie mas rumowiska
w  czasie  gwałtownych  wezbrań  potoków.  Zabudowa  stoŜka  składa  się  z  opasek  przewaŜnie
kamiennych  ograniczających  nowe  koryto  oraz  progów  i  Ŝeberek  redukujących  spadek.  Na
krótkich odcinkach koryto moŜe takŜe być ujęte Ŝłobem. Stabilizację rumowiska wykonuje się za
pomocą poprzeczek i zalesień.

U ujścia potoku przy utworzonym stoŜku usypowym spadek się zmniejsza, rumowisko

osiada w korycie potoku. Koryto dzieli się zwykle na kilka ramion. Szkodliwa działalność
polega tu głównie na zatapianiu nadbrzeŜnych terenów, częstych zmianach łoŜyska, osadzaniu
wielkich ilości rumowiska, zabagnianiu doliny powyŜej ujścia.

Korekcję progową, polegającą na ubezpieczeniu dna za pomocą niskich progów przed erozją

denną, stosuje się przewaŜnie w dolnym biegu potoków tam, gdzie zabudowa zaporami
przeciwrumowiskowymi bądź stopniami jest niemoŜliwa, a więc przy spadkach od 2 do 10

Przy powyŜszym systemie zabudowy koryto jest ujęte w obustronne opaski, a pozostały teren
zalewowy jest umocniony poprzeczkami.

Profil poprzeczny korekcji powinien pomieścić katastrofalne wody. Stosuje się przekrój

dwudzielny,  z  którego  część  środkowa  –  trapezowa  prowadzi  zwykle  1/3-1/2  wody
katastrofalnej.  Reszta  objętości  przechodzi  po  obu  stronach  obudowanej  opaskami  trasy  przez
splantowane i utrwalone poprzeczkami i wikliną odsypiska. Trasa korekcji progowej składa się
z moŜliwie  długich  odcinków  prostych  i  łuków  o  duŜych  promieniach.  Progi  projektuje  się
betonowe  lub  kamienne  o  wysokości  nieprzekraczającej  0,25  m  przy  wypadzie  bez  poduszki
wodnej  i  0,40  m  przy  zastosowaniu  poduszki  wodnej  o  głębokości  0,20  m.  Wysokość  progu
w tym wypadku liczy się od dna poduszki wodnej.

Korekcja Ŝeberkowa polega na umocnieniu dna potoku beleczkami betonowymi, ułoŜonymi

równo z dnem w odstępach 3-5 m oraz na ujęciu koryta w obustronne opaski.

Zabudowa roślinna w dolnej części potoku polega głównie na obsadzeniu brzegów

roślinnością (drzewami, krzewami i roślinami zielnymi).

Na stoŜku usypowym z korekcją progową obliczoną na katastrofalnie wielką wodę,

zabudowa biologiczna przedstawia się następująco: tuŜ nad zwierciadłem wody pas korytkowy
złoŜony z wierzb i krzewów szerokości 5m, powyŜej pas przykorytowy złoŜony z krzewów
i drzew (do 5 m wysokości), a resztę przekroju wypełniają drzewa o róŜnej piętrowości.

Na stoŜku usypowym z korekcją progową na średnią wielką wodę, zabudowę biologiczną

tworzy  pas  korytowy  wierzb  szerokości  7  m,  połoŜony  bezpośrednio  nad  wodą,  do  którego
przylega  8  m  przykorytowy  pas  drzew.  Pozostałe  części  osypiska  zamienia  się  za  pomocą
sposobów  agrotechnicznych  na  uŜytki  zielone,  które  są  przegradzane  w  odstępach  od  50  do
100 m pasami wierzb.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakie rodzaje zabudowy technicznej stosuje się do umocnienia stoŜka usypowego?

Na czym polega szkodliwa działalność potoku górskiego w obrębie stoŜka usypowego?

Jak powinien wyglądać profil poprzeczny korekcji w obrębie stoŜka usypowego?

Na czym polega korekcja Ŝeberkowa?

Jakie zabiegi biologiczne stosowane są do zabudowy potoku w obrębie stoŜka usypowego?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na podstawie modelu potoku górskiego prawidłowo zlokalizuj miejsca, w których naleŜy

zastosować elementy zabudowy technicznej stoŜka usypowego takie jak: opaskę, korekcję
progową, korekcję Ŝeberkową oraz zabudowę roślinną złoŜoną z drzew i krzewów.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

wybrać lokalizację na modelu dla elementów zabudowy technicznej przedstawionych
w postaci plastikowych odwzorowań,

wybrać lokalizację na modelu elementów zabudowy biologicznej przedstawionych
w postaci plastikowych odwzorowań,

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

model potoku górskiego,

–

elementy zabudowy potoku górskiego w postaci plastikowych odwzorowań,

–

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Po obejrzeniu dokumentacji fotograficznej odcinka otoku górskiego w obrębie stoŜka

usypowego dobierz prawidłowy rodzaj robót potrzebnych do wykonania zabudowy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

ocenić jakie prace powinny być wykonane na przedstawionym odcinku potoku,

wybrać rodzaje zabudowy potoku, które naleŜy wykonać,

rozmieścić na zdjęciach rodzaj przewidzianej do wykonania zabudowy,

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

dokumentacja fotograficzna,

–

ołówek,

–

kartka papieru A3,

–

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wyjaśnić, jakie rodzaje zabudowy technicznej stosuje się do umocnienia
stoŜka usypowego?

wyjaśnić, na czym polega szkodliwa działalność potoku górskiego
w obrębie stoŜka usypowego?

wyjaśnić, jak powinien wyglądać profil poprzeczny korekcji w obrębie
stoŜka usypowego?

wyjaśnić, na czym polega korekcja Ŝeberkowa?

wymienić zabiegi biologiczne stosowane do zabudowy potoku w obrębie
stoŜka usypowego?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5. Budowle poprzeczne ograniczające dno potoków

4.5.1. Materiał nauczania

Stopnie – regulacja za pomocą stopni ma na celu zmniejszenie spadku podłuŜnego koryta

i niszczenie energii płynącej wody. Stopnie mają, więc zastosowanie:

−−−−

jako samodzielny system zabudowy,

−−−−

dla złagodzenia spadku podłuŜnego między zaporami,

−−−−

w połączeniu z korekcją progową przy spadkach potoku, przekraczających moŜliwość
stosowania progów na pewnych odcinkach,

−−−−

wysokość spadu stosowanych stopni zaleŜna jest od warunków miejscowych i waha się od
0,3 do 2,0 m.
Stopnie dzielą bieg potoku na szereg odcinków, przy czym w obrębie kaŜdego odcinka

spadek dna nie moŜe przekraczać spadku dopuszczalnego. Stopnie są betonowe lub kamienne.
RóŜnią się od progów większą wysokością.

Elementy korekcji stopniowej stosuje się na odcinkach potoków o wysokich spadkach

wyŜszych od 10

przewaŜnie zatem w środkowych i górnych odcinkach potoków górskich.

Typy stopni powinny być dostosowane do warunków lokalnych, naleŜy unikać stopni

drewnianych. Zatem stopnie powinno się wykonywać z kamienia ułoŜonego na sucho,
z kamienia na zaprawie cementowej, betonu i Ŝelbetu. Stopnie betonowe i Ŝelbetowe mogą być
oparte o konstrukcje progów drewnianych kaszycowych, gdzie miejsce drewnianych belek, dyli,
brusów zajmą prefabrykaty z betonu lub Ŝelbetu.

Rys. 9. Zabudowa potoku stopniami: a – przekrój podłuŜny odcinka potoku, b – widok stopień – przekrój

poprzeczny, 1 – dno pierwotne, 2 – przestrzeń, która ulegnie zaŜwirowaniu, 3 – płyty betonowe, 4 – bruk na
zaprawie cementowej, 5 – gardło, 6 – palisada [3]

Korekcję progową, polegającą na ubezpieczeniu dna za pomocą niskich progów przed

erozją denną, stosuje się przewaŜnie w dolnym biegu potoków tam, gdzie zabudowa zaporami
przeciwrumowiskowymi bądź stopniami jest niemoŜliwa, a więc przy spadkach od 2 do 10

Przy powyŜszym systemie zabudowy koryto jest ujęte w obustronne opaski, a pozostały teren
zalewowy jest umocniony poprzeczkami.

Profil poprzeczny korekcji powinien pomieścić katastrofalne wody. Stosuje się przekrój

dwudzielny, z którego część środkowa – trapezowa prowadzi zwykle 1/3-1/2 wody

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

katastrofalnej.  Reszta  objętości  przechodzi  po  obu  stronach  obudowanej  opaskami  trasy  przez
splantowane i utrwalone poprzeczkami i wikliną odsypiska. Trasa korekcji progowej składa się
z moŜliwie  długich  odcinków  prostych  i  łuków  o  duŜych  promieniach.  Progi  projektuje  się
betonowe  lub  kamienne  o  wysokości  nie  przekraczającej  0,25  m  przy  wypadzie  bez  poduszki
wodnej  i  0,40  m  przy  zastosowaniu  poduszki  wodnej  o  głębokości  0,20  m.  Wysokość  progu
w tym wypadku liczy się od dna poduszki wodnej.

Próg, aby spełnił swe zadanie musi być szczelny i trwały. Materiał do budowy i konstrukcja

progu  zaleŜy  od  długości  progu,  tj.  od  szerokości  korekcji  i  tendencji  potoku  do  pogłębiania
koryta.  Im  większa  szerokość  korekcji  lub  silniejsza  erozja  denna,  tym  bardziej  próg  musi  być
wykonany z trwalszego materiału i odznaczać się silniejszą konstrukcją. Materiałem do budowy
progów  moŜe  być  drewno,  kamień  wiązany  drewnem(kaszyce),  kamień  na  sucho,  kamień  na
zaprawie cementowej, beton, Ŝelbet oraz prefabrykaty z betonu, przy czym w miarę moŜliwości
drewno naleŜy starać się zastępować prefabrykatami z betonu i Ŝelbetu. Szczególnie na potokach
wysychających

nie

naleŜy

stosować

progów

drewnianych.

NajwaŜniejszą

rzeczą

w projektowaniu  i  wykonaniu  progów  będzie  ich  szczelność.  Szczelność  tę  moŜna  uzyskać
w dwojaki  sposób:  w  warunkach  Ŝwirowego  lub  ilastego  podłoŜa  przez  zastosowanie  ścianki
szczelnej,  a  przy  podłoŜu  kamienistym  lub  skalistym  przez  wydłuŜenie  przedproŜa.
W wykonaniu  najwaŜniejsze  będzie  posadowienie  progu,  tj.  wykonanie  ścianki  szczelnej
względnie  przedproŜa,  wypadu  oraz  zakotwienie  progu  w  opasce  brzegowej.  Wysokość  progu
0,2-0,3 m, długość wypadu 2-3 m. Ścianka szczelna powinna sięgać 0,5 m niŜej spadu wypadu.
Przy  stosowaniu  wydłuŜonego  wymagana  długość  przedłuŜenia  wynosi  1,5  m  dla  korekcji  do
3 m szerokości i 3 m dla korekcji powyŜej 3 m szerokości. Zakotwienie progu powinno sięgać
0,5 m poza opaskę.

Rys. 10. Przekrój podłuŜny korekcji progowej: a – same progi, b – progi i stopnie , 1 – przestrzeń, która ulegnie

zaŜwirowaniu, 2, przestrzeń, która ulegnie rozmyciu, 3 – dno pierwotne, 4 – progi, 6 – stopnie [3]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 11. Próg betonowy z wypadem i opaskami kamiennymi – 1 betonowa belka progowa, 2 – wypad – bruk

kamienny, 3 – opaska kamienna, 4 – drewniana belka progowa, 5 – pale słuŜące do umocowania belki
progowej, 6 – wypad faszynowy [3]

Korekcja Ŝeberkowa polega na umocnieniu dna potoku beleczkami betonowymi, ułoŜonymi

równo z dnem w odstępach 3-5 m oraz na ujęciu koryta w obustronne opaski.

Elementy korekcji Ŝeberkowej są modyfikacją progów. RóŜnica zasadnicza tkwi

w wysokości i konstrukcji elementów zabezpieczających dno korekcji. Przy spadkach do 10

wysokość  Ŝeberek  moŜe  się  wahać  od  10  do  15  cm,  a  przy  spadku  większym  naleŜy  stosować
wysokość  15  cm.  Przy  silnej  tendencji  potoku  do  erodowania  dna  wysokość  Ŝeberek  naleŜy
obniŜyć  do  10  cm.  Najlepsze  są  Ŝeberka  Ŝelbetowe  i  betonowe.  Przy  szerokości  trasy  do  3  m
Ŝ

eberka nie wymagają oparcia w przekroju poprzecznym, a przy szerokościach większych

eberka powinny być oparte w odstępach co 2 m.

W obrębie jednego potoku mogą występować 3 typy korekcji, a zatem stopnie, progi

i Ŝeberka.  w  górnych  odcinkach  moŜe  występować  kombinacja  stopni  z  progami,  a  w  dolnych
progów  z  Ŝeberkami.  DłuŜsze  odcinki  korekcji  Ŝeberkowej  a  takŜe  progowej  powinny  być
w regularnych  odstępach  co  300  do  500  m  przegradzane  budowlą  z  trwalszego  materiału
i o silniejszej  konstrukcji,  np.  stopniem  kamiennym  na  zaprawie  lub  stopniem  betonowym
z okładziną kamienną. Budowle te spełniałyby rolę wzmacniającą Ŝeber.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 12. Korekcja Ŝeberkowa potoku: 1 – Ŝeberka Ŝelbetowe, 2 – pale słuŜące do umocowania Ŝeberek,

3 – naturalne dno koryta potoku, 4 – opaska faszynowa typu Seelinga, 5 – kiszki faszynowe, 6 – faszyna
luzem, 7 – pale faszynowe, 8 – drut [3]

4.5.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Do czego słuŜą stopnie?

Z jakich materiałów są wykonywane stopnie?

Do czego słuŜy korekcja progowa?

Z jakich materiałów wykonywane są progi?

Na czym polega wykonanie korekcji Ŝeberkowej?

4.5.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wybierz jedną z budowli poprzecznych ograniczających dno potoku górskiego, narysuj jej

schemat i objaśnij, z jakich elementów się składa.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

wybrać jedną z budowli poprzecznych ograniczających dno potoku górskiego,

narysować schemat wybranej budowli,

wyjaśnić jakie elementy wchodzą w skład tej budowli,

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

ołówek,

–

długopis,

–

kartka papieru formatu A4,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Po obejrzeniu materiału filmowego dotyczącego zabudowy potoków górskich wymień

przedstawione na filmie budowle poprzeczne ograniczające dno potoku górskiego oraz podaj
materiały i sprzęt potrzebny do ich wykonania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

wymienić pokazane na filmie budowle poprzeczne ograniczające dno potoku górskiego,

określić materiały do ich wykonania,

określić sprzęt do ich wykonania,

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

sprzęt audio-video,

–

długopis,

–

kartka papieru formatu A4,

–

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

4.5.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wyjaśnić, do czego słuŜą stopnie?

wymienić, z jakich materiałów wykonywane są stopnie na potokach
górskich?

wyjaśnić, do czego słuŜy korekcja progowa?

wyjaśnić, z jakich elementów składa się próg?

wymienić, z jakich materiałów wykonywane są progi?

wyjaśnić, jak wykonuje się korekcję Ŝeberkową?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6. Opaski brzegowe

4.6.1.

Materiał nauczania

Przy zabudowie roślinnej potoków górskich mają zastosowanie:

−−−−

opaski z jednej, z dwóch lub z trzech kiszek o średnicy 20-30 cm,

−−−−

opaski Seelinga.
Dla koryt o szerokości dna mniejszej od 2,0 m stosuje się opaski dwóch lub trzech kiszek

faszynowych o średnicy 20-30 cm. Dwie kiszki umieszcza się pionowo nad sobą, a trzecią
w nachyleniu skarpy.

Opaska Seelinga uŜywana jest do ochrony brzegu przede wszystkim przy korekcji progowej.

Szerokość opaski wynosi:

−−−−

dla koryt szerokości 2,0-4,0 m około 1,5 m,

−−−−

dla koryt szerszych od 2,0 m do 2,5 m.

Opaska składa się z dwóch warstw ściółek faszynowych o łącznej grubości 0,5 m

ciągniętych drutem ocynkowanym średnicy 3 mm na krzyŜ. Układa się je pomiędzy trzema

rzędami pali płotkowych, średnicy 10-12 cm i długości 1,5 m wbitych mijankowo w odstępach
co 1 m. Od strony wody kładzie się jedna nad drugą dwie kiszki faszynowe średnicy 25 cm
i jedną średnicy 15 cm. Przy opasce Seelinga stosuje się takie nachylenie poprzeczne aby róŜnica
wysokości skrajnych pali wynosiła 0,4 m. Pale dobija się po ubiciu ściółki i pokryciu jej
materiałem Ŝwirowym wykopanym w miejscu budowy. Kiszki przybija się palikami.

Opaski z faszynady mają zastosowanie tylko na specjalnie zagroŜonych odcinkach, na

przykład przy przekraczaniu starego koryta, dla zabezpieczenia bezpośrednio zagroŜonych
obiektów.

Obudowę boczną korekcji progowej stanowią opaski, których wysokość nad progami

wynosi  0,45  m.  Opaski  mogą  być  wykonane  z  kiszek  faszynowych,  odpowiednio  ułoŜonych
i przymocowanych do podłoŜa, z faszyny, z kamienia ułoŜonego na sucho, z kamienia ułoŜonego
na  cemencie,  z  elementów  siatkowo-kamiennych  i  z  betonu.  Przy  wykonywaniu  opasek  takŜe
waŜne jest ich posadowienie. Stopa fundamentu powinna sięgać, co najmniej 0,6 m poniŜej dna
korekcji.  Na  łukach  wklęsłych  opaski  naleŜy  zakładać  głębiej  i  szerzej.  Tutaj  opaski  powinny
być  silniejsze-kamienne  lub  betonowe.  Na  łukach  o  promieniach  poniŜej  100  m  naleŜy  dno
koryta w połowie obudować od strony zewnętrznej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 13. Opaska Seelinga: a – przekrój, b – widok z góry, 1 – warstwa świeŜej, zdolnej do porostu wikliny,

2 ziemia, 3 – kiszki wiklinowe, 4 – paliki, 5 – wiązanie drutem [3]

4.6.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakie znasz rodzaje opasek brzegowych?

Z jakich materiałów i za pomocą jakiego sprzętu są wykonywane opaski brzegowe?

Gdzie najczęściej stosujemy opaski Seelinga?

4.6.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeanalizuj konstrukcje opasek brzegowych, które znasz, podaj, z jakich elementów się

składają oraz jakie materiały i sprzęt potrzebny jest do ich wykonania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

wymienić rodzaje opasek brzegowych,

określić z jakich elementów się składają,

wymienić materiały potrzebne do wybudowania opaski brzegowej,

wymienić sprzęt potrzebny do ich wykonania,

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

ołówek,

−

długopis,

−

kartka papieru formatu A4,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Po obejrzeniu materiału filmowego dotyczącego wykonywania opaski brzegowej wymień

nieprawidłowości, które są przedstawione przy wykonywaniu opaski brzegowej oraz podaj
sposób prawidłowego wykonania opaski.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

wymienić pokazane na filmie dostrzeŜone nieprawidłowości przy wykonaniu opaski
brzegowej,

określić sposób wykonania opaski brzegowej i wyeliminowania błędów,

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

sprzęt audio-video,

–

długopis,

–

kartka papieru formatu A4,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

4.6.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wymienić rodzaje opasek brzegowych?

wymienić, z jakich materiałów wykonywane są opaski brzegowe?

wymienić, z jakich elementów składa się opaska brzegowa?

wyjaśnić, gdzie najczęściej stosujemy opaski Seelinga?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.7. śłoby, poprzeczki

4.7.1. Materiał nauczania

System regulacji za pomocą Ŝłobu polega na ujęciu wielkiej wody potoku w koryto

całkowicie  obudowane  kamieniami  lub  betonem.  śłoby  projektuje  się  tak,  aby  spadki  nie
przekraczały nachylenia wywołującego prędkości średnie od 4 do 6 m/s. Gdy naturalne spadki są
większe,  rozwija  się  trasę  lub  stosuje  kaskady.  Prędkości  nie  powinny  odbiegać  od  wartości
dopuszczalnych ze względu na materiał uŜyty do budowy Ŝłobu. Okładzina Ŝłobu powinna być
wykonana  z  materiału  o  większej  wytrzymałości  na  ścieranie  niŜ  prowadzone  korytem
rumowisko.  Zasadniczo  Ŝłób  buduje  się  poniŜej  zapory  przeciwrumowiskowej.  Kształt  koryta
zaleŜy od celu, któremu ma słuŜyć. Przy stosowaniu Ŝłobów, gdzie prowadzenie rumowiska jest
niedopuszczalne, mogą być uŜyte profile spłaszczone, jak trapez lub część koła. Natomiast tam,
gdzie  występuje  ruch  rumowiska,  a  w  związku  z  tym  konieczność  zwiększenia  siły  unoszącej,
profile muszą być głębsze.

Obudowa Ŝłobami stosowana jest najczęściej na ostatnim odcinku biegu potoku w tzw.

stoŜku usypowym. śłoby są kosztowne i dlatego budowane są tylko w obrębie waŜniejszych
osiedli, w pobliŜu tras komunikacyjnych itp., jeŜeli z powodu zbyt małego spadku nie moŜna
uŜyć korekcji progowej. śłób pozwala uzyskać małą szerokość i duŜą głębokość potoku, a więc
znaczną siłę poruszającą mimo braku większego spadku.

Są to budowle kosztowne, toteŜ naleŜy je stosować tylko tam, gdzie wymagają tego

specjalne względy, a zatem w wypadkach sporadycznych i raczej na krótkich odcinkach.
Budowę Ŝłobów musi poprzedzić dokładna obudowa biologiczna i techniczna obszaru
zbiorczego.

Budowę rozpoczynać naleŜy od starannego przygotowania podłoŜa. Materiał do budowy

łobów musi być twardy. Stosuje się: kamień na sucho, kamień na zaprawie cementowej, beton

oraz beton z okładziną kamienną. śłoby betonowe naleŜy stosować rzadziej i tylko przy małych
spadkach  i  czystej  wodzie.  W  Ŝłobach  kamiennych  układanie  kamienia  naleŜy  wykonywać
dłuŜszym wymiarem w kierunku wody. Profil  Ŝłobu obudowuje się poprzecznie, bez tworzenia
fug  podłuŜnych.  Szczelność  w  układaniu  bloków  kamiennych  musi  być  w  granicach  1cm.
Wykonanie  Ŝłobów  musi  być  dokładne  i  staranne.  To  jest  szczególnie  waŜne  przy  Ŝłobach
z kamienia  ułoŜonego  na  sucho.  Początek  Ŝłobu  od  góry  powinna  stanowić  zapora
rumowiskowa, a zakończenie u dołu stopień, będący przejściem do innego sposobu budowy.

Długość Ŝłobu zaleŜy od warunków lokalnych. DłuŜsze odcinki moŜna projektować tylko

w ośrodkach  zdrojowiskowych,  osiedlach  oraz  tam  gdzie  trasy  potoków  nie  da  się  przesunąć
poza  osiedla.  Krótkie  odcinki  Ŝłobów  są  stosowane  przy  przejściach  potoków  przez  główne
szlaki  komunikacyjne.  Odcinki  Ŝłobów  ochraniających  arterie  komunikacyjne  nie  powinny  być
dłuŜsze niŜ 100 m. Kształt przekroju poprzecznego Ŝłobu zaleŜy od miejsca przeznaczonego pod
budowę  w  starym  łoŜysku.  Profile  poprzeczne  naleŜy  z  reguły  stosować  dwojakiego  typu.
Trapezowe  z  dnem  łukowym  i  łukowate.  Trapezowe  tam,  gdzie  potok  nie  niesie  rumowiska,
a łukowe  tam,  gdzie  jest  spodziewany  pochód  rumowiska.  TakŜe  przy  budowie  Ŝłobów
wykonanych z kamienia na sucho naleŜy raczej stosować przekrój łukowy.

Ze względów oszczędnościowych trwałą obudowę Ŝłobu naleŜy wykonać w zasięgu

przepływu  średniej  wielkiej  wody.  W  związku  z  powyŜszym  wskazane  jest  stosowanie
złoŜonych kształtów przekroju poprzecznego Ŝłobu, jak np. trapez na trapezie, trapez na odcinku
koła,  prostokąt  na  odcinku  koła.  Takie  rozwiązanie  przekroju  poprzecznego  Ŝłobu  da  znaczne
oszczędności,  gdyŜ  obudowa  trwała  obejmuje  część  dolną  trapezu  lub  odcinka  koła  w  zasięgu
ś

redniej wielkiej wody, a część górną przekroju zabezpiecza się darniną lub faszyną.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W projekcie i realizacji naleŜy starać się pełny przekrój poprzeczny Ŝłobu zagłębić

w terenie. PodłoŜe Ŝłobu musi być odwodnione. Wszystkie występujące na trasie źródła muszą
być ujęte i odprowadzone do Ŝłobu.

Przy budowie Ŝłobów wykonywanych z kamienia ułoŜonego na sucho bezwzględnie naleŜy

stosować wzmocnienia w postaci regularnie rozmieszczonych Ŝeber oraz cementowanie
kamienia w dnie odśrodkowych ścian łuków. Odstęp Ŝeber wzmacniających powinien wahać się
od 10 m (małe przekroje) do 50 m (duŜe przekroje). Szerokość Ŝeber 1m (małe przekroje) do 2
m (duŜe przekroje).

Rys. 14. śłób betonowy z okładziną kamienną [3]

Teren zalewowy, po którym płynie wielka woda, plantuje się w jednostajnym spadku

poprzecznym, wahającym się w granicach kilku procent. Tak wykształcony przekrój poprzeczny
umacnia  się  za  pomocą  poprzeczek,  których  korony  układa  się  w  jego  zarysie,  a  splantowany
teren  obsadza  się  wikliną.  Odstęp  wzajemny  poprzeczek  zaleŜy  od  szerokości  Ŝwirowiska
i równa  się  w  przybliŜeniu  średniej  długości  sąsiednich  poprzeczek,  a  przy  bardzo  krótkich
budowach dochodzi do 1,5-krotnej ich długości.

Poprzeczki rozmieszcza się tak, aby znajdowały się po obu stronach przedłuŜenia progów.

Przy korekcji progowej stosuje się przewaŜnie poprzeczki płotkowe, a co piątą daje się
mocniejsze, przewaŜnie faszynowe. Poprzeczki płotkowe stosuje się dwurzędowo na podściółce
faszynowej. Płotki wykonuje się z pali średnicy 6-8 cm, długości 1,5 m, wbijanych, co 33 cm.
Powierzchnię między płotkami wypełnia się grubym Ŝwirem, a koronę brukuje otoczakami. Oba
płotki ściąga się drutem średnicy 3 mm.

Na nisko połoŜonych terenach, w starych koryciskach, przewaŜnie na dolnych odcinkach

większych potoków stosuje się poprzeczki z faszynady. Jeszcze jednym typem spotykanym dość
często poprzeczek są poprzeczki siatkowo-kamienne. Odległość między poprzeczkami na
chronionym odcinku nie powinna przekraczać 100 m, a ich łączna długość na hektarze
powierzchni powinna wynosić od 50 do 100 m.

4.7.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Na czym polega system regulacji za pomocą Ŝłobu?

Z jakich materiałów są wykonywane Ŝłoby?

Jakie są najczęściej stosowane profile poprzeczne Ŝłobów?

Jakie przyległe do potoku górskiego tereny powinny być chronione przez zabudowę
Ŝ

łobami?

Na czym polega system regulacji za pomocą poprzeczek?

Z jakich materiałów są wykonywane poprzeczki?

Jakie powinna być odległość między poprzeczkami?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.7.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Narysuj typowy przekrój poprzeczny Ŝłobu betonowego z okładziną kamienną lub rysunek

rozmieszczenia poprzeczek przy zabudowie potoku górskiego Sposób wykonania ćwiczenia.

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś

dokonać wyboru budowli,

narysować na kartce formatu A3 typowy rysunek przedstawiając Ŝłób betonowy z okładziną
kamienną lub rysunek rozmieszczenia poprzeczek przy zabudowie potoku górskiego,

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

–

ołówek,

–

kartka papieru formatu A3,

–

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Wybierz materiały i sprzęt potrzebny do wykonania poprzeczki oraz wykonaj poprzeczkę na

długości 10 mb.

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

dokonać wyboru materiałów do wykonania poprzeczki,

dokonać wyboru sprzętu do wykonania poprzeczki,

wykonać poprzeczkę na długości 10mb,

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

–

zestaw materiałów,

–

zestaw sprzętu,

–

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

4.7.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wyjaśnić, na czym polega regulacja potoku górskiego za pomocą Ŝłobu?

wymienić, z jakich materiałów wykonywane są Ŝłoby?

wyjaśnić, jakie są profile poprzeczne Ŝłobów?

wyjaśnić, na czym polega system regulacji za pomocą poprzeczek?

wymienić, z jakich materiałów wykonywane są poprzeczki?

wyjaśnić, jaka powinna być odległość między poprzeczkami?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.8. Zapory przeciwrumowiskowe

4.8.1. Materiał nauczania

Zapory przeciwrumowiskowe są jednym z podstawowych systemów walki z erozją liniową,

zwłaszcza  przy  wysokich  spadkach  koryta.  Zadanie  ich  polega  na  magazynowaniu
w wytworzonym  zbiorniku  rumowiska  transportowanego  przez  potok  oraz  na  złagodzeniu
spadku  podłuŜnego,  a  tym  samym  na  zmniejszeniu  prędkości  wody.  Przyczynia  się  to  do
powstrzymywania  erozji  dna  i  brzegów.  W  okresie  przed  załadowaniem  zbiorników  mają  one
takŜe znaczenie retencyjne. Niekiedy takie zapory mogą słuŜyć do stabilizacji stoków.

Zapora przeciwrumowiskowa powinna być wykonana prostopadle do biegu potoków.

Zamyka ona wówczas najkrótszą drogą dolinę potoku i wytwarza sztuczną przeszkodę zarówno
dla wody, jak i dla unoszonego przez nią materiału. Zapora musi być obiektem stabilnym a więc:
kamień  na  cemencie,  beton  z  okładziną  kamienną  lub  Ŝelbeton.  Dotyczy  to  głównie  korpusu
zapory  (części  przelewowej).  Skrzydła  o  duŜych  rozpiętościach  powinny  być  wykonane
w formie  wałów  ziemnych.  W  warunkach  obudowy  obszarów  zbiorczych  wysoko  połoŜonych,
materiałem  do  budowy  moŜe  być  kamień  ułoŜony  na  sucho  w  odpowiednio  wielkich
i wyprofilowanych blokach.

W wąskich dolinach są prostoliniowe lub łukowe (w rzucie poziomym), ale zawsze

obliczane jako mury wolnostojące. Gardło zapory przeciwrumowiskowej projektuje się na
przepływ Q

max

lub na przepływ WQ o prawdopodobieństwie 1–2% zaleŜnie od wartości

chronionego terenu. Grubość warstwy przelewającej się wody przyjmuje się nie większą niŜ 2 m.

Po kilkunastu latach zbiornik przy przegrodzie wypełnia się rumowiskiem i przestaje

spełniać  swoją  rolę.  Wówczas  naleŜy  w  razie  potrzeby  zbudować  drugą  przegrodę  powyŜej
pierwszej, w pobliŜu tego miejsca, gdzie poziom piętrzenia dotychczasowego zbiornika przecina
się  z  dnem  potoku.  Przy  wyborze  miejsca  budowy  naleŜy  kierować  się  warunkami
geologicznymi  i  zasadą  uzyskania  maksymalnej  pojemności  zbiornika  przy  z  góry  załoŜonej
wysokości drzewa.

Zapory przeciwrumowiskowe stosuje się przede wszystkim:

−

przy zabudowie górnego i środkowego odcinka potoku w celu pokonania spadu od 2 do 10 m.
Przy zaporze moŜe powstać zbiornik do 100 000 m

pojemności, przeznaczony dla

odkładów rumowiska,

−

jako pojedyncze budowle, rozpoczynające korekcję progową lub regulację systemem stopni,

−

jako pojedyncze budowle w krótkich i wąskich jarach i debrach do ochrony cieków
i zbiorników wodnych przed rumowiskiem.
Zabudowę tym systemem prowadzi się z dołu do góry, w miarę wypełnienia rumowiskiem

niŜej wybudowanych zbiorników.

Po podjęciu decyzji o budowie zapory przeciwrumowiskowej celem przechwycenia

rumowiska wleczonego jest ustalenie potrzebnej pojemności zbiornika.
Objętość czaszy określamy z relacji:

V

= W

zal

T A [m

]

gdzie:
V

–

projektowana objętość zbiornika

zal

– wskaźnik zalądowania [m

/rok/km

T – czas amortyzacji [lata],
A – powierzchnia zlewni [km

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Okres czasu odpowiadający pełnemu wypełnieniu się czaszy przyjmowany jest jako okres

50-letni. Obserwacje terenowe wykazują jednak, Ŝe ten przedział czasu jest znacznie krótszy
i wynosi około 20-25 lat.

W zaleŜności od przepływu miarodajnego, długości korony zapory, głębokości wody

w przelewie, warunków posadowienia oraz natęŜenia inwestycji w dolinie zapory
przeciwrumowiskowe dzielimy na: klasa zapory I, II, III.

Rys. 15. Zapora przeciwrumowiskowa betonowa: 1 – gardło, 2 – otwory do przepływu małej wody, 3 – ścianka

szczelna, 4 dren, 5 – bruk na sucho, 6 – palisada [6]

4.8.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakie jest główne zadanie zapór przeciwrumowiskowych?

Jak w stosunku do biegu potoku górskiego powinna być usytuowana zapora
przeciwrumowiskowa?

Z jakich materiałów buduje się zapory przeciwrumowiskowe?

Gdzie stosuje się zapory przeciwrumowiskowe?

Jak określa się pojemność zbiornika czaszy zapory przeciwrumowiskowej?

W zaleŜności od jakich kryteriów dzielimy zapory przeciwrumowiskowe na 3 klasy?

Jaki w rzeczywistości jest przedział czasu, w którym nastąpi wypełnienie się czaszy zapory
przeciwrumowiskowej?

4.8.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

W oparciu o następujące dane wylicz pojemność czaszy zapory przeciwrumowiskowej:
A – powierzchnia zlewni 60 km

zal

– wskaźnik zalądowania – 60 m

/rok/km

T – czas amortyzacji – 40 lat.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

przypomnieć wzór na wyliczanie objętości czaszy zapory przeciwrumowiskowej,

dokonać obliczeń pojemności czaszy,

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WyposaŜenie stanowiska pracy:

–

długopis,

–

kartka papieru formatu A3,

–

kalkulator,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Po obejrzeniu materiału filmowego dotyczącego prac konserwacyjnych wykonywanych

przy zaporze przeciwrumowiskowej określ orientacyjnie stopień wypełnienia czaszy zbiornika
zapory przeciwrumowiskowej oraz konieczne do wykonania roboty konserwacyjno-remontowe.

Sposób wykonania ćwiczenia.

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

określić procentowo stopień wypełnienia czaszy zapory przeciwrumowiskowej ,

określić rodzaje robót remontowo-konserwacyjnych potrzebnych do wykonania na
przedstawionej na filmie zaporze przeciwrumowiskowej,

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

sprzęt audio-video,

–

długopis,

–

kartka papieru formatu A4,

–

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

4.12.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wymienić, jakie jest główne zadanie zapory przeciwrumowiskowej?

wyjaśnić, jak w stosunku do biegu potoku powinna być usytuowana zapora
przeciwrumowiskowa?

wymienić materiały, z których buduje się zapory przeciwrumowiskowe?

wyjaśnić, gdzie stosuje się zapory przeciwrumowiskowe?

wyjaśnić, jak określa się pojemność czaszy zapory przeciwrumowiskowej?

wymienić kryteria, które bierze się pod uwagę przy podziale zapór
przeciwrumowiskowych na 3 klasy?

wyjaśnić, jaki w rzeczywistości jest przedział czasu, w którym nastąpi
wypełnienie się czaszy zapory przeciwrumowiskowej?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.9. Kontrola i odbiór robót

4.9.1. Materiał nauczania

Kontrolę wykonywanych robót związanych z zabudową potoków górskich przeprowadza

inspektor  nadzoru  inwestorskiego.  Inspektor  nadzoru  inwestorskiego  na  początku  powinien
zapoznać  się  z  dokumentacją  inwestycji,  z  warunkami  umowy  zawartej  przez  inwestora
z wykonawcą  robót,  z  planem  rzeczowo-finansowym  realizowanej  inwestycji.  Następnie
inspektor  nadzoru  przekazuje  protokólarnie  wyznaczonemu  przez  wykonawcę  kierownikowi
budowy  teren  budowy  wg  stanu  istniejącego,  wraz  z  odpowiednią  dokumentacją  techniczną
i geodezyjną,  oraz  dziennik  budowy.  Po  przekazaniu  terenu  budowy  inspektor  nadzoru
obowiązany  jest  przekonsultować  z  kierownikiem  budowy  projekt  organizacji  budowy.
Inspektor  nadzoru  powinien  dopilnować  sprawdzenia  przez  właściwą  słuŜbę  geodezyjną
wytyczenia  w  terenie  powstających  obiektów.  W  okresie  realizacji  budowy  inspektor  nadzoru
powinien  w  uzgodnieniu  z  kierownikiem  budowy  ustalić  w  miarę  moŜliwości  stałe  terminy
inspekcjonowania  budowy.  Częstotliwość  inspekcji  powinna  zaleŜeć  od  aktualnych  potrzeb.
KaŜdorazową  bytność  na  budowie  inspektor  nadzoru  powinien  odnotowywać  w  dzienniku
budowy, jak równieŜ wpisywać do dziennika decyzje własne oraz dopilnować wpisanie decyzji
lub  ustaleń  podjętych  komisyjnie.  W  czasie  bytności  na  budowie  inspektor  nadzoru  jest
obowiązany  systematycznie  kontrolować  postęp  nadzorowanych  robót  i  badać  zgodność  ich
przebiegu  z  obowiązującym  harmonogramem.  Systematyczne  kontrole  na  budowie  powinny
ocenić jakość dostarczanych i wykonywanych materiałów na budowie, prawidłowość wykonania
podstawowych robót konstrukcyjnych oraz staranność wykończenia poszczególnych elementów
i  całego  obiektu.  W  przypadku  stwierdzenia  złej  jakości  wbudowanych  materiałów,  czy  teŜ
niedostatecznej jakości wykonywanych robót lub doboru nieodpowiednich narzędzi lub sprzętu,
inspektor  nadzoru  powinien  niezwłocznie  zwrócić  na  to  uwagę  kierownikowi  budowy
i zamieścić odpowiednią uwagę w dzienniku budowy.

Podstawowym obowiązkiem zamawiającego (inwestora) jest dokonanie odbioru przedmiotu

zawartej umowy, a więc kompleksu obiektów, obiektów, części obiektów lub robót.

RozróŜnia się odbiory częściowe i końcowe. JeŜeli według umowy inwestora z generalnym

wykonawcą  robót  przedmiotem  odbioru  końcowego  ma  być  odbiór  kompleksu  lub  całości
obiektów i robót i robót poza obiektem wchodzącym w skład zadania inwestycyjnego, inwestor
obowiązany  jest  dokonać  odbioru  zakończonego  obiektu  jako  odbioru  częściowego.  Odbiór
częściowy  ma  na  celu  ocenę  techniczną  jakości  odbieranego  obiektu,  części  obiektu  lub  robót.
Odbiór częściowy robót zanikających lub ulegających zakryciu ma na celu takŜe:

−−−−

ustalenie, Ŝe roboty te zostały wykonane,

−−−−

sprawdzenie ilości i jakości wykonanych robót.
Odbiorami częściowymi powinny być objęte:

−−−−

roboty zanikające,

−−−−

części obiektu lub robót ulegające zakryciu,

−−−−

części obiektu (etapu) lub robót stanowiących całość robót zleconych do wykonania
jednemu podwykonawcy.
Do robót zanikających w przypadku zabudowy potoków górskich moŜemy zaliczyć: roboty

ziemne,  roboty  niwelacyjne,  roboty  rozbiórkowe.  Natomiast  do  robót  ulegających  zakryciu
moŜemy przykładowo zaliczyć: zbrojenie elementów konstrukcyjnych, róŜnego rodzaju izolacje,
przejścia  instalacji  elektrycznych,  wodociągowych,  kanalizacyjnych  itp.  Dokonanie  odbioru
częściowego  stwierdza  się  protokólarnie,  a  w  przypadku,  gdy  przedmiotem  odbioru  są  roboty
zanikające lub ulegające zakryciu protokół moŜe być zastąpiony wpisem do dziennika budowy.
Wady  i  usterki  stwierdzone  w  czasie  odbioru  powinny  być  usunięte  bezzwłocznie,  bądź  moŜe

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

być wyznaczony termin ich usunięcia. Protokół odbioru częściowego stanowi podstawę do
wystawienia faktury częściowej dla wykonawcy.

W świetle obowiązujących przepisów celem odbioru końcowego jest:

−−−−

sprawdzenie czy przedmiot odbioru został wykonany zgodnie z umową, projektem,
kosztorysem, normami państwowymi i innymi przepisami techniczno-budowlanymi oraz
zasadami wiedzy technicznej,

−−−−

określenie wartości technicznej przedmiotu odbioru,

−−−−

dokonanie ustaleń mających stanowić podstawę do określenia wynagrodzenia wykonawcy,

−−−−

przekazanie przedmiotu odbioru inwestorowi,

−−−−

stwierdzenie przydatności przedmiotu odbioru do uŜytku, potrzebne do uzyskania od
właściwego organu nadzoru budowlanego pozwolenia na uŜytkowanie.
Komisja odbiorowa powinna się zapoznać z przedstawionymi przez inspektora nadzoru

dokumentami, a szczególnie: umową o roboty budowlane, projektem – dokumentacją
techniczną, kosztorysami powykonawczymi, dziennikiem budowy, historią budowy.

Po sprawdzeniu powyŜszych dokumentów komisja odbiorowa sprawdza wykonany obiekt

wizualnie. Następnie zostaje sporządzony protokół odbioru końcowego zadania inwestycyjnego.

Wykonawca jest zobowiązany w terminie gwarancyjnym zawartym w umowie o roboty

wykonywać wszelkie roboty naprawcze, które będą zawarte w organizowanych przeglądach
gwarancyjnych.

4.9.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Kto jest zobowiązany do kontroli robót przy zabudowie potoków górskich?

Jakie są główne obowiązki inspektora nadzoru inwestorskiego w czasie realizacji
inwestycji?

Jakie rozróŜniamy odbiory?

Z jakimi dokumentami powinna się zapoznać komisja odbiorowa?

Do czego zobowiązany jest wykonawca w czasie trwania okresu gwarancyjnego?

4.9.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na podstawie wizji lokalnej wykonywanej inwestycji sprawdź czy wszystkie pozycje

z kosztorysu powykonawczego zostały wykonane w czasie jej realizacji.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeanalizować kosztorys powykonawczy,

sprawdzić ilościowe i jakościowe wykonanie poszczególnych elementów zadania,

dokonać porównania,

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

–

kosztorys powykonawczy,

–

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Na podstawie wizji lokalnej sprawdź prawidłowość wykonania trwających robót

związanych z zabudową potoku górskiego oraz wskaŜ występujące nieprawidłowości, jeśli takie
występują.

Sposób wykonania ćwiczenia.

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeanalizować kosztorys ofertowy,

sprawdzić ilościowe i jakościowe wykonanie poszczególnych elementów zadania,

wskazać ewentualne nieprawidłowości przy wykonywaniu inwestycji,

wskazać sposoby prawidłowej realizacji dostrzeŜonych nieprawidłowości,

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

–

kosztorys ofertowy,

–

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

4.9.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wymienić, kto jest zobowiązany do kontroli robót przy zabudowie potoków
górskich?

wyjaśnić, jakie są główne obowiązki inspektora nadzoru inwestorskiego
w czasie realizacji inwestycji?

wymienić, jakie rozróŜniamy odbiory?

wymienić, z jakimi dokumentami powinna się zapoznać komisja odbiorowa?

wyjaśnić, do czego zobowiązany jest wykonawca w czasie trwania okresu
gwarancyjnego?

wypełnić na podstawie załączonej dokumentacji budowy protokół odbioru
końcowego robót?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.10. Roboty remontowe

4.10.1. Materiał nauczania

Roboty remontowe i konserwacyjne na potokach górskich powinny być wykonywane

w oparciu o protokoły przeglądów okresowych wiosennych i jesiennych tych potoków oraz
o

protokoły z przeglądów doraźnych po przejściu wielkich wód. Dodatkowo główne budowle

regulacyjne umiejscowione w potoku górskim powinny mieć wykonywaną co 5 lat ocenę stanu
technicznego  i  bezpieczeństwa  zgodnie  z  wymogami  Prawa  Budowlanego.  Taka  ocena  stanu
techniczna  zawiera  opis  techniczny  danej  budowli  sporządzony  w  oparciu  o  badania
geologiczne,  hydrauliczne,  sklerometryczne  –  przy  badaniach  budowli  betonowych
i Ŝelbetowych.  Ocena  stanu  technicznego  budowli  jest  równieŜ  podstawowym  dokumentem  na
podstawie,  którego  naleŜy  po  zapoznaniu  się  z  jej  wnioskami  wykonywać  roboty
konserwacyjno-remontowe  dla  danej  budowli.  Przeglądy  okresowe  i  doraźne  są  organizowane
przez  zarządcę,  właściciela  potoku  górskiego.  W  czasie  przeglądu  budowli  sporządzany  jest
protokół określający rodzaj i wielkość robót, jaka powinna zostać wykonana. Dokonywana jest
analiza stopnia zniszczenia poszczególnych budowli regulacyjnych. W czasie takiego przeglądu
w  protokole  powinny  być  umieszczone  rodzaje  robót,  które  naleŜy  wykonać  i  na  jakich
budowlach  wraz  z  określeniem  ich  wielkości.  W  celu  prawidłowej  lokalizacji  danego  rodzaju
prac  remontowych  naleŜy  je  przedstawiać  zgodnie  z  kilometraŜem  potoku  górskiego.  Istnieje
równieŜ konieczność wykonania dokumentacji fotograficznej poszczególnych odcinków potoku
górskiego, które uległy zniszczeniu.

Po dokonaniu przeglądu odpowiednie słuŜby zarządcy potoku górskiego sporządzają

przedmiar robót i kosztorysy inwestorskie na wykonanie robót konserwacyjno-remontowych na
danym  potoku  górskim.  Kosztorysy  inwestorskie  zawierają  poszczególne  prace  remontowo-
-konserwacyjne,  sposoby  naprawy  budowli  regulacyjnych,  które  naleŜy  wykonać  wraz  z  ich
lokalizacją oraz wykazem ilościowym materiałów i sprzętu, który jest potrzebny na prawidłowe
wykonanie całego zakresu robót remontowych. JeŜeli zniszczenia są bardzo duŜe wtedy istnieje
konieczność wykonania nowych umocnień, budowli regulacyjnych, co moŜe wiązać się potrzebą
wykonania  robót  rozbiórkowych  pozostałych  istniejących  elementów  zabudowy  potoku
górskiego.

Wykonywanie robót konserwacyjno – remontowych na budowlach słuŜących zabudowie

potoków górskich powinno być wykonywane przez wyspecjalizowane posiadające odpowiednie
doświadczenie firmy wykonawcze posiadające wyspecjalizowaną kadrę kierowniczą oraz
wyspecjalizowaną kadrę wykonującą poszczególne rodzaje robót. Wykonywanie robót powinno
odbywać się pod kontrolą inspektora nadzoru inwestorskiego, zgodnie ze sztuką budowlaną oraz
obowiązującymi normami i przepisami prawnymi.

Technologia wykonywania robót remontowo-konserwacyjnych na terenach gdzie potok

górski płynie w obrębie parku narodowego lub rezerwatu przyrody powinna uwzględniać
równieŜ czynniki ochrony środowiska.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.10.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

W oparciu o jakie dokumenty powinny być wykonywane roboty remontowo-konserwacyjne
na potokach górskich?

Jakie rodzaje przeglądów powinny być organizowane przez zarządcę potoku górskiego?

Co ile lat powinna być wykonywana ocena stanu technicznego?

W oparciu o jakie badania powstaje ocena stanu technicznego?

Co powinien zawierać protokół przeglądu potoku górskiego?

Jakie firmy powinny wykonywać prace remontowo-konserwacyjne na potokach górskich?

4.10.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ stopień zniszczenia opaski brzegowej na danym odcinku potoku górskiego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

dokonać przeglądu wizualnego opaski brzegowej,

dokonać obmiaru przy pomocy taśmy pomiarowej zniszczonych miejsc opaski,

zapisać wyniki pomiaru,

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

–

taśma pomiarowa,

–

długopis,

–

notatnik,

–

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Po obejrzeniu materiału filmowego dotyczącego robót remontowych wykonywanych na

budowlach potoków górskich określ, jakie roboty remontowe naleŜy wykonać na
poszczególnych budowlach, które zostały wykonane w celu zabudowy potoku górskiego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić jakie roboty remontowe naleŜy wykonać na poszczególnych budowlach,

określić materiały i sprzęt do wykonania powyŜszych robót remontowych,

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

–

sprzęt audio-video,

–

długopis,

–

kartka papieru formatu A4,

–

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.10.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wymienić, w oparciu o jakie dokumenty powinny być wykonywane roboty
remontowo-konserwacyjne na potokach górskich?

wyjaśnić, jakie rodzaje przeglądów powinny być organizowane przez
zarządcę potoku górskiego?

wyjaśnić, co ile lat powinna być wykonywana ocena stanu technicznego?

wyjaśnić, w oparciu jakie badania powstaje ocena stanu technicznego?

wyjaśnić, co powinien zawierać protokół przeglądu potoku górskiego?

określić stopień zniszczenia budowli regulacyjnej po przejściu wielkiej
wody?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.11. Przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony

przeciwpoŜarowej oraz ochrony środowiska

4.11.1. Materiał nauczania

Przy wykonywaniu robót ziemnych naleŜy bardzo ściśle przestrzegać przepisów bhp.

Roboty ziemne muszą być prowadzone zgodnie z dokumentacją, która powinna podać stopień
zmechanizowania robót. Teren, na którym prowadzi się roboty ziemne naleŜy ogrodzić, a jeŜeli
ze względu na duŜy obszar nie jest to moŜliwe, trzeba ogrodzić wszystkie doły i ustawić tablice
ostrzegawcze.

Roboty ziemne o niewielkim zakresie naleŜy wykonywać ręcznie za pomocą narzędzi

odpowiednich do kategorii odspajanego gruntu. Do odspajania tych gruntów słuŜą: szufle,
łopaty, oskardy. Podczas ręcznego prowadzenia robót robotnicy powinni być ustawieni w takich
odległościach od siebie, aby narzędziami nie mogli spowodować wypadku. Robotników
pracujących w wodzie lub w gruntach wilgotnych naleŜy zaopatrzyć w buty gumowe.

Przy robotach ziemnych wykonywanych mechanicznie istnieje większe niebezpieczeństwo

wydarzenia  się  nieszczęśliwego  wypadku.  Do  prac  wykonywanych  sprzętem  mechanicznym
wolno  dopuszczać  jedynie  pracowników  mających  do  tego  uprawnienia.  Podczas  pracy
w kabinie  operatora  nie  mogą  przebywać  osoby  postronne.  W  pobliŜu  pracujących  maszyn  nie
mogą przebywać osoby nienaleŜące do obsługi maszyny i do nadzoru, a szczególnie wzbronione
jest przebywanie robotników pod wysięgnikami koparek.

Przy prowadzeniu robót faszynowych i umocnieniowych podczas donoszenia lub

przerzucania  materiału  umocnieniowego  przez  przeszkody  oraz  przycinaniu  elementów
większych na mniejsze naleŜy uwaŜać, aby nie spowodować uszkodzeń ciała, a zwłaszcza oczu,
stojących  lub  pracujących  obok  robotników.  Wszelkie  roboty  umocnieniowe  muszą  być
wykonywane w rękawicach ochronnych. Układanie faszyny i kiszek faszynowych nie powinno
odbywać się w temperaturze niŜszej od +5º C, ze względu na konieczność częstego zanurzania
rąk w wodzie. Młoty do wbijania pali zwane babami powinny być dobrze osadzone na trzonku
i zaklinowane klinami stalowymi lub drewnianymi. Przy wykonywaniu  umocnień na głębokich
potokach naleŜy kaŜdą grupę zabezpieczyć w sprzęt ratowniczy.

Przy robotach związanych z zabudową potoków górskich naleŜy teŜ przestrzegać przepisów

związanych z ochroną przeciwpoŜarową. Szczególnie wiąŜe się to z magazynowaniem
materiałów, które będą uŜyte do wbudowania.

Przepisy ochrony środowiska mają równieŜ zastosowanie przy wykonywaniu zabudowy

potoków  górskich.  Szczególnie  wiąŜe  się  to  z  wykonywaniem  prac  zabezpieczających  na
odcinkach  potoków,  które  znajdują  się  w  obrębach  parków  narodowych,  ścisłych  rezerwatów
przyrody, obszarów chronionych. Prowadząc prace na chronionym obszarze wykonujący roboty
powinien  prowadzić  je  zgodnie  z  warunkami  uzgodnionymi  podczas  wykonywania
dokumentacji  projektowej.  Na  etapie  wykonywania  dokumentacji  powinien  być  sporządzony
raport oddziaływania na środowisko planowanej inwestycji. NaleŜy chronić wody potoku przed
zanieczyszczeniem oraz przyległy teren.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.11.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

W jakiej temperaturze powinno odbywać się układanie faszyny i kiszek faszynowych?

Jakie rodzaje narzędzi słuŜą do ręcznego odspajania gruntów?

Kto nie powinien przebywać w pobliŜu pracujących maszyn budowlanych?

W jaki sprzęt powinni być zaopatrzeni pracownicy wykonujący prace umocnieniowe na
głębokich potokach?

4.11.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wymień podstawowe przepisy bhp, które powinny być stosowane przy wykonywaniu robót

związanych z zabudową potoków górskich.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

wypisać przepisy bhp stosowane przy wykonywaniu robót związanych z zabudową potoków
górskich,

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

–

długopis,

–

kartka papieru A3,

–

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

4.11.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wymienić, w jakiej temperaturze powinno się wykonywać roboty związane
z układaniem faszyny i kiszek faszynowych?

wymienić, jakie narzędzia słuŜą do ręcznego odspajania gruntów?

wyjaśnić, w jaki sprzęt powinni być zaopatrzeni pracownicy wykonujący
roboty umocnieniowe na głębokich potokach górskich?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

Przeczytaj uwaŜnie instrukcję.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

Dodatkowo otrzymałeś oddzielną kartkę na brudnopis, poniewaŜ w niektórych zadaniach
musisz dokonać obliczeń.

Test zawiera 21 zadań dotyczących zabudowy potoków górskich. Są to zadania
wielokrotnego wyboru i tylko jedna odpowiedź jest prawidłowa.

Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi, prawidłową odpowiedź zaznacz
X (w przypadku pomyłki naleŜy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową).

Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.

Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóŜ jego rozwiązanie
na później.

Na rozwiązanie testu masz 30 min.

Powodzenia!

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

Naturalny proces niszczenia powierzchni ziemi przez wiatr i wodę nazywany jest
a)

trzęsieniem ziemi.

tarasowaniem.

depresją.

erozją.

Część szczytowa, górna potoku górskiego to
a)

obszar zbiorczy.

stoŜek napływowy.

szyja.

wirowisko.

Najczęściej usuwiska powstają w części potoku górskiego zwanej
a)

szyją.

obszarem zbiorczym.

stoŜkiem usypowy.

ujściem potoku do większego odbiornika.

redni czas na jaki projektuje się czaszę zapory przeciwrumowiskowej wynosi

5 lat.

10 lat.

80 lat.

50 lat.

Zaporę przeciwrumowiskową wykonuje się z
a)

drewna.

faszyny.

stali.

betonu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Do kontroli robót przy zabudowie potoków górskich zobowiązany jest
a)

kierownik budowy.

inspektor nadzoru.

majster budowy.

prezes zarządu.

Rumowisko osadza się w części zapory rumowiskowej zwanej
a)

łobem zapory.

palisadą.

cianką szczelną.

czaszą zapory.

Tarasowanie schodkowe stosujemy przy spadkach
a)

2-5 %.

20-30%.

10-15 %.

5-10 %.

Odległość między poprzeczkami na chronionym odcinku nie powinna przekraczać
a)

50 m.

10 m.

100 m.

40 m.

10.

System regulacji za pomocą Ŝłobu polega na
a)

retencjonowaniu wody w korycie potoku górskiego.

ujęciu wielkiej wody potoku w koryto całkowicie obudowane kamieniami lub betonem.

wykonaniu zabudowy przy ujściu potoku do odbiornika (większej rzeki górskiej).

skierowaniu głównego nurtu potoku górskiego w pobliŜe lewego brzegu.

11.

Zapora przeciwrumowiskowa powinna być usytuowana w stosunku do biegu potoku
górskiego
a)

równolegle i/lub prostopadle.

wyłącznie prostopadle.

wyłącznie równolegle.

nie powinna być usytuowana w pobliŜu potoku górskiego.

12.

Do ręcznego odspajania gruntu stosujemy narzędzie zwane
a)

niwelatorem.

łatą wodowskazową.

oskardem.

igłofiltrem.

13.

Płotkowanie wykonujemy z
a)

rumowiska skalnego.

płyt betonowych.

wieŜej wikliny, palików.

zalesiania drzewami.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14.

Potoki dzielimy na 3 elementy ze względu na
a)

rodzaj rumowiska.

denudację.

spadek.

czystość wody.

15.

Kiszki faszynowe stosowane do zabudowy potoków mają średnicę
a)

20 cm.

50-70 cm.

1,0-2,0 m.

30-40 cm.

16.

NajwaŜniejszym czynnikiem przy projektowaniu i wykonywaniu progów jest
a)

zdolność do retencji wody.

zdolność do zatrzymywania wielkiej wody.

szczelność progu.

wysokość progu.

17.

Dolna część potoku górskiego nazywa się
a)

łoŜyskiem.

szyją.

obszarem zbiorczym.

stoŜkiem usypowym.

18.

Przegląd przeprowadzany po przejściu wielkich wód nazywamy
a)

powodziowym.

okresowym jesiennym.

okresowym wiosennym.

doraźnym.

19.

Robotnicy wykonujący prace umocnieniowe na potokach o duŜych głębokościach powinni
być zaopatrzeni w
a)

buty gumowe.

rękawice ochronne.

sprzęt ratunkowy.

ubrania drelichowe.

20.

Najczęściej roboty ziemne przy zabudowie potoków górskich wykonuje się
a)

barką pływająca.

węgielnicą.

betoniarką.

koparką.

21.

Koryto w Ŝłobie powinno być obudowane przy pomocy
a)

stali.

wikliny.

drzew liściastych.

kamieni, betonu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko:……………………………………………………..

Zabudowa potoków górskich

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

LITERATURA

Begermann W., Schiechti H.: InŜynieria ekologiczna w budownictwie wodnym i ziemnym.
Arkady, Warszawa 1999

Ciepielowski A., Kiciński T.: Budownictwo wodne. Cz. I. WSiP, Warszawa 1990

Praca zbiorowa – Poradnik majstra budowlanego. WRiL, Warszawa 1971

Ratomski J.: Podstawy projektowania zabudowy potoków górskich Wydawnictwo
Politechniki Krakowskiej, Kraków 2006

Ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne. Dz.U. 2001 nr 115 poz. 1229

Ustawa z dnia 7 lipca 1994r. – Prawo budowlane

Czasopisma:

−

Gospodarka Wodna

−

InŜynieria i Budownictwo