WYKŁAD I
Późne średniowiecze: początek – wstąpienie na tron Kazimierza Wielkiego – lata 30. XIV wieku; koniec –
hołd pruski, krzyżacy, bunty i rewolucje o charakterze ustrojowym, tj. lata 20. XVI wieku.
Lata panowania Kazimierza Wielkiego – nowa epoka w sferze polityki, kultury prawnej i pisma, do XIV
wieku wykształcone jest tylko wyższe duchowieństwo, elity intelektualne i nieliczni ludzie; w XIV wieku –
lata 30., 40. – mniej więcej kończy się proces chrystianizacji ziem polskich, następuje wzrost roli szkół i
rolnictwa.
Polska – granice terytorialne po II pokoju toruńskim, Śląsk – raczej sąsiad niż centrum zainteresowania.
Kultura umysłowa – poglądy wyznaniowe w danej epoce i klimat kulturalny (emocje), mentalność,
wrażliwość postaw; nie jest zjawiskiem jednolitym, trzeba traktować niektóre kręgi bardzo indywidualnie.
PODZIAŁ SPOŁECZŃSTWA WEDŁUG LUDZI ŚREDNIOWIECZA: pracujący, modlący, broniący.
ŚRODOWISKA I FORMY KULTURY:
1. Ludzie wiedzy:
a. Uczeni uniwersyteccy (osiągali najwyższe stopnie naukowe)
b. Profesjonaliści słowa pisanego (zatrudnieni w kancelariach, notariusze, nauczyciele,
kopiści ksiąg)
c.
Praktycznie wykształceni, np. lekarze i aptekarze
d. Studenci uniwersyteccy i scholarze (tzw. „ubodzy wykształceni”) – grupa przechodnia,
student mógł stać się np. uczonym
2. Kler świecki:
a. Biskupi
b. Kardynałowie
c.
Kanonicy
3. Klasztory:
a. Zakony mnisze (benedyktyni, cystersi)
b. Zakony mendykanckie (dominikanie, franciszkanie, bernardyni) – żebracze, prowadzą
szkoły w miastach
4. Miasta i mieszczaństwo:
a. Podział wg klas podatkowych:
Główne miasta (około 15 tys. Mieszkańców) : Kraków, Gdańsk, Poznań,
Toruń, Elbląg, Lwów
5000 – 1500 mieszkańców: lublin, Płock, Sandomierz, stara warszawa
100-1000 mieszkańców
300-500 mieszkańców
b. Mieszkańcy: kupcy, rzemieślnicy, mieszczanie, rolnicy i ludzie wierzy – społeczeństwo
bardzo zróżnicowane, pod każdym względem
5. Dwór i życie dworskie – bardzo zacofane w stosunku do krajów zachodniej Europy
6. Szlachta – bardzo zróżnicowany stan
7. Chłopi
8. Margines społeczny
WYKŁAD II
Poziomy kształcenia w Polsce późnośredniowiecznej:
Uniwersytety
szkoły katedralne i kolegiackie – powstawały przy kolegiach i kolegiatach
szkoły parafialne
nauczanie domowe
szkoły miejskie – odróżniające się tym, że uczono w językach rodzimych; były tylko w
największych polskich miastach; powstały aby uczyć przydatnych rzeczy, jak księgowość itp. A
nie śpiewania psalmów, które zwykłemu człowiekowi było wtedy niepotrzebne
Szkoły katedralne – nauczanie oparte na analizie tekstów biblijnych i sakralnych (psalmy); rozkwit w
epoce renesansu karolińskiego, bo jest wtedy wielkie zapotrzebowanie na duchownych
1179 rok – Sobór laterański III
1215 – sobór laterański IV - sobory nakazywały zakładanie szkół przy katedrach biskupich i zalecały
tworzenie szkół przy parafiach;
Hipoteza – pierwsze szkoły katedralne powstają za panowania pierwszych Piastów
NAJSTARSZE (największe, najlepsze i najbardziej znaczące) SZKOŁY KATEDRALNE: Gniezno, Poznań,
Kraków (najlepsza!)
PROGRAM SZKOŁ KATEDRALNYCH (dla całej Europy):
7 sztuk wyzwolonych :
trivium (gramatyka, retoryka, dialektyka) i quadrivium (muzyka, arytmetyka, geometria, astronomia)
Etapy kształcenia: modlitwy (w 1-szej kolejności, najważniejsze!, sylabizowanie, czytanie i podstawy
łaciny - pierwszy podr „Ars Minor” A. Donata (IV w.), nauka pisania „Dystychy moralne” Kotana,
„Antigameratus” Frowinusa (kanonika krak; 1320 r.), „Doctrinale peurorum” Aleksander de Villa Dei
II p. XV wieku – wszystkie parafie mają szkoły!! Najsłynniejsza jest ta przy kościele mariackim
Stereotyp – miejscy księża są niedouczeni, leniwi, wymijający się z obowiązków
WYKŁAD III
Uniwersytet – wspólnota uczących się i uczonych, posiada autonomię i nie podlega lokalnym
władzom świeckim ani duchownym; najwyższą władzę sprawuje rektor; 2 najstarsze – Bolonia i
Paryż (modele do funkcjonowania kolejnych, zaczęły formować się spontanicznie przy szkołach
parafialnych i katedralnych); uznawany był za trzecią władzę (po papieżu i cesarzu);
UNIWERSYTET PARYSKI- 1150/1211, spowiednikiem Ludwika IX i fundatorem kolegium na UP
był Robert Sorbon (1201-1274) i od niego wzięła się nazwa;
luźna federacja 4 wydziałów – sztuk wyzwolonych (rektor wydziału miał władzę; aby
móc studiować na innych wydziałach trzeba było ukończyć ten wydział, stąd był on
najliczniejszy; najniższy stopień na całej uczelni – BAKAŁARZ SZTUK WYZWOLONYCH),
prawa kanonicznego, medycyny i teologii (najbardziej elitarny wydział)
UNIWERSYTET BOLOŃSKI – 1085-1155; powstał z przywileju Barbarossy.
FUNDACJE UNIWERSYTECKIE NA TERENIE KRÓLESTWA POLSKIEGO I RZESZY NIEMIECKIEJ:
Praga (1348; I w Europie Środkowej); Kraków (1364), Wiedeń (1365), Heidelberg (1368; medycyna),
Erfurt (1379/1392), Kolonia (1388), Lipsk (1409), Rostock (1419)
Karol IV Luksemburg rozpoczął panowanie w 1346 roku; cesarz rzymski, król Czech, mający cele
intelektualne; dzięki niemu wiele miast włoskich otrzymało przywileje uniwersyteckie
1386 r. – w Polsce podjęto próbę złożenia uniwersytetu w Chełmnie; papież wydał bullę, która na to
pozwalała, Krzyżacy jednak nie założyli uniwersytetu; nie powstał również uniwersytet we Wrocławiu
Czasu panowania Kazimierza Wielkiego – kodyfikacja prawa; reformy prawne; mnóstwo zmian itd.
UNIWERSYTET KRAKOWSKI
Trudne początki; Lata 50. XIV wieku – Kazimierz Wielki rozpoczął przygotowania do
założenia uniwersytetu; właściwe starania o utworzenie – rok 1363
12.V.1364 – wydanie przez króla wielkiego przywileju stanowiącego powstanie UK; w
drugim przywileju władcy Krakowa zrzekli się władzy nad studentami;
Miał 4 katedry: sztuk wyzwolonych, prawa kanonicznego, prawa rzym. i medycyny
Nie wiadomo gdzie była siedziba (hipoteza: miasto Kazimierz)
Udało się wypromować bakałarzy
Nie wiadomo kiedy nastąpił upadek (hipoteza: śmierć K. Wielkiego) i dlaczego
nastąpił (hipoteza: brak wydziału teologii; kwestie finansowe)
XII 1390 – mowa Bartłomieja z Jasła, I mowa z okazji odnowienia uczelni : „…by
pocieszyć żaków czerpiących radość z nauki…”
1390-1400 – odnowienie życia uniwersyteckiego w Krakowie
o
Mateusz z Krakowa – rola trudno uchwytna, ale silna, wykształcony wrócił
do Krakowa z nadzieją, że znajdzie pracę na UK
o
Bartłomiej z Jasła
o
Stanisław ze Skarbimierza – 1396r, został spowiednikiem Królowej Jadwigi;
pierwszy rektor UK; związany z wydziałem prawa, 1385 – mgr sztuk
wyzwolonych na u. w Pradze, autor traktatów antyhusyckich, doktor prawa
kan, wygłosił wiele kazań poświęconych sprawom państwa (bardzo różnym)
o
Mikołaj z Gorzkowa
o
Mikołaj Wigandi z Krakowa
o
Mikołaj z Błonia – 1414 – 1427 studia na UK, najwybitniejszy polski
kaznodzieja XV wieku, autor zbioru kazań i podręcznika dla duszpasterzy, z
którego bardzo często i chętnie oni korzystali
1397 r. – bulla Bonifacego IX zezwalająca na utworzenie wydz teol. na UK
1397 r. – bursa dla studentów litewskich w Pradze ufundowana przez Jadwigę na
przekór krakowianom, którzy nie starali się wystarczająco dobrze o wskrzeszenie UK
26.VII.1400 – odnowienie UK; przyczyniła się śmierć Jadwigi, która w testamencie
przekazała na ten cel wiele kosztowności
Profesorowie – większość duchownych kanoników kapituły krakowskiej; od XV wieku
zaczęli pojawiać się świeccy profesorowie medycyny
Najważniejsza osoba – rektor, pierwszym był Stanisław ze Skarbimierza; dużym
wydarzeniem było wybieranie nowego rektora; czasem zostawał nim człowiek
zupełnie niewykształcony – krewny osoby wpływowej, od 1406 roku rektorami
zostawali wykwalifikowani profesorowie UK
FORMY KSZTAŁCENIA: ćwiczenia, wykłady – omówienie lektury z autorskim
komentarzem oraz dysputy – raz w tygodniu, nie było wtedy innych zajęć, bakałarze
chcący uzyskać tytuł magistra musieli uczęszczać i minimum 3x/semestr zabrać głos
Najbardziej uroczysty dzień – nadanie licencji nowym mistrzom, Dzień Arystotelesa
WYDZIAŁ SZTUK WYZWOLONYCH
o
Aby uzyskać najniższy stopień uczeń musiał wysłuchać 11 lektur („Ars
minor” Donata, „Doctrinale Puerorum Aleksandra de Villa Dei, podręcznika
o budowie kalendarza kościelnego, „Summuale logicales” Piotra Hiszpana
oraz dzieł Arystotelesa, na które przeznaczone było 14 miesięcy i 2 tyg)
o
Najniższy stopień = 2 lata (prymusi), 3-4 lata (przeciętni(
o
Wyższy stopień – mistrz sztuk wyzwolonych: 9 dzieł Arystotelesa (38
miesięcy), Theorica Planetarum (podręcznik astronomii), podręcznik do
arytmetyki i geometrii Euklides
o
Jan z Dąbrówki – autor kom do Kroniki W. Kadłubka, wtedy weszła do lektur
o
Koniec I połowy XV wieku – zainteresowani językiem polskim;
Jakub Parkosz z Żurawic napisał pierwszą pracę o ort jęz pol;
1405 r – fund katedry astronomii Jana Stobnera, KRAKOWSKA SZKOŁA ASTRONOMII
WYDZIAŁ PRAWA: Dekret Gracjana, Liber Extra, Liber Sextus, Klementyna
WYDZIAŁ MEDYCYNY:
o
w Krakowie zaraza dżumy i cholery – przyczyna zainteresowania wydziałem
o
profesorowie powiązani z europejskimi uniwersytetami
o
rozkwit nastąpił w II połowie XV wieku
o
profesorowie blisko powiązani z dworem królewskim; leczyli władców
WYDZIAŁ TEOLOGII (najbardziej elitarny!)
o
Tylko 3 profesorów, wykładali oni PŚ i „Sentencje” Piotra Lombarda
o
Zdobycie stopnie trudniejsze niż na innych wydziałach – studia około 8lat
o
Benedykt Hesse – naj przedstawiciel WT, 6xrektor UK, autor komentarzy do
dzieł Arystotelesa, Lombarda i Ewangelii Św. Mateusza; autor traktatu
dowodzącego wyższość soboru nad papieżem i o obrocie rentą feudalną
KRAKOWSKA SZKOŁA TEOLOGII
o
Ojciec duchowy: Mateusz z Krakowa
o
Doktryna koncyliarystyczna - idea wyższości soboru nad papieżem
o
Augustianizm nominalizujący – pojęcia abstrakcyjne nie mają
odpowiedników tak jak pojęcia jednostkowe
o
Devotio moderna – indywidualna modlitwa i odejście od hucznych rytuałów
STUDENT
o
Z różnych rejonów, z różnych środowisk
o
Elita: synowie możnowładców (wąska grupa)
o
Szersze środowisko – mieszkańcy Krakowa (różne grupy społ.)
o
Ok 40% studentów zza granicy
o
60-80% studentów z miast średnich, małych i wsi
o
Wszyscy mieli problemy finansowe
o
Zarabiali w różny sposób – jako służba, korepetytorzy, pracownicy fizyczni,
artyści, żebracy, wróżbici itd.
o
16.10 – dzień Św. Gawła – walki kogutów (nielegalne), koguty w prezencie
dla wykładowców, doktoratów i mistrzów, zabawy studenckie
WYKŁAD IV
KSIĄŻKI I BIBLIOTEKI
Ośrodki produkcji książki rękopiśmiennej:
1. Klasztory
a. w późnym średniowieczu punkt ciężkości produkcji książek przenosi się do miast
b. klasztor w Tyńcu – od początku jego istnienia gromadzona jest liczna biblioteka,
opaci, których było na to stać wchodzili w posiadanie literatury przez kupno jej w
Krakowskich Warsztatach Rękopiśmiennych
2. Miasto: uniwersytety i szkoły
a. Najczęściej – książka brzydka, kopiowana na własne potrzeby
b. Przepisywali ją wszyscy – profesorowie i studenci
c.
Rozwinął się obyczaj przepisywania ksiąg za pieniądze – biedniejsi dla bogatszych
d. Jakie teksty kopiowano? Podręczniki, psałterze, kazania, poradniki spowiednictwa i
inne przydatne w pracy duszpasterzy , teksty prawnicze
e. Zaczęto kopiować tekst pod dyktando
3. Kopiowanie ksiąg za opłatą
a. Wszyscy którzy kopiowali księgi za opłatą, mający jeszcze inne źródło dochodu i nie
będący katedralisami
4. Zawodowi producenci książki rękopiśmiennej luksusowej – katedralisi
a. Książki świecie lub kościelne,
b. Na działalność zezwalał biskup
c.
Tworzono na potrzeby bardzo różnych klasztorów
d. 1420 – Karta Praw Miejskich Głubczyc w warsztacie Mikołaja Brevis’a w Krakowie
Odbiorcy książki:
1. Dwór królewski, kancelaria królewska
a. Dar dla kościołów i klasztorów
b. fachowy podręcznik w kancelarii królewskiej
c.
modlitewnik
2. Kościoły i klasztory
3. Miasta i mieszczenie
a. Kancelarie miejskie – przy nich powstawały biblioteki zawierające literaturę fachową
b. Kościoły miejskie – w ich bibliotekach przeważa literatura sakralna, ale jest też inna
c.
Patrycjat – fund ksiąg dla kościołów miejskich, prowadzi własne, b.małe biblioteki
d. Ludzie wiedzy – lekarze, aptekarze, gromadzą książki głównie ze swoich dziedzin
e. „bibliofile” – pojedynczy ludzie interesujący się książką, „miasteczkowi intelektualiści”
Biblioteki w późnym średniowieczu:
Katedralne
Uniwersyteckie (w Polsce tylko jedna – Kraków)
Parafialne
Ratuszowe
Prywatne (posiadali je intelektualiści (profesorowie uniwersyteccy)
Jan z Dąbrówka – około 200 ksiąg:
Podręczniki
Literatura fachowa – prawnicza
Literatura religijna
Teksty biblijne
o
Apokryfy (niekanoniczne księgi biblijne i żywoty święych)
o
Zbiory kazań („Złota Legenda” Jakub de Voragine)
o
Modlitewniki
o
Poradniki spowiednicze i dobrej śmierci
o
Inne poradniki
Ze wszystkich władców polskich największe zamiłowania do literatury miała Królowa Jadwiga
Andygaweńska; z jej osobą związany jest psałterz floriański (pisany po łacinie, niemiecku i polsku);
zaczęto tworzyć go gdy dowiedziano się, że królowa jest w ciąży, prace zarzucono w momencie śmierci
dziecka (po trzech dniach od urodzenia zmarła królowa)
Około 1500 r- Graduał Jana Olbrachta – dar dla Katedry Wawelskiej
Elbląska Księga Gruntowa – 1421
Kodeks Baltazara Behema, pocz. XVI wieku – Księga Praw i Przywilejów Miasta Krakowa
WYKŁAD V
KULTURA PRAWNA – czasy panowania K. Wielkiego to okres kształtowania się fundamentów prawa
Systemy prawne: prawo kościelne – nie tylko dla księży, ale dla większości społeczeństwa (np. prawo
małżeńskie), prawo ziemskie, prawo niemieckie miejskie i wiejskie
PRAWO KOŚCIELNE
XII w. – dekret Gracjana, zbiór orzeczeń papieży i kościołów; podstawy prawa kościelnego,
o
Hierarchia kościelna
o
Przepisy procesowe
o
Prawo małżeńskie, np. kiedy można unieważnić małżeństwo
o
Sprawy sakramentów i liturgii
I próba uporządkowania prawa kościelnego – I poł. XV wieku – statusy Mikołaja Trąby,
kodyfikowały ono prawo kościelne obowiązujące w Polsce
Obowiązywało ludzi mających niższe(brak celibatu) i wyższe (starsi księża) święcenia kapłańskie
Sądy kościelne – sprawy herezji, sprawy unieważniania małżeństwa
PRAWO ZIEMSKIE
Wywodzi się z prawa zwyczajowego, stanowił je obyczaj obowiązujący przez wiele lat oraz
kodeksy
„Księga Elbląska – Najstarszy Zwód Prawa Polskiego” – tekst spisany w XIII wieku na Terenia
państwa krzyżackiego; spisane prawo ziemi chełmińskiej
W XIII wieku zaczyna kształtować się prawo rycerskie (przywileje dla rycerzy, np. nagroda za
męstwo, pieniądze za walkę, później wykorzystane będzie przez szlachtę, która będzie chciała
mieć te same przywileje)
Statuty Kazimierza Wielkiego:
o
Odpowiedzi na postulaty o równym prawie
o
Małopolski – 25 artykułów
o
Wielkopolski – 134 artykuły
o
Największą uwagę zwracano na aspekty prawa karnego
o
Nie obowiązywały na wszystkich terenach, osobne prawo obowiązywało np. na
Mazowszu (na podstawie statusu płockiego i czersko-warszawskiego), na ziemiach
ruskich obowiązywało prawo ruskie
1506 r. – Statut Łaskiego
o
I cz. – zbiór praw ziemskich
o
II cz. – prawo miejskie
Źródła o tym jak funkcjonowało prawo: Metryka Koronna – księgi polskiej kancelarii królewskiej
SĄDY: królewski (najwyższej instancji), ziemskie – poł. XV wieku przejęły obowiązki sądów odprawianych
przez książąt dzielnicowych, podległa im cała szlachta posiadła w danej ziemi, co 2 tygodnie; grodzkie –
odprawiane przez wysłannika królewskiego, głównie dla szlachty nieosiadłej, codziennie
PRAWO MIEJSKIE
1257 r. – dokument lokacyjny Krakowa
Prawo miejskie magdeburskie
o
Podstawą jest zwyczajowe prawo saski
o
Eike Von Repkow – „Zwierciadło saskie” – zbiór norm z prawa karnego, zwyczajowego
o
„Weichbild magdeburski” – wzór norm i praw obowiązujących na ziemiach
magdeburskich
o
Prawo miejskie chełmińskie – odmiana prawa magdeburskiego
o
Prawo miejskie średzkie – odmiana prawa magdeburskiego
WYKŁAD VI
P
IŚMIENNOŚĆ MIESZCZAŃSKA W PÓŹNOŚREDNIOWIECZNEJ
P
OLSCE
Kultura pisma – istotny element kultury „jako-takiej”
Piśmienność miejsca – w dużej mierze pragmatyczna – w celach użytkowych, pisma związane z
praktyczną działalnością człowieka
Spis ludności – I forma piśmiennictwa; niewiele po niej zostało, bo rzeczy były spisywane na tabliczkach
woskowych (powszechnie używane w szkołach)
Początki kancelarii nie do końca jasne, budzą wśród badaczy ogromną dyskusję
Koniec XIII wieku, początek XIV – najstarsze zachowane polskie dokumenty i księgi polskich miast
Produkcja piśmienna kancelarii miejskiej: listy i dokumenty, księgi radzieckie, księgi ławnicze i wójtowskie
Funkcje kancelarii: wystawianie dokumentów, prowadzenie korespondencji, protokowanie czynności
urzędowych, prowadzenie rachunkowości, urząd wiary publicznej – uwierzytelnianie dokumentów i
czynności prywatno-prawnych, archiwum i biblioteka
Dokumenty: 1403r – dokument ławników krakowskich; ustawy, statusy, dokumenty poświadczające
testament, listy dobrego urodzenia – dowód w sprawach oświadczenia o moralności
FORMY PIŚMIENNICTWA:
1300 r. – I wpis w księdze miejskiej Krakowa; księgi zachowane w złym stanie;
księgi radzieckie – dokumentacja o działalności rady miejskiej (k.r. Krakowa, k.r. Czchowa)
serie ksiąg radzieckich:
Acta civilla – sprawy mieszczańskie
rachunkowe (potem przychodówi rozchodów)
przyjęć do prawa miejskiego
proskrypcji – pozbawienia prawa miejskiego
Księgi testamentów
księgi kryminalne – w formie szczątkowej
księgi gruntowe
kodeksy prawnicze
kroniki miejskie
Mieszczańska piśmienność prywatna, zasięg:
zaangażowanie w handel dalekosiężny
elity urzędnicze
ludzie wiedzy w mieście: pisarze z kancelarii, nauczyciele, zawodowi obrońcy sądowi, lekarze i
aptekarze, studenci i uczniowie
1379 r. – dokument Władysława Opolczyka dla mieszczanina Iwowskiego Grzegorza
Książka w polskim mieście: podręcznik szkolny, dar kościoła, poradnik zawodowy, modlitewnik, lokata
kapitału, prywatna lektura
Prywatne listy i dokumenty: korespondencja w sprawach zawodowych, prośba o pomoc, oferty pracy,
listy miłosne
Książka w mieście: biblioteki ratuszowe, parafialne, prywatne stanowiące własność ludzi wiedzy i elit
kupieckich
WYKŁAD VII
PIŚMIENNOŚĆ MIEJSKA I WIEJSKA
Najnowsze kierunki w badaniach nad kulturą pisma w miastach późnośredniowiecznych:
-Pismo a gest w procesie prawnym,
-relacja łaciny z językami wernakularnymi
-wpływ piśmienności miejskiej na wiejską
Języki wernakularne w kancelariach miejskich do 1312 roku – zapiski krakowskie w języku niemieckim,
zmiana nastąpiła po buncie wójta Alberta, który został krwawo stłumiony prze Łokietka, „rzeź”
niemieckojęzycznych mieszkańców, była to radykalna zmiana niemiecki łacina
KULTURA PISMA NA WSI:
Środowisko wiejskie:
chłopi
szlachta (jednowioskowa i zagrodowa)
wiejscy księża
wiejskie elity: szlachta, sołtysi, ławnicy, młynarze i karczmarze, bogaci chłopi (mający kontakt z miastem),
rzemieślnicy
Czynniki rozwoju pisma na wsi:
Piśmienność sakralna : kościół, szkoły parafialne
Piśmienność pragmatyczna: kontakt z miastem, prawo niemieckie
WYKŁAD VIII
KULTURYA POLITYCZNA ( elitarna)
Środowiska kształtowania się kultury politycznej: Uniwersytet Krakowski, Kancelaria Królewska
Potrzeba współpracy środowisk uczonych z dworem królewskim:
-procesy polsko-krzyżackie
-sobór w Konstancji 1414-1418
-sobór w Bazylei 1431-1439
Doktryna koncyliarystyczna – prymat soboru nad papieżem
5 zasad, którymi powinno się kierować państwo (Stanisław ze Skarbimierza):
-sprawiedliwość
-zgoda i jednomyślność
-wspólny cel działania
-wzajemna pomoc obywateli
-rządy wsparte na grupie mądrych doradców
Jus naturalne – prawo niezmienne i wspólne dla wszystkich ludzi
Polska szkoła prawa narodów: Stanisław ze Skarbimierza, Paweł Włodkowic (warunki wojny
sprawiedliwej)
Doktryna suwerenności prawa – nadrzędność prawa wobec monarchy
Pojęcia „państwa”, kładące nacisk na inny aspekt:
Corona Regui Poloniae – królestwo niezwiązane z władcą
Regnum Poloniae – terytorium państwa
Republica – charakter państwa jako wspólnoty obywateli
NARODZINY POLSKIEGO PARLAMENTARYZMU:
1454 – przywileje nieszawskie Kazimierza Jagiellończyka
1493 – obradujący regularnie dwuizbowy sejm
WYKŁAD IX
WIEDZA I KULTURA RELIGIJNA
Religijność:
Zespół praktyk religijnych
o
Rytuał
Mentalność religijna
o
Przekonanie i uczucia religijne
o
Wewnętrzne postawy
o
Wiedza
o
Wyobrażenia o życiu pozagrobowym
Kler parafialny:
-Pleban
-prebendarze – czerpali dochody z mszy odprawianych w oznaczonych dniach i godzinach (jak ktoś sobie
zamówił)
-altarzyści – dochody za mszę przy konkretnym ołtarzu
-gracjonaliści – zyski doraźne z odprawianych nabożeństw
-lektorzy - zyski za pojedyncze msz
-mansjonarze – regularnie odprawiali nabożeństwa maryjne
Klasztory zakonów żebraczych: dominikanie (1222 Kraków), franciszkanie (1236, Wrocław), franciszkanie
(1453 Kraków)
Msze: matutina (pryma) I msza o wschodzie słońca, missa magna (summa) – msza główna, 9-10
warunki określone: światło dzienne!!
Kalendarz kościelny: 90-100 dni świątecznych:
Niedziele
Święta chrystologiczne: BN, WN, Wniebowstąpienie, Zielone Świątki, Boże Ciało)
Święta maryjne: WNMP, Narodzenie NMP
Dni dedykowane świętym apostołom i męczennikom
Dni dedykowane lokalnym patronom (Wojciech, Florian, Stanisław)
Formy ewangelizacji: kazania
Wiedza religijna – dekalog
Nowe formy ewangelizacji:
1) piśmiennictwo „Rozmyślanie o żywocie Pana Jezusa” (Rozmyślanie Przemyskie)
2) spowiedź uszna (sobór laterański IV)
Relikwie – maryjne, chrystologiczne
Pielgrzymki: Rzym, Ziemia Święta, Santiago de Compostela;
Polskie pielgrzymki Jagiellonów: klasztor na Łysej Górze (relikwie drzewa św. Krzyża), klasztor na Jasnej
Górze – cudowny obraz, Wawel i Skałka (relikwie św. Stanisława), Kościół i klasztor Bożego Ciała w
Poznaniu (cud eucharystyczny).
WYKŁAD X
CZAS I JEGO RACHUBA
Definicja czasu wg Le Goldda i Gusiewicza:
Badanie stosunku człowieka do czasu powinno odbywać się na 3 płąszczyznach:
1. Rachuba
2. Rytm życia i formy użytkowania czasu
3. Wyobraźnia czasowa
Czas i jego rachuba, a także stosunek do czasu determinują:
Czas agrarny – odwieczny rytm natury (bardziej na wsi niż w mieście)
Kalendarz kościelny – podstawa rachuby czasu
o
Początek roku kalendarzowego
Styl bożonarodzeniowy (25.XII)
Styl obrzezania Jezusa (1.01)
Rok i jego podziały:
Na kwartały:
o
Pory roku – realne zmiany astronomiczne
o
Suche dni – 3 dni postu środa, piątek i sobota – I tydzień WP i po zielonych świątkach;
wtedy w miastach płacono pensje kwartalne;
Miesiąc – prawie nieużywany, ale był; powtarzający się motyw 12 prac miesięcy; polskie nazwy miesięcy:
o
Prosinech
o
Strompacz
o
Marzec
o
Łżykwiat
o
Maj
o
Ugornik
o
Lipiec
o
Czerwień
o
Pajęcznik
o
Październik
o
Listopad
o
Prosień
Tydzień
Dzień
Datacja w dokumentach i aktach: nazwa dnia i jego położenia względem święta
Niebieskie poniedziałki – czeladnicy wymagali wymusić rozpoczynanie pracy w poniedziałek dopiero po
obiedzie (bo w niedziele po kościele były uczty)
Zdarzeniowe miary czasu:
Wojny, pożary, epidemie chorób zakaźnych
Wydarzenia w rodzinie królewskiej
Wydarzenia z życia prywatnego w poszczególnych rodzinach (małżeństwo, śmierć,
pełnoletniość)
Działania związane z pracą na roli (zasiew, orka)
Terminy z działalności handlowej (jarmark)
Terminy sądów wyższych (wyrok podawany w jeden dzień): 5.02; 26.06; akt świętego Marcina
Położenie słońca
Posiłki
Pomoce ułatwiające rachubę czasu:
Duchowni informujący o świętach
Kalendarze liturgiczne
Cyzjojan – kalendarz sylabiczny pomagający zapamiętać daty świąt stałych
Godziny kanoniczne – dzielą dobę na 8 odcinków czasowych
Czas postrzeganie cyklicznie i punktowo, ale też linearnie
WYKŁAD XI
LITERATURA I SZTUKI PRZEDSTAWIAJĄCE (gł. malarstwo)
Biblia królowej Zofii – przekład biblii na język polski 1453 – 1455
Psałterz floriański – iluminowany rękopis w końcu XIV q. psalmy w 3 językach: polski, niemiecki,
łacina
Psałterz Puławski – polski przekład Księgi Psalmów wykonany w II połowie XV wieku
Pieśń o świętym Jopie
Ucieczka do Egiptu – obraz, retabulum dominikańskie po 1462 r.
Przemyślanie przemyskie; „Rozmyślanie o żywocie Pana Jezusa” – utwór apokryficzny w
połowie XV wieku opisujący życie Jezusa, Józefa i Maryi
Tryptyk jerozolimski ufundowany około 1500 roku przez bractwo kapłańskie dla gdańskiego
kościoła mariackiego
Osiołek palmowy – wszędzie taki sam
Wit Stwosz „Chrystus w ogrodzie oliwnym”
Władysław (Ładysław) z Gielniowa – żyjący w II poł XV wieku kaznodzieje (zm 1505) bernardyn,
autor pieśni religijnych w języku polskim, łacińskim