prawo konstytucyjne- notatki

KU NOWEJ KONSTYTUCJI

KONSTYTUCJE MIĘDZYWOJENNE

Konstytucja marcowa (17 marca 1921 r.)

–

typowe zasady demokratycznego systemu: suwerenność narodu, podział władz, zagwarantowanie praw
obywatelskich;

–

parlamentarny system rządów (nawiązanie do III Republiki Francuskiej w relacjach między legislatywą a egzekutywą
→ silniejszy parlament, uzaleŜniony od niego rząd, ceremonialne znaczenie prezydenta → obawa przed
Piłsudskim);

–

Parlament – Sejm (444) i Senat (111), wybory 5-cioprzymiotnikowe, przewaga Sejmu:

Senat tylko uczestniczył w uchwalaniu ustaw;

Sejm ostateczny głos w ustawodawstwie, szeroka kontrola rządu (zwykłe votum nieufności dla gabinetu lub
ministra), rozwiązanie parlamentu tylko na mocy uchwały Sejmu lub prezydent za zgodą Senatu;

–

Prezydent wybierany przez Zgromadzenie Narodowe, ponosił jedynie odpowiedzialność konstytucyjną przed
Trybunałem Stanu. Powoływał rząd.

→ brak stabilnej większości w Sejmie, częste upadki gabinetów → zamach majowy w 1926 r.

Nowela sierpniowa (2 sierpnia 1926 r.)

→ To osiem artykułów regulujących poniŜsze kwestie, będące wypadkową róŜnych koncepcji, kompromisów i
taktycznych rozgrywek, wzmacniające władzę wykonawczą kosztem ustawodawczej:
–

w sprawach budŜetowych – obowiązek zakończenia prac nad projektem budŜetu w ściśle określonym terminie (5
miesięcy) przez obie izby, a w razie nie ukończenia prac projekt wchodził w Ŝycie w postaci, w jakiej został
zgłoszony jako projekt rządowy, albo w postaci uchwalonej przez tą izbę, która ukończyła prace w terminie. W tym
czasie nie moŜna było zamknąć sesji parlamentu;

–

prezydent otrzymał prawo rozwiązania parlamentu na wniosek RM umotywowany orędziem, ale tylko raz z tego
samego powodu. Oznaczało to, Ŝe sejm stracił swoje prawo do rozwiązania się swoją uchwałą;

–

w czasie, gdy obie izby są rozwiązane prezydent moŜe wydawać w razie nagłej konieczności rozporządzenia z mocą
ustawy. Rozporządzenia te nie mogły jednak dotyczyć problemów najwyŜszej wagi, jak np. zmiany konstytucji,
ustalania budŜetu państwa, albo zaciągania zobowiązań finansowych i politycznych wobec innych państw itd.
Rozporządzenia te traciły moc, jeśli nie zostały przedstawione Sejmowi w ciągu 14 dni po najbliŜszym posiedzeniu
albo, jeśli Sejm je uchylił;

–

wniosek o votum nieufności dla rządu nie moŜe być głosowany na tym samym posiedzeniu, na którym został
zgłoszony;

–

sankcja za naruszenie konstytucyjnego zakazu pobierania przez posła lub senatora korzyści od rządu. W razie
stwierdzenia przez SN złamania tego zakazu członek parlamentu tracił mandat i korzyści otrzymane od rządu.

→ koniec lat 20’tych to ciągła walka obozu sanacji z partiami opozycyjnymi i dopiero wybory brzeskie w 1930 r.
doprowadziły do wygrania większość mandatów w parlamencie → rozpoczęto procedurę uchwalania konstytucji (choć
nie trzymano się jej)

Konstytucja kwietniowa (23 kwietnia 1935 r.)

–

autorytarna forma rządów, prezydent ma pierwsze miejsce w państwie, wybierany przez Zgromadzenie Elektorów
(większość wyłaniania przez Sejm i Senat), ale jeśli ustępujący prezydent wskazał swego następcę, to wybory
powszechne;

–

prezydent mianował następcę na wypadek wojny → pozwoliło na ciągłość władzy po 1939 r.;

–

brak jakiejkolwiek odpowiedzialności prezydenta;

–

prezydent powoływał rząd i dokonywał w nim zmian (choć rząd ponosił odpowiedzialność polityczną przed
Sejmem);

–

prezydent mógł w kaŜdym momencie rozwiązać parlament i miał szerokie kompetencje prawodawcze;

–

ordynacje wyborcze w praktyce pozbawiły opozycję szans na wygranie wyborów;

OKRES POLSKI LUDOWEJ

Mała konstytucja (19 luty 1947 r.)

–

nawiązywała do konstytucji marcowej (min. zasada podziału władz);

–

jednoizbowy parlament wybierał prezydenta, wyraŜał votum nieufności rządowi i ministrom;

–

dopuszczono dekrety z mocą ustawy wydawane przez rząd, zatwierdzane przez Radę Państwa, potem Sejm;

–

nowy organ – Rada Państwa (prezydent, marszałek i wicemarszałkowie sejmu, prezes NIK, inne osoby), która w
pewnych sytuacjach działała w zastępstwie sejmu;

–

w rzeczywistości zlikwidowano opozycję, dlatego system parlamentarny był tylko na papierze, a podczas prac nad
konstytucją wzorowano się na radzieckiej konstytucji z 1936 r.;

Konstytucja lipcowa (22 lipca 1952 r.)

–

odrzucenie zasady podziału władz na rzecz jednolitości władzy → sejm zajmował najwyŜsze miejsce, a
podporządkowane były jemu pozostałe organy (administracji, sądownictwa, prokuratury);

–

zniesiono urząd prezydenta, nowy kształt nadano Radzie Państwa (wybierana spośród posłów) – kompetencje
prezydenta i kompetencje zastępcze wobec sejmu;

–

rząd powoływany przez sejm, a zmian mógł dokonywać sejm i rada państwa;

–

brak TK czy TS, a SN powoływany przez Radę Państwa na 5 lat;

–

proklamowano liczne prawa i wolności, w szczególności prawa socjalne i ekonomiczne, ale brak gwarancji
instytucjonalnych, teŜ względem ochrony konstytucji jako najwyŜszego aktu prawnego;

Praktyka konstytucyjna

–

prawa i wolności realnie nie istniały, brak niezawisłych sądów, nie istniała opozycja, a rzeczywista władza wyraŜona
była zasadą kierowniczej roli partii. Rola Sejmu zerowa, gdyŜ zbierał się 2 razy do roku na kilkudniowe sesje, a
zastępowała go Rada Państwa;

–

przekształcenia  po  tzw.  Październiku  gdy  w  latach  56/57  kierownictwo  w  partii  przejęli  ludzie  odcinający  się  od
stalinowskich  metod  rządzenia  →  ustały  najdrastyczniejsze  praktyki  aparatu  bezpieczeństwa,  ale  nie  zmieniono
systemu.  Ograniczono  rolę  Rady  Państwa,  wzmocniono  sejm  (kilkumiesięczne  sesje),  który  zmonopolizował
funkcję ustawodawczą, ale nie miało to większego znaczenia politycznego;

–

luty 1976 r. – rewizja konstytucji – program minimum (zrezygnowano z uchwalenia nowej konstytucji, co było
typowe w obozie):

nowela formułowała zasady ustrojowe, określając PRL jako państwo socjalistyczne;

zapisała kierowniczą rolę PZPR i przyjaźń z ZSRR;

na nowo sformułowano niektóre prawa i wolności, ale nie zmieniło to ich pozycji, ani nie wprowadzono
gwarancji ich ochrony;

brak zmian w strukturze organów państwowych;

powierzono skromne kompetencje w zakresie ochrony konstytucji Radzie Państwa.

–

lata 80’te – zmienia się powoli myślenie, ale brak zmian w prawie, choć w 1982 r. wprowadzono do konstytucji
przepisy o TS i TK → „konstytucjonalizm socjalistyczny wyczerpał swoje moŜliwości”;

–

postępujący rozpad systemu i choć brak zmian w relacjach organów państwowych (1988 – dymisja rządy
Messnera), to powstaje system gwarancji konstytucyjnych → 1980 – utworzono NSA, 1985 – utworzono TK, 1987
– utworzono RPO → które torowały drogę nowym ideom;

–

wiosna 1989 r. – Okrągły Stół → rozmowy mające wypracować modus vivendi między władzą a opozycją:

przywrócono legalność istnienia Solidarności nie tylko jako związku zawodowego, ale i politycznego;

przyspieszone wybory do Sejmu (65% władza, 35% opozycja) i przywrócono Senat (równe);

zmiany w konstytucji (nowela kwietniowa), głównie wprowadzono urząd prezydenta o silnych kompetencjach.

→ wybory przyniosły poraŜkę dotychczasowej władzy. Prezydentem zgodnie z ustaleniami został gen. W. Jaruzelski, a
pierwszy rząd stworzył T. Mazowiecki.

POCZĄTKI III RZECZPOSPOLITEJ

Nowela kwietniowa (7 kwietnia 1989 r.)

–

osłabiono sejm, choć pozostał przepis ustanawiający jego najwyŜszą pozycję:

wprowadzono senat – wybory po 2 z województw, po 3 z katowickiego i stołecznego, nadano mu inicjatywę
ustawodawczą, uczestnictwo w procesie ustawodawczym (poprawki lub odrzucenie, a sejm mógł to odrzucić
jeśli miał 2/3);

sejm i senat jako Zgromadzenie Narodowe – wybór prezydenta na 6 lat, postawienie prezydenta przed TS
(odpowiedzialność konstytucyjna za naruszenie konstytucji i ustaw o sankcji pozbawienia urzędu) oraz uznać
trwałą niezdolność prezydenta do sprawowania urzędu ze względu na stan zdrowia;

–

prezydent – nieprecyzyjne określenie dot. prezydenta nasuwało trudności interpretacyjne, czy szeroko opisane są
jego cele czy samoistne kompetencje (art. 32); szerokie środki oddziaływania na parlament:

podpisywał ustawy i miał veto (odrzucane przez sejm 2/3) lub wniosek do TK o zbadanie zgodności z
konstytucją;

zniesiono dekrety z mocą ustawy;

rozwiązane sejmu (więc i senatu) w 3 sytuacjach: (1) jeśli sejm w ciągu 3 miesięcy nie powoła rządu; (2) jeśli
sejm w ciągu 3 miesięcy nie uchwali ustawy budŜetowej; (3) jeŜeli sejm podejmie ustawę lub uchwałę,
uniemoŜliwiającą prezydentowi wykonywanie konstytucyjnych uprawnień określonych w art. 32 ust. 2;

–

rząd i ministrowie powoływani przez sejm, ale tylko prezydent przedstawiał kandydata na premiera, a powołanie
ministrów tylko na wniosek premiera uzgodniony z prezydentem → sejm mógł ich nie przyjąć, ale naraŜał się na
rozwiązanie przez prezydenta;

odpowiedzialność polityczna przed sejmem, solidarna i indywidualna;

brak moŜliwości odwołania ministra przez prezydenta;

wymóg kontrasygnaty dla najwaŜniejszych aktów prezydenta przez premiera (ale zakres tych aktów miała ustalić
ustawa, która w końcu nie została uchwalona);

–

swoiste pomieszanie zasady jednolitości władzy z systemem prezydenckim → wypadkowa sprzecznych dąŜeń i
kompromisów, urząd prezydenta wprowadzony jako gwarancja zachowania istniejącego systemu władzy, by mógł
przekreślić postanowienia Okrągłego Stołu;

Praktyka konstytucyjna

–

poszła w innym kierunku – Jaruzelski nie wchodził rządowi w drogę, a ośrodkiem decyzyjnym stał się rząd
działający w porozumieniu z klubami większości parlamentarnej;

–

jesień 1989 r sejm i senat powołują swoje komisje do opracowania nowej konstytucji oraz noweli obecnej
konstytucji, pod kątem koniecznych zmian

Nowela grudniowa (29 grudnia 1989 r.)

–

przeredagowano  I  rozdział  konstytucji  –  wykreślono  kierowniczą  rolę  partii,  przyjaźń  z  ZSRR,  zapisano  nowe
zasady  ustroju,  a  najwaŜniejszą  w  art.  1  demokratycznego  państwa  prawnego,  urzeczywistniającego  zasady
sprawiedliwości  społecznej,  ale  i  wpisano  pluralizm  polityczny,  swobodę  działalności  gospodarczej,  ochronę
własności → szerokie rozwinięcie w orzecznictwie TK

Marzec 1990 r. – nowela konstytucji

– wprowadzono postanowienia o ustroju władzy lokalnej i reaktywowano

system samorządu terytorialnego;

Rozwój sytuacji politycznej

–

lato 1990 r. – Jaruzelski deklaruje gotowość ustąpienia z urzędu → nowela z 27 września 1990 r. – tryb powołania
prezydenta w wyborach powszechnych na 5 lat → 12.1990 r. – wygrywa L. Wałęsa;

–

jesień 1991 r. – sejm podejmuje uchwałę o samorozwiązaniu → wybory doprowadziły do bardzo silnego rozbicia
politycznego parlamentu

12.1991 – rząd Olszewskiego → konflikt z Wałęsą → sejm odwołuje rząd w 06.1992 → 07.1992 rząd H.
Suchockiej

–

prace nad nową konstytucją wciąŜ trwają, ale nie udało się na 3.05.1991 r. → po wyborach 1991 r. postanowiono
uporządkować prace nad nową konstytucją → 23.04.1992 ustawa konstytucyjna o trybie przygotowania i
uchwalania konstytucji RP:

uchwalana przez Zgromadzenie Narodowej, Komisja Konstytucyjna (46 posłów, 10 senatorów), potwierdzenie
w referendum

–

przewlekłe prace nad konstytucją zmusiły do uregulowanie spraw cząstkowych w

ustawie konstytucyjnej z

17.10.1992 o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą RP oraz o samorządzie
terytorialnym

→ Mała Konstytucja;

MAŁA KONSTYTUCJA

–

rozdział II – władza ustawodawcza, rozdział III i IV – wł. wykonawcza, rozdział V – samorząd terytorialny;

–

art. 77 – konstytucja lipcowa traci moc;

–

POZA KONSTYTUCJĄ

ogólne zasady ustroju (nowela grudniowa z 1989 r.+ 2 przepisy);

prawa i wolności obywatelskie (tekst z 1952 i 1976);

ustrój władzy sądowniczej, w tym TK i TS;

tryb zmiany konstytucji;

–

RELACJE MIĘDZY LEGISLATYWĄ A EGZEKUTYWĄ

trójpodział władz (art. 1);

dwuizbowość, senat bez zmian, więc sejm silniejszy, a senat tylko kompetencje ustawodawcze (jego poprawki
lub odrzucenie mogło być odrzucone bezwzględną większością;

sejm – kontrola rządu, udział w jego powoływaniu, odpowiedzialność polityczna rządu (obowiązek prezydenta
odwołania ministra po votum nieufności,

rozporządzenia z mocą ustawy – wydawane przez rząd podpisywane przez prezydenta wydawane na podstawie
ogólnej delegacji z ustawy (parlament nigdy nie udzielił takiego pozwolenia);

–

PREZYDENT

→

zachowany model kompromisowy (bo słaby parlament, silny Wałęsa):

wybór przez naród;

szczególna pozycja w zakresie obronności i spraw zagranicznych (podobne wątpliwości interpretacyjne co w
noweli grudniowej) → ogólne kierownictwo;

veto lub skierowanie ustawy do TK;

prawo rozwiązania parlamentu w 3 sytuacjach (nie mógł juŜ rozwiązać sejmu gdy uchwalił ustawę
uniemoŜliwiającą prezydentowi wykonywanie konstytucyjnych uprawnień):

→

brak budŜetu w 3 miesiące;

→

brak rządu w kolejnych stadiach jego tworzenia;

→

niekonstruktywne votum nieufności;

brał udział w tworzeniu rządu, ale potem rząd nie był przed nim odpowiedzialny;

ograniczone uprawnienia w zakresie władzy sądowniczej → powoływał sędziów na wniosek Krajowej Rady
Sądownictwa, brał udział w powoływaniu kierownictwa NSA i SN, wykonywał prawo łaski;

ponosił tylko odpowiedzialność konstytucyjną – 2/3 Zgromadzenia Narodowego stawiało prezydenta przed
TS, który orzekał o pozbawieniu urzędu;

kontrasygnata (premiera lub właściwego ministra) wymagana do wszystkich aktów, określenie wyjątków;

–

RZĄD

domniemanie kompetencyjne w ramach władzy wykonawczej;

RM = premier, wicepremierzy, ministrowie, inne osoby, jeśli ustawy szczególne tak stanowią;

zasada kolegialności, ale premier kierował jej pracami i kontrolował pracę ministrów;

zmiany w składzie dokonywane przez prezydenta na wniosek premiera;

–

skomplikowana procedura powoływania rządu:

I etap: prezydent desygnuje premiera i na jego wniosek powołuje cały skład rządu → votum zaufania
bezwzględną większością

II etap: sejm sam wybiera RM (bezwzględna większość), ale wymóg opinii

prezydenta dot. MON, MSW, MSZ;

III etap: inicjatywa wraca do prezydenta (zwykła większość); IV

etap: znów Sejm wybiera (zwykła większość);

prezydent albo rozwiązuje sejm, albo tworzy tzw. rząd

prezydencki, który ma 6 miesięcy na uzyskanie votum zaufania lub sejm wybiera swój rząd

jeśli po 6

miesiącach brak votum zaufania prezydent musiał rozwiązać sejm;

–

votum nieufności:

konstruktywne, ale sejm miał 21 dni na powołanie swojego rządu;

zwykłe – prezydent mógł rozwiązać parlament albo przyjąć dymisję rządu;

tzw. parlamentaryzm zracjonalizowany

Praktyka konstytucyjna

Słaby sejm po wyborach 1991 r. → maj 1993 r. sejm wyraŜa zwykłe votum nieufności rządowi Suchockiej → Wałęsa
rozwiązuje sejm → wrzesień 1993 nowe wybory w oparciu o nową ordynację wygrywa koalicja SLD-PSL → ciągłe
konflikty z prezydentem pomimo w miarę stabilnego sejmu → koniec 1995 Wałęsa przegrywa wybory, wygrywa
Kwaśniewski → zmiany Małej Konstytucji:

1995 r. – dwukrotna nowelizacja postanowień dot. rozwiązania sejmu (rozwiązany sejm działa do
ukonstytuowania się nowego sejmu);

21 czerwca 1996 r. – tzw. Reforma Centrum – umocnienie premiera i jego organów;

Prace nad przygotowaniem konstytucji

–

NICJATYWA

: prezydent, Komisja Konstytucyjna NZ, 56 członków ZN, w 1994 r. dodano 500000 obywateli oraz

Ŝe poprzednie projekty teŜ mogą trafić pod obrady;

–

PROJEKTÓW

Komisja Konstytucyjna Senatu I Kadencji;

PSL i UP;

KPN;

UW;

SLD;

prezydent Wałęsa;

NSZZ Solidarność i ugrupowania centroprawicowe (inicjatywa ludowa);

–

wrzesień 1994

– pierwsze czytanie w/w projektów → przekazane do KKNZ (46 posłów i 10 senatorów);

nie skorzystano z referendum przedkonstytucyjnego w sprawie zasad konstytucji;

–

KKNZ powołała 6 stały podkomisji i zespół stałych ekspertów;

–

styczeń 1995

– przyjęcie przez KKNZ projektu tekstu jednolitego konstytucji → powolne tempo bo kontrowersje,

szczególnie 3:

pozycja prezydenta;

pozycja Kościoła i regulacje dot. wolności sumienia i wyznania;

prawa socjalne

–

przełom 1995/96

koalicja konstytucyjna – SLD, PSL, UP i UW – dzięki temu mieli 2/3 w KKNZ i ZN

–

marzec 1997 r.

– drugie czytanie i uchwalenie parlamentarnego tekstu konstytucji → poprawki zgłosił prezydent

→ trzecie czytanie – rozpatrzenie poprawek prezydenta →

KWIETNIA

1997

UCHWALENIE KONSTYTUCJI

–

kampania referendalna wraz z kampanią wyborczą (wybory 09.97)

–

25 maja 1997

– referendum konstytucyjne (frekwencja ok. 42%, za 52%);

–

15 lipca 1997

– Sąd NajwyŜszy po rozpatrzeniu protestów przeciwko waŜności referendum (dot, głównie

frekwencji), w składzie Izby Administracyjnej, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych podjął uchwałę o waŜności
referendum;

–

16 lipca 1997

– A. Kwaśniewski podpisał Konstytucję i zarządził opublikowanie w Dziennik Ustaw;

–

17 październik 1997

– 3 miesiące po ogłoszeniu zgodnie z art. 243 Konstytucja weszła w Ŝycie.

–

21 września 1997 – wybory (AWS-UW) → rząd J. Buzka → zjawisko „kohabitacji” – odmienna proweniencja
polityczna prezydenta i większości sejmowej;

–

początek lata 2000 – rozpad koalicji – UW wychodzi z rządu → rząd mniejszościowy;

–

jesień 2000 – wybory prezydenckie wygrywa Kwaśniewski;

–

wrzesień 2001 – wybory parlamentarne – wygrywa SLD-UP, AWS i UW nie weszły do sejmu → koalicja z PSL →
rząd Millera;

–

16 kwietnia 2003 – traktat akcesyjny w Atenach → referendum 7-8 czerwca 2003 → 1 maja 2004 Polska w UE →
13 czerwca 2004 wybory do Parlamentu UE (sukces opozycji, głównie UE);

–

wiosna 2003 – wyjście PSL z rządu → maj 2004 rząd podaje się do dymisji → czerwiec 2004 rząd Belki

KONSTYTUCJA I INNE ŹRÓDŁA PRAWA KONSTYTUCYJNEGO

ISTOTA I POJĘCIE KONSTYTUCJI

−

początkowo jako akt gwarantujący ograniczenie władzy monarszej i organizujący organy państwa → sporna kwestia
czy prawa człowieka powinny być w konstytucji – szkoła prawno-naturalna uznawała, Ŝe będzie to deprecjonować
wagę praw człowieka, ostatecznie wygrała zasada umieszczania praw człowieka w konstytucji lub deklaracji
dołączanej do konstytucji jako jej część.

−

zasada konstytucjonalizmu

– kaŜde państwo demokratyczne powinno mieć konstytucje i zapewnione

mechanizmy do jej obrony jej poprawnego przestrzegania i stosowania.

Rodzaje konstytucji

–

pisane

niepisane

–

sztywne

(ma moc wyŜszą niŜ ustawa zwykła i trudniejszy tryb zmiany – kryterium wyodrębnienia formalne i/lub

materialne) i

elastyczne

(tryb zmiany jak ustaw zwykłych – kryterium wyodrębnienia materialne – treści, a nie

mocy prawnej.)

–

jednolite

(cała treść w jednym akcie) i

złoŜone

(kilka aktów do odrębnych kwestii, np. III Rep. Fr., Szwecja,

Finlandia do 1999 r., Izrael, Kanada, Czechy, Polska jako prowizorium w latach 1947-1952 i 1989-1997)

–

kryterium historyczne

–

generacje konstytucji

▪

I generacja

–

najstarsze

→ Konstytucja USA, Norwegii z 1814, Belgii z 1831, fr. deklaracja Praw Człowieka i

Obywatela z 1789, ustawy konstytucyjne francuskie z 1875, Rzesza Niemiecka z 1971, Szwajcaria z 1874,
Japonia z 1889.

▪

II generacja

–

po I-wszej wojnie światowej

→ Konstytucja weimarska z 1919, Austrai z 1920, Czechosowacja z

1920, polska konstytucja marcowa z 1921, w Rosji okres początku konstytucjonalizmu socjalistycznego, mający
wpływ na formułowanie praw socjalnych na Zachodzie.

▪

III generacja

–

po II-giej wojnie światowej

→ Japonia z 1946, Włochy z 147, Niemcy z 1949, konstytycje

francuskie IV i V Republiki → konstytucje tego okresu pisane były pod wpływem poraŜki konstytucjonalizmu
przedwojennego, szukano sposobów racjonalizacji systemu parlamentarnego, budowania mechanizmów
ochrony konstytucji oraz pełniej spisywano katalog praw i wolności jednostki oraz mechanizmy jego obrony
(tez regulacje prawa międzynarodowego jak Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych
Wolności z 1950 r.)

▪

– konstytucje okresu wychodzenia z systemu totalitarnego – Grecja z 1975, Portugalia z 1976, Hiszpania z

1978, państwa byłego bloku socjalistycznego, ale teŜ państwa o stabilnym systemie demokratycznym
(Szwajcaria i Finlandia w 1999).

–

stabilne

(USA) –

niestabilne

(Francja) – waŜny czynnik nie dla demokratyczności państwa, ale dla autorytetu

konstytucji

Konstytucja

<łac. constituere – ustanawianie, urządzanie, uporządkowanie, nadawanie określonej formy> jest to akt

prawny (względnie akty prawne) o najwyŜszej mocy, regulujący najbardziej podstawowe zagadnienia ustroju
politycznego, społecznego i gospodarczego państwa. Najczęściej konstytucja odróŜnia się teŜ od innych aktów
prawnych trybem jej uchwalania i zmieniania. Państwo ma tylko jedną konstytucję (choć moŜe się ona składać z kilku
aktów prawnych), natomiast liczba wszelkich innych ustaw moŜe być nieograniczona.

CECHY KONSTYTUCJI JAKO USTAWY ZASADNICZEJ

Konstytucja jest ustawą

→ aktem normatywnym powszechnie obowiązującym o pewnych cechach szczególnych. Są

to:

(1)

szczególna treść

– polega na zakresie (szerokości) regulowanych przez nią materii i na sposobie (głębokości,

szczegółowości) ich regulowania.
–

Materia konstytucyjna

to całokształt kwestii ustrojowych (triada), tzn.:

→

ogólne zasady ustroju państwowego;

→

ustrój naczelnych organów państwa, zakres ich kompetencji i relacji wzajemnych,

∗

relacje miedzy stanami/kanonami/państwami w przypadku państw złoŜonych, a w przypadku państw
unitarnych ustrój samorządu lokalnego;

→

podstawowe prawa, wolności i obowiązków jednostki.

–

Głębokość regulacji

jest róŜna w roŜnych państwach, ale panuje zasada, Ŝe konstytucja powinna normować

zagadnienia o charakterze podstawowym, ale ich określenie ma charakter polityczny, dlatego obok konstytucji

lakonicznych

(USA, Francja z 1958) są konstytucje

obszerne

(większość konstytucji w państwach

postkomunistycznych, np. polska konstytucja → spowodowane jest to doświadczeniami autorytaryzmu oraz

słabością i/lub niewiarą we władzę sądowniczą i jej zdolność twórczego interpretowania konstytucji i
wypełniania luk)

(2)

szczególna forma

– polega na jej :

–

szczególnej nazwie

– tylko ten akt określany jest mianem Konstytucji

–

trybie powstania

– często tryb ten określony jest w odrębnej regulacji konstytucyjnej. Najczęściej powstaje w

parlamencie  (czasem  połączone  izby,  czasem  specjalnie  wybrany  do  tego  organ  o  duŜej  reprezentatywności),
niekiedy poddana pod referendum (typowe dla krajów postkomunistycznych), ale zdarza się, Ŝe jest stworzona
przez  inny  organ  (np.  Rosja  1997  –  nadana  przez  prezydenta  i  zatwierdzona  w  referendum;  we  Francji
parlament  przekazał  rządowi  napisanie  konstytucji  i  potwierdzenie  jej  w  referendum  w  1958).  Historycznie
pierwszy sposób to konstytucja oktrojowana (nadana jednostronnym aktem władcy).
→

projekt

– często przygotowywany przez specjalne ciało polityczne, pozostające poza systemem komisji

parlamentarnych, np. komisja konstytucyjna w Polsce.

→

uchwalenie

– z reguły potrzebna szczególna większość i szczególne kworum.

–

trybie zmiany

– jako podstawowy element sztywności konstytucji. Z reguły uchwalana jako ustawa

konstytucyjna o zmianie konstytucji. Z reguły odrębny tryb przejawia się w:

→

szczególna większość i kworum, czasem konieczność obecności innych podmiotów

∗

np. RFN (2/3 w obu izbach), Francja 3/5 w Kongresie, Włochy (2/3 w obu izbach, inaczej
referendum konstytucyjne), Bułgaria (¾), Czechy (3/5 w obu izbach);

∗

dodatkowe utrudnienia – np. konieczność potwierdzenia przez następny parlament, współdziałanie
organów centralnych i lokalnych w państwach złoŜonych, potwierdzenie w referendum.

→

ustanowieniu kilku (konkurencyjnych lub wykluczających się) procedur zmiany konstytucji

– np. dla rewizji

konstytucji inna forma niŜ dla zmian cząstkowych,

→

ustanowieniu zakazu zmiany konstytucji w pewnych sytuacjach bądź okresach

– np. podczas stanu

wojennego, zagroŜenia państwa..

–

szczególnej systematyce ogólnej

– podział na rozdziały → daje wyraz aksjologii ustrojodawcy; systematyka

szczegółowa jest taka sama jak w innych ustawach.11111

(3)

szczególna moc prawna

– przyznanie konstytucji najwyŜszego miejsca w systemie prawa stanowionego

(zbudowanego na zasadzie hierarchiczności.
–

Przedmiot normowania konstytucji ma charakter pierwotny i nieograniczony

, co oznacza, Ŝe konstytucja moŜe

normować kaŜdą kwestię;

–

KaŜdy akt normatywny musi być z nią

zgodny

– tzn. nie moŜe być w sprzeczności

∗

sprzeczność materialna

– gdy treść danej normy narusza konstytucję;

∗

sprzeczność proceduralna (formalna)

– gdy sposób wydania danej normy naruszał konstytucję;

∗

sprzeczność kompetencyjna

– gdy akt został wydany przez organ nieupowaŜniony w konstytucji;

→

zakaz wydawania aktów sprzecznych z konstytucją (

zasada niesprzeczności

) odnosi się głównie do

działalności parlamentu i jest określany jako

negatywny aspekt obowiązku realizacji konstytucji

–

KaŜdy inny akt normatywny musi być z nią

spójny

– tzn. musi przyjmować jej treść w moŜliwie najpełniejszy

sposób w celu urzeczywistnienia postanowień Konstytucji, a poniewaŜ wiele postanowień konstytucyjnych jest
ujętych w sposób ogólny

zasadę spójności

nazywa się

pozytywnym aspektem obowiązku realizacji konstytucji

→

ten postulat jest trudny do badania w jurydyczny sposób;

Zakaz naruszania i nakaz realizowania są skierowane do wszystkich organów państwa.

PowyŜej wymienione są to cechy konstytucji sztywnych. Polska konstytucja daje wyraz swej sztywności we wstępie i art.
8 ust. 1.

Zmiana Konstytucji z 2 kwietnia 1997 roku – art. 235 K

→ technika inkorporacji.

Rozdział XII – ZMIANA KONSTYTUCJI; Art. 235.
1.

Projekt ustawy o zmianie Konstytucji moŜe przedłoŜyć co najmniej 1/5 ustawowej liczby posłów, Senat lub
Prezydent Rzeczypospolitej.

Zmiana Konstytucji następuje w drodze ustawy uchwalonej w jednakowym brzmieniu przez Sejm i następnie w
terminie nie dłuŜszym niŜ 60 dni przez Senat.

Pierwsze czytanie projektu ustawy o zmianie Konstytucji moŜe odbyć się nie wcześniej niŜ trzydziestego dnia od
dnia przedłoŜenia Sejmowi projektu ustawy.

Ustawę o zmianie Konstytucji uchwala Sejm większością co najmniej 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy
ustawowej liczby posłów oraz Senat bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej
liczby senatorów.

Uchwalenie przez Sejm ustawy zmieniającej przepisy rozdziałów I, II lub XII Konstytucji moŜe odbyć się nie
wcześniej niŜ sześćdziesiątego dnia po pierwszym czytaniu projektu tej ustawy.

JeŜeli ustawa o zmianie Konstytucji dotyczy przepisów rozdziału I, II lub XII, podmioty określone w ust. 1 mogą
zaŜądać, w terminie 45 dni od dnia uchwalenia ustawy przez Senat, przeprowadzenia referendum zatwierdzającego.
Z wnioskiem w tej sprawie podmioty te zwracają się do Marszałka Sejmu, który zarządza niezwłocznie
przeprowadzenie referendum w ciągu 60 dni od dnia złoŜenia wniosku. Zmiana Konstytucji zostaje przyjęta, jeŜeli
za tą zmianą opowiedziała się większość głosujących.

Po zakończeniu postępowania określonego w ust. 4 i 6 Marszałek Sejmu przedstawia Prezydentowi
Rzeczypospolitej uchwaloną ustawę do podpisu. Prezydent Rzeczypospolitej podpisuje ustawę w ciągu 21 dni od
dnia przedstawienia i zarządza jej ogłoszenie w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej.

Pozycja konstytucji a:

−

prawo naturalne – choć prawo natury ma pozycję nadrzędną w stosunku do prawa stanowionego, to nie ma
potrzeby zapisywania jej w konstytucji, ale konstytucja odwołuje się do norm prawa natury. W przypadku
sprzeczności obowiązuje niepisana zasada – ius resistendi – prawo do oporu wobec tyranii.

−

ogólne zasady prawa międzynarodowego – choć konstytucje z reguły mają wyŜszą rangę niŜ umowy
międzynarodowe, to nie budzi wątpliwości, Ŝe pewne podstawowe standardy międzynarodowe praw człowieka czy
demokratycznego systemu rządów muszą być przestrzegane i uwzględniane w konstytucji ze względu na faktyczne,
silne powiązania między państwami (zwłaszcza w Europie).

OBOWIĄZYWANIE KONSTYTUCJI

Konstytucja jest aktem normatywnym powszechnie obowiązującym → wiąŜe wszystkie organy władzy publicznej i
obywateli. Specyfika konstytucji polega na:

(1)

strukturze i charakterze prawnym przepisów konstytucji

–

rodzaje przepisów w konstytucji

→

przepisy do samoistnego stosowania

→

przepisy sformułowane w sposób ogólny, ale niejako jako wskazówki dla ustawodawcy w procesie
tworzenia na ich bazie innych ustaw (np. art. 129 ust. 3)

→

zasady konstytucyjne

→ przepisy o charakterze klauzul generalnych, sformułowane przy pomocy

hasła, a ustalenie co ono oznacza dokonywane jest w procesie interpretacji i stosowania konstytucji
(dzieło organów władzy sadowniczej). Mają one charakter normatywny. Np. art. 1, 2, 30.
▪

zasady konstytucyjne są

podstawową wskazówką dla określenia aksjologii konstytucji

→

konstytucja nie jest jedynie sumą zdań, gdyŜ odwołuje się do innych systemów wartości, sięgając
poza swój tekst.

▪

zasady konstytucyjne

uelastyczniają konstytucję

, pozwalając jej dostosowywać się do

zmieniających warunków. Interpretacja norm konstytucyjnych moŜe ulegać zmianie.

▪

zasady konstytucyjne wyznaczają ogólne ramy interpretowania i stosowania innych norm
konstytucyjnych →

wyŜsza ranga wśród norm konstytucyjnych

–

rozróŜnienie norm i zasad konstytucyjnych jest dziełem doktryny. W polskiej nauce uznaje się, Ŝe wszystkie
postanowienia konstytucji mają charakter normatywny. Z tego punktu widzenia inną pozycję zajmuje
preambuła

– celem jej jest wskazanie historycznych i politycznych podstaw konstytucji, wyraŜenie

konstytucyjnej toŜsamości i wskazówka do odnalezienia aksjologii konstytucji → dlatego nie kaŜde
sformułowanie wstępu ma samoistnie normatywny charakter, ale stanowi to wyjątek od reguły, o znaczeniu
prawnym w zakresie interpretacji przepisów konstytucji.

(2)

zasadach i formach stosowania konstytucji

–

stosowanie konstytucji

zakaz

podejmowania działań sprzecznych oraz

obowiązek

podejmowania działań i

unormowań słuŜących realizacji konstytucji, oraz

powoływanie

norm i zasad konstytucyjnych, jako

bezpośredniej podstawy, tam gdzie jest to moŜliwe → dwie koncepcje:
→

zasada pośredniczącej roli konstytucji

– konstytucja jako akt adresowany do ustawodawcy.

→

zasada bezpośredniego stosowania konstytucji

– tam gdzie postanowienia konstytucyjne

sformułowane są w sposób precyzyjny do danej sytuacji, podmiot powinien zastosować w pierwszym
rzędzie konstytucję, a potem inne ustawy. → art. 8 ust. 2 K.

–

formy sądowego stosowania konstytucji

→

jako samoistnej podstawy rozstrzygnięcia – gdy norma nadaje się do bezpośredniego stosowania, a
ustawodawstwo zwykłe nie normuje tej kwestii, lub normuje ją częściowo

→

współstosowanie

normy konstytucyjnej i postanowień ustawowych – sąd będzie musiał wybrać ta

wykładnię, która w najpełniejszy sposób realizuje normy konstytucji.

→

w przypadku konfliktu

między normą konstytucyjną a ustawową – sad musi albo dokonać takiej

interpretacji przepisu ustawy, by była ona zgodna z konstytucją, ale musi podjąć działania zmierzające
do usunięcia niekonstytucyjnego przepisu z systemu prawa.

(3)

gwarancjach przestrzegania konstytucji

–

procedura

odpowiedzialności konstytucyjnej

(impeachment lub odp. przed specjalnym trybunałem)

–

sądownictwo administracyjne

– badanie zgodności indywidualnych decyzji z ustawami.

–

procedura

badania zgodności ustaw z konstytucją

– początkowo uznawano model tzw. samokontroli

parlamentu (Francja, państwa socjalistyczne), lub teorię sankcji, czyli podpis monarchy (Niemcy) → nie
sprawdziły się. Powierzono zadanie to władzy sadowniczej – 2 modele:
→

model kontroli rozproszonej

(USA) – kompetencja orzekania o zgodności ustaw z konstytucją

przysługuje wszystkim sądom, a rola takiego rozstrzygnięcia zaleŜy od miejsca danego sądu w hierarchii
sądownictwa (najwyŜsza  rola SN). Orzekanie  o zgodności z  konstytucją ma charakter  incydentalny –
tzn.  dokonywane  jest  tylko  w  ramach  konkretnej  sprawy,  oraz  sąd  nie  ma  prawa  do  uchylenia
obowiązywania  przepisu,  tylko  moŜe  odmówić  zastosowania  danego  przepisu  w  danej  sprawie.  W
praktyce orzeczenie SN o niekonstytucyjności kładzie kres stosowaniu danego przepisu.
▪

powstał na podstawie orzeczenia Marbury v. Madison z 1803 r., potem przyjęty w krajach
Ameryki Łacińskiej, Kanadzie, Australii, Indiach, Izraelu, a po II wojnie w Japonii

→

model kontroli skoncentrowanej

(Hans Kelsen, Austria) – istnienie quasi-sądowego organu do

kontroli konstytucyjności ustaw. Inne sądy nie mają tego prawa, ale mogą zwracać się z pytaniem do
takiego trybunału. Kontrola dokonywana nie tylko w przypadku rozpatrywania spraw indywidualnych
(kontrola indywidualna), ale teŜ z inicjatywy pewnych organów (RPO, prezydent, rząd, grupa
parlamentarzystów) (kontrola abstrakcyjna). Skutkiem orzeczenia o niekonstytucyjności jest generalne
uchylenie danego przepisu.
▪

powstał w Austrii, potem Czechosłowacji. Rozpowszechnił się po II wojnie (w końcu nawet
Francja utworzyła Radę Konstytucyjną w 1985 r.)

INNE ŹRÓDŁA PRAWA KONSTYTUCYJNEGO

Ustawa konstytucyjna

– ta sama moc prawna, ten sam tryb uchwalenia i zmiany. Z reguły regulują wąskie kwestie

materii konstytucyjnej:
–

stanowią nowelizację istniejącej konstytucji (technika inkorporacji – nie jako poprawka jak w USA, tylko jako
integralna część, zastępując zmieniany tekst).

–

uzupełniają konstytucję (np. ustawa konstytucyjna z 23.04.1992 r. o trybie ...)

–

w okresie braku konstytucji ustawy konstytucyjne mogą ją zastępować – tzw. prowizorium.

–

jednorazowe zawieszenie obowiązywania konstytucji (całości lub części) w przypadku konieczności odstąpienia, a
nie zmiany konstytucji.

kwestia sporna – w obecnej konstytucji jedyną ustawą konstytucyjną jest ustawa o zmianie konstytucji art. 235 K.

Inne akty normatywne

– teŜ mogą dotyczyć materii konstytucyjnej, ale nie mają szczególnej mocy prawnej (np. ustawy

o samorządzie, o TK, ordynacje wyborcze, uchwała – regulamin sejmu i senatu, i in.)

Prawo zwyczajowe

– normy prawne powstałe w drodze długotrwałego stosowania zwyczajowo przyjętych rozwiązań,

charakteryzujące się przekonaniem, Ŝe są prawem → w Polsce nie ma mocy prawnej, ale pewne zasady są stosowane,
np. zasada dyskontynuacji prac parlamentu choć nie została nigdzie zapisana, uznaje się ją za obowiązującą; mazurek
Dąbrowskiego do 1976 r. uznawano jedynie za hymn Polski.

Zwyczaj konstytucyjny

– ustabilizowana (długotrwała i powtarzalna) praktyka postępowania w jakiejś sytuacji,

rodząca domniemanie, Ŝe w przypadku powtórzenia się takiej sytuacji zostanie potraktowana w taki sam sposób →
pomimo, Ŝe przepisy pozostawiają kilka moŜliwości, stale wybiera się jedno rozwiązanie. Powstaje tam, gdzie regulacja
prawna nie jest wyczerpująca (sytuacja typowa w prawie konstytucyjnym).

element praktyki prawa konstytucyjnego a nie element prawa konstytucyjnego

→ moŜliwość zmiany w kaŜdym

momencie. Gdyby zwyczaj utrzymywał się długi czas, Ŝe praktyka zaczęłaby mu przypisywać walor
bezwzględnie obowiązujący, doszłoby do przekształcenia zwyczaju w prawo zwyczajowe (w Polsce zbyt duŜa
zmienność)

Przykłady → funkcjonowanie RM oparte jest w duŜej mierze na zwyczaju; kompetencja Marszałka Sejmu do poprawek
technicznych tekstu.

Dysonans konstytucyjny

– przełamanie konwenansu konstytucyjnego.

ŹRÓDŁA PRAWA

–

oparcie funkcjonowania państwa na prawie (demokratyczne państwo) →

problem ustosunkowania się do prawa

naturalnego

(zespół reguł i norm, które istnieją niezaleŜnie od ustawodawcy, wynikają z istoty samego człowieka)

→ atrybut nadrzędności wobec prawa pozytywnego, ale konsekwencje tylko w ostateczności (prawo do oporu)

–

zasada hierarchicznej budowy systemu prawa

jest istotnym elementem zasady państwa prawnego → problemy

ustrojowe:

zapewnienie konstytucji miejsca najwyŜszego aktu – sądowa kontrola konstytucyjności aktów;

zapewnienie ustawie nadrzędnej roli, tj. prymat ustawy (wyŜsza moc niŜ innych aktów) i wyłączność ustawy;

problem zakresu przedmiotowego i podmiotowego aktów organów wykonawczych;

→

wyróŜnienie prawa wewnętrznego powstało w XIX w. w Niemczech i uznano, Ŝe jest to wyłączna
kompetencja organów wykonawczych, gdyŜ i tak nie mogą dotyczyć obywatela.

w okresie PRL tzw. otwarty system źródeł prawa (rozchwiana koncepcja źródeł prawa)

–

Próby porządkowania prawa

od lat 60’tych → jedynie połowiczne, gdyŜ zawsze egzekutywa miała kompetencję

do stanowienia prawa dotyczącego sytuacji obywatela (ponad 20 lat pracy niezakończonej nad ustawą o tworzeniu
prawa). Pierwsze zmiany: Powstanie NSA (1980) i TK (1982/85) – ich orzecznictwo stopniowo ogranicza
samowolę rządowego prawotwórstwa. Postulat stworzenia

tzw. zamkniętego systemu źródeł prawa

powszechnego

→ podczas prac nad konstytucją przyjęto 4 podstawowe wnioski:

regulacja systemu źródeł prawa została ujęta całościowo w rozdziale III (art. 87-94) – autonomiczny charakter
systemu źródeł prawa;

regulacja systemu źródeł prawa opiera się na hierarchicznej budowie, zapewniającej Konstytucji i ustawom
najwyŜszą rangę (jedyny wyjątek art. 234) – zasada wieloszczeblowości;

regulacja systemu źródeł prawa wyjaśnia miejsce jakie zajmują umowy międzynarodowe;

regulacja systemu źródeł prawa opiera się na rozróŜnieniu przepisów prawa powszechnie obowiązującego i
prawa wewnętrznego.

–

Cechy systemu źródeł prawa:

hierarchiczność

normatywna koncepcja źródeł prawa

– tzn. Ŝe tylko normy prawne tworzą system prawny, czyli orzeczenia

TK nie.

dualizm źródeł prawa

– podział na powszechne i wewnętrzne prawo został złamany przez samą konstytucję i

tylko w niej mogą być od niego wyjątki:

→

art. 9

– „RP przestrzega wiąŜącego ją prawa międzynarodowego” → w tym zwyczaj;

→

art. 25 ust. 5

– umowy między RP a kościołami i związkami, jako podstawa ustawy;

→

art. 59 ust. 2

– układy zbiorowe pracy;

→

art. 61 ust. 4

– prawo do informacji – regulaminy Sejmu i Senatu określają tryb udzielania informacji o

nich.

→

art. 227 ust. 1 zd. 1

w związku z ustawą o NBP.

zamknięcie systemu źródeł prawa powszechnie obowiązując

ego w aspekcie przedmiotowym i

podmiotowym → pomimo wyjątków linia orzecznicza TK broni tezy o zamknięciu systemu.

DUALISTYCZNY CHARAKTER SYSTEMU ŹRÓDEŁ PRAWA

–

Dualistyczny charakter systemu źródeł prawa

polega na rozróŜnieniu przepisów prawa powszechnie

obowiązującego oraz przepisów o charakterze wewnętrznym.

–

Przepisy prawa powszechnie obowiązującego

mogą wiązać wszystkie podmioty w państwie. Przepisy te mają

zamknięty system źródeł prawa w dwóch aspektach (wyrok TK):

W aspekcie przedmiotowym

– enumeratywnie wymienione w Konstytucji formy aktów prawa powszechnie

obowiązującego

→

art. 87 – Konstytucja (akt samoistny), ustawy (akt samoistny), ratyfikowane umowy międzynarodowe (akt
samoistny), rozporządzenia, akty prawa miejscowego;

akt samoistny

– do jego wydania nie jest potrzebne Ŝadne szczegółowe upowaŜnienie; wydawane są

w ramach ogólnej kompetencji do stanowienia prawa.

→

art. 234 – rozporządzenia Prezydenta z mocą ustawy,

→

art. 91 ust. 3 – przepisy stanowione przez organizację międzynarodową, do której naleŜy Polska, jeŜeli
umowa międzynarodowa przewiduje taką skuteczność prawną tych przepisów w prawie wewnętrznym.

→

w/w wyjątki → kwestia kontrowersyjna.

rozszerzenie katalogu źródeł prawa moŜe nastąpić tylko w konstytucji

W aspekcie podmiotowym

– enumeratywne wyliczenie wszystkich organów na szczeblu centralnym

upowaŜnionych do stanowienia prawa, z załoŜeniem, Ŝe kompetencji nie moŜna domniemywać.

→

poziom konstytucyjny

– parlament w szczególnej procedurze art. 235 K. ;

→

poziom ustaw zwykłych

– parlament;

●

prezydent – w sytuacjach nadzwyczajnych – art. 234 K.;

→

poziom rozporządzeń

– prezydent, Rada Ministrów, premier, ministrowie oraz przewodniczący

komitetów, KRRiTv.

zakaz rozszerzającej wykładni np. funkcjonalnej (wyrok TK dot. NBP)

→

poziom prawa miejscowego

– samorząd terytorialny i terenowe organy administracji rządowej → na

podstawie i w granicach upowaŜnień ustawowych → niezupełne zamknięcie źródeł prawa, gdyŜ
ustawodawca moŜe określać jakim organom lokalnym ma przysługiwać ta kompetencja.

–

Akty prawa wewnętrznego

– ich istota to ograniczony zakres obowiązywania → tylko jednostki podległe.

Akty prawa wewnętrznego mają otwarty charakter w aspekcie podmiotowym i przedmiotowym
(wymienione są tylko uchwały RM i ministrów) → mogą być rozszerzane teŜ w drodze ustawy.

Akty prawa wewnętrznego wg art. 93 K.:

→

mogą być adresowane tylko do jednostek organizacyjnie podległych

;

→

nie mogą działać na „zewnątrz”

, tzn. nie moŜe być podstawą decyzji wobec obywateli, osób prawnych

oraz innych podmiotów.

→

mogą być wydawane tylko na podstawie ustawy

(lub konstytucji jak uchwały RM).

→

muszą być zgodne z powszechnie obowiązującym prawem i podlegają sądowej kontroli

(TK – uchylić,

inne sądy – odmowa zastosowania)

„Podległość” – szerokie rozumienie wg TK – 2 wyroki stwierdzające, Ŝe podległość istnieje jeśli wynika z
konstytucji, np. „NIK podlega Sejmowi”, „NBP jest centralnym bankiem państwa” → niebezpieczeństwo
zbliŜenia się do sfery aktów prawa powszechnie obowiązującego.

–

Podział na akty prawa powszechnie obowiązującego i akty prawa wewnętrznego jest podziałem
dychotomicznym

, tzn. nie istnieje trzecia kategoria aktów normatywnych. W szczególności nie moŜna stwierdzić

istnienia kompetencji do wydawania aktów władczych, jeŜeli uprawnienie to jest niezbędne dla realizacji zadań
publicznych nałoŜonych ustawą na określone podmioty.

PRAWO KRAJOWE – SYSTEM ŹRÓDEŁ POWSZECHNIE OBOWIĄZUJĄCEGO PRAWA

Podstawowymi konsekwencjami hierarchizacji aktów normatywnych jest:

→

wymóg zgodności aktów niŜszego szczebla z aktami wyŜszego szczebla pod rygorem wadliwości aktu niŜszego
rzędu → moŜliwość uchylenia lub pominięcia przy orzekaniu, a wyjątkowo niewaŜność ex tunc aktu niŜszego
szczebla;

→

wymóg by uchylenie, zmiana, zawieszenie akty danego szczebla było dokonywane jedynie aktem tego samego
szczebla lub wyŜszego;

→

zakaz normowania pewnych kwestii przez akty poniŜej określonego szczebla (tzw. wyłączność ustawy);

→

zakaz wydawania aktów niŜszego szczebla bez uprzedniego upowaŜnienia w akcie wyŜszego szczebla – akty
wykonawcze (rozporządzenie) w odróŜnieniu od aktów samoistnych (wynikające z ogólnych kompetencji danego
organu do stanowienia prawa, np. ustawy)

Cztery podstawowe szczeble:

→

Szczebel

konstytucyjny

(konstytucja)

→

Szczebel

umów międzynarodowych

, ratyfikowanych w trybie art. 89 ust. 1

→

Szczebel

ustawowy

(ustawy i rozporządzenia Prezydenta z mocą ustawy)

→

Szczebel

rozporządzeń

akty prawa miejscowego

, powszechnie obowiązujące na obszarze działania organów, które je ustanowiły.

Ogłoszenie

–

Warunkiem wejścia w Ŝycie aktów prawa powszechnie obowiązującego jest ich ogłoszenie

(art. 88

) i dotyczy teŜ

prawa

wewnętrznego

, co wynika z klauzuli państwa prawnego.

wg ustawy obowiązek niezwłocznego ogłoszenia aktów, a wejście w Ŝycie z reguły 14 dni po ogłoszeniu, a
wyjątki jeśli wymaga tego waŜny interes państwa, a nie stoją temu na przeszkodzie zasady demokratycznego
pastwa prawnego (podobnie nadanie mocy wstecznej)

–

Ogłoszenie

– zamieszczenie aktu w specjalnym dzienniku urzędowym, zgodnie z zasadami i trybem określonym w

ustawie (ustawa o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych oraz ustawa o umowach
międzynarodowych)

Trzy centralne ponadresortowe dzienniki wg ustawy: Dz.U. RP, Dz.Urz. RP „Monitor Polski”, Dz.Urz. RP
„Monitor Polski B”

, wydawane przez premiera, oraz dzienniki resortowe (wydawane przez ministrów) oraz

dzienniki wojewódzkie (wydawane przez wojewodów i obejmujące całość aktów prawa miejscowego na danym
terenie)

–

Dz.U.:

Konstytucja, ustawy, rozporządzenia z mocą ustawy, rozporządzenia, umowy międzynarodowe

ratyfikowane, oraz inne akty (orzeczenia TK oraz uchwały RM uchylające rozporządzenia ministra, a takŜe ze
względu na szczególnie waŜną treść, np. dot. stanów wojny, wyborów itp), akty jednolite, obwieszczenia o
sprostowaniu.

Konstytucja

–

wszystkie ogólne cechy ustawy i pewne cechy charakterystyczne dot. szczególnej treści, formy i mocy prawnej.

–

ustawy konstytucyjne – brak ich w aktualnym systemie źródeł prawa, jedyna ustawa konstytucyjna to zmiana
konstytucji, ale nie ustawa uzupełniająca i istniejąca obok tekstu konstytucji.

Ustawa

– brak definicji w konstytucji (nawiązanie do zastanej definicji):

akt parlamentu

→ wyłączne upowaŜnienie parlamentu do stanowienia ustaw jest wymogiem demokratycznego

państwa prawa i związane jest z zasadą podziału władz
→

oznacza teŜ wykluczenie referendum

jako formy stanowienia ustaw.

→

obie izby parlamenty

, choć ich rola moŜe być róŜna

II.

o charakterze normatywnym

– tzn. wszystkie postanowienia ustawy muszą być sformułowane w sposób

pozwalający im stać się budulcem norm prawnych o charakterze generalnym (dot. podmiotów) i abstrakcyjnym
(dot. wzorów zachowań), a nie indywidualno-konkretnym.

III.

zajmuje najwyŜsze miejsce w systemie źródeł prawa krajowego

(podporządkowana konstytucji). Szczególna

moc prawna (prymat) ustawy polega na:
→

samoistnie moc obowiązująca

, tzn. do jej zaistnienia nie potrzebne jest Ŝadne dodatkowe upowaŜnienie (a

przepisy konstytucyjne dotyczące wydawania ustaw z konkretnych dziedzin, to zobowiązanie parlamentu do
uregulowania tych spraw);

→

MoŜe być

zmieniona/uchylona/zawieszona tylko przez inną ustawę

;

→

KaŜda inna norma prawa krajowego moŜe być zmieniona/uchylona/zawieszona przez ustawę

;

→

Wydanie innych aktów normatywnych

(poza powszechnie obowiązującymi)

moŜe się odbyć tylko na podstawie

ustawy i w celu jej wykonania

IV.

o nieograniczonym zakresie przedmiotowym

→

tzn.

kaŜda materia moŜe być uregulowana w ustawie

, byleby była zgodna z konstytucją i umowami

międzynarodowymi ratyfikowanymi, a jedyne wyjątki dot. regulaminu Sejmu i Senatu oraz Zgromadzenia
Narodowego (uchwała danego ciała);

→

tzw.

zasada wyłączności ustawy

– pewne materie mogą być regulowane tylko przez ustawy lub na podstawie

upowaŜnienia z ustawy → sytuacja prawna jednostki (i podmiotów podobnych) →

kiedyś materialne kryteria

wyłączności

– tzn. jeśli coś nie zarezerwowane dla ustawy, to mogą być teŜ inne akty;

dziś formalne kryteria

wyłączności

– jeŜeli coś jest powszechnie obowiązujące, to automatycznie musi to być ustawa → zasada

zupełności koniecznego zakresu ustawy (na podstawie art. 87 ust. 1 i art. 92 w powiązaniu z art. 2).

zaliczenie danej materii do wyłączności ustawy

nie oznacza zakazu regulacji podustawowej

→

szczegółowość (głębokość) regulacji

zaleŜy od materii jakiej dotyczy i powiązania ze statusem jednostki →

zupełna (absolutna) wyłączność ustawy – regulacje represyjne i prawo podatkowe. Regulacja dot. ograniczania
wolności i praw – kształtuje się linia orzecznicza w kierunku absolutnej wyłączności.

dochodzący do skutku w szczególnej procedurze, w głównej mierze uregulowanej w konstytucji;

Rozporządzenia Prezydenta zgodnie z art. 234

–

na wniosek RM, kontrasygnata premiera;

–

tylko podczas stanu wojennego (a nie nadzwyczajnego), jeśli sejm nie moŜe zebrać się na posiedzenie.

–

zakaz zmieniania w tym trybie: konstytucji, ordynacji wyborczych, ustaw o stanach nadzwyczajnych czy wyborze
Prezydenta (takŜe dla parlamentu).

–

wydawanie tych rozporządzeń zgodnie z zasadami legalności, proporcjonalności i celowości.

–

wymóg przedstawienia tych rozporządzeń na najbliŜszym posiedzeniu sejmu

Rozporządzenia normatywne

–

[4 cechy]

to akty prawne oparte

o podstawę ustawową

, o

treści utrzymanej w ramach upowaŜnienia

zdeterminowanej przez cel ustawy

jaką mają wykonać,

niesprzeczne z unormowaniami o randze ustawy.

–

tylko

konstytucyjne organy mogą wydawać rozporządzenia

(wyliczenie enumeratywne)

Prezydent RP (art. 142 ust. 1),

Rada Ministrów (art. 146 ust. 4 pkt. 2),

Prezesa RM (art. 148 ust. 3),

poszczególni ministrowie i kierownicy komitetów (art. 149 ust. 2 i 3),

KRRiTV (art. 231 ust. 2).

–

UpowaŜnienie ustawowe moŜe być

fakultatywne

(pozwalać na wydanie rozporządzenia), albo

obligatoryjne

(nakazywać) i musi być

trójszczegółowe

, tzn.:

ZCZEGÓŁOWOŚĆ PODMIOTOWA

– wskazanie organu o konstytucyjnych kompetencjach do wydawania

rozporządzeń. Zakazana jest subdelegacja – art. 92. ust. 2.

ZCZEGÓŁOWOŚĆ PRZEDMIOTOWA

– wskazanie zakresu spraw. Zakazana jest wszelka interpretacja

rozszerzająca, inaczej naruszenie konstytucji.

ZCZEGÓŁOWOŚĆ TREŚCIOWA

– wskazanie wytycznych dotyczących treści (art. 92 ust. 1), ale powstają

wątpliwości co do definicji

„wytyczne” – wyroki TK

→

muszą dotyczyć materialnego kształtu regulacji

wykonawczej, a nie tylko np. elementów procedury jego

wydania;

→

mogą mieć charakter negatywny (wykluczenie pewnych rozwiązań) lub pozytywny (wskazanie kryteriów
czy funkcji),

waŜne by czyniły czytelnym zamiar ustawodawcy

;

→

stopień szczegółowości zaleŜy od regulowanej materii i jej związku z zasadą zupełności ustawy

;

→

muszą dotyczyć odrębnie kaŜdej ze szczegółowych materii

, których regulacja ma dotyczyć;

→

powinny (ale nie muszą) być zawarte w przepisie upowaŜniającym

, ale musi być moŜliwe precyzyjne

odczytanie wytycznych, ale nie poprzez ich interpretację.

–

musi zostać

opublikowane w Dzienniku Ustaw

–

podlegają kontroli

TK (uchylić) i sądom powszechnym i administracyjnym (odmówić zastosowania, skoro

sędziowie podlegają konstytucji i ustawom, to nie podlegają juŜ rozporządzeniom – prawo do badania
konstytucyjności i legalności rozporządzeń).

Akty prawa miejscowego

–

to akty prawa powszechnie obowiązującego na obszarze działania organów, które je ustanowiły (organy samorządu
terytorialnego i terenowe organy administracji rządowej) – art. 94 ust. 1

. Zasady i tryb wydawania tych aktów

określa ustawa. Akty te wydawane są na podstawie i w granicach upowaŜnienia ustawowego, ale wymogi stawiane
im są łagodniejsze niŜ rozporządzeniom.

–

2 typy aktów prawa miejscowego

przepisy wykonawcze do odrębnych ustaw

– wtedy konieczne jest upowaŜnienie zawarte w ustawie;

podobne z rozporządzeniami.

przepisy porządkowe

– wydawane na podstawie ogólnej kompetencji wyraŜonej w ustawach o

poszczególnych szczeblach samorządu i administracji rządowej.

→

wydawane dla ochrony zdrowia, Ŝycia, porządku, spokoju i bezpieczeństwa, ale tylko w kwestiach nie
uregulowanych w ustawach.

→

wydawane przez samorządowe organy stanowiące oraz wojewodów.

–

akty prawa miejscowego podlegają kontroli sądownictwa administracyjnego (art. 184), ale nie TK.

Akty prawa wewnętrznego

–

nie składają się na wzajemnie powiązany system;

–

odnoszą się tylko do jednostek podległych organowi, który ustanowił te akty;

–

kompetencja do stanowienia aktów prawa wewnętrznego ma charakter otwarty tak podmiotowe jak i
przedmiotowo.

–

akty te są powiązane z systemem aktów prawa powszechnie obowiązującego:

wymóg zgodności z prawem powszechnie obowiązującym;

dopuszczenie stanowienia aktów tylko na podstawie ustawy (z wyjątkiem uchwał RM – art. 93 ust. 2 K.), tzn. Ŝe
są to równieŜ akty wykonawcze, ale zasady ich formułowania nie zostały sprecyzowane w konstytucji i nie mają
tak szczegółowych wymogów jak rozporządzenia normatywne.

PRAWO MIĘDZYNARODOWE I PRAWO WSPÓLNOTOWE W KRAJOWYM PORZĄDKU PRAWNYM

–

nawiązanie do koncepcji dualistycznych

(odrębne systemy prawne, a p.m. potrzebuje specjalnego

wprowadzenia do prawa wewnętrznego – transformacji poprzez ratyfikację) w przeciwieństwie do koncepcji
monistycznej.

–

art. 9 stanowi, Ŝe

RP przestrzega wiąŜącego ją prawa międzynarodowego

. Jest to zasada o charakterze

ogólnym i dotyczy wszystkich źródeł prawa międzynarodowego.

brak wprowadzenia do systemu źródeł prawa w Polsce innych źródeł prawa międzynarodowego niŜ umowy
międzynarodowe, a w szczególności

powszechnie uznanych zasad prawa międzynarodowego

(ale art. 9 K.

wprowadza obowiązek ich przestrzegania)

–

umowy międzynarodowe dzielimy na ratyfikowane i nieratyfikowane

(choć art. 27 KW o prawie traktatów –

zakaz powoływania się na prawo wewnętrzne jako podstawę niewykonania umowy)

art. 91 ust. 1 ratyfikowana umowa międzynarodowe po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw RP stanowi część
krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba Ŝe jej stosowanie jest uzaleŜnione od
wydania ustawy.

–

zawieranie umów jest kompetencją rządu

(art. 146 ust. 4 pkt 10), a

ratyfikuje je Prezydent

(art. 133 ust. 1 pkt

1). O zamiarze przedłoŜenia Prezydentowi do ratyfikacji umów międzynarodowych, których ratyfikacja nie wymaga
zgody wyraŜonej w ustawie, Prezes Rady Ministrów zawiadamia Sejm (art. 89 ust. 2).

szczególna procedura zawierania umów w ustawie o umowach międzynarodowych z 14.04.2000 r.

–

art. 89 ust. 1 ratyfikacja umowy wymaga zgody wyraŜonej w ustawie, gdy dotyczy

pokoju, sojuszy, układów politycznych lub układów wojskowych,

wolności, praw lub obowiązków obywatelskich określonych w Konstytucji,

członkostwa Rzeczpospolitej Polskiej w organizacji międzynarodowej,

znacznego obciąŜenia państwa pod względem finansowym,

spraw uregulowanych w ustawie lub w których Konstytucja wymaga ustawy.

→

umowy w/w mają moc wyŜszą niŜ ustawa, jeśli ustawy nie da się pogodzić z umową (art. 91 ust. 2)

→

a contrario

do art. 91 ust. 2 umowy ratyfikowane bez uprzedniej zgody wyraŜonej w ustawie nie mają mocy

równej ani wyŜszej niŜ ustawa, znajdują się więc na szczeblu podustawowym.

–

Wszystkie

ustawy muszą być zgodne z konstytucją

(art. 133 ust. 2 i art. 188 pkt 1) → orzeka TK.

–

Umowy

nieratyfikowane

(zwane porozumieniami) nie są źródłem prawa powszechnie obowiązującego, a działają

tylko w sferze prawa wewnętrznego. Zawierane są przez Radę ministrów lub ministra (i zatwierdzane przez RM –
art. 146 ust. 4 pkt 10).

PRAWO WSPÓLNOTOWE

(prawo UE) – zbudowane jest na zasadzie hierarchii:

prawo pierwotne

(traktaty

załoŜycielskie) i

prawo wtórne (pochodne)

(akty stanowione przez organy Wspólnoty).

–

Trzy główne zasady dotyczące prawa wspólnotowego:

zasada bezpośredniej skuteczności prawa wspólnotowego w krajowych porządkach prawnych

– normy

w nich zawarte podlegają bezpośredniemu stosowaniu (o ile pozwala na to ich treść);

zasada pierwszeństwa prawa wspólnotowego przez prawem krajowym

– niezaleŜnie od rangi norm

będących w kolizji;

zasada jednolitości prawa wspólnotowego

– konieczność jednakowego rozumienia prawa UE we

wszystkich krajach → monopol Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości na ustalanie wykładni danego prawa
→ w praktyce duŜe znaczenie ETS (tzw. ogólne zasady prawa), co pozwala traktować jego orzecznictwo jako
szczególne źródło prawa pierwotnego UE.

wynika to z członkowstwa w UE i nakłada na państwo obowiązek dostosowania swojego prawa (głównie
konstytucji)

–

Miejsce prawa wspólnotowego w polskim porządku prawnym określa art. 91 → ust. 1 i 2 dot. prawa pierwotnego
(bo jako umowy międzynarodowe), a ust. 3 dotyczy prawa wtórnego.

WYBORY I PRAWO WYBORCZE

POJĘCIA OGÓLNE

Wybory parlamentarne

– regularne odnawianie składu parlamentu w wyniku decyzji podejmowanych w szczególnej

procedurze przez ogół obywateli posiadających pełnię praw politycznych.
–

są wynikiem

realizacji zasady suwerenności Narodu

i są formą weryfikacji rządzących przez rządzonych;

–

wymóg wybieralności pierwszej izby parlamentu

, ale drugiej niekoniecznie;

–

teŜ wybory na

szczeblu lokalnym

– do samorządów gminnych, czasem teŜ wyŜszych stopniach podziału

terytorialnego;

–

teŜ wybory

prezydenta

– szczególnie w państwach o prezydenckim systemie, ale nie tylko.

–

wymóg przeprowadzenia w oparciu o

zasadę pluralizmu politycznego

, tj. zasadę swobodnego konkurowania partii

politycznych i ich programów,

z wyjątkiem partii nazistowskich i faszystowskich

–

oparte na szczególnej regulacji prawnej dla zapewnienia uczciwego przebiegu.

Prawo wyborcze

ma dwa znaczenia:

w znaczeniu podmiotowym

to jedno z praw obywatela (nie człowieka!).

czynne prawo wyborcze

– prawo do głosowania i wybierania;

bierne prawo wyborcze

– prawo do kandydowania

róŜnice mogą być znaczne – powszechność czynnego prawa to zasada absolutna, ale bierne prawo moŜe
być ograniczane, np. podwyŜszonym wiekiem.

w znaczeniu przedmiotowym

to gałąź prawa konstytucyjnego regulująca kwestie przygotowania,

przeprowadzania i ustalania wyniku wyborów.

podstawą są uregulowania w Konstytucji art. 62, art. 96 ust. 2, art. 97 ust. 2, art. 98-101, art. 127-129, art. 169
ust. 2 i 3.

ustawa z 12.04.2001 r. Ordynacja wyborcza do Sejmu RP i Senatu RP (ows);

w pracach nad nią ostre spory polityczne:

–

zmieniono sposób obliczania głosów z metody d’Honda na metodę St.Laguë → w 2002 r.

przywrócono d’Honda;

–

znowelizowano ustawę o partiach politycznych, rozszerzając zakres subwencjonowania partii przez

państwo.

ustawa z 27.09.1990 r. o wyborze Prezydenta RP (uwp) – waŜna nowela z 28.04.2000 r.;

ustawa z 16.07.1998 r. Ordynacja wyborcza do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw (owst);

ustawa z 20.06.2002 r. o bezpośrednim wyborze wójta, burmistrza i prezydenta miasta

ustawa z 23.01.2004 r. Ordynacja wyborcza do Parlamentu Europejskiego;

duŜe znaczenie teŜ uchwały Państwowej Komisji Wyborczej oraz sądowe interpretacje przepisów wyborczych,
szczególnie TK, NSA i SN.

System wyborczy

to całokształt

prawnych i pozaprawnych

reguł określających sposób przeprowadzania wyborów, a

jego elementami są prawo wyborcze w znaczeniu przedmiotowym, oraz róŜne normy, zasady i zwyczaje, w
szczególności polityczne, które wielokrotnie mają istotne znaczenie, np. kolejność kandydatów na listach wyborczych.
W znaczeniu węŜszym to sposób ustalania wyniku wyborów (proporcjonalny czy większościowy).

Podstawowe zasady prawa wyborczego

– historycznie ukształtowane zasady, traktowane dziś jako konieczne, choć

przesłanki demokratyzmu wyborów

(

choć nie są wystarczające

), określane tradycyjnym mianem

przymiotników

wyborczych

, tj.

powszechność, równość, bezpośredniość, tajność głosowania, proporcjonalność

mówi się niekiedy o nowym przymiotniku jakim jest

wolność wyborów

– odwołanie do zasady pluralizmu

politycznego, min. w Ustawie Zasadniczej RFN i w polskiej Ordynacji do Parlamentu Europejskiego, teŜ mała
Konstytucja z 1992 r. wspominała o tym.

Sejm

ma pięcioprzymiotnikowe wybory,

Senat

trzy (powszechność, bezpośredniość, tajność głosowania), a

prezydent

czteroprzymiotnikowe, ze względu na jeden mandat nie ma proporcjonalności, w przypadku

samorządu

terytorialnego

Konstytucja pozostawia swobodę ustawodawcy zwykłemu do wprowadzenia bądź nie

proporcjonalności.

PODSTAWOWE ZASADY PRAWA WYBORCZEGO

ZASADA POWSZECHNOŚCI

określa krąg podmiotów, którym przysługuje prawo wyborcze, wymagając by

wszystkim dorosłym obywatelom przysługiwało, co najmniej czynne prawo wyborcze, a wszelkie ograniczenia mogą
wynikać jedynie z naturalnych czynników, a nie politycznych.

Przesłanki czynnego prawa wyborczego

są jednolite dla wszystkich rodzajów wyborów:

posiadanie obywatelstwa polskiego

– wejście do UE „odrobinę skomplikowało sytuację” → patrz wybory

lokalne;

ukończenie 18 lat najpóźniej w dniu głosowania

– ograniczenie o charakterze naturalnym;

posiadanie pełni praw publicznych (w tym wyborczych)

– art. 62 ust. 2 albo orzeczeniem sądu jako środek

karny, albo jako kara samoistna orzeczona przez Trybunał Stanu → przesłanka ujęta w sposób wyczerpujący, tzn.
niemoŜliwe jest rozszerzanie katalogu ograniczeń.

posiadanie pełnej zdolności do czynności prawnych

– art. 62 ust. 2 – ubezwłasnowolnione prawomocnym

wyrokiem sądy, ale takie postępowanie wszczyna się ze względów majątkowych, co w prawie publicznym nie ma
znaczenia.

→

cenzusy nie występują, z wyjątkiem cenzusu domicylu w wyborach lokalnych (art. 5 owst), ale nie w innych (art. 12
ows)

Bierne prawo wyborcze

– krąg róŜny w zaleŜności od rodzaju wyborów:

przede wszystkim przesłanką jest

wiek

→ wybory samorządowe – 18 lat; wybory do Sejmu – 21 lat; wybory do

Senatu – 30 lat; wybory na Prezydenta – 35 lat;

cenzus domicylu

w wyborach parlamentarnych został wprowadzony tzw. lex Tymiński, ale ze względu na

kontrowersje nie został powtórzony w nowej Konstytucji.

System gwarancji

– system procedur i instytucji, zapewniający moŜliwość oddania kaŜdej osobie głosu:

nakaz wyznaczania wyborów na dzień wolny

(art. 98 ust. 2 i art. 128 ust. 2)

zasady tworzenia obwodów głosowania

(jednostka terytorialna, w ramach której oddaje głosy określona grupa

wyborców) – jednolita struktura, stałych obwodów, tworzone wg kryterium terytorialnego przez rady gmin na
wniosek wójta (burmistrza, prezydenta), o wielkości 500-3000 mieszkańców, chyba Ŝe lokalne warunki przemawiają
za inną liczbą oraz obwody specjalne (szpitale, zakłady karne i areszty śledcze, polskie statki morskie oraz placówki
dyplomatyczne bądź konsularne, ale nie w koszarach wojskowych i policyjnych)

instytucja rejestrów i spisów wyborców

rejestr

– o stałym charakterze, prowadzony przez gminy i aktualizowany na bieŜąco, udostępniany do wglądu i

moŜliwe jest złoŜenie reklamacji do wójta (burmistrza, prezydenta) z moŜliwością ostatecznego odwołania do
sądu rejonowego.

spis

– sporządzany do kaŜdych wyborów (referendów), udostępniany do wglądu, a reklamacje rozpatrywane jak

w przypadku rejestrów. Obejmuje osoby stale zamieszkałe na terytorium obwodu, ale moŜliwe jest
uzupełnienie na własny wniosek w razie przebywania czasowego na tym terenie, bądź w razie braku
zamieszkania. MoŜliwe jest równieŜ uzupełnienie w dniu wyborów przez obwodową komisję wyborczą.

instytucja zaświadczeń o prawie do głosowania

– wydawane w urzędzie gminy danego wyborcy, z

jednoczesnym wykreśleniem go ze spisu, ale nie z rejestru.

procedura protestu wyborczego

– kaŜdy wyborcza bezprawnie niedopuszczony do wyborów moŜe wnieść

protest kwestionujący waŜność, ale naruszenie to musi mieć wpływ na wynik wyborów.

ZASADA RÓWNOŚCI

w znaczeniu formalnym

– „jeden człowiek, jeden głos”, zasada ta ma charakter oczywisty i powszechnie przyjęty;

w tym rozumieniu zasada ta odnosi się do wszystkich procedur wyborczych, włącznie z referendum.

w znaczeniu materialnym

– głos kaŜdego wyborcy ma tą samą siłę → w okręgach jednomandatowych liczba

mieszkańców powinna być podobna, a w wielomandatowych powinna być przydzielona odpowiednio do liczby
mieszkańców.

2 metody zapewnienia materialnej równości:

tzw. stała norma przedstawicielstwa

– ustalenie liczby mieszkańców na 1 mandat (np. w Polsce w latach

1952-60);

tzw. jednolita norma przedstawicielstwa – ustalenie

stałej liczby posłów

i dopasowywanie tej liczby

mandatów do aktualnej struktury ludności (a nie wyborców), wg. art. 137 ust. 1 ows dzieli się liczbę
mieszkańców przez liczbę posłów w danym okręgu.

Sejm – wybory równe, Senat – nie (początkowo koncepcja związana z taką samą reprezentacją województw, ale
w nowej ordynacji rozdział mandatów pokierowany liczbą ludności, z zastrzeŜeniem, Ŝe województwo moŜe
zostać podzielone na mniejsze okręgi wyborcze, ale musi zostać zachowana w ramach województwa jednolita
norma przedstawicielstwa)

w wyborach do Parlamentu Europejskiego – pominięto tą kwestię.

stosunek zasady równości do biernego prawa wyborczego

kaŜdy kto ma bierne prawo wyborcze, ma równe prawo zostania kandydatem;

granice dopuszczalnego zróŜnicowania

sytuacji prawnej

partii moŜliwe jest z uwzględnieniem zasady

proporcjonalnej równości szans; w sferze prawnej Ŝadne uprzywilejowanie kandydatów nie moŜe mieć miejsca

(wyrok TK z 1994 r.),

natomiast w sferze działań niepaństwowych

(np. wewnątrz partyjnych) jest do pewnego

stopnia dopuszczalne.

ZASADA BEZPOŚREDNIOŚCI

– oznacza, Ŝe wyborca oddaje swój głos na osobę/y, które mają być wybrane, tzn.

decyduje bezpośrednio o składzie organu przedstawicielskiego; zakaz organizowania wyborów na zasadzie
wielostopniowości. Zasada ta dotyczy w Polsce wszystkich procedur wyborczych, natomiast system pośredni jest
typowy dla organizacji społecznych, stowarzyszeń, partii politycznych, itp.
»

w latach 1993-1997 – lista ogólnopolska – pewna modyfikacja zasady pośredniości; zniesiona w 2001 r.

głosować moŜna tylko osobiście, a nie przez e-mail, czy pocztę → kwestia sporna czy jest to element zasady
bezpośredniości, czy odrębny problem techniki głosowania?

ZASADA TAJNOŚCI GŁOSOWANIA

– oznacza zagwarantowanie kaŜdemu obywatelowi, Ŝe treść jego decyzji nie

będzie mogła być ustalona i ujawniona i pełni istotną rolę gwarancyjną, będąc jednocześnie powiązana z zasadą
wolności wyborów.
»

ma charakter bezwzględny

– tzn. stanowi

obowiązek

, a nie uprawnienie wyborcy → doświadczenia PRL, kiedy to

listami bez skreśleń i róŜnymi naciskami, spowodowano powstanie obawy przed korzystaniem z kabin. Od 1989 r.
istnieje obowiązek tajnego głosowania i jest on jednolity dla wszystkich procedur (patrz art. 68 ust. 4 i 5, art. 61 ust.
1, art. 66 ust. 1 ows).

gwarancje zasady tajności:

karty do głosowania muszą być jednakowe;

nakaz urządzenia odpowiedniej ilości kabin;

przygotowania odpowiedniej ilości przyborów do pisania;

wejście do kabiny tylko samemu;

osobiste wrzucenie karty do urny;

art. 251 § 2 kk – przestępstwem jest zapoznanie się z treścią głosu wbrew woli głosującego.

pewnym zakłóceniem

tej zasady jest sposób zgłaszania kandydatów – konieczność przedstawienia list poparcia.

ZASADA PROPORCJONALNOŚCI

– odnosi się do sposobu ustalania wyniku wyborów

zasada większości

względnej

– ten co uzyskał największą liczbę głosów, został wybrany oraz

zasada

większości

bezwzględnej

– wymóg uzyskania więcej niŜ 50% poparcia → ułatwia wyłonienie efektywnego

parlamentu, ale moŜe być on niereprezentatywny, gdyŜ system ten preferuje dwupartyjność.

zasada proporcjonalności

– daje większą reprezentatywność, gdyŜ mandaty przydzielane są proporcjonalnie do

odsetka głosów, jakie uzyskały poszczególne partie. System proporcjonalny wymaga tylko jednej tury wyborów, ale
okręgi muszą być wielomandatowe (im więcej mandatów tym większa proporcjonalność).

sposoby rozdzielania głosów w systemie proporcjonalnym

– wymaga skomplikowanych obliczeń

matematycznych, stąd powstał szereg systemów: Hare’a (Hare-Niemeyera), Hagenbacha-Bischoffa, St. Laguë,
d’Honda.

system d’Honda

– liczby głosów oddanych na poszczególne listy w okręgu wyborczym porządkuje się w

kolejności od największej do najmniejszej, następnie dzieli przez kolejne liczby całkowite (2,4,6 itd), a z
powstałej tabeli ilorazów wybiera się kolejno tyle największych liczby, ile jest mandatów.

w ordynacji do Sejmu stosowany w latach 1993, 1997, odstąpiono w ordynacji z 2001, ale przywrócono w
2002 r. Przyjęty teŜ w ordynacji do Parlamentu Europejskiego i w wyborach do samorządu terytorialnego.

preferuje duŜe partie.

system St.Laguë

– teŜ polega na budowie tabeli ilorazów, ale dzielnikiem są liczby nieparzyste.

w polskiej wersji był zmodyfikowany – zamiast 1, dzielnikiem było 1,4.

preferuje małe partie.

tzw. listy państwowe (ogólnopolskie)

– pewną liczbę mandatów obsadza się na poziomie kraju proporcjonalnie

do uzyskanych mandatów w okręgach. W Polsce było to 69 mandatów i stosowano system d’Honda. Poprawiało to
sytuację małych partii oraz wyrównywało pewne niesprawiedliwości w podziale mandatów, ale stanowiło
jednocześnie parasol ochronny dla liderów partyjnych. Wyborca nie oddawał głosu na listę krajową.

tzw. progi wyborcze (klauzule zaporowe)

– wymóg uzyskania minimalnego odsetka głosów w skali całego kraju.

Głosy  oddane  na  partie,  które  nie  przekroczyły  progu  przepadają  i  jako  100%  liczą  się  głosy  tych  partii,  które
przekroczyły  próg.  Progi  przeciwdziałają  nadmiernemu  rozdrobnieniu  –  w  1991  r.  zrezygnowano  z  progów  i  do
Sejmu weszło 30 partii, a parlament upadł po niecałych 2 latach. Kolejne wybory juŜ z progami wyłoniły stabilne
parlamenty,  ale  w  1993  r.  zmarnowało  się  ok.  30%  głosów,  co  spowodowało  krytykę  parlamentu,  jako
niereprezentatywnego. Ale juŜ w kolejnych dwóch wyborach zmarnowało się po ok. 10% głosów.

5% – pojedyncze partie, ugrupowania czy grupy wyborców; 8% – komitety koalicyjne; 5% – jednolity próg w
wyborach do sejmików, rad powiatowych oraz rad gmin na prawach powiatów, oraz do Parlamentu
Europejskiego. Bez progu do rad gmin.

wyjątek od wymogu zdobycia progu – mniejszości narodowe.

ORGANIZACJA WYBORÓW

Organizacja wyborów odbywa się w następujących etapach:
»

zarządzenie wyborów

wybory do Sejmu i Senatu (zawsze łącznie) zarządza prezydent w drodze postanowienia, nie później niŜ 90 dni
przed końcem kadencji obu izb (art. 98 ust. 1). Wybory wyznacza się na dzień wolny od pracy przypadający w
ciągu 30 dni przed końcem kadencji (art. 98 ust. 2), w przypadku skrócenia kadencji wybory muszą się odbyć
nie później niŜ 45 dni od dnia zarządzenia o skróceniu kadencji.

wybory prezydenckie zarządza Marszałek Sejmu i muszą się one odbyć między 100 a 75 dniem przed upływem
kadencji prezydenta, w przypadku opróŜnienia urzędu zarządzone w ciągu 14 dni i odbyć się muszą w ciągu 60
dni od dnia zarządzenia wyborów.

Okręg wyborczy

– to jednostka terytorialna, w ramach której wybierana jest określona liczba posłów lub senatorów. W

skład kaŜdego okręgu wchodzi pewna liczba obwodów głosowania.

Obwód głosowania

– to jednostka terytorialna, w ramach której oddaje głosy określona grupa wyborców.

Komisje wyborcze

– to szczególny organ państwowy powołany do przeprowadzenia wyborów. WyróŜnia się:

→

Państwową Komisję Wyborczą

– organ stały, który składa się z 9 członków będących sędziami – 3 TK, 3 SN i 3

NSA, wskazani przez swojego przewodniczącego, a powoływani przez Prezydenta. Zadania:

powołuje swojego przewodniczącego i 2 zastępców;

nadzorczo-organizacyjne wobec niŜszych komisji;

czynności wyborcze (np. rejestruje kandydatów na Prezydenta, ogłasza wyniki wyborów, wydaje wytyczne
wiąŜące [quasi-prawotwórcze] dla niŜszych komisji i wyjaśnienia dla inny organów państwowych).

→

Okręgowe Komisje Wyborcze

(

Wojewódzkie

w przypadku referendum) – nie są stałe (tworzone odrębnie dla

kaŜdych wyborów), składające się z sędziów sądów apelacyjnych, okręgowych i rejonowych, zgłaszani przez
Ministra Sprawiedliwości, a powołuje ich Państwowa Komisja Wyborcza, na czele stoi wojewódzki komisarz
wyborczy lub jego zastępca. Zadania:

rejestrują kandydatów (Senat) i okręgowe listy kandydatów (Sejm) oraz ustalają wyniki głosowania w okręgach
(wszystkie wybory).

nadzór na niŜszymi komisjami.

→

Obwodowe Komisje Wyborcze

– składają się z przedstawicieli wyborców (nie muszą być składem sędziowskim),

powoływane odrębnie na kaŜde wybory przez wójtów lub okręgowe komisje wyborcze (wybory prezydenckie).
Zadania to: przeprowadzenie głosowania, ustalenie jego wyników, przekazanie ich do wyŜszej komisji wyborczej
oraz podanie do publicznej wiadomości.

zgłaszanie kandydatów

wybory prezydencie

– 3 etapy:

– zawiązanie komitetu wyborczego, popierającego kandydata na zasadzie wyłączności, przez min. 15

obywateli, pod warunkiem uzyskania 1000 podpisów i złoŜenia zgody kandydata i jego oświadczenia
lustracyjnego → PKW rejestruje komitet, a spory rozstrzyga SN.

– zebranie 100000 podpisów i formalne zgłoszenie kandydata do PKW, a spory rozstrzyga SN.

III

– PKW sporządza i ogłasza listę kandydatów i rozpoczyna się kampania wyborcza. Jednocześnie

prowadzone jest przez sąd apelacyjny (=lustracyjny) postępowanie sprawdzające prawdziwość oświadczeń
lustracyjnych.

wybory do Senatu

– kandydatów zgłaszają partie polityczne i wyborcy (komitety wyborców). Kandydować

moŜna tylko w jednym okręgu i nie moŜna równocześnie kandydować do sejmu. Kandydat wyraŜa zgodę oraz
oświadczenie lustracyjne (nieprawda = odebranie mandatu). KaŜdy kandydat do zgłoszenia musi uzyskać min.
3000 podpisów osób stale zamieszkujących w okręgu. Rejestruje okręgowa komisja, a spory rozstrzyga PKW.

wybory do Sejmu

– tylko listy kandydatów przez partie polityczne lub wyborców (min. 15) tworzące komitet

wyborczy. Progi wyborcze zmuszają do tworzenia list w całym kraju, a nie tylko w danym rejonie (nie dotyczy
mniejszości).  KaŜdy  kandydat  składa  zgodę  i  oświadczenie  lustracyjne,  a  lista  musi  uzyskać  5000  podpisów
wyborców  stale  zamieszkujących  w  danym  okręgu  (nie  dot.  komitetów,  które  zarejestrowały  listy  w  min.
połowie okręgów wyborczych). Liczba kandydatów na liście nie moŜe przekroczyć dwukrotności mandatów, a
kolejność  (choć  teoretycznie  nie  ma  znaczenia)  ustala  komitet  zgłaszający.  Listy  zgłaszane  w  okręgowych
komisjach wyborczych, a spory rozstrzyga PKW, chyba Ŝe dotyczą braku wymaganej liczby podpisów, wtedy
sąd okręgowy.

kampania wyborcza

– prawo ingeruje w nią w bardzo niewielkim zakresie. Wg ordynacji wyborczej kampania

zaczyna się z dniem ogłoszenia wyborów, a kończy na 24h przed głosowaniem. Ordynacja wyborcza:

zapewnia swobodę w prowadzeniu kampanii

(zbieranie podpisów, agitacja, itd.)

nakłada obowiązki na podmioty prowadzące kampanię

, jak obowiązek „posprzątania” po kampanii (plakaty

itp.) oraz oznaczenia wszelkich materiałów reklamujących, by wiadomo było do kogo naleŜą, zakaz naklejania
ich na niektórych budynkach, zakaz prowadzenia agitacji na terenie zakładów pracy i instytucji publicznych, jeśli
zakłóca to pracę, oraz na terenie jednostek wojskowych, zakaz podawania sondaŜy w ostatniej dobie.

ustanawia szczególną i przyspieszoną procedurę sądową

reagowania na rozpowszechnianie nieprawdziwych

danych i informacji (24h dla obu instancji), obok normalnej procedury cywilnej czy karnej.

ustanawia szczególne zasady dostępu do radia i telewizji

– ten sam nieodpłatny dostęp do mediów dla

wszystkich komitetów. MoŜliwy jest odpłatny czas dodatkowy. Obowiązek zachowania rzetelności i
neutralności politycznej przez media. Przepisy nie dotyczą dostępu do prasy.

ustanawia

szczególne zasady w sprawie finansowania kampanii

– ze środków własnych komitetów wyborczych

pochodzących  tylko  w  Funduszu  Wyborczego  partii  (wpłaty  partii,  kredyty,  spadki,  zapisy,  darowizny  o
maksymalnej  wartości  w  przypadku  darowizn  od  osób  fizycznych),  komitety  koalicyjne  i  komitety  wyborcze
mogą  uzyskiwać  środki  finansowe  jedynie  przez  osoby  fizyczne,  będące  obywatelami  polskimi.  Ustalenie
maksymalnej  wysokości  wydatków  wyborczych  (nadwyŜka  zebranych  pieniędzy  –  partie  –  na  przyszłą
kampanię,  komitety  wyborców  –  na  cele  charytatywne).  Obowiązek  złoŜenia  sprawozdania  o  przychodach,
wydatkach i zobowiązaniach komitetu do PKW, spory z SN, publikowane w Monitorze Polskim. Odrzucenie
powoduje utratę prawa do dotacji i subwencji.

głosowanie

– w lokalach obwodowej komisji wyborczej, od 6.00-20.00, przy obecności min. 3 członków

obwodowej komisji. Komitety wyborcze mogą wyznaczyć swoich męŜów zaufania. NiewaŜne głosy – zaznaczenie
więcej kandydatów niŜ moŜliwe, brak skreśleń, głosowanie na innej karcie. Dopiski nie mają wpływu na waŜność
głosu.

ustalenie wyników

– najpierw liczenie frekwencji, potem liczenie głosów niewaŜnych, potem głosów oddanych na

poszczególnych  kandydatów/listy  →  wyniki  podawane  do  publicznej  wiadomości  i  do  wyŜszych  komisji.  PKW
sumuje głosy w skali kraju, sprawdza progi i dokonuje podziału mandatów, oraz wydaje posłom zaświadczenie o
wyborze  i  przedkłada  Marszałkowi  Sejmu  i  SN  sprawozdanie  o  wyborze.  W  przypadku  Senatu  –  kończy  się  na
okręgowych  komisjach.  W  wyborach  prezydenckich  okręgowe  komisje  dokonują  jedynie  zbiorczego  zliczenia
głosów, a wynik ustala PKW. Przy braku większości bezwzględnej

weryfikacja wyników

– oceny waŜności wyborów dokonuje władza sądownicza (art. 101 i art. 129). 2 etapy:

orzekanie o protestach

– wnoszone przez wyborcę w formie pisemnej do SN w ciągu 7 dni od ogłoszenia

wyników wyborów, rozpatrywane w składzie 3 sędziów Izby Administracji, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych,
którzy wydają opinię w przedmiocie protestu (uchwała SN z 1995 – podstawą uniewaŜnienia wyborów moŜe
być tylko wiarygodny, udokumentowany i sprawdzalny wpływ naruszeń prawa na wynik wyborów).

wybory parlamentarne – naruszenie ordynacji dot. głosowania i ustalania wyników wyborów;

wybory prezydenckie – naruszenie ustawy o wyborze Prezydenta.

orzekanie o waŜności

– SN w składzie całej Izby Administracyjnej, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

rozpatruje sprawozdanie Państwowej Komisji Wyborczej oraz opinie swoich składów orzekających o
protestach i na tej podstawie orzeka o waŜności wyborów. W wyborach parlamentarnych ma na to 90 dni (po
rozpoczęciu), a w prezydenckich 30 dni (przed objęciem). Orzeczenie moŜe dotyczyć niewaŜności wyboru
danego posła/senatora, lub wyborów w ogóle.

uzupełnienie składu Sejmu lub Senatu

– W przypadku wygaśnięcia mandatu posła/senatora → (art. 177 ust. 1 i

2 oraz art. 213 ust. 1 i 2 ows) tzn. odmowa złoŜenia ślubowania; utrata biernego prawa wyborczego, zrzeczenia się
mandatu; śmierci; naruszenie przepisów o incompatibilitas, orzeczenia o złoŜeniu przez posła fałszywego
oświadczenia lustracyjnego.

o pozbawieniu mandatu z powodu naruszenia zakazu prowadzenia działalności gospodarczej z osiąganiem
korzyści z majątku Skarbu Państwa lub samorządu terytorialnego albo zakaz nabywania takiego majątku orzeka
Trybunał Stanu (art. 107).

Marszałek Izby stwierdza wygaśnięcie mandatu. Marszałek Sejmu postanawia o zajęciu wolnego miejsca przez
kandydata, który uzyskał kolejno największą ilość głosów (podobnie w Parlamencie Europejskim), a w
przypadku senatora zarządzane są wybory uzupełniające (o ile mandat wygasł przed połową kadencji).

ZASADY USTROJU RZECZYPOSPOLITEJ

POJĘCIE ZASAD USTROJU

–

OśSAMOŚĆ KONSTYTUCYJNA PAŃSTWA

TO SUMA ZASAD PODSTAWOWYCH

KTÓRE DOTYCZĄ USTROJU W

PAŃSTWIE I SYSTEMU WŁADZY

Z reguły zasady te określają suwerena, ustanawiają podstawowe formy

wykonywania i rodzaje organów państwowych powołanych do sprawowania tej władzy. Określają płaszczyznę
formalną władzy (sposoby sprawowania władzy) jak i płaszczyznę materialną (treść wykonywania władzy);

–

we współczesnym konstytucjonalizmie – szereg zasad wspólnych, wyznaczających standard demokratycznego
państwa, choć są one

formułowane w róŜny sposób

, często uzupełniane deklaracjami o bardziej szczegółowym

charakterze. Często teŜ nie są zdefiniowane, pozostawiając definicję pojęć dla judykatury i doktryny, z moŜliwością
odwołania się do pozaprawnych pojęć, przez co nadaje się im elastyczności;

–

w Konstytucji z 1997 r.

postanowienia dot. zasad ustroju zostały umieszczone głównie w

rozdziale I

(Rzeczypospolita), ale

moŜna je równieŜ wyinterpretować z innych rozdziałów

(głównie z rozdziału II) i

preambuły. Postanowienia z rozdz. I mają róŜny stopień abstrakcyjności od

ogólnych

o szczególnej doniosłości

(art. 1, 2, 4, 8, 10) poprzez

szczegółowe

unormowania (art. 13, 17, 26) aŜ po przepisy mające postać raczej

norm

niŜ zasad (art. 11 ust. 2, 21 ust. 2, 27, 28, 29);

–

konstytucja krytykowana jest, gdyŜ wg niektórych jest w wielu miejscach „przegadana i mało jurydyczna”, ale takie
ujęcie zasad pozostawia doktrynie swobodę w ustalania katalogu zasad ustroju.

–

7 podstawowych zasad o ustabilizowanej treści omówione poniŜej:

ZASADA SUWERENNOŚCI NARODU

–

określenie suwerena, czyli tego, do kogo naleŜy władza w państwie –

art. 4 ust. 1

– naród;

–

aspekt negatywny

zasady oznacza, zakaz wprowadzenia monarchii, czy wyróŜniania jakiś grup społecznych lub

kategorii obywateli ponad naród;

–

aspekt pozytywny

– zdefiniowanie pojęcia narodu → bardzo trudne, gdyŜ to nie jest tylko etniczne pojęcie, ani

teŜ związane tylko z obywatelstwem, gdyŜ z jednej strony konstytucja w preambule definiuje naród jako wspólnotę
wszystkich obywateli, ale w art. 6 odnosi się teŜ do Polaków, zamieszkałych zagranicą

z punktu widzenia wykonywania władzy decydującym kryterium jest posiadanie praw publicznych, co prawo
precyzyjnie konstruuje;

waŜne  jednak  dla  wykonywania  tej  władzy  jest  obowiązek  zachowania  toŜsamości  Rzeczypospolitej,
obejmującej  nie  tylko  aktualnych  obywateli,  ale  i  wspólnej  historii  i  tradycji,  do  czego  nawiązuje  preambuła
mówiąc o „tysiącletnim dorobku, chrześcijańskim dziedzictwie, więzach wspólnoty z rodakami rozsianymi po
całym świecie” czy art. 6 ust. 1 mówiący o kulturze jako źródle toŜsamości narodu, jego trwania i rozwoju, a
odwołanie  art.  1  „Rzeczypospolita  jest  dobrem  wspólnym  wszystkich  obywateli”  w  powiązaniu  z  tekstem
preambuły traktuje Polskę jako historyczną wspólnotę, stanowiącą istotę dzisiejszego państwa polskiego;

–

art. 4 ust. 2

określa

podstawowe formy wykonywania władzy przez Naród

. W przepisie tym pojęciu Naród

nadaje się bardziej techniczne znaczenie.

demokracja bezpośrednia

– jej formy to: ogólne zgromadzenie wyborców (N), referendum (T), inicjatywa

ludowa (T – art. 118 ust. 2) i veto ludowe (N);

→

Konstytucja przewiduje 4 rodzaje referendum:

art. 125 – ogólnokrajowe w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa;

art. 90 ust. 3 – „referendum unijne”;

art. 235 ust. 6 – referendum konstytucyjne zatwierdzające zmiany rozdziału I, II i XII;

referendum lokalne.

demokracja

pośrednia

(

przedstawicielska

) – wskazane na pierwszym miejscu w konstytucji przez co uznane

za podstawową formę sprawowania władzy.

→

Wymogi istnienia demokracji pośredniej:

istnienie

parlamentu (art. 10, art. 95);

demokratyczna

procedura

wyłaniania izb (powszechność, bezpośredniość, równość i tajność

głosowania) (art. 96 ust. 2 i art. 97 ust. 2);

regularnie

odbywające się wybory (art. 98);

przedłuŜenie

kadencji tylko w sytuacjach nadzwyczajnych (art. 228);

system polityczny oparty na

zasadach pluralizmu

(art. 11-13);

odpowiednio

silna pozycja

i kompetencje w systemie organów państwowych.

→

przedstawiciel

Narodu

art. 104 (art. 108) –

posłowie i senatorowie

przedstawicielami Narodu, ale zasada mandatu wolnego;

Konstytucja nie określa Prezydenta mianem przedstawiciela Narodu, choć materialnie jest nim, gdyŜ

pochodzi z wyborów powszechnych, co nadaje mu szczególną pozycję;

organy przedstawicielskie to teŜ organy samorządu lokalnego, ale ze względu na ograniczony

terytorialnie zakres ich legitymacji nie są traktowani jako przedstawiciele Narodu.

ZASADA NIEPODLEGŁOŚCI I SUWERENNOŚCI PAŃSTWA

–

nie ma tak uniwersalnego charakteru jak inne zasady, ale została silnie podkreślona ze względu na historyczne
doświadczenia

poczynając od okresu rozbiorów, poprzez doświadczenia II wojny światowej, a kończąc na okresie

PRL. Zresztą jest to typowa konstrukcja dla konstytucji państw, które odzyskały niepodległość, a i inne państwa teŜ
jej uŜywają;

wstęp

– nawiązuje do walki przodków o niepodległość, jak równieŜ przypomina okres, w którym Naród

pozbawiony był moŜliwości suwerennego i demokratycznego stanowienia o losie Ojczyzny;

art. 5

wskazuje na zadania Rzeczypospolitej, wskazując, Ŝe są to strzeŜenie niepodległości i nienaruszalności

terytorium i stawia je na pierwszym miejscu wśród tych zadań;

art. 26 ust. 1

określa w tym kontekście rolę Sił Zbrojnych, a

art. 85 ust. 1

obywatelski obowiązek ochrony

Ojczyzny;

art. 126 ust. 2

stawia Prezydenta na straŜy suwerenności i bezpieczeństwa Państwa oraz nienaruszalności i

niepodzielności jego terytorium.

–

Niepodległość

to odrębny byt państwowy, a suwerenności to zdolność państwa do samodzielnego decydowania

o dotyczących go sprawach.

Zasada ta nie oznacza zakazu

włączenia się w proces integracji europejskiej

(NATO i UE). Ograniczenie

suwerenności moŜe nastąpić jedynie na podstawie wyraźnego postanowienia konstytucyjnego, dlatego wszystkie
konstytucje państw członkowskich UE mają tzw. europejskie klauzule →

art. 90

, który nie mówi o transferze

suwerenności, ale o transferze kompetencji, przy czym konstytucja wprowadza szereg gwarancji i zabezpieczeń:
→

ograniczony zakres przekazania kompetencji

do niektórych spraw, nie ma więc charaktery uniwersalnego

przeniesienia, a dodatkowo nie zostaną przeniesione wszystkie kompetencje stanowiące o suwerenności państwa,
nawet, jeśli niektóre z nich będą o nie zahaczać (stanowienie prawa, wymierzanie sprawiedliwości, zapewnianie
porządku, decydowanie o finansach państwowych, tworzenie i utrzymywanie armii). Dlatego ewentualne wejście do
strefy euro prawdopodobnie pociągnie za sobą zmianę konstytucji;

→

złoŜony tryb procedury

dochodzenia do skutku takiej umowy międzynarodowej, tzn. albo zgoda parlamentu 2/3 za

albo decyzja Narodu w referendum;

→

zmiany zakresu kompetencji wymagają zawarcia nowej umowy

, przyjmowanej w/w procedurze;

→

moŜliwość wystąpienia z UE

, choć w sensie gospodarczym byłoby to samobójstwo. W obecnym stanie prawnym

nie ma takiej moŜliwości, ale jest to prawo domniemane a dodatkowo min. Federalny Trybunał Konstytucyjny RFN
uznał, Ŝe kaŜde państwo ma prawo wystąpić z UE). Projekt takich postanowień znajduje się w projekcie
Konstytucji UE;

Z zasadą suwerenności i niepodległości wiąŜą się teŜ przepisy dot. wprowadzenia stanu wojny (art. 116) i uŜycia
Sił Zbrojnych

(art. 117)

ZASADA DEMOKRATYCZNEGO PAŃSTWA PRAWNEGO

Historia i idea

–

idea państwa prawnego stworzona została w

niemieckiej doktrynie XIX w.

, ale pełne urzeczywistnienie znalazła

w Ustawie Zasadniczej RFN z 1949 r.;

–

pojęciu „państwo prawne” moŜna przypisać szereg znaczeń

, z jednej strony traktowane jest jako suma zasad

ustrojowych, a w pierwotnym znaczeniu, w aspekcie wąskim, formalnym dot. nakazu przestrzegania prawa przez
wszystkich adresatów, przede wszystkim przez organy państwowe (art. 7 – organy władzy publicznej działają na
podstawie i w granicach prawa);

–

Polsce

wprowadzona przez nowelę grudniową z 1989 r., a obecnie zawarta w art. 2 zasada jest identycznie

sformułowana co wtedy w art. 1, co doprowadziło TK do

utrzymania w mocy

poprzednich swoich wypowiedzi na

ten temat, choć ograniczył odnalezione zasady tylko do tych, które wciąŜ nie zostały w Konstytucji wymienione (a
dotyczą metod działania władzy publicznej), a pominą te, które znalazły juŜ swoje miejsce (jak prawo do sądu,
prawo do prywatności, wyłączność ustawy w ustanawianiu przepisów prawa odnoszących się do praw i wolności,
itd.);

–

wykładnia tej zasady wg TK skupiała się na stanowieniu prawa, co doprowadziło do uznania, Ŝe nieodzownym
elementem demokratycznego państwa prawnego są

ASADY

RZYZWOITEJ

EGISLACJI

, dla których podstawą

jest

ASADA

CHRONY

AUFANIA

BYWATELA DO

AŃSTWA

(= zasada lojalności państwa do obywatela),

która wyznacza minimum reguł uczciwości (zakaz ustanawiania pułapek na obywatela), opierając się na

ASADZIE

EWNOŚCI

RAWA

(bezpieczeństwa prawnego), które wyraŜa się w stanowieniu norm nienagannych z punktu

widzenia techniki legislacyjnej i szanowaniu istniejących stosunków prawnych. W ramach tej ogólnej zasady
zaufania TK sformułował szereg wymogów stanowienia prawa:

ZAKAZ WSTECZNEGO DZIAŁANIA PRAWA

, a dokładnie

lex severior retro non agit

, co zaleŜy teŜ

od dziedziny

prawa

– bezwzględny zakaz w prawie karnym (art. 42 ust. 1), czy prawie podatkowym, a takŜe

istnienia

„zupełnie wyjątkowych okoliczności”

, takich jak np. realizacja konstytucyjnej wartości waŜniejszej od

chronionej zakazem retroakcji,

czy natury normowanych stosunków

. Podobnie stanowi SN uznając zasadę tą za

„kanon podstawowych dyrektyw państwa prawnego”.

NAKAZ USTANAWIANIA ODPOWIEDNIEJ

VACATIO LEGIS

– zarówno ustawa o ogłaszaniu aktów

normatywnych i innych aktów prawnych jak i orzecznictwo TK uznają, Ŝe odstępstwo od 14 dniowego vacatio
legis

dopuszczalne jest w przypadku

istotnych okoliczności

, albo gdy

nowe przepisy nie wymagają takiego

okresu

. Ale wszędzie tam gdzie nowe przepisy dot. obywateli naleŜy zastosować „odpowiedni” czas, który

moŜe być nawet dłuŜszy niŜ 14 dni .

OCHRONA PRAW NABYTYCH I INTERESÓW W TOKU

–

dotyczy praw nabytych słusznie

, a ograniczenie tej

zasady moŜe nastąpić w sytuacjach wyjątkowych, np. w przypadku groźby kryzysu gospodarczego dopuszczalne
jest zamroŜenie wynagrodzeń, czy waloryzacja rent i emerytur.

Dotyczy teŜ tzw. ekspektatyw nabycia praw

ale tylko tzw. maksymalnie ukształtowanych, tzn. gdy spełnione są juŜ wszystkie przesłanki ustawowe nabycia
praw pod rządami danej ustawy. Dodatkowym czynnikiem ocenianym pod kątem ograniczenia tej zasady jest,
na  ile  oczekiwania  jednostki  dot.  ochrony  praw  nabytych  są  usprawiedliwione  i  racjonalne.  Z  zakresu
podmiotowego  tej  zasady  wyłącza  się  Skarb  Państwa,  gdyŜ  państwo  ma  zapewniać  tą  ochronę,  a  nie  być  jej
podmiotem.  WaŜne  dla  tej  zasady  jest  to,  iŜ  nie  ustanawia  ona  zakazu  niezmienności  prawa,  ani  nawet
znoszenia praw podmiotowych.

ZASADA OKREŚLONOŚCI PRZEPISÓW PRAWA

– to wymóg takiej konstrukcji przepisów, by adresat bez

trudności mógł określić konsekwencje prawne z nich wynikające, tzn.

nakaz

uŜywania pojęć jasnych i

klarownych

oraz zakaz

uŜywania pojęć sprzecznych lub umoŜliwiających dowolną interpretację. Wymagania te

dot. teŜ umieszczania przepisów w odpowiednich ustawach dot. danej materii.. Z zasadą tą wiąŜe się

obowiązek jednolitego stosowania prawa

i choć organy administracji mogą zmienić pogląd, to muszą go

umotywować i nie moŜe to być nagminne.;

ZASADA PROPORCJONALNOŚCI

(

ZAKAZ NADMIERNEJ INGERENCJI

)

– dot. treści stanowionego prawa i

zawiera nakaz, by dla przyjętego celu stosować tylko te środki, które są niezbędne dla jego realizacji
(proporcjonalne);

HIERARCHICZNA BUDOWA SYSTEMU ŹRÓDEŁ PRAWA POWSZECHNIE OBOWIĄZUJĄCEGO

– :

→

nadrzędność konstytucji i system procedur gwarantujących jej ochronę;

→

zwierzchnictwo ustawy i jej wyłączność w sprawach wolności i praw oraz prawa daninowego;

→

wykonawczy charakter regulacji przyjmowanych przez organy rządowe.

–

ASADY

PRAWIEDLIWOŚCI

POŁECZNEJ

– nawiązanie do pojęcia „państwa socjalnego”, tzn. państwa, które ma

być do pewnego stopnia opiekuńcze. Zasada ta moŜe być równie traktowana:

→

jako wskazówka interpretacyjna

do wykładni przepisów prawa – wybierać te interpretacje, które słuŜą

realizacji tej zasady;

→

jako obowiązek wszystkich organów

władzy publicznej, w tym ustawodawcy do realizowania tej zasady, a

inne działanie tych organów musiałoby być uznane za sprzeczne z Konstytucją. W takim ujęciu wzrosła by
rola TK, ale jego ocena aktów prawnych pod kątem tej zasady byłaby oceną nie jurydyczną, nie
normatywną, a pozaprawną, co nie naleŜy do zadań władzy sądowniczej, tylko ustawodawczej.

dlatego zasada ta zawiera w sobie

ogromny potencjał

, ze względu na który uŜywanie pojęcia „sprawiedliwości

społecznej” musi być ostroŜne i powściągliwe.

ZASADA SPOŁECZEŃSTWA OBYWATELSKIEGO

pojęcie to wywodzi się z prac Hegla, ale w Polsce zaistniało w latach 80’tych, w tzw. okresie „pierwszej
Solidarności”, jako hasło przeciwko stanowi rzeczy, w którym człowiek był przedmiotem władzy, a nie jej
podmiotem → początek urzeczywistniania tej zasady to zmiana ustrojowa 1989 r.;

Konstytucja nie uŜywa tego pojęcia

, ale daje wyraz tej zasadzie w szeregu postanowień. Zasada ta zakłada po

pierwsze, Ŝe

człowiek w społeczeństwie występuje w kilku podstawowych rolach społecznych

(politycznej, zawodowej i

terytorialnej) i w kaŜdej z nich

ma pewne dąŜenia

; po drugie

owe dąŜenia są zróŜnicowane

u róŜnych ludzi, więc

proces

ich wyraŜania musi być pluralistyczny

, tzn. umoŜliwiający równoległe istnienie konkurencyjnych programów i tworzenie

organizacji urzeczywistniające je.

–

zasada pluralizmu politycznego

wyraŜa się w swobodzie tworzenia i działania partii politycznych, co zostało

wyraŜone w Konstytucji (art. 11) i w ustawie o pp.

definicja partii

i jakie musi spełniać

warunki

→

członkami partii mogą być tylko

obywatele polscy

;

→

zrzeszać się mogą w partii tylko na

zasadach dobrowolności i równości

;

→

celem działania partii

jest wpływanie metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki państwa i

sprawowanie władzy;

partie mają

uprzywilejowaną

pozycję

w kształtowaniu polityki państwa;

musi zostać

zarejestrowana

w Sądzie Okręgowym w Warszawie, ale sąd nie moŜe odmówić wpisu, jeśli zostaną

spełnione warunki formalne;

ograniczenia

wprowadza art. 13:

dot. programu

(faszyzm, nazizm, komunizm, nienawiść rasowa lub narodowościowa);

dot. metod działania

(uŜycie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę, utajnienie

struktur lub członkowstwa)

→

sąd moŜe odmówić zarejestrowania takiej partii, a w stosunku do juŜ istniejącej partii TK rozstrzyga czy
cele i działania partii są sprzeczne z konstytucją, co powoduje likwidację partii.

–

działanie

innych organizacji

realizujących róŜne interesy i dąŜenia,

inne niŜ zdobywanie władzy

, choć mogą

wpływać na proces podejmowania politycznych decyzji i wtedy nazywa się je

grupami interesów

, stanowiącymi tło

partii. Konstytucja w art. 12 i art. 58 reguluje ich sytuację prawną, a ograniczenia z art. 13 odnoszą się tez do nich.
Podstawową formą są stowarzyszenia (ustawa o stowarzyszeniach);

–

związki zawodowe

– wolność ta zagwarantowana jest teŜ w prawie międzynarodowym (min. Konwencja nr 87

Międzynarodowej Organizacji Pracy) oraz w Konstytucji w art. 12. Konstytucja teŜ wskazuje podstawowe dziedziny
ich działania (art. 59).

ze względu na doświadczenia Solidarności, która była w rzeczywistości związkiem zawodowym, ale działała w
sferze polityki uznaje się związki za

quasi partie polityczne

, pomimo zmiany warunków i moŜliwości istnienia

oddzielnych struktur politycznych. Tak min. orzekł TK w 1998 r. w sprawie ograniczenia wolności zrzeszania
się pracowników merytorycznych NIK, uznając związki zawodowe za quasi partie;

samorząd zawodowy

– tworzone dla sprawowania pieczy nad wykonywaniem zawodu w granicach interesu

publicznego i dla jego ochrony mogą być tworzone w drodze ustawy, nie mogą jednak ograniczać wolności
wykonywania zawodu, ani wolności podejmowania działalności gospodarczej (art. 17)

–

samorząd terytorialny

– ma gwarantować podmiotowość obywatela jako mieszkańca danej jednostki terytorialnej.

Istnienie samorządu jest

konieczną cechą demokratyzmu

państwa, a Konstytucja formułuje

bezwzględny

nakaz

istnienia samorządu

i na jego rzecz ustanawia kompetencję wykonywania istotnej części zadań

przyznanych im przez ustawy. Podstawową rolę odgrywa

gmina

(art. 164 ust. 1 i 3) na rzecz, której ustanowione

jest domniemanie kompetencyjne;

–

inne formy urzeczywistniające zasadę społeczeństwa obywatelskiego i pluralizmu politycznego to
istnienie:

środków masowego przekazu

– zasada wolności uznawana za podstawę demokracji, pluralizmu,

zagwarantowana w art. 14;

kościołów i związków wyznaniowych

– choć ich rola wiąŜe się raczej z wolnością wyznania, to jednak

specyficzna historia kościoła w Polsce i jego rola polityczna zmusza zaliczenie ich istnienia do jednego z
warunków pluralizmu politycznego. Poza ogólnym zapewnieniem wolności sumienia i religii, Konstytucja
wprowadza w art. 25 dodatkowe zasady:

→

równouprawnienie (nie absolutną równość) kościołów i związków wyznaniowych;

→

bezstronność państwa w sferze przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych;

→

poszanowanie autonomii i współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego kościoła i związków;

→

stosunki oparte na ustawach, wydanych na podstawie umów RM ze związkami lub Stolicą Apostolską.

ZASADA PODZIAŁU WŁADZ

–

jedna z najstarszych zasad, znana juŜ za czasów Arystotelesa, ale rozwinięta w XVII i XVIII w. przez John’a
Locke’a i Charlesa Montesquieu, była przeciwieństwem zasady absolutyzmu monarszego i w tym sensie jest jedną z
gwarancji demokratyzmu systemu władzy.

–

2 składniki zasady

2 znaczenia zasady

→

przedmiotowe (funkcjonalne) – polega na wydzieleniu pewnych rodzajowo odmiennych sfer władzy,
takich jak ustawodawstwo, wykonywanie praw i sądzenie. Takie podejście było juŜ u Arystotelesa;

→

podmiotowe (organizacyjne) – polega na wyodrębnieniu grup organów sprawowania władzy. Zasługą
Locke’a i Montesquieu było połączenie tych dwóch znaczeń → czyli Ŝe kaŜdej ze sfer władzy odpowiada
odrębna grupa organów władzy

system hamulców i równowaŜenia władz

, gdyŜ konstruowanie systemu władz w państwie nie polega na

tworzeniu nowych organów, a raczej na tworzeniu relacji między juŜ istniejącymi. Relacje te opierają się na
zasadzie równości tych władz, a kaŜda z nich powinna mieć instrumenty umoŜliwiające jej hamowanie działania
innej władzy i na odwrót.

–

Konstytucja z 1997 r. w art. 10

daje wyraz obu składnikom zasady

, przy czym jedynie władza ustawodawcza

została wyczerpująco wymieniona, a organy władzy wykonawczej i sądowniczej podane jedynie przykładowo.

–

Do tego w systemie władz znajdują się

organy wykraczające poza ten system

NIK

– organ wspomagający sejm w kontroli rządu, ale jest spór czy jest to organ działający wewnątrz funkcji

kontrolnej sejmu czy jest to szczególny organ wykonawczy, całkowicie niezaleŜny od rządu.

RPO

– blisko powiązany z Sejmem (powoływany przez Sejm za zgodą Senatu), ale ma wpływ i na egzekutywę i

na ustawodawstwo i na sądownictwo.

KRRiTV

– wykonuje zadania z zakresu egzekutywy, ale pozostają one w związku z zasadami konstytucyjnymi

jak zasada wolności słowa i niezaleŜności mediów.

Krajowa Rada Sądownictwa

– ciało o mieszanym składzie (powoływane przez wszystkie władze), ma zadania

z zakresu egzekutywy (jako element w procesie mianowania sędziów) i sądownictwa (organizacji)

→

ze względu na istnienie tych organów naleŜy uznać, Ŝe zasada podziału władz jest

kategorią wyjściową

ale poddaną modyfikacjom.

–

Zasada podziału władz

nie ma charakteru absolutnego

, ale to przecinanie się kompetencji nie moŜe iść zbyt

daleko. Na tym tle waŜne są dwie koncepcje szczególne:

koncepcja domniemań kompetencyjnych

– moŜe zostać przełamana jedynie przepisem konstytucyjnym, a

takie wyjątki podlegają wykładni literalnej. W przypadku gdy wyjątki te przybiorą rozmiary niweczące
odrębność kompetencyjną władz, choć zasada nie zostanie utrzymana, to jednak waŜność i skuteczność tych
przepisów konstytucyjnych pozostaje bez zmian.

koncepcja istoty poszczególnych władz

– domniemania kompetencyjne nie mogą być przełamane ustawami

zwykłymi  ze  względu  na  koncepcję  istoty  tych  władz.  Ustawy  mogą  dokonywać  pewnych  przesunięć
kompetencyjnych,  ale  nie  mogą  być  one  zbyt  daleko  idące  →  patrz  sprawa  „Irydy”  (orzeczenie  K  6/94  z
21.11.1994)  i  sprawa  ustawy  o  prywatyzacji  i  komercjalizacji  przedsiębiorstw  (orzeczenie  K  19/95  z
22.11.1995),  gdzie  TK  uchylił  przepis  dający  kompetencję  sejmowi  udzielania  zgody  w  formie  uchwały  na
kontynuowanie prywatyzacji niektórych sektorów gospodarki.

–

wypracowanie systemu hamulców i równowaŜenia władz doprowadziło do stworzenia

2 zasadniczych modeli

stosunków między władzą ustawodawczą a wykonawczą

, przy czym struktura i organizacji parlamentu jest

zbliŜona w obu modelach, róŜna jest struktura i relacje władzy wykonawczej:

system parlamentarny

→

dualizm egzekutywy – głowa państwa i rząd z premierem;

→

„król panuje a nie rządzi”, a rzeczywista władza w rękach rządu, o szczególnej pozycji premiera;

→

prezydent powoływany przez parlament, dlatego nie moŜe mieć równorzędnej z nim roli;

→

rząd pochodzi z parlamentu, tzn. konieczne jest poparcie rządu przez parlament (wyraźne lub milczące)

→

odpowiedzialność polityczna rządu (głównie poprzez wotum nieufności)

→

rząd (w porozumieniu z głową państwa) moŜe mieć moŜliwość rozwiązania parlamentu przed upływem
kadencji;

→

funkcjonowanie tego systemu zaleŜy od politycznego układu sił w parlamencie, co moŜe prowadzić przy
duŜym rozbiciu politycznym do problemów (skrajne to przełom lat 20’tych i 30’tych w Niemczech i
dojście Hitlera do władzy w legalnej procedurze) → z tego powodu wyróŜnia się tzw. racjonalizację
systemu parlamentarnego.

system prezydencki

→

jednolitość egzekutywy o bardzo silnej pozycji głowy państwa, która jest jednocześnie szefem rządu, czyli
jest jednoosobowym zwierzchnikiem władzy wykonawczej (a w USA dodatkowo nie ma wyodrębnionego
rządu jako ciała kolegialnego o własnych kompetencjach).

→

prezydent wybierany przez naród.

→

prezydent powołuje kierowników poszczególnych departamentów (za zgodą Senatu), ale potem są
odpowiedzialni tylko przed nim.

→

brak odpowiedzialności politycznej przed parlamentem, ale teŜ brak moŜliwości rozwiązania
wcześniejszego parlamentu.

→

egzekutywa i legislatywa są w znacznym stopniu odseparowane, dzięki czemu nie musi istnieć polityczna
jednorodność między parlamentem a egzekutywą

→

nigdzie, poza USA, nie wprowadzono w całości takiego systemu, ale stosowano jego elementy dla
racjonalizacji systemu parlamentarnego, np. Francja.

racjonalizacja systemu parlamentarnego

→ najczęściej jednak to nie zwiększanie uprawnień prezydenta, ale

elementy, które w prawidłowym funkcjonowaniu systemu parlamentarnego nie są widoczne, np. utrudnienia w
obaleniu rządu (min. konstruktywne wotum nieufności) → koncepcja racjonalizacji opiera się na swoistym
systemie kar i nagród – parlament jeśli ma stabilną większość moŜe narzucić rządowi swoją wolę, ale jeśli brak
stabilnej większości traci cześć władzy na rzecz innych organów.

w Konstytucji z 1997 r. –

system parlamentarny zracjonalizowany

→ dualizm egzekutywy,

odpowiedzialność rządu, prezydent nie moŜe przejąć władzy wykonawczej, ale wybierany jest przez naród, choć
jego kompetencje nadal są małe. Racjonalizacja poprzez wymóg kwalifikowanej większości dla części decyzji
Sejmu, a jeśli brak, to wtedy wpływ na te decyzje przez Senat lub prezydenta; poprzez konstruktywne wotum
nieufności. Pomimo deklaracji o równowadze między władzą ustawodawczą a wykonawczą, to jednak
szczegółowe postanowienia dają szerszą władzę Sejmowi, co odpowiada tradycji polskiego konstytucjonalizmu.

–

odrębne zasady jednak dot. władzy sądowniczej

– podstawą jest zasada niezawisłości sędziowskiej i zasada

izolacji władzy sądowniczej, gdyŜ tylko sądy mogą wymierzać sprawiedliwość, bez wyjątku(!) i na tym tle zazębia się
zasada podziału władz z zasadą państwa prawnego.

nie zmieniają tego kompetencje prezydenta do prawa łaski, czy parlamentu do amnestii, choć nie powinny być
często uŜywane (min. ze względu na politykę karania). Szczególną rolę odegrała ustawa o uznaniu za niebyłe
pewnych orzeczeń sądowych wydanych do roku 1956 r → nie była to amnestia, gdyŜ nie było to złagodzenie
kary, ale podwaŜanie zasadności orzeczeń, co na tle zasady niezaleŜności sądownictwa jest niedopuszczalne, ale
podyktowane było to bardzo szczególną sytuacją dot. wyroków sądowych z pierwszego okresu PRL.

środek oddziaływania legislatywy na sądownictwo to stanowienie ustaw określających prawo stosowane przez
sądy, ale

wyłamuje się z tego TK

, gdyŜ jego zadaniem jest badanie zgodności ustaw z konstytucją i stanowi on

hamulec wobec legislatywy jako ustawodawca negatywy (wg Hansa Kelsena).

–

zasada ta dotyczy relacji między centralnymi organami, a nie między władzami centralnymi a władzami
poszczególnych federacji

, co w Polsce jest wykluczone w art. 3 – Polska jest państwem unitarnym → zakaz nie

tylko federacji, ale i ustanawiania autonomii, ale nie wyklucza to powołania samorządu terytorialnego na zasadzie
odrębności i względnej niezaleŜności od organów rządowych.

–

zasada podziału władz nie odnosi się do władzy lokalnej

ZASADA SPOŁECZNEJ GOSPODARKI RYNKOWEJ

Art. 20

„Społeczna gospodarka rynkowa oparta na wolności działalności gospodarczej, własności prywatnej oraz

solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych stanowi podstawę ustroju gospodarczego państwa.
–

społeczna gospodarka rynkowa

to pojęcie zaczerpnięte z niemieckiej doktryny, łączące w sobie:

zasadę gospodarki

rynkowej

(w aspekcie negatywny – zakaz wprowadzenia socjalistycznej gospodarki

planowanej oraz w aspekcie pozytywnym – gospodarka oparta na mechanizmach rynkowych, na które państwo
moŜe oddziaływać, ale nie moŜe ich zastępować swoimi decyzjami)

zasadę

państwa socjalnego

(nawiązanie do koncepcji tzw. państwa dobrobytu, które oddziaływuje na

likwidowanie kryzysów i napięć społecznych z jednej strony poprzez politykę interwencjonalizmu, tj. kontrola
bezrobocia, stymulowanie rozwoju itd., a z drugiej strony przez rozbudowę sieci zabezpieczeń społecznych, jak
renty, emerytury, systemy zasiłków) → ogólne zobowiązanie państwa do tych działań, a szczegółowe
zobowiązania wynikają z

art. 20

(poddanie pracy ochronie) jak i z praw socjalnych z

art. 67-76

–

wolność działalności gospodarczej

– doprecyzowana w

art. 22

, który dopuszcza jej ograniczenie tylko w drodze

ustawy i tylko z waŜnego interesu publicznego, a o zachowaniu tych przesłanek rozstrzyga TK.

–

własność prywatna

– wskazanie na czym opierać się ma system gospodarczy, wykluczenie dominacji własności

państwowej. Element ten doprecyzowany jest w

art. 64

, który min. stanowi, Ŝe własność prywatna podlega takiej

samej ochronie niezaleŜnie od form własności, a ograniczenia mogą być wprowadzane jedynie w drodze ustawy i o
ile nie naruszają istoty tego prawa. Dodatkowo zasada ta kryje w sobie nakaz kontynuowania prywatyzacji, choć nie
ustanawia zakazy posiadania przez państwo własności. Własność chronią teŜ inne przepisy, min.

art. 21

(min.

dotyczący warunków wywłaszczenia).

–

Solidarność, dialog i współpraca partnerów społecznych

– dają wyraz idei negocjacyjnego załatwiania sporów,

wymienionego w

art. 59

, oraz idei dobra wspólnego (

art. 1

) w imię którego kaŜdy jest zobowiązany poświęcić

interes własny. Sformułowanie „partnerzy społeczni” odnosi się do sporów nad włączeniem do Konstytucji tzw.
Komisji Trójstronnej i choć nie została ona uregulowana w Konstytucji (dot. jest ustawa z 2001r.), ale jest to

KONSTYTUCYJNY STATUS JEDNOSTKI

PRAWA CZŁOWIEKA I ICH EWOLUCJA

–

myśl filozoficzna judeochrześcijańska

jako podstawa dla idei praw jednostki;

waŜne 2 elementy:

przyjęcie jednostki ludzkiej

(byt autonomiczny i indywidualny)

jako podstawa koncepcji organizacji

społeczeństwa

→ uznanie

godności

za najwaŜniejszą wartość;

uznanie

ograniczonego zakresu podporządkowania

jednostki państwu;

→

system oparty o koncepcje indywidualistyczne, odrzucające koncepcje prymaty państwa nad jednostką;

–

te koncepcje kształtowały się przez 2 tysiąclecia

dzieła teologów katolickich

– min. św. Tomasza z Akwinu (min. sformułował prawo oporu)

XVII w.

–

SZKOŁY PRAWA NATURY

– nawiązanie do wcześniejszych filozofii katolickiej, ale silniej akcentuje

świeckie elementy → państwo nie moŜe pozbawić jednostki jej praw, gdyŜ one są niezbywalne; państwo jako
umowa społeczna

, tj. jako organizacja wtórna i słuŜebna wobec tych którzy ją tworzą; rząd ograniczony –

tylko te kompetencje przekazane przez ludzi wchodzących w skład państwa; idea podziału władz i
konstytucji pisanej

→ rzeczywistość odbiegała od postulatów filozofów;

XVIII w.

–

PIERWSZE CAŁOŚCIOWE UJĘCIE

– USA, Konstytucja z 1776 r. bez praw, ale z Bill of Rights w

1787. Francja – Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1789;

→

Deklaracje Praw jako osobne dokumenty, bo osobny system prawny, a nie przywilej nadany przez
władcę;

→

wymieniały te prawa, które w owym czasie były najwaŜniejsze, a więc wolności osobiste (zwłaszcza
wolność sumienia czy nietykalność osobista) oraz polityczne i prawo własności, francuska deklaracja
akcentowała zasadę równości, a amerykańska gwarancje proceduralne → prawa pierwszej gwarancji;

→

koncentrowały się na prawach negatywnych, zwane teŜ prawami obronnymi (sfera zakazu ingerencji) co
było związane z koncepcją państwa jako nocnego stróŜa;

XIX i początek XX w.

–

kształtowanie się państwa kapitalistycznego i zasad liberalnej demokracji →

stopniowe wprowadzanie w Ŝycie haseł XVIII-wiecznych, ale teŜ problemy nowe, tj. formułuje się koncepcja
aktywnej roli państwa w procesach gospodarczych i społecznych (pojawiają się: powszechność szkolnictwa,
ubezpieczeń społecznych, regulacje warunków pracy, elementy interwencjonizmu państwa → przekształcanie
się państwa nocnego stróŜa w państwo opiekuńcze);

→

odchodzenie od absolutystycznej koncepcji praw człowieka

– prawa człowieka mają charakter

ewolucyjny

i mogą podlegać ograniczeniom – głównie ze względu na kontestacje praw pomijających

sytuację jednostki w społeczeństwie i ze względu na rozwój pozytywizmu prawniczego;

→

kształtują się nowe prawa – min. związane z działalnością zbiorową (partie polityczne, związki zawodowe)
oraz nowe prawa ekonomiczno-socjalne (prawo do ubezpieczenia społecznego, ochrony zdrowia, do
nauki czy do pracy) → prawa drugiej generacji;

→

prawa pozytywne

, zwane teŜ prawa świadczące (sfera nakazu działania dla państwa) oraz prawa o

charakterze zasad polityki państwa (np. państwo troszczy się o kształcenie ...), czyli nie dające prawa do
indywidualnych roszczeń. Dzięki prawom pozytywnym pojawił się podział na prawa i wolności;

XX w.

– nawrót do kolektywistycznej koncepcji porządku społecznego – załoŜenie: podporządkowanie

jednostki interesom państwa → głównie państwa realnego socjalizmu;

Po doświadczeniach systemów faszystowskich i komunistycznych:

→

nawrót do koncepcji prawno-naturalnych

(przeświadczenie o istnieniu katalogu praw i wolności, które

przysługują kaŜdemu człowiekowi, np. godność);

→

uniwersalizacja

praw i wolności (=przysługują kaŜdemu) oraz

internacjonalizacja

praw i wolności

(=ujmowanie ich w aktach prawa międzynarodowego);

→

wyroki norymberskie

;

→

Powszechna Deklaracja Praw Człowieka

(1948) – bez mocy wiąŜącej;

→

tzw. Pakty Praw Człowieka

w 2 aktach (lata 60’te): Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i

Politycznych oraz Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych – moc
wiąŜąca, ale brak mechanizmów gwarancyjnych dla jednostki;

→

tzw. Europejska Konwencja o ochronie prawa człowieka i podstawowych wolności

(1950) – oprócz

praw teŜ mechanizmy gwarancyjne, tj. Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu;

→

w ramach UE

– ETS sam „odnalazł” wiele praw w ogólnych zasadach prawa, co zostało potwierdzone w

Traktacie z Maastricht w powiązaniu z Europejską Konwencją Praw Człowieka → 2000 r. uchwalono
Kartę Praw Podstawowych UE, a kolejnym krokiem będzie zapewne Konstytucja;

→

teŜ

akty szczegółowe

jak dokumenty Międzynarodowej Organizacji Pracy (dot. związków zawodowych,

niewolnictwa, i in.), ONZ’towska konwencja o zakazie tortur, konwencje Rady Europy;

→

jurydyzacja

praw człowieka

teŜ

na szczeblu narodowym

→ rozwój sądownictwa konstytucyjnego.

–

Ewolucja praw człowieka doprowadziła do zaakcentowania ich obecności w 3 płaszczyznach:

aksjologicznej

– przez ponowne nawiązanie do koncepcji prawnonaturalnych, którym prawo pozytywne musi

się podporządkować;

międzynarodowej

– prawo krajowe musi się podporządkować normom prawa międzynarodowego;

jurysdykcyjnej

– poprzez powstanie instytucji i procedur sądowej ochrony praw;

–

nastąpił teŜ

podział na prawa człowieka i prawa obywatela

→ teŜ w Konstytucji z 1997 r.

KONSTYTUCJA Z 1997 – ZASADY PRZEWODNIE STATUSU JEDNOSTKI

w rozdziale II w „Zasadach ogólnych” określone zostały podstawowe zasady-idee przewodnie całego systemu prawa:
–

ZASADA GODNOŚCI

(

preambuła i

art. 30

przyrodzona i niezbywalna

cecha

człowieka

, stanowiąca

źródło wolności i praw

człowieka i obywatela o

nienaruszalnym

charakterze, a

obowiązkiem władz jest jej ochrona i poszanowanie

;

zasada  ta  nie  znajdowała  dotąd  wyrazu  w  polskich  tekstach,  jednak  w  naszym  kręgu  cywilizacyjnym  punkt
wyjścia dla tej zasady znajduje się w filozofii chrześcijańskiej i współczesnej nauce społecznej Kościoła oraz w
filozofii  nowoŜytnej  (I.  Kant),  jak  równieŜ  w  wielu  międzynarodowych  aktach  –  preambuła  Karty  NZ,
ONZ’towskie Pakty Praw Człowieka, wiele współczesnych konstytucji, orzecz. ETPCz szczególnie waŜne dla
zakwalifikowania  jej  jako  zasady  prawnej  → trudno  sformułować  definicję  godności,  gdyŜ  jej  treść  zaleŜy  od
załoŜeń filozoficznych w których egzystuje, ale

WSPÓLNE ELEMENTY

to:

→

jej źródłem jest prawo naturalne

dzięki czemu ma rangę suprakonstytucyjną (wszystkie unormowania

prawa stanowionego muszą być z nią zgodne, inaczej tracą przymiot legitymizmu);

→

jest nienaruszalna

, tj. nie moŜna się jej zrzec, a ustawodawca nie moŜe jej ograniczyć, z tego wynikają

pozytywne obowiązki państwa, a zakres i sposób ich dochowania moŜe być kontrolowany przez sądy;

→

przyznana kaŜdemu człowiekowi

, czyli nie moŜe być zróŜnicowana ze względu na rasę, narodowość

itd. → zasada ta jest punktem wyjścia dla zasady równości;

→

nie jest po prostu jednym z wielu praw, ale

prawem o podstawowym

znaczeniu

, stanowi źródło i

fundament całego porządku konstytucyjnego, co oznacza, Ŝe wszystkie normy konstytucyjne powinny być
interpretowane na tle zasady godności;

→

istotą godności jest podmiotowość człowieka

(tj. autonomia) i choć człowiek musi uwzględniać

autonomię (godność) innych osób, to istnieją jednak granice, których przekroczenie sprowadzi człowieka
do roli przedmiotu procesów społecznych (w razie arbitralnego urzeczowienia traktowania osoby ludzkiej
przez ustawodawcę), a więc przekreśli jego godność → zasada ta jest punktem wyjścia dla zasady wolności;

→

nie tylko nakaz pozostawienia człowiekowi autonomii

(

aspekt pozytywny

ale równieŜ zakaz

poddawania

człowieka takim sytuacjom czy traktowaniu, które mogą tę godność przekreślić

(

aspekt negatywny

), jak zakaz prześladowań, dyskryminacji, ingerencji w swobodę myśli i przekonań,

zmuszania do samooskarŜania;

zasadę godności „odnalazł” TK w klauzuli demokratycznego państwa prawnego

jeszcze pod rządami

prowizorium konstytucyjnego, a juŜ po uchwaleniu nowej Konstytucji pojawiała się w orzecznictwie TK czy
SN, w doktrynie jeszcze mało wypowiedzi, ale postulat Gardockiego, by podobnie jak wcześniej klauzula
demokratycznego państwa prawa, tak i zasada godności stała się normą, a nie jedynie deklaracją;

–

ZASADA WOLNOŚCI

(

preambuła i art. 31

) → to zakaz zmuszania kogokolwiek do czynienia tego, czego prawo mu

nie nakazuje, gwarancja ochrony prawnej wolności przy jednoczesnym zobowiązaniu wszystkich do szanowania
wolności i praw innych osób;

Konstytucja

nie akcentuje prawnonaturalnych źródeł

tej zasady, gdyŜ wolność człowieka musi

z natury

rzeczy

podlegać pewnym ograniczeniom

ze względu na

interes publiczny i wolności i prawa innych

Przesłanki ograniczenia zasady wolności formułuje art. 31 ust. 3. Zasada ta ma takŜe

konsekwencje dla

zasady godności

, dla której pozostawienie jednostce swobody jest istotne, to zbytnie ograniczenie wolności

moŜe stanąć w kolizji takŜe z zasada godności.

zasadę wolności naleŜy rozpatrywać

w dwóch aspektach

→

w znaczeniu pozytywnym

– to swoboda czynienia wszystkiego, czego prawo nie zakazuje;

→

w znaczeniu negatywnym

– nałoŜenie nakazu moŜe nastąpić jedynie wtedy, gdy prawo to przewiduje;

→

te 2 aspekty to

formalne pojmowanie zasady wolności

(wolność jako zakres swobody wyznaczonej

prawem), a

materialna treść zasady

wyznaczana jest w kaŜdym konkretnym przypadku;

zasada ta nigdy w polskich konstytucjach nie była w tak ogólny sposób formułowana, dlatego jest

klauzulą

generalną

(

metanormą

) określająca sposób i kierunek interpretacji całego systemu norm konstytucyjnych;

–

ZASADA RÓWNOŚCI

(

art. 32

3 podstawowe

wymiary równości

→

wymiar prawny

;

→

wymiar polityczno-społeczny

;

→

wymiar ekonomiczny

;

w Konstytucji zasada ta została

skonkretyzowana jako

→

zasada równości

wobec prawa

;

→

zasada równego

traktowania wszystkich przez władze publiczne

;

→

zakaz dyskryminacji z jakichkolwiek przyczyny

w Ŝyciu politycznym, społecznym i gospodarczym

;

zasada ta nie jest nowa w polskim konstytucjonalizmie i

ma bogatą treść

orzeczniczą

→

zasada równości to

równość wobec

prawa

(tzn. nakaz równego traktowania przez organy władzy

publicznej) jak i

równość w prawie

(tzn. nakaz uwzględniania zasady równości w procesie stanowienia

prawa);

→

nakaz jednakowego traktowania podmiotów i sytuacji podobnych

, a podobieństwo wyznaczane

przez kryterium

cechy relewantnej

(TK z 1988 r.);

→

dot. sytuacji prawnej, a nie faktycznej

ALE

nie jest zakazane stanowienie prawa stwarzającego np.

przywileje słabszej grupie (np. dla kobiet – według TK –

dyskryminacja pozytywna/uprzywilejowanie

wyrównujące

);

→

nie ma charakteru bezwzględnego

, tj. dozwolone jest usprawiedliwione zróŜnicowanie podmiotów

podobnych, a wg TK argumenty usprawiedliwiające muszą mieć:

→

charakter relewantny

, tzn. pozostający w bezpośrednim związku z celem i treścią przepisów, w których

zawarta jest kontrolowana norma oraz słuŜyć realizacji tego celu i treści (= muszą być racjonalnie
uzasadnione);

→

charakter proporcjonalny

w stosunku do interesu któremu mają słuŜyć;

→

związek z innymi wartościami uznanymi przez konstytucję

za usprawiedliwiające uprzywilejowanie

podmiotów (np. zasada sprawiedliwości społecznej);

→

zasada równości musi być

rozpatrywana w ścisłym związku z zasadą sprawiedliwości społecznej

;

→

zasada równości ma

charakter uniwersalny

, bo odnosi się do wszelkich dziedzin funkcjonowania

społeczeństwa i do wszelkich zróŜnicowań wprowadzanych przez prawo;

→

w Konstytucji dodatkowo zaznaczono

niektóre aspekty zasady równości

zasada równości

kobiet i męŜczyzn

(art. 33);

równouprawnienie

kościołów i związków wyznaniowych

(art. 25 ust. 1);

zasada równości w

prawie wyborczym

(art. 96 ust. 2, art. 127 ust. 1 i art. 169 ust. 2);

„równa dla wszystkich”

ochrona prawna prawa własności

, innych majątkowych i prawa dziedziczenia

(art. 64 ust. 2);

dostęp do słuŜby publicznej

na „jednakowych zasadach” (art. 60)

PODMIOTY PRAW I WOLNOŚCI

–

OBYWATELE

–

CUDZOZIEMCY

uregulowania prawne

→

Konstytucja

;

→

ustawa o obywatelstwie polskim

z 1962 r. (niespójna z Konstytucją);

obywatelstwo nabywa się prawem krwi

(art. 34 ust. 1)

oraz

(wg ustawy):

→

na wniosek

osoby zainteresowanej

lub z mocy prawa

, jak w przypadku repatriantów;

→

uznanie obywatelstwa

– decyzja adm. dot. apatrydy stale zamieszkującego w RP;

→

nadanie obywatelstwa

postanowieniem prezydenta (bez moŜliwości skargi);

utrata obywatelstwa

→ tylko na wniosek osoby (art. 34 ust. 2);

cudzoziemcy są podmiotami tych praw, które nie zostały określone

kryterium „obywateli”

, ale Konstytucja

wprowadza moŜliwość

innych ograniczeń

→

art. 37

→ kaŜdy pod władzą RP ma prawo korzystania z praw i wolności zapewnionych w K., ale

ustawa

moŜe określać wyjątki

(ustawa o cudzoziemcach, ale teŜ i inne ustawy szczegółowe), które nie mogą

jednak wychodzić poza zakres praw przyznanych przez konwencje międzynarodowe;

→

art. 79 ust. 2

→ wyłączona moŜliwość

skargi konstytucyjnej

dla dochodzenia

prawa azylu i uzyskania

statusu uchodźcy

;

szczególny status

–

cudzoziemcy pochodzenia polskiego

mają

prawo do osiedlania się na stałe w RP

;

–

DZIECI

(punktem wyjścia ONZ’towska konwencja o prawach dzieci, rat. w 1991 r.):

obowiązek państwa zapewnienia ochrony praw dziecka

(art. 72 ust. 1);

ochrona dziecka przed przemocą, okrucieństwem i demoralizacją

(art. 72) min. poprzez:

→

obowiązek szkolny do 18 roku Ŝycia (art. 70 ust. 1);

→

zakaz stałego zatrudniania dzieci poniŜej 16 lat (art. 65 ust. 3);

mają wszystkie prawa

(chyba, Ŝe konieczny jest wiek), ale

nie oznacza to pełnej moŜliwości ich

wykorzystywania

→

dziecko powinno

funkcjonować w rodzinie

(art. 18, 48 ust. 2 i 71);

→

podstawowe decyzje naleŜą do rodziców

(art. 53 ust. 3 i art. 70 ust. 3);

→

jednak

obowiązek władz wysłuchania dziecka

(Art. 72 ust. 3);

→

obowiązek rodziców uwzględniania

stopnia dojrzałości dziecka, jego przekonań i wolności sumienia i

wyznania (art. 48 ust. 1);

→

w razie braku opieki dziecko ma

prawo do opieki i pomocy ze strony władz publicznych

(art. 72 ust. 2);

Rzecznik Praw Dziecka

(

RPD

) – art. 72 ust. 4 – powołany przez Sejm za zgodą Senatu na 5 lat, brak

kompetencji rozstrzygających, a moŜe jedynie zwracać się do właściwych organów z wnioskami;

–

OSOBY PRAWNE

→ kwestia sporna:

osoby prawne prawa prywatnego

: niektóre prawa są nierozerwalnie związane jedynie z osobą fizyczną

(prawo do Ŝycia), ale wiele praw

moŜe przysługiwać teŜ osobom prawnym

(podobna opinia została juŜ

zarysowana w orzecznictwie TK – uznano, Ŝe osoba prawna moŜe wnosić skargę konstytucyjną dla ochrony
swoich praw);

osoby prawne prawa publicznego

– ze względu na fakt, iŜ nie są one prostymi zrzeszeniami obywateli

realizujących swoje prawa

nie uznaje się ich za podmioty praw i wolności z rozdz. II

, a ich samodzielność

chroniona jest osobnymi mechanizmami (choć są sytuacje graniczne, np. K. daje szkołom wyŜszym autonomię,
więc nadaje im prawo);

ADRESACI PRAW I WOLNOŚCI

–

WERTYKALNE DZIAŁANIE KONSTYTUCYJNYCH PRAW I WOLNOŚCI

→

adresatem praw i wolności są organy

władzy publicznej

, tj. wszystkie organy o państwowym lub samorządowym charakterze, które sprawują

kompetencje władcze. Określonym prawo przypisane są określone obowiązki (o charakterze pozytywnym lub
negatywnym) po stronie władz publicznych. W związku z tym jednostce powinna przysługiwać

procedura

dochodzenia swych praw

. Jest to podstawowa róŜnica między „prawami i wolnościami” a „zasadami polityki

państwa”, z której wynikają

tzw. refleksy prawne

, tzn. istnieje wprawdzie adresat obowiązku, ale nie ma podmiotu

uprawnionego do bezpośredniego dochodzenia realizacji tego obowiązku;

do wszystkich tych obowiązków odnosi się ogólna zasada

najwyŜszej mocy prawnej Konstytucji i

bezpośredniego stosowania jej przepisów

(

art. 8

) instrumentami jakie posiadają: władza ustawodawcza ma

stanowić ustawy zapewniające realizację i ochronę praw i wolności, władz wykonawcza i samorządowa ma za
zadanie realizację tych praw w konkretnych przypadkach, a władza sadownicza ma obowiązek ochraniać prawa
i wolności jednostki w jej stosunkach z władzami publicznymi;

–

HORYZONTALNE DZIAŁANIE KONSTYTUCYJNYCH PRAW I WOLNOŚCI

→

brak jasnej odpowiedzi

, ale koncepcja

ta ma szerokie uznanie w krajach zachodnich (głównie w RFN – szereg praw i wolności nie tylko chronią
obywatela wobec państwa, ale teŜ stanowią podstawy porządku Ŝycia społecznego i wywierają bezpośredni wpływ
na obywateli) →

nie oznacza to moŜliwości pociągnięcia do odpowiedzialności za naruszenie normy konstytucyjnej,

ale oznacza, Ŝe sądy i inne organy nie będą takim działaniom zapewniać ochrony i egzekucji

;

w polskim orzecz. nie zaznaczyła się jeszcze, choć moŜna się tego spodziewać;

OGRANICZENIA PRAW I WOLNOŚCI

–

konstytucyjne zasady ograniczeń praw i wolności

(

art. 31 ust. 3

aspekt formalny

– ustanawiane jedynie w ustawie;

aspekt materialny

– ustanowione dla ochrony następujących zasad:

→

bezpieczeństwa państwa

→

porządku publicznego

→

środowiska

→

zdrowia publicznego

→

moralności publicznej

→

wolności i praw innych osób

–

„ograniczenia ograniczeń”:

zasada proporcjonalności

oraz

koncepcja istoty poszczególnych praw i wolności

ZASADA PROPORCJONALNOŚCI

– opiera się na idei zakazu nadmiernej ingerencji, tzn. wprowadzenie

ograniczeń tylko w zakresie niezbędnym, a podstawową miarą tego, co niezbędne jest porównanie rangi
interesu publicznego, któremu dane ograniczenie ma słuŜyć i rangi prawa czy wolności, które ma zostać
ograniczone („… gdy są konieczne w demokratycznym państwie…”) → 2 idee:

→

ograniczenie moŜe być wprowadzone tylko w koniecznym zakresie

, tzn. (według TK z 1995) waŜne

jest udzielenie odpowiedzi na trzy pytania: (1) czy wprowadzana regulacja ustawodawcza jest w stanie
doprowadzić do zamierzonych przez nią skutków; (2) czy regulacja ta jest niezbędna dla ochrony interesu
publicznego, z którym jest powiązana; (3) czy efekty wprowadzonej regulacji pozostaną w proporcji do
cięŜarów nakładanych przez nią na obywatela;

→

ocena odpowiedzi na pytanie czy proporcja zachodzi odniesiono do pojęcia państwa
demokratycznego

(inaczej demokratyczne państwo prawa), a więc konieczne jest uwzględnienie

wszystkich elementów określających istotę demokratycznego państwa prawa. Problem ograniczeń koniecznych
w społeczeństwie demokratycznym znalazł szerokie rozwinięcie w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka;

KONCEPCJA ISTOTY POSZCZEGÓLNYCH PRAW I WOLNOŚCI

– opiera się na załoŜeniu istnienia takiej części

prawa, bez którego dane prawo nie istnieje i takiej części prawa, które stanowi jedynie otoczkę tego prawa, więc
bez niego istnienie prawa nie jest zagroŜone. Naruszenie istoty prawa naleŜy rozpatrywać w dwóch wymiarach:

negatywnym

– oznaczający nakaz miarkowania ograniczeń;

pozytywnym

– nawet w przypadku chronienia wartości wymienionych w art. 32 ust. 3 nie moŜna

naruszyć rdzenia praw i wolności;

→

naruszenie to

nie tylko zniesienie

, ale równieŜ wprowadzenie takich ograniczeń, które uniemoŜliwiają

realizację prawa;

–

TECHNIKA HARMONIZOWANIA

BALANSOWANIA KOLIDUJĄCYCH ZE SOBĄ INTERESÓW

ograniczenia moŜliwe

tylko gdy konstytucja to wyraźnie dopuszcza

;

stosowanie tej techniki musi opierać się na

kryteriach aksjologicznych

, które naleŜy odnaleźć w Konstytucji,

jak demokratyczne państwo prawne, zasada godności, równości i wolności;

poszczególne prawa i wolności mają róŜną rangę ze względu na stopień związku z w/w naczelnymi zasadami
→

podział na prawa pierwszej

(osobiste i polityczne)

i drugiej

(socjalne i ekonomiczne)

kategorii

;

wskazówką powinny być teŜ

uregulowania dotyczące poszczególnych praw i moŜliwości ich

ograniczania

(art. 53 ust. 3, art. 58 ust. 2, art. 59 ust. 4, art. 60 ust. 3, art. 64 ust. 3);

–

szczególna sytuacja → w razie wystąpienia

STANU NADZWYCZAJNEGO

– 3 kwestie:

istotą stanu nadzwyczajnego jest wprowadzenie ograniczeń praw i wolności jednostki, więc najwaŜniejsze jest

ustalenie zakresu i procedur wprowadzania tych ograniczeń

;

unormowania w prawie międzynarodowym

– specjalny tryb notyfikacji i zakaz ograniczania najbardziej

podstawowych praw (MPPO rat. w 1977 i EKPCz rat. w 1992);

Konstytucja ustanawia

trzy typy stanów nadzwyczajnych

, i dla kaŜdego ustanowiony jest odrębny reŜim

prawny, w tym dopuszczający ograniczenia praw i wolności jednostki;

SYSTEM PRAW I WOLNOŚCI W KONSTYTUCJI Z 1997

–

dwuwarstwowe pojmowanie norm o prawach jednostki

– przepis musi być rozumiany jednocześnie jako:

prawo podmiotowe

z moŜliwością wymuszenia jego realizacji przez władze publiczne, przede wszystkim na

drodze sądowej;

wytyczna działania

dla całego systemu władz publicznych, wyraŜająca określoną wartość, której realizacja jest

ogólnym obowiązkiem wszystkich władz publicznych;

→

szerokie rozwinięcie w niem. doktrynie (głównie w FTK) – subiektywny (obronny) i obiektywny aspekt
praw człowieka;

–

przedmiotowa klasyfikacja praw i wolności

(nawiązanie do systematyki ONZ-owskich Paktów Praw

Człowieka):

prawa i wolności osobiste

(art. 38-56);

polityczne

(art. 57-63);

ekonomiczne, socjalne i kulturalne

(art. 64-76);

artykuły 82-86 poświęcono

obowiązkom jednostki

;

RAWA I WOLNOŚCI OSOBISTE

–

określone jako prawa człowieka

(

wyjątki art. 52 ust. 4 i 5, art. 55 i 56

–

PRAWO DO śYCIA

(

art. 38

) → „zapewnienie prawnej ochrony Ŝycia” – prawo ujęte bardzo ogólnie ze względu na

kontrowersje dot. nasciturusa, kary śmierci, i in.;

–

NIETYKALNOŚĆ OSOBISTA

to min.: zakaz eksperymentów medycznych (

art. 39

), zakaz tortur (

art. 40

), zakaz

pozbawienia wolności, z wyłączeniem sytuacji przewidzianych przez ustawę (

art. 41

), nienaruszalność mieszkania

(

art. 50

);

–

PRAWO DO RZETELNEJ PROCEDURY SĄDOWEJ

to min.: prawo do sądu dot. wszystkich spraw i sporów, w

których jednostka jest stroną (

art. 45

), prawo do obrony (

art. 42 ust. 2

), zasada nullum crimen nulla pooena sine lege

(

art. 42 ust. 1

), domniemanie niewinności (

art. 42 ust. 3

), wyłączenie przedawnienia dla zbrodni wojennych i

przeciwko ludzkości (

art. 43

); zawieszenie przedawnienia w stosunku do przestępstw funkcjonariuszy publicznych

(

art. 44

);

–

PRAWO DO OCHRONY PRYWATNOŚCI

(

art. 47

) obejmuje prawo do ochrony Ŝycia prywatnego, rodzinnego, czci i

dobrego imienia, prawo do decydowania o swoim Ŝyciu osobistym, w szczególności:

zakaz zobowiązywania do ujawniania swojego światopoglądu, przekonań czy wiary (

art. 53 ust. 7

);

autonomia stosunków rodzinnych (

art. 48 i art. 53 ust. 3

);

ograniczenia dot. ujawniania, pozyskiwania i dostępności do informacji o osobach prywatnych (

art. 51

);

→

prawo to znalazło ujęcie w orzecz. TK i SN;

–

WOLNOŚĆ PRZEMIESZCZANIA SIĘ

(

art. 52

) obejmuje:

→

swobodę przemieszczania się po RP;

→

swobodę wyboru miejsca zamieszkania i pobytu;

→

swobodę opuszczenia RP (prawo do paszportu);

moŜliwość wprowadzania ograniczeń zgodnych z

art. 31 ust. 3

, ale prawem bezwzględnym są:

→

zakaz banicji

(

art. 52 ust. 4

) – dot. tylko obywatela polskiego;

→

zakaz ekstradycji obywatela polskiego

(

art. 55 ust. 1

kaŜdej osoby podejrzanej o polityczne przestępstwo

bez uŜycia przemocy

(

art. 55 ust. 2

)

oraz na mocy EKPCz

, gdy zachodzi prawdopodobieństwo, Ŝe dana

osoba będzie poddana tam nieludzkiemu i poniŜającemu traktowaniu → o dopuszczalności orzeka sąd;

–

WOLNOŚĆ SUMIENIA I RELIGII

(

art. 53

) musi być rozpatrywana na tle konstytucyjnego statusu kościołów i

związków wyznaniowych oraz ich relacji (

art. 25

). Obejmuje w szczególności:

wolność wyznawania i Ŝycia zgodnie ze swoją religią, z czym związane jest prawo odmowy słuŜby wojskowej z
powodu przekonań religijnych (art. 85 ust. 2);

swoboda uzewnętrzniania religii;

swoboda posiadania świątyń i innych miejsc kultu;

prawo do korzystania z pomocy religijnej tam gdzie się znajdują (dot. przede wszystkim więźniów, Ŝołnierzy,
chorych, uczniów, itp);

prawo rodziców do wychowania dziecka zgodnie ze swoimi przekonaniami;

→

nie jest szczegółowo unormowana w konstytucji;

→

dot. teŜ wolności światopoglądowej;

–

WOLNOŚĆ WYRAśANIA POGLĄDÓW I OPINII

(

art. 54

) to wolność wyraŜania poglądów; uzyskiwania informacji i

ich rozpowszechniania → w praktyce realizowane jest poprzez wolność prasy i druku i jest uwaŜana za jedną z
podstawowych zasad demokracji i pluralizmu politycznego → art. 14 i art. 54 (zakaz cenzury i koncesjonowania
prasy);

regulacja wolności wyraŜania poglądów ma zbyt wąski wymiar;

szczególny wyraz → wolność twórczości artystycznej, badań naukowych i ogłaszania ich wyników oraz
wolność nauczania (art. 73);

RAWA I WOLNOŚCI POLITYCZNE

– część przyznana wszystkim, a związane z udziałem w Ŝyciu publicznym

przyznane tylko obywatelom;
–

PRAWA ZWIĄZANE Z UDZIAŁEM W śYCIU PUBLICZNYM

to:

prawo głosowania w wyborach i referendach (

art. 62

);

prawo kandydowania w wyborach (

art. 99 i art. 127 ust. 3

);

prawo inicjatywy ustawodawczej (

art. 118 ust. 2

);

prawo dostępu do słuŜby publicznej (

art. 60

) – dot. teŜ wojska, a kontrola odmowy przez sądy;

prawo uzyskiwania informacji o działalności organów władzy publicznej oraz osób pełniących funkcje
publiczne (

art. 61

);

prawo petycji, wniosków i skarg w interesie publicznym, własnym, osoby trzeciej za jej zgodą (

art. 63

);

–

WOLNOŚĆ ZGROMADZEŃ

(

art. 57

) – wg. TK warunkiem jest pokojowy charakter zgromadzeń;

–

WOLNOŚĆ ZRZESZANIA SIĘ

(

art. 58

), ale moŜliwa jest sądowa rejestracja, a zakaz moŜe wydać sąd (TK dla partii);

to nie tylko prawo jednostek, ale jako jedna z podstawowych zasad ustroju (patrz zasada społeczeństwa
obywatelskiego);

formy zrzeszeń:

→

art. 11

– wolność partii politycznych;

→

art. 59

– wolność związków zawodowych (tzw. wolność koalicji), organizacji społeczno-zawodowych

rolników i organizacji pracodawców;

ograniczeniem dla tej wolności jest wymóg zgodności z prawem, w szczególności zakaz odwoływania się do
totalitarnych metod i praktyk działania faszyzmu, komunizmu i nazizmu, nienawiści rasowej i
narodowościowej, stosowania przemocy i utajniania struktur;

→

moŜliwe ograniczenie w stosunku do osób, których funkcja lub stanowisko wymaga apolityczności;

RAWA I WOLNOŚCI EKONOMICZNE

SOCJALNE I KULTURALNE

– katalog tych praw to:

–

PRAWO DO WŁASNOŚCI

(

art. 20, 21, 64

) – rozróŜnienia:

jako jedna z podstaw społecznej gospodarki rynkowej

, z priorytetem dla własności prywatnej;

jako jedno z praw człowieka

, podlegające ochronie → 2 znaczenia:

→

sens cywilistyczny

– art. 64 ust. 1 i 2 „ochrona własności, innych praw majątkowych i prawa

dziedziczenia”;

→

sens ogólny

– art. 21 ust. 1 – jako określenie zbiorcze dla praw majątkowych

zasady dot. prawa własności

→

równa dla wszystkich ochrona własności, innych praw majątkowych i dziedziczenia;

→

wywłaszczenie tylko na cele publiczne i za słusznym odszkodowaniem (art. 21 ust. 2);

→

ograniczenia własności (cywilne znaczenia) nie mogą naruszyć istoty tego prawa (art. 64 ust. 3);

→

przepadek rzeczy tylko na podstawie prawomocnego wyroku sądu (art. 46);

najwaŜniejsze tezy z wyroku TK

(P11/98 – podsumowujący):

→

prawo to i jego gwarancje naleŜy konstruować na tle ogólnych zasad ustroju, z których wynika, Ŝe
zagwarantowanie ochrony własności jest obowiązkiem państwa i wartością wyznaczając kierunek
interpretacji art. 64 oraz innych uregulowań;

→

nie jest ius infinitum, więc jego ochrona nie moŜe mieć charakteru bezwzględnego;

→

art. 64 ust. 3 ma 2 role: jako podstawa ograniczeń tego prawa oraz jako kryterium oceny wprowadzonych
ograniczeń;

→

ograniczenia tego prawa muszą być oceniane takŜe na podstawie art. 31 ust. 3;

→

ograniczenia są dopuszczalne o ile nie naruszają istoty tego prawa;

TK o

dziedziczeniu

– korelat i dopełnienie prawa własności, a na mocy

art. 21 ust. 1

naleŜy do zasad ustroju,

więc niemoŜliwe jest pozbawienie własności cechy dziedziczenia, natomiast innych praw tak;

→

regulacje dot. spadków nie mogą wprowadzać ukrytego wywłaszczenia;

z prawem tym wiąŜe się prawo z

art. 77 ust. 1

do wynagrodzenia za szkodę wyrządzoną niezgodnie z prawem

przez organ władzy publicznej

;

–

SWOBODA DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ

(

art. 22

) – choć jako zasada ustroju, to wg TK moŜe stanowić

podstawę konstruowania prawa podmiotowego;

–

UPRAWNIENIA PRACOWNICZE

–

brak prawa do pracy

(jest jako

zasada polityki państwa

), ale stworzono

pewne szczegółowe prawa

związane z pracą:

prawo do wolności zawodu i miejsca pracy

(

art. 65 ust. 1

);

prawo do minimalnego wynagrodzenia

(

art. 65 ust. 4

);

prawo do bezpiecznych warunków

pracy

(

art. 66 ust. 1

);

prawo do urlopu

(

art. 65 ust. 2

);

prawo do koalicji

(

art. 59 ust. 1

) i związane z tym uprawnienia związków do zawierania zbiorowych układów

pracy, prowadzenia sporów zbiorowych i strajków (

art. 59 ust. 2 i 3

);

zasada ogólna

→

praca pod ochroną RP

→ uprawnienia państwa do nadzoru nad warunkami pracy (art. 24

zd. 2), zakaz stałego zatrudniania dzieci do 16 lat (art. 65 ust. 3); określanie minimalnego wynagrodzenia (art. 65
ust. 4) i maksymalnego czasu pracy (art. 65 ust. 2) wpływa na swobodę przedsiębiorczości;

–

PRAWO DO ZABEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO

(

art. 67

) – dot.

obywateli

; sytuacje:

niezdolności do pracy z powodu choroby lub inwalidztwa;

emerytury;

niezawinionego bezrobocia;

w ogólnych zasadach – prawo dla rodzin w bardzo trudnej sytuacji do szczególnej pomocy (

art. 71 ust. 1

);

–

PRAWO DO OPIEKI ZDROWOTNEJ

(

art. 68

) poza ogólną normą o prawie do ochrony zdrowia:

obowiązek stworzenia i utrzymywania publicznej słuŜby zdrowia;

zasady polityki:

→

szczególna opieka dla pewnych kategorii osób (kobiety cięŜarne, niepełnosprawni, starzy, dzieci);

→

obowiązek zwalczania epidemii i zapobiegania skutkom degradacji środowiska;

→

popieranie rozwoju kultury fizycznej;

osobne uregulowania szczególne dot. pomocy osobom niepełnosprawnym (art. 69) i kobietom przed i po
urodzeniu dziecka (art. 71 ust. 2);

–

PRAWO DO

NAUKI

(

art. 70

) – a do 18 roku Ŝycia jest obowiązkiem; bezpłatna nauka w szkoła publicznych (wyjątek

– szkoły wyŜsze – wyrok TK);

zasady polityki dot. nauki → powszechny i równy dostęp do wykształcenia, min. poprzez tworzenie systemów
pomocy finansowej dla uczniów i studentów;

inne prawa związane z prawem do nauki:

→

wolność (dla rodziców) wyboru szkoły publicznej lub innej;

→

wolność tworzenia szkół niepublicznych wszystkich szczebli;

→

wolność nauczania (

art. 73

), szczególnie w przypadku szkół wyŜszych (autonomia);

–

PRAWO DO INFORMOWANIA O STANIE ŚRODOWISKA I JEGO OCHRONIE

(

art. 74

) w związku z zasadą polityki

dot. zapewniania bezpieczeństwa ekologicznego i obowiązkiem władz publicznych ochrony środowiska, przy
wspieraniu działań obywateli;

NNE ZASADY POLITYKI

NIE SPRZĘGNIĘTE Z PRAWAMI JEDNOSTEK

–

opieka i ochrona małŜeństwa, rodzicielstwa i rodziny

(

art. 18

) i obowiązek uwzględniania dobra rodziny

(

art. 71 ust.

) i dobra dziecka (

art. 72

);

–

opieka nad weteranami walk o niepodległość

, zwłaszcza inwalidami (

art. 19

);

–

polityka sprzyjająca zaspokajaniu potrzeb mieszkaniowych

, przeciwdziałanie bezdomności (

art. 75

);

–

ochrona konsumentów, uŜytkowników i najemców

przed działaniami zagraŜającymi ich zdrowiu, prywatności i

bezpieczeństwu oraz przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi (

art. 76

);

OCHRONA PRAW I WOLNOŚCI

–

SZCZEGÓLNE OGRANICZENIE OCHRONY NIEKTÓRYCH PRAW

(

art. 81

) → tzn. tylko w granicach określonych w

ustawie (czyli ograniczenie bezpośredniego stosowania Konstytucji, ale wciąŜ nie mogą one pozbawiać tych praw
ich istoty i art. 81 nie wyklucza skargi konstytucyjnej):

art. 65 ust. 4 i 5

(minimalne wynagrodzenie oraz polityka zwalczania bezrobocia),

art. 66

(bezpieczne i

higieniczne warunki pracy),

art. 69

(pomoc dla niepełnosprawnych),

art. 71

(opieka nad rodziną i

macierzyństwem) i

art. 74-76

(bezpieczeństwo ekologiczne, zaspokajanie potrzeb mieszkaniowych, ochrona

konsumentów);

–

PODSTAWOWA DROGA OCHRONY

–

DROGA SĄDOWA

→

art. 45

–

prawo do sądu

art. 77 ust. 2

–

zakaz

zamykania drogi sądowej dla dochodzenia naruszonych wolności i praw

art. 78

–

zasada dwuinstancyjności

(moŜliwe wyjątki);

podkreślenie

cywilnej odpowiedzialności państwa za niezgodne z prawem działania funkcjonariuszy

(art. 77 ust. 1 – szerszy niŜ w kc);

–

PROCEDURY SZCZEGÓLNE

SKARGA KONSTYTUCYJNA

– moŜe wnieść kaŜdy, czyje prawa konstytucyjne zostały naruszone ostatecznym

orzeczeniem wydanym przez sąd lub organ administracji → wąska skarga konstytucyjna – tylko przeciwko
normie na podstawie, której dokonano orzeczenia (

art. 79

);

WNIOSEK DO

RPO

– moŜe wystąpić kaŜdy o pomoc w ochronie swoich praw i wolności naruszonych przez

organy władzy publicznej (

art. 80

)

KONSTYTUCYJNE OBOWIĄZKI JEDNOSTKI

–

wyliczenie nie ma charakteru wyczerpującego

, gdyŜ ograniczenia praw i wolności mogą tworzyć po stronie

adresatów określone obowiązki →

nie są bezpośrednio stosowane

, gdyŜ nałoŜenie obowiązku na jednostkę musi

być zawsze wprowadzone na podstawie ustawy:

OBOWIĄZEK WIERNOŚCI

I TROSKI O DOBRO WSPÓLNE

(art. 82);

OBOWIĄZEK OBRONY

JCZYZNY LUB SŁUśBY ZASTĘPCZEJ

(art. 85);

OBOWIĄZEK PRZESTRZEGANIA PRAWA

(art. 83);

OBOWIĄZEK PONOSZENIA CIĘśARÓW I ŚWIADCZEŃ PUBLICZNYCH

(art. 84);

OBOWIĄZEK DBAŁOŚCI O STAN ŚRODOWISKA I ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA SPOWODOWANE SZKODY

(art. 86);

PARLAMENT. STRUKTURA, SKŁAD I ORGANIZACJA

WPROWADZENIE

–

istnienie parlamentu

, który skupia w sobie kompetencje ustawodawcze i kontrolne względem władzy

wykonawczej, będący organem naczelnym, demokratycznie wybieranym przez Naród

jest podstawową

przesłanką demokratyzmu

państwa

;

–

istotą parlamentu jest jego

przedstawicielski charakter

, gdyŜ jako jedyny powoływany jest w taki sposób by

odzwierciedlić orientacje i preferencje w społeczeństwie, a ze względu na to, iŜ wszystkie państwa obecnie
przyjmują metodę demokracji przedstawicielskiej, jest on jedynym organem zdolnym do reprezentowania Narodu;

przedstawicielski charakter sprawia, Ŝe wszyscy wybrani do niego

reprezentanci muszą mieć ten

sam status

prawny

(

zasada jednolitości składu

);

–

ze względu na

zasadę podziału władz zakazane jest, by w parlamencie skoncentrowana została cała

władza, ale

zasada ta nie ma charakteru absolutnego

, dlatego parlament ma pewne kompetencje zahaczające o

władzę wykonawczą (udział w jej powoływaniu, kontrola rządu, egzekwowanie odpowiedzialności politycznej czy
konstytucyjnej), a takŜe choć w mniejszym stopniu o władzę ustawodawczą (uchwalanie ustaw, które wiąŜą
sędziów, powoływanie części składu TK, TS, ale TK ma wpływ na ustawy);

–

autonomia parlamentu

to uznanie wyłącznej właściwości parlamentu do podejmowania pewnych rozstrzygnięć,

głównie dot. wewnętrznej organizacji i sposobu działania;

aspekt formalny

→

tzw. autonomia regulaminowa

, ale i ona ma swoją cenę, gdyŜ nie stanowi źródła prawa

powszechnie obowiązującego;

aspekt materialny

→ jako gwarancje swobodnego wykonywania zadań parlamentu i parlamentarzystów:

→

autonomia personalna

(wyłączność ustalania składu organów wewnętrznych);

→

autonomia budŜetowo-finansowa

(wyłączność ustalania budŜetu i sposobu jego wykonania);

→

autonomia terytorialna

(odrębność siedziby parlamentu i wyłączność zarządzania swoim terenem);

→

autonomia jurysdykcyjna

(wyłączność decyzji w sprawach immunitetowych i dyscyplinarnych).

–

prawo parlamentarne

opiera się na prawie stanowionym, ale w praktyce duŜe znaczenie ma zwyczaj i orzecznictwo.

Podstawowe uregulowania dot. Sejmu i Senatu są w Konstytucji (róŜne rozdziały) oraz w Regulaminie tych izb.

Regulaminy mogą regulować

(art. 112 w zw. z art. 124):

organizację wewnętrzną izby

;

porządek prac

tryb powoływania i działalność organów izby

sposób wykonywania konstytucyjnych i ustawowych obowiązków organów państwowych (nie samorządowych)
wobec danej izby

→

charakter prawny – kontrowersje

, gdyŜ regulaminy, podejmowane w formie uchwał nie ograniczają

swobody ich kształtowania, ale teŜ nie mogą stanowić źródła prawa powszechnie obowiązującego, dlatego
szereg regulacji musiał znaleźć się w ustawach (np. o wykonywania mandatu, czy o komisji śledczej), a
określenie sposobu wykonywania obowiązków organów państwowych wobec izby ma charakter wtórny,
gdyŜ najpierw musi być uregulowane w ustawie albo w K. Dodatkowo zarezerwowanie w/w materii dla
regulaminów, stanowi zakaz regulowania ich w innej formie;

–

prawne regulacje dot. parlamentu

(prócz regulaminów, K i ordynacji):

ustawa o wykonywaniu mandatu posła i senatora;

ustawa o ograniczeniu prowadzenia działalności gospodarczej przez osoby pełniące funkcje publiczne;

ustawa o sejmowej komisji śledczej;

ustawa o wykonywaniu inicjatywy ustawodawczej przez obywateli;

ustawa o współdziałaniu RM z Sejmem i Senatem w sprawach związanych z członkowstwem RP w UE;

ustawa o finansach publicznych;

ustawa o TS.

STRUKTURA PARLAMENTU: ZASADA DWUIZBOWOŚCI

Geneza dwuizbowości

–

tzw. mieszczańsko-szlachecki kompromis (XVII-XIX w.)

– który z czasem zdemokratyzowano (wyjątek Wielka

Brytania, ale tam Izba Lordów prawie nie ma kompetencji), aŜ do takiej postaci jak we Włoszech, gdzie obie izby
do niedawna miały tą samą legitymację wyborczą);

–

federalna struktura państwa

– z reguły izba niŜsza wybierana na zasadach materialnej równości, a izba druga

wybierana jako reprezentanci części składowych federacji (np. USA, Szwajcaria, Niemcy, Austria);

–

regionalizacja państwa

– gdy regiony uzyskują daleko idącą samodzielność, czy wręcz autonomię (np. Hiszpania,

Belgia);

–

podział kompetencji

– z reguły izba wyŜsza/druga jest de facto izbą słabszą, gdyŜ ma jedynie kompetencje

ustawodawcze, ograniczone przez moŜliwość przełamania jej stanowiska przez izbę niŜszą, a jedynie wyjątkowo ma
udział w funkcji kontrolnej w stosunku do rządu. Z reguły ma równieŜ moŜliwość wpływu na obsadę niektórych
stanowisk, ale kompetencja ta nie ma kluczowego znaczenia. Istnieją jednak państwa, w których druga izba ma
pozycję równorzędną, a nawet silniejszą (USA);

–

w tradycji polskiej

parlament miał prawie zawsze postać dwuizbową

, co zostało zmienione dopiero w 1947 r. po

referendum (fałszerstwa!). Senat powrócił jako wynik kompromisu Okrągłego Stołu i nabrał nowego znaczenia,
gdyŜ jako pierwszy organ był w pełni demokratycznie wybrany. Potem nie odgrywał juŜ takiej roli, a podczas prac
nad Konstytucją chciano go nawet zlikwidować;

–

Konstytucja

określa Sejm i Senat jako organy władzy ustawodawczej, ale jedynie w stosunku do Sejmu nakazuje,

by wybory były 5-cioprzymiotnikowe, a w przypadku Senatu określa jedynie wymóg powszechności i
bezpośredniości

, dlatego podczas tworzenia ordynacji wyborczej po reformie terytorialnej państwa moŜna było

wprowadzić dowolny sposób rozdzielania mandatów i obliczania głosów. Zdecydowano się na podział na 40
okręgów, przy czym przy określaniu wielkości tych okręgów i rozdzielaniu na nie mandatów dąŜono do równości
wyborów. Tak samo zamiast proporcjonalności wprowadzono wybory większościowe (w. bezwzględna);

–

Senat nie ma równorzędnej z Sejmem

roli

, gdyŜ art. 95 ust. 2 przekazuje kompetencje kontrolne tylko Sejmowi,

co jest określane w doktrynie jako dwuizbowość nierównorzędna, niepełna, ułomna, czy jako izba refleksji,
podobne stanowisko ma TK „dwuizbowość niesymetryczna”;

–

kompetencje Senatu

ograniczone przez Sejm

uczestnictwo w ustawodawstwie

;

uczestnictwo w powoływaniu niektórych organów

: prezes NIK, RPO, 2 członków KRRiTV, 3 członków RPP;

byt Senatu uzaleŜniony od bytu Sejmu

, a

uchwała sejmu o samorozwiązaniu powoduje rozwiązanie Senatu

;

STRUKTURA PARLAMENTU: ZGROMADZENIE NARODOWE

Historia:

–

konstytucja

marcowa

– TAK → rewizja konstytucji co 25 lat (łatwiej niŜ zmiana) oraz dokonywanie wyboru

prezydenta;

–

konstytucja kwietniowa

– NIE → ale kompetencja uznania urzędu prezydenta za opróŜniony przyznana

„połączonym Izbom Ustawodawczym”;

–

nowela kwietniowa

– TAK → po to by wybrać Jaruzelskiego na prezydenta, teŜ odbiór ślubowania, uznanie trwałej

niezdolności prezydenta do sprawowania urzędu, stawianie prezydenta w stan oskarŜenia przed TS;

–

nowela wrześniowa

– TAK → ale zmiana wyboru prezydenta na wybór powszechny;

–

ustawa konstytucyjna z 1992 r.

– TAK → uchwalenie konstytucji;

Obecnie:

–

charakter ustrojowy

–

kontrowersyjny

→ czy jest to

odrębny organ czy tylko szczególna forma działania obu izb

–  za  szczególną  formą  przemawia  art.  114,  który  określa  Sejm  i  Senat  obradujące  wspólnie,  działają  jako
Zgromadzenie  Narodowe,  ale  ZN  ma  równieŜ  pewne  (skromne)  kompetencje,  które  wykonuje  jako  jedno  ciało,
bez  rozgraniczenia  na  posłów  czy  senatorów.  ZN  to  nie  wspólne  posiedzenia  izb,  podczas  których  nie  moŜna
podejmować Ŝadnych aktów prawnie wiąŜących, a Sejm i Senat zachowują swoją odrębność;

–

organizacja wewnętrzna i tryb funkcjonowania

określa

regulamin ZN

, a Konstytucja przesądza jedynie 2

sprawy:

przewodniczy Marszałek Sejmu (zastępuje go Marszałek Senatu);

poniewaŜ jest powiedziane, Ŝe izby obradują wspólnie to konieczność liczenia kworum i większości do ogólnej
liczby posłów i senatorów (560), oraz nie ma obowiązku zachowania parytetów sejmowo-senackich;

–

kompetencje ZN

(art. 114 mówi, Ŝe ZN działa w przypadkach określonych w Konstytucji → enumeracja):

przyjęcie przysięgi od prezydenta (art. 130);

stwierdzenie trwałej niezdolności prezydenta do sprawowania urzędu (art. 131 ust. 2 pkt. 4);

postawienie prezydenta w stan oskarŜenia przed TS (2/3, wniosek 140 członków, art. 145);

wysłuchanie orędzia prezydenta (art. 140);

KADENCJA I SPOSÓB FUNKCJONOWANIA

–

kadencja

to okres na jaki wyborcy udzielają organowi wybieralnemu pełnomocnictw, i w jakim realizuje on swoje

zadania funkcjonując w chwilowym składzie pochodzącym z jednych wyborów;

rodzaje kadencji: normalna, skrócona, przedłuŜona;

–

konieczny składnik demokratyzmu, a

wg TK składają się na niego 3 elementy

nakaz nadania pełnomocnictwom danego organu z góry oznaczonych ram czasowych;

ramy czasowe muszą być rozsądne;

nakaz ustanowienia regulacji umoŜliwiających ukonstytuowanie się nowo wybranego organu bez zbędnej
zwłoki;

–

2 metody obliczania biegu czasu trwania kadencji:

wybory

do nowego parlamentu odbywają się

po zakończeniu kadencji

poprzedniej izby, ale to prowadzi do

istnienia okresów międzykadencyjnych, kiedy parlamentu nie ma;

pierwsze posiedzenie to początek kadencji nowego parlamentu

, a jednocześnie koniec poprzedniego –

zakłada istnienie w pewnym okresie dwóch parlamentów, ale ten nowy to byt potencjalny → przyjęte od noweli
marcowej z 1995 r. (z uwagi na obawę przed Wałęsą);

→

90 dni przed końcem zarządzenie, 30 dni przed końcem wybory, 30 dni po wyborach posiedzenie;

–

przedłuŜenie kadencji

– niemoŜliwe, chyba, Ŝe zostanie wprowadzony stan nadzwyczajny, gdyŜ nie moŜna

przeprowadzać wyborów w ciągu 90 dni od zakończenia tego stanu. Inne moŜliwości nie istnieją, gdyŜ trzeba by
było do tego zmieniać konstytucję (by zmienić długość kadencji w ogóle lub tylko jedną kadencję wydłuŜyć, co
zdarzyło się za PRL);

–

skrócenie kadencji

– 2 procedury:

samorozwiązanie Sejmu

(art. 98 ust. 3) – uchwała 2/3 ustawowej liczby posłów, moŜliwe z kaŜdego powodu

i prawie w kaŜdym czasie (j/w). Wprowadzona nowelą kwietniową;

rozwiązanie Sejmu

(art. 98 ust. 4) przez prezydenta – wprowadzone nowelą kwietniową, powtórzone w Małej

Konstytucji, a teraz w obecnej. MoŜliwe jedynie w 2 sytuacjach:

→

obligatoryjne – art. 155 ust. 2 – w procesie tworzenia rządu;

→

fakultatywne – art. 225 – w razie nie uchwalenia ustawy budŜetowej w terminie 4 miesięcy prezydent moŜe
rozwiązać sejm w ciągu 14 dni w drodze postanowienie bez konieczności kontrasygnaty, a jedynie po
zasięgnięciu opinii obu Marszałków;

skutki prawne rozwiązania parlamentu

– wraz z decyzją o rozwiązaniu sejmu prezydent jednocześnie

zarządza wybory na dzień nie później niŜ 45 dni od rozwiązania. Innych skutków prawnych nie ma, choć
zarówno parlament jak i rząd powinny powstrzymać się w tym okresie od pewnych działań, ale w
przeciwieństwie do Małej Konstytucji nie ma Ŝadnych ograniczeń ani na parlamencie ani rządzie;

–

zasada dyskontynuacji

– przerwanie materialnej ciągłości parlamentu. Istnieje spór

czy zasada ta ma walor

normatywny

(tzn. jest elementem zwyczajowego prawa konstytucyjnego)

czy jest tylko utrwalonym

zwyczajem

Wyjątki

od zasady wyraźnie w konstytucji przewidziane:

projekt ustawy z inicjatywy obywatelskiej;

sprawozdania sejmowej komisji śledczej;

postępowanie w sprawie odpowiedzialności konstytucyjnej;

nie zakończone postępowanie w Komisji ds. UE;

–

okres 30 (15) dni od wyborów do pierwszego posiedzenia

(którego zwołanie jest konstytucyjnym obowiązkiem

prezydenta) to czas politycznego rozłoŜenia sił w przyszłym parlamencie (rola prezydenta – albo obserwator, albo
mediator);

–

pierwsze posiedzenie

(wg regulaminu Sejmu) – przewodniczy mu Marszałek Senior (powoływany przez

Prezydenta spośród najstarszych posłów) → ślubowanie posłów → wybór Marszałka i pod przewodnictwem
nowego marszałka wybór wicemarszałków;

złoŜenie dymisji przez poprzedni rząd (art. 162) i najpóźniej po miesiącu wniosek o votum zaufania dla nowego
rządu (art. 154);

–

sposób funkcjonowania parlamentu

2 zasady:

→

sesyjność

– parlament obraduje na sesjach (z reguły kilkumiesięcznych) przewaŜnie zwoływanych przez

głowę państwa, a w okresie międzysesyjnym jedynie tzw. sesje nadzwyczajne. Prawo to dawało głowie
pastwa duŜe moŜliwości, ale obecnie terminy te przewaŜnie są ściśle określony, ograniczając tą swobodę.
W ramach sesji posiedzenia zwołuje prezydium lub przewodniczący. Występuje w większości państw, a w
Polsce do 1989 r.;

→

permanencja

–

kadencja

charakter

jednolity,

posiedzenia

moŜe

zwoływać

prezydium/przewodniczący w kaŜdym momencie (bez wpływu na to przez głowę państwa). W Polsce od
noweli kwietniowej, obecnie w art. 109;

posiedzenia

–

trwa do wypełnienia porządku dziennego

(czasem przerywane kilkudniowymi przerwami).

Istnieje tradycja wakacji parlamentarnych. Wg regulaminu (system wprowadzono w 10.1997):

→

terminy ustala prezydium po opinii Konwentu Seniorów lub cała izba, ale zwołanie posiedzenia naleŜy do
Marszałka;

→

ustalenie porządku dziennego – przez Marszałka po wysłuchaniu opinii Konwentu Seniorów. Kluby, koła
i grupy min. 15 posłów mogą składać wnioski o uzupełnienie porządku, na temat których jednomyślnie
wypowiada się Konwent;

→

w razie braku jednomyślności Konwentu przeprowadza się głosowanie w izbie nad zmianą porządku
obrad

zasada jawności

(art. 113 K.) posiedzeń Sejmu (i Senatu – art. 124 K.) to:

jawność i publiczność obrad;

dostępność dokumentów i materiałów stanowiących przedmiot obrad;

dostępność druków sejmowych i materiałów rejestrujących przebieg obrad (w tym imienne wykazy

głosowań);

→

sejm moŜe dla dobra państwa zarządzić tajność obrad;

→

posiedzenia komisji są jawne, ale uczestnictwo środków masowego przekazu wymaga zgody
przewodniczącego komisji (art. 154 ust. 5 rSej). Posiedzenia te mogą odbyć się w formie posiedzenia
zamkniętego (art. 156 rSej), a niektóre komisje obradują z ograniczeniem jawności;

obrady sejmu

– przewodniczy marszałek/wicemarszałek mający 2 sekretarzy do pomocy. Obrady toczą się

zgodnie z porządkiem obrad, a do debaty posłowie zapisują się u sekretarza. Marszałek moŜe dyscyplinować
posłów, aŜ do wykluczenia z obrad;

uczestnictwo innych osób

→ prezydent, premier i członkowie rządu, prezes TK, pierwszy prezes SN, prezes

NIK, RPO, prezes NBP → mają prawo do zabierania głosu poza kolejnością (

bez prezydenta

);

głosowanie

– zwykle jawne, przez podniesienie ręki i przy pomocy karty magnetycznej. Zwykła większość

przy ½ obecnych.

Zwykła większość

– to znaczy Ŝe głosów za było więcej niŜ głosów przeciw.

Bezwzględna większość

– to znaczy Ŝe głosów za było więcej niŜ głosów przeciw i wstrzymujących się.

Większość kwalifikowana

– to znaczy Ŝe liczba głosów za musi osiągnąć pewien ułamek ogólnej liczby

głosujących, np. 2/3.

ORGANIZACJA WEWNĘTRZNA

Powszechnie odróŜnia się organy kierownicze i pomocnicze Sejmu i Senatu, które muszą składać się z
posłów/senatorów, a wpływ na ich kształt ma tylko dana izba. Organem apolitycznym i permanentnym jest Kancelaria
Sejmu, która zajmuje się sprawami techniczno-organizacyjnymi.

O ORGANÓW KIEROWNICZYCH

EJMU NALEśĄ

→

Marszałek Sejmu

∗∗∗∗

art. 110 ust. 1 – Sejm wybiera ze swego grona Marszałka Sejmu i wicemarszałków. Ust. 2 – Marszałek Sejmu

przewodniczy obradom, strzeŜe praw Sejmu oraz reprezentuje Sejm na zewnątrz;

∗∗∗∗

kandydaturę moŜe zgłaszać

grupa min. 15 posłów

, a wyboru dokonuje się

bezwzględną większością

głosów

przy ½ obecnych

(tak samo wicemarszałkowie – brak określonej ich liczby). Brak uregulowań prawnych

dot.

odwołania, ale bak teŜ zakazu

(w rSen jest taka moŜliwość);

∗∗∗∗

wewnętrzne obowiązki

reprezentowanie Sejmu

(przekazywanie aktów podjętych przez Sejm innym organom), stanie na straŜy

praw i godności Sejmu (opinia w sprawie rozwiązania sejmu);

prowadzenie spraw z zakresu stosunków Sejmu z instytucjami i innymi organami UE

;

zwoływanie posiedzeń Sejmu

(ustalanie porządku dziennego i przewodniczenie obradom, dyscyplinowanie

posłów);

kierowanie pracami Prezydium Sejmu, przewodniczenie Prezydium i Konwentowi Seniorów

;

czuwanie nad tokiem i terminowością prac Sejmu

(nadawanie biegu inicjatywom ustawodawczym,

decydowanie o sposobie przeprowadzania pierwszego czytania projektów);

udzielanie posłom niezbędnej pomocy w ich pracy

, min. czuwanie nad wykonywaniem obowiązków

wobec posłów przez administrację rządową i samorządową;

administrowanie Sejmem

(min. powoływanie i odwoływanie Szefa Kancelarii Sejmu po opinii Komisji

Regulaminowej oraz jego zastępców po opinii Szefa, wydawanie zarządzeń porządkowych);

∗∗∗∗

zewnętrzne obowiązki

przewodniczący Zgromadzenia Narodowego

(art. 114 ust. 1);

sprawuje zastępstwo Prezydenta

, gdy ten nie jest w stanie sprawować urzędu lub w razie opróŜnienia

urzędu prezydenta (art. 131);

zarządza wybory prezydenta

(art. 128 ust. 2);

→

Wicemarszałkowie

– są członkami Prezydium Sejmu i Konwentu Seniorów oraz zastępcami Marszałka w zakresie

jego wewnątrzsejmowych zadań. W odniesieniu do zadań zewnętrznych zadań zastępcą jest przewaŜnie Marszałek
Senatu;

→

Prezydium Sejmu

– nie jest organem konstytucyjnym, składa się z Marszałka i wicemarszałków (organ

kolegialny). Funkcjonuje ciągle w czasie kadencji. Nie ma moŜliwości odwołania całego prezydium, czy wszystkich
jego członków na raz. Brak jasnego podziału zadań między Marszałka a Prezydium;

∗∗∗∗

kompetencje

(bez formuły kierowania pracami Sejmu):

związane z organizacją prac Sejmu

, tj. ustalanie planu prac Sejmu (konieczna jest opinia Konwentu

Seniorów), ustalanie tygodni posiedzeń, ustalanie terminów posiedzeń;

związane z pracami organów Sejmu

, tj. organizowanie współpracy między komisjami i koordynowanie ich

działań;

związane z tokiem prac sejmowych

, min. opiniowanie co do zgodności z prawem projektów ustaw;

związane z sytuacją prawną posłów

, min. stosowanie kar z tytułu odpowiedzialności regulaminowej,

decydowanie w sprawach diet i ryczałtów poselskich i in. sytuacjach finansowych posłów;

związane z regulaminem Sejmu

, tj. dokonywanie wykładni i inicjowanie zmian regulaminu, określenie

zasad doradztwa naukowego na rzecz Sejmu i korzystania z pomocy ekspertów;

→

Konwent Seniorów

jest organem zapewniającym współdziałanie klubów w sprawach związanym z działalnością i

tokiem prac sejmowych.

∗∗∗∗

skład

Marszałek, wicemarszałkowie Sejmu, przewodniczący lub wiceprzewodniczący klubów poselskich,

przedstawiciel porozumień liczących co najmniej 15 posłów, przedstawicieli kół parlamentarnych, które w dniu
rozpoczęcia kadencji Sejmu reprezentowały osobną listę wyborczą;

∗∗∗∗

formalnie jest ciałem doradczym dla Prezydium

, w rzeczywistości jednak odgrywa znacznie silniejszą rolę →

opinie dot. porządku dziennego, terminów posiedzeń, trybu dyskusji nad punktami porządku, wnioski co do
wyboru przez Sejm jego organów → charakter politycznych dyrektyw dot. pracy Sejmu;

O ORGANÓW POMOCNICZYCH ZALICZAMY

→

Komisje sejmowe

– są wyspecjalizowanymi organami wewnętrznymi Sejmu, zajmującymi się rozpatrywaniem,

opiniowaniem i przygotowywaniem spraw stanowiących przedmiot obrad Sejmu, a w szczególności wyraŜaniem
opinii o sprawach przekazanych pod ich obrady przez Sejm, Marszałka lub Prezydium. Choć ich rola jest
pomocnicza względem Sejmu, to w praktyce przewaŜnie większość aktów jest przyjmowana w brzmieniu zgodnym
z propozycjami odpowiednich komisji;

∗∗∗∗

rodzaje komisji

stałe

– przewiduje je regulamin, tj. sejm ma obowiązek je utworzyć. Istnieją przez całą kadencję. Obecnie

25 komisji, 2 kryteria wyodrębnienia – resortowe i funkcjonalne (np. k. ustawodawcza, k.
odpowiedzialności konstytucyjnej);

•

szczególna rola k. finansów publicznych (kryterium resortowo-funkcjonalne);

nadzwyczajne

– tworzone doraźnie przez Sejm, który określa zakres spraw, cel, zasady i tryb działania.

Praktyka – dla konkretnej ustawy (np. kodyfikacje) oraz dla zajmowania się określonym wycinkiem prac
ustawodawczych w dłuŜszym czasie (np. komisja prawa europejskiego) lub dla przygotowania materiałów
związanych z jakąś działalnością sejmu lub komisję śledzczą;

∗∗∗∗

skład

– tylko posłowie (kaŜdy poseł musi być w jakiejś komisji) wybierani przez Sejm na wniosek Prezydium

po opinii Konwentu. MoŜliwość zmiany w kaŜdym momencie. O tym, który poseł będzie w której komisji
decyduje jego klub;

∗∗∗∗

zasada pełnej reprezentacji politycznej

, a dopiero potem uwzględnienie specjalności;

∗∗∗∗

pracami komisji kieruje jej

prezydium

(wybierane przez komisję);

∗∗∗∗

moŜliwość powołania

podkomisji

stałe

(za zgodą Prezydium) i

nadzwyczajne

;

∗∗∗∗

obradują na

posiedzeniach

, ale ich

działania mają róŜny wymiar

w zaleŜności od rodzaju funkcji sejmu, którą

się zajmują – ustawodawcza (przygotowywanie projektów), powoływanie innych organów (opinie i oceny),
kontrolna (większość działań adresowana na zewnątrz);

→

Sekretarze Sejmu

– są to posłowie (20) wybierani przez Sejm. Pełnią

pomocniczą rolę

przy prowadzeniu obrad

Sejmu przez Marszałka (min. prowadzą listę mówców, przyjmują wystąpienia posłów składane na piśmie, obliczają

głosy w głosowaniu imiennym oraz w innych głosowaniach). Ich funkcje mają charakter tradycyjny, gdyŜ wszystkie
kwestie techniczne załatwiane są przez wyspecjalizowany personel Kancelarii Sejmu.

Organizacja Senatu

jest ujęta w sposób analogiczny, głównie za sprawą art. 124. RóŜnice pomiędzy Senatem a

Sejmem wynikają głównie z jego mniejszej liczebności, odmiennego zakresu funkcji oraz zobowiązania Senatu
określonymi terminami zawitymi.
Generalny schemat Sejmu i Senatu pokrywa się (Marszałek, wicemarszałkowie, Prezydium, Konwent, komisje). Do
najpowaŜniejszych

róŜnic

naleŜą:

→

określenie w rSen

liczby wicemarszałków

(3);

→

odmienna struktura komisji stałych

(14, w tym 2 funkcjonalne – regulaminowa i spraw senatorskich oraz

ustawodawcza i praworządności), głównie ze względu na brak innych kompetencji niŜ ustawodawcze;

→

brak moŜliwości powołania w Senacie komisji śledczej

(art. 124 w powiązaniu z art. 111);

Formami politycznej organizacji posłów i senatorów

są

kluby

koła

lub

zespoły

poselskie lub senatorskie (teŜ

wspólne), a prawo ich tworzenia wynika z wolności działalności partii politycznych (wyrok TK);
–

zorganizowane na

zasadzie politycznej

;

–

poseł/senator moŜe być członkiem

tylko jednego

klubu, ale moŜna zmieniać klub.

–

klub moŜe załoŜyć

15 posłów lub 7 senatorów

i są reprezentowane z mocy prawa w Prezydium, a z mocy

zwyczaju w Konwencie i komisjach. Mają uprzywilejowaną pozycję w zakresie finansowania działalności w
porównaniu z kołami czy zespołami;

–

ogólna

struktura klubów i kół

wyznacza przede wszystkim podział na obóz rządzący i opozycję. W ramach

klubów (kół) formułowane są polityczne stanowiska poszczególnych partii i ugrupowań. Wewnętrzna organizacja
klubów (kół) zaleŜy od ich liczebności. Kluby (koła) tworzą

prezydia

, moŜliwe jest teŜ tworzenie wewnętrznych

kół czy zespołów;

–

spoiwem i gwarantem jest tzw.

dyscyplina klubowa

, której istota polega na

załoŜeniu, Ŝe stanowisko

wypracowane w ramach klubu będzie reprezentowane przez jego członków

. Kluby czasem podejmują uchwały

zobowiązujące do głosowania w ustalony sposób i choć

te uchwały nie mają prawnego znaczenia

, to w praktyce

odnoszą często skutek, gdyŜ np. moŜliwe jest wycofanie takiej osoby z atrakcyjnej komisji, brak poparcia w
następnych wyborach czy nawet wykluczenie z klubu;

STATUS PRAWNY POSŁÓW I SENATORÓW

uwm – ustawa o wykonywaniu mandatu posła i senatora;

Mandat parlamentarny

ma trzy znaczenia:

jako wynikające z wyborów

pełnomocnictwo udzielone członkowi parlamentu przez wyborców

;

jako

całokształt praw i obowiązków parlamentarzysty

;

jako określenie

funkcji członka parlamentu

mandat poseł zyskuje w dniu ogłoszenia wyników (art. 105 ust. 2), ale pełnię praw uzyskuje w dniu pierwszego

posiedzenia, po złoŜeniu ślubowania;

mandat trwa przez całą kadencję, a wyjątkowo moŜe wygasną wcześniej, gdy poseł:

odmówi złoŜenia ślubowania;
utraci prawo wybieralności;
zrzecze się mandatu;
umrze;
obejmie jedno ze stanowisk wymienionych w art. 103;
zostanie uznany za winnego złoŜenia fałszywego oświadczenia lustracyjnego;
utraci mandat w wyniku wyroku TS za naruszenie nakazu z art. 107;

STOSUNEK PARLAMENTARZYSTY DO WYBORCÓW

Mandat imperatywny (związany)

– poseł jest prawnie związany wolą swych wyborców i ponosi przed nimi

odpowiedzialność, oraz moŜliwa jest instytucja nakazów i instrukcji;

Mandat wolny

– ukształtował się jako pochodna koncepcji zwierzchnictwa Narodu. Opiera się na załoŜeniu, Ŝe poseł

reprezentuje cały zbiorowy podmiot suwerenności, nie jest więc związany instrukcjami wyborców. Wręcz przeciwnie –
status posła jest ukształtowany na zasadzie niezaleŜności prawnej, choć w wymiarze faktycznym musi liczyć się tak z
głosami wyborców jak i partii, która wysunęła jego kandydaturę;
taki status posła został przyjęty w Konstytucji z 1997 w

art. 104

→ z tego moŜna wyprowadzić

trzy zasady

uniwersalność

– poseł reprezentuje cały Narów, a nie poszczególne grupy;

niezaleŜność

nieodwołalność

Mandat zawodowy

– gdy działalność parlamentarna staje się głównym źródłem utrzymania. Koncepcja ta związana

jest z ideą powstania klasy zawodowych polityków, których powtarzające kadencje zwiększają kwalifikacje, wiedzę i
doświadczenie, choć jednocześnie silniej akcentują ich związek z partią, co moŜe wpływać na niezaleŜność i wymóg
kierowania się dobrem Narodu;

GWARANCJE NIEZALEśNOŚCI

IMMUNITETY

pełnią

dwie funkcje:

ochrony niezaleŜności członków parlamentu

i zagwarantowania im swobody wykonywania mandaty, ale nie przywilej

bezkarności;

ochrony niezaleŜności i autonomii parlamentu

jako takiego.

→

MMUNITET MATERIALNY

(art. 105 ust. 1)

– tzn.

stałe

wyłączenie karalności określonych czynów,

wykonywanych

w ramach działalności wynikającej z mandatu

(= wg SN teŜ poza sejmem, ale tylko jeśli działa jako

parlamentarzysta (podobnie w uwm) i tylko przy uŜyciu godziwych metod postępowania, czyli nie np. głosowanie
za kolegę);

charakter bezwzględny

(niewzruszalny) –

nie ma moŜliwości uchylenia tego immunitetu

;

odpowiada jedynie przed Sejmem

(

regulaminowa

), chyba, Ŝe narusza

prawa osób trzecich

(=naruszy dobra

osobiste) to odpowiada przed sądem tylko za zgodą Sejmu;

wg TK immunitet ten nie chroni przed orzeczeniem cywilnym w razie naruszenia dobrego imienia lub czci;

charakter trwały

–

nie wygasa wraz z mandatem

;

→

MMUNITET FORMALNY

(art. 105 ust. 2)

– polega na

czasowym uchyleniu karalności

(wszelkie fazy

postępowania, nawet rewizja nadzwyczajna na korzyść posła)

wszystkich czynów wypełniających znamiona

przestępstwa

(

karnego

wg K., a

karno-administracyjnego

wg uwm, nie dot. odpowiedzialności cywilnej,

pracowniczej, zawodowej, itp.), niezaleŜnie od czasu ich popełnienia;

art. 105 ust. 3

→

gdy postępowanie wszczęto przed wyborem

zostaje ono zawieszone na Ŝądanie Sejmu do

czasu wygaśnięcia mandatu, a uchwała w tej sprawie podejmowana jest na wniosek zainteresowanego
większością 3/5 za (uwm);

gdy postępowanie nie zostało wszczęte przed wyborem → 2 moŜliwości:

art. 105 ust. 2

–

za zgodą izby

(bezwzględna większość);

art. 105 ust. 4

–

za zgodą zainteresowanego posła

i Ŝadne działania proceduralne nie są wymagane;

→

IETYKALNOŚĆ

–

zakaz zatrzymania lub aresztowania

(

art. 105 ust. 5

)

bez zgody izby

(uchwała –

bezwzględna większość);

w uwm

szerokie rozumienie „zatrzymania”

→ wszelkie formy pozbawienia lub ograniczenia wolności

osobistej przez organy stosujące przymus;

moŜna bez zgody

(ale konieczne jest poinformowanie Marszałka Sejmu, który moŜe nakazać zwolnienie

posła),

gdy

gorącym uczynku i konieczne jest dla prawidłowego toku postępowania

→ K.;

stan wyŜszej konieczności/obrony koniecznej

→ uwm;

ZASADA NIEPOŁĄCZNOŚCI

(incompatibilitas) naleŜy rozpatrywać

w dwóch aspektach

→

ASPEKT FORMALNY

–

jako zakaz łączenia mandatu z innymi funkcjami lub stanowiskami państwowymi

(

art. 103

niepołączność formalna

–

niemoŜność piastowania innego urzędu czy pełnienia innej funkcji

, a

ordynacja ustala termin 14 dni na rezygnację z zajmowanego stanowiska, inaczej mandat wygasa:

art. 102

→ zakaz łączenia posła i senatora;

art. 103 ust. 1

→ zakaz łączenia posła/senatora z:

prezesem NBP

prezesem NIK

RPO

RPD

i ich

zastępcami

;

członkiem

RPP i KRRiTV

ambasadorem

zatrudnieniem w Kancelarii Sejmu, Senatu

Prezydenta lub adm. rząd

nie dot. członków RM i sekretarzy stanu w adm. rzad.

;

art. 103 ust. 2

→ zakaz łączenia posła/senatora z pracą jako

sędzia

prokurator

urzędnik

funkcjonariusz policji i słuŜb ochrony państwa

czynny Ŝołnierz

;

art. 103 ust. 3

→

ustawa moŜe rozszerzyć ten katalog

;

niewybieralność

–

wykluczenie zdolności danej osoby do kandydowania w wyborach

(brak biernego

prawa wyborczego)

i objęcia mandatu

→ jedyny przypadek to art. 123 dot. prezydenta i wyborów

parlamentarnych;

→

ASPEKT MATERIALNY

–

zakaz podejmowania lub wykonywania określonych rodzajów działalności

zawodowej w

okresie pełnienia mandatu

→

dot. działalności z osiąganiem korzyści z SP lub samorządu i

nabywanie ich majątku

(

art. 107

), zagroŜone sankcją pozbawienia mandatu przez TS (postawienie w stan oskarŜenia

przez izbę uchwałą na wniosek Marszałka), a w ustawodawstwie zwykłym dodatkowe zakazy, min. członkostwa
we władzach podmiotów gospodarczych z udziałem SP lub mienia komunalnego → uzasadnienie: poseł
dobrowolnie podejmuje się słuŜby publicznej poddanej dodatkowym ograniczeniom;

Uprawnienia i obowiązki wg ustawy o wykonywaniu mandatu posła i senatora:

uregulowania prawne: uwm i RSejm i RSen;

Uprawnienia i obowiązki związane z działalnością Izby i jej organów,

–

udział posła w posiedzeniach oraz komisjach – uprawnienie (poza naruszeniem dyscypliny obrad nie moŜna go

wykluczyć) i obowiązek (sankcje za nieobecność, głównie finansowe), oraz związane z tym inne uprawnienia,
jak prawo zabierania głosu, głosowania, składania wniosków, uczestniczenia teŜ w komisjach, których nie
jest członkiem;

–

prawo kandydowania i zasiadania w organach Sejmu (jako uprawnienie w stosunku do min. 1 komisji);

–

prawo organizowania się w kluby (min. 15), koła i zespoły poselskie;

–

prawo zgłaszania interpelacji, zapytań oraz pytań w sprawach bieŜących (tylko posłowie) do premiera i

członków RM (art. 115);

II.

Uprawnienia i obowiązki związane z wykonywaniem mandatu,

–

obowiązek informowania wyborców o swej pracy w Izbie oraz o działalności Izby, do której został wybrany;

–

prawo do informacji i wyjaśnień od członków RM oraz od przedstawicieli właściwych instytucji i organów

państwowych lub samorządowych, dotyczących spraw wynikających z wykonywania obowiązków członka
parlamentu;

–

prawo do informacji i materiałów oraz wglądu w działalność organów administracji rządowej i samorządu

terytorialnego a takŜe spółek i jednostek SP lub komunalnych (ograniczenia związane z tajemnica państwową
lub słuŜbową oraz ochroną dóbr osobistych);

–

prawo podejmowania interwencji w organach administracji rządowej i samorządu terytorialnego, w zakładzie

lub przedsiębiorstwie państwowym oraz w organizacji społecznej, a takŜe w jednostkach gospodarki
niepaństwowej dla załatwienia sprawy własnej bądź wyborcy i prawo zajmowania się tokiem jej rozpatrzenia.
TeŜ prawo wstępu na teren tych jednostek, a ich kierownicy mają obowiązek powiadomić w ciągu 14 dni o
stanie interwencji i czasie jej załatwienia;

–

prawo do zorganizowania biura poselskiego (senatorskiego) w terenie i do środków finansowych na ten cel;

III.

Uprawnienia i obowiązki dotyczące indywidualnej sytuacji prawnej posła/senatora.

–

immunitet;

–

niepołączność;

–

prawo do diety parlamentarnej – przysługują kaŜdemu posłowi/senatorowi, jako wyrównanie kosztów

ponoszonych przy wykonywaniu mandatu, ale od pojawienia się posłów zawodowych traci charakter
podstawowego źródła finansowania. Obecnie stanowi ¼ uposaŜenia posła zawodowego;

–

prawo do bezpłatnych przejazdów środkami transportu publicznego na terenie kraju;

–

prawo do bezpłatnego otrzymywania dzienników urzędowych;

–

prawo do korzystania z funduszu świadczeń socjalnych;

–

obowiązek składania oświadczeń o stanie majątkowym bezpośrednio po wyborze, potem raz do roku i na 2

miesiące  przed  kolejnymi  wyborami  –  od  2001  roku  są  jawne  i  w  formie  Rejestru  Korzyści  (prowadzone
przez  Marszałka  danej  izby,  a  w  stosunku  do  innych  osób  przez  PKW).  Składane  są  Marszałkowi  i
weryfikowane  w  Komisji  Etyki  Poselskiej,  a  groŜące  sankcje  to:  utrata  uposaŜenia  (za  niezłoŜenie
oświadczenia), odpowiedzialność za fałszywe zeznania (za nieprawdziwe informacje; konieczność uchylenia
immunitetu);

–

w razie uzyskania urlopu bezpłatnego w miejscu stałej pracy, staje się

POSŁEM ZAWODOWYM

(dostaje

uposaŜenie w wysokości uposaŜenia podsekretarza stanu i szereg świadczeń finansowych i socjalnych oraz
jest traktowany jak pracownik, min. ma zakaz równoczesnego podejmowania pracy);

Odpowiedzialność posła/senatora:

–

w zakresie

immunitetu

znacznie ograniczona, jedynie cywilna, pracownicza, zawodowa, dyscyplinarna;

–

brak odpowiedzialności przed wyborcami i ugrupowaniem politycznym (

mandat wolny

);

–

brak odpowiedzialności przed parlamentem (nie licząc odpowiedzialności regulaminowej);

–

POZBAWIENIE MANDATU GDY

wyrok TS za

naruszenie art. 107

;

utrata mandatu teŜ w razie

prawomocnego orzeczenia utraty praw publicznych

;

–

odpowiedzialność regulaminowa

– przez izbą za działalność związaną z wykonywaniem mandatu (są to głównie

działania objęte immunitetem materialnym) → w RSejm procedura odpowiedzialności regulaminowej posłów:

FUNKCJE PARLAMENTU

UNKCJA USTAWODAWCZA

–

zasada wyłączności sprawowania przez parlament funkcji ustawodawczej:

Ŝaden inny organ

nie moŜe stanowić aktów o randze ustawy, chyba, Ŝe Konstytucja dopuszcza to w sposób

wyraźny;

kompetencje prawodawcze innych organów mają charakter podporządkowany

, wyjątkowy i

interpretowany zwęŜająco;

–

funkcja ustawodawcza dzieli się (doktryna francuska) na:

funkcję ustrojodawczą

→ parlament, ale w innej procedurze, a tylko wyjątkowo zatwierdzane w referendum;

funkcję ustawodawczą

sensu stricto

;

UNKCJA KONTROLNA

–

odnosi się do rządu i administracji i musi być rozpatrywana na tle 2 zasad:

rząd pochodzi z parlamentu i przed nim odpowiada

→ by to było moŜliwe konieczne jest posiadanie

przez parlament wiedzy o faktycznym funkcjonowaniu rządu;

istnienie opozycji

, która musi mieć wgląd w działania rządu, takŜe wtedy gdy dla większości parlamentarnej

nie jest to wygodne;

–

moŜliwe działania:

prawo Ŝądania informacji

→ włącznie z obecnością ministrów na posiedzeniach Sejmu;

prawo Ŝądania wysłuchania

→ konieczność ustosunkowania się do ocen i sugestii formułowanych przez

parlament;

–

prawo Ŝądania wykonania

→ w normalnych sytuacjach jest

niedopuszczalne

, gdyŜ jest złamaniem istoty zasady

trójpodziału władz, choć Konstytucja przewiduje

wyjątki

związane z wprowadzeniem lub utrzymaniem

stanów

nadzwyczajnych

decyduje o wojnie i pokoju

(art. 116);

zgoda sejmu jest konieczna dla rozp. Prezydenta o wprowadzeniu stanu wojennego lub wyjątkowego

(art. 231);

zgoda sejmu jest konieczna dla przedłuŜenia terminu konstytucyjnego stanu klęski i wyjątkowego

(art. 232);

UNKCJA KREACYJNA

Polega na bezpośrednim powoływaniu i odwoływaniu innych organów konstytucyjnych państwa oraz osób
wchodzących w skład tych organów, a zwłaszcza na egzekwowaniu ich odpowiedzialności.
1.

Prezydent

– izby (jako ZN) mogą uznać trwałą niezdolność Prezydenta (art. 131 ust. 2 pkt. 4) lub postawić

Prezydenta przez Trybunałem Stanu (art. 145);

Rada

Ministrów

– związana z funkcją kontrolną;

Ministrowie

– związana z funkcją kontrolną;

– wszyscy wybierani przez Sejm (art. 194 ust. 1), a odwołanie jest niemoŜliwe (zasada niezawisłości);

– wszyscy wybierani przez Sejm, a przewodniczącym z urzędu jest Pierwszy Prezes SN (art. 199 ust. 1 i 2);

prezes NIK

– wybierany przez Sejm za zgodą Senatu (art. 205 ust. 1);

PRO

– wybierany przez Sejm za zgodą Senatu (art. 209 ust. 1);

PRD

– wybierany przez Sejm za zgodą Senatu (ustawa o RPD);

KRRiTV

– 4 przez Sejm, 2 przez Senat, 3 przez prezydenta (art. 214 ust. 1)

10.

prezes NBP

– wybierany przez Sejm (art. 227 ust. 3);

11.

Rada Polityki PienięŜnej

– po 1/3 składu przez Sejm i Senat (art. 227 ust. 5);

12.

Krajowa Rada Sądownicza

– 4 przez Sejm, 2 przez Senat (art. 187 ust. 1);

FUNKCJA USTAWODAWCZA

–

ETAPY TRYBU USTAWODAWCZEGO W

ONSTYTUCJI

art. 118 –

inicjatywa ustawodawcza

;

art. 119-120 –

rozpatrzenie projektu przez Sejm i ew. uchwalenie ustawy

;

art. 121 ust. 1 i 2 –

rozpatrzenie ustawy przez Senat i ew. uchwalenie poprawek bądź odrzucenie ustawy

;

art. 121 ust. 3 –

rozpatrzenie uchwały Senatu przez Sejm

;

art. 122 –

podpisanie przez prezydenta i ogłoszenie

(warunek wejścia w Ŝycie)

albo moŜliwość zwrócenia

ustawy Sejmowi lub wniosek do TK o zbadanie konstytucyjności

;

–

Regulamin pracy RM z 2002 r. i rozp. premiera z 2002 w sprawie zasad techniki prawodawczej → tryb
przygotowania projektu przez rząd;

INICJATYWA USTAWODAWCZA:

–

TO PRAWO KONSTYTUCYJNIE OKREŚLONYCH PODMIOTÓW DO WNOSZENIA PROJEKTÓW USTAW DO

EJMU

Z JEDNOCZESNYM OBOWIĄZKIEM ICH ROZPATRZENIA PRZEZ

EJM

;

–

przysługuje

posłom

→ art. 32 ust. 2 – komisje sejmowe lub min. 15 posłów;

Senatowi

→ konieczna uchwała całej izby;

Prezydentowi RP

;

Radzie Ministrów

;

grupie co najmniej 100.000 obywateli mających prawo wybierania do Sejmu

;

–

INICJATYWA OBYWATELSKA

→ etapy:

tworzy się

komitet inicjatywy obywatelskiej

dla

przygotowania projektu i zebrania podpisów;

zebraniu pierwszych

1000 podpisów

przewodniczący komitetu

informuje Marszałka Sejmu

o utworzeniu

komitetu;

komitet uzyskuje

osobowość prawną z chwilą przyjęcia zawiadomienia przez Marszałka

, a

odmowa gdy braki

formalne

→

spory rozstrzyga SN

(wejście władzy sądowniczej w kompetencje Sejmu, ale tak jest ze względu

na prawo kaŜdego obywatela do sądu);

→

od tej chwili treść projektu

nie moŜe się zmienić

;

po zebraniu

100000 podpisów

tekst przekazywany Marszałkowi, a Marszałek

moŜe go nie przyjąć

gdy jest

zmieniony

(rozstrzyga SN), a gdy ma

wątpliwości co do poprawności podpisów

moŜe się zwrócić do

PKW

, i jeśli ona orzeknie, Ŝe podpisów jest za mało, Marszałek orzeka o nie nadaniu biegu

→ SN rozstrzyga;

projekt musi odpowiadać

wymogom projektów ustaw

i jest moŜliwe wniesienie

kilku konkurencyjnych

projektów

;

nie podlega zasadzie dyskontynuacji

→

pierwsze czytanie najpóźniej po 3 miesiącach

, lub po 6 od

pierwszego posiedzenia, a pełnomocnik moŜe brać udział na zasadach ogólnych;

komitet

nie moŜe

dostawać

pieniędzy ze środków publicznych oraz ze środków z elementem obcym;

–

podmiotowe ograniczenia inicjatywy ustawodawczej

projekt ustawy budŜetowej

(ustawy o prowizorium budŜetowym) oraz

projekty ustaw bezpośrednio

wyznaczających sytuację finansów państwowych

→ tylko RM (art. 221);

projekt zmiany Konstytucji

→ 1/5 posłów, Senat i Prezydent (art. 235 ust. 1);

–

wymogi dot. projektu

przedstawienie

skutków finansowych

wykonania ustawy (art. 118 ust. 3);

uzasadnienie

, które powinno (art. 32 ust. 2 RSejm):

→

wyjaśniać

potrzebę i cel

wydania ustawy;

→

przedstawić

rzeczywisty stan

w dziedzinie, którą normuje;

→

wykazać

róŜnicę pomiędzy dotychczasowym a projektowanym stanem

;

→

przedstawić

skutki

społeczne, gospodarcze, finansowe i prawne;

→

wskazać

źródła finansowania

, jeśli projekt pociąga za sobą obciąŜenia z budŜetu państwa lub samorządu;

→

przedstawić

załoŜenia podstawowych aktów wykonawczych

;

→

oświadczenie o zgodności z prawem UE lub Ŝe nie jest nim objęty

;

informacja o konsultacjach

i ich wnioskach i sugestiach, w szczególności jeśli jest obowiązek zasięgania takiej

opinii. W stosunku do poselskich i komisyjnych projektów, do których konsultacje nie zostały przeprowadzone
Marszałek kieruje je do konsultacji (art. 32 ust. 3 RSejm);

KONTROLA DOKONYWANA PRZEZ MARSZAŁKA:

–

kontrola formalna

→

art. 32 ust. 7

– gdy projekt nie odpowiada w/w wymogom;

–

kontrola materialna

→

art. 32 ust. 8

– gdy istnieją wątpliwości co do nie sprzeczności z prawem (w tym z

prawem UE), po zasięgnięciu opinii Prezydium,

MOśE

skierować do Komisji Ustawodawczej w celu wyraŜenia

OPINII

, która (3/5) moŜe zaopiniować taki projekt jako

NIEDOPUSZCZALNY

;

ROZPATRYWANIE PROJEKTU USTAWY PRZEZ SEJM:

–

art. 119

→ Sejm rozpatruje projekt w trzech czytaniach;

czytanie

– rozpatrzenie projektu ustawy na posiedzeniu plenarnym Sejmu;

–

PIERWSZE CZYTANIE

na posiedzeniu lub w komisji

(art. 37 RSejm), ale

musi być na posiedzeniu gdy dot. ustaw

→

zmiana Konstytucji;

→

budŜetowe;

→

dot. wyboru Prezydenta, Sejmu, Senatu oraz samorządu;

→

regulujące ustrój i właściwość władz publicznych;

→

kodeksów;

→

gdy przemawiają za tym waŜne względy moŜe tak zdecydować Marszałek;

obejmuje

(art. 39 RSejm):

→

uzasadnienie projektu

przez wnioskodawcę;

→

debatę

w sprawie ogólnych zasad projektu;

→

pytania

posłów i odpowiedzi wnioskodawcy;

gdy na posiedzeniu

→ (art. 39 RSejm) kończy się

uchwałą o skierowaniu do komisji

(z moŜliwością

wyznaczenia jej terminu sprawozdania) albo

o odrzuceniu projektu w całości

(jeśli był taki wniosek);

właściwe prace toczą się w komisjach

(szczególna rola K. Ustawodawczej) komisje mogą powoływać

podkomisje

(art. 41 RSejm) → biorą pod uwagę

opinie innych komisji i posłów

, mogą teŜ wysłuchać

zaproszonych

ekspertów

(art. 42 ust. 1 RSejm)

Marszałek moŜe zwrócić wnioskodawcy projekt do

przepracowania projektu z rozwaŜeniem zmian postulowanych przez komisje

oraz przedstawienie

skutków tych zmian, potem projekt ten Marszałek kieruje wprost do komisji (art. 42 ust. 5 RSejm) ze
swoich prac komisje przedstawiają

sprawozdanie

(art. 43 ust. 1 i 2 RSejm), w którym komisja moŜe

wnioskować

przyjęcie projektu bez poprawek

albo

przyjęcie tekstu z poprawkami w formie tekstu jednolitego

albo

odrzucenie projektu

wnioski mniejszości

(art. 43 ust. 3) wnioski i propozycje poprawek zgłoszone

pisemnie, ale odrzucone przez komisję, na Ŝądanie wnioskodawcy mogą być dołączone do sprawozdania;

rola K. Ustawodawczej

→ gdy tylko w tej komisji – prace j/w; a gdy w innej komisji, KU moŜe wysłać tam

swojego przedstawiciela

, który ma

prawo proponowania poprawek i wniosków

, ale bez prawa

głosowania. Jeśli te wnioski nie zostaną przyjęte, KU moŜe zwrócić się o ich ponowne rozpatrzenie, a gdy
ponownie zostaną odrzucone są

dołączane do sprawozdania z zaznaczeniem, Ŝe pochodzą od KU

;

–

DRUGIE CZYTANIE

obejmuje

(art. 44 RSejm):

→

przedstawienie sprawozdania komisji

;

→

przeprowadzenie debaty oraz zgłaszanie poprawek i wniosków

przez posłów, wnioskodawcę i RM

(TK: poprawki nie mogą całkowicie zmieniać treści, gdyŜ stanowiłoby to obejście przepisów o inicjatywie);

sejm moŜe projekt ponownie skierować do komisji lub od razu przejść do trzeciego czytania (art. 48 RSejm);

wnioskodawca moŜe wycofać projekt do zakończenia drugiego czytania (art. 119 ust. 4);

–

TRZECIE CZYTANIE

obejmuje

(art. 49 RSejm):

→

przedstawienie dodatkowego sprawozdania

komisji lub

przedstawienie przez posła

sprawozdawcę

poprawek i wniosków zgłoszonych w 2-gim czytaniu

;

→

głosowanie

porządek głosowania

(art. 50):

→

wniosek o odrzucenie

;

→

poprawki do poszczególnych art. od najdalej idących

;

→

całość projektu

w brzmieniu zaproponowanym przez komisje, ze zmianami wynikającymi z

przegłosowanych poprawek;

Marszałek moŜe odmówić poddania pod głosowanie poprawki uprzednio przedłoŜonej komisji;

Marszałek moŜe odroczyć głosowanie nad całością, by sprawdzić czy na skutek poprawek nie ma

sprzeczności w projekcie;

do uchwalenia ustawy konieczna jest zwykła większość przy ½ obecnych (art. 120)

;

uchwaloną

ustawę

Marszałek

przesyła

niezwłocznie

Marszałkowi

Senatu

Prezydentowi

(art. 121 ust. i art. 52 RSejm);

ROZPATRYWANIE USTAWY PRZEZ SENAT:

–

konieczny etap, ale nie jest konieczna zgoda Senatu

(tylko do zmiany Konstytucji albo ustawy ratyfikującej z

art. 90;

–

ustalone ramy czasowe

30 dni

(art. 121 ust. 2);

20 dni dla ustawy budŜetowej

(art. 223);

14 dni dla ustaw pilnych

(art. 123 ust. 3);

–

jeśli w tym terminie Senat nie podejmie uchwały, ustawę uznaje się za uchwaloną w brzmieniu przyjętym przez
Sejm i Marszałek Sejmu przekazuje ją do podpisu Prezydentowi (art. 121 ust. 3);

–

procedura podobna jak w Sejmie

→ Marszałek przekazuje do komisji w ciągu 2 tygodni proponuje sposób

ustosunkowania się do ustawy posiedzenie Senatu, debata i głosowanie;

–

Senat moŜe:

przyjąć ustawę bez poprawek

;

odrzucić ustawę

(niedopuszczalne w przypadku ustawy budŜetowej – art. 223);

wprowadzić poprawki

;

–

kwestia sporna

→

zakres poprawek

– Senat jest ograniczony zakresem spraw uregulowanych w ustawie

(

szerokość regulacji

), a wnoszenie poprawek wykraczających poza tą szerokość to ukryta inicjatywa ustawodawcza.

Nie jest ograniczony

w głębokości regulacji

;

–

podejmuje uchwały

zwykłą większością przy ½ obecnych

(art. 120 w zw. z art. 124), a następnie przekazuje

Marszałkowi Sejmu;

ROZPATRZENIE PRZEZ SEJM UCHWAŁY SENATU:

–

uchwałę Senatu Marszałek Sejmu przekazuje do komisji, która poprzednio zajmowała się tym projektem
(art. 54 RSejm), która moŜe zaproponować:

przyjęcie uchwały w całości lub części

;

odrzucenie uchwały

;

→

jeśli jakąś poprawkę Senatu uwaŜa się za niedopuszczalną, naleŜy ją odrzucić, choć czasem pozostawiano ją
bez rozpatrzenia, ale wtedy istnieje niebezpieczeństwo zakwestionowania ustawy przed TK z powodu
naruszenia procedury;

–

odrzucenie poprawek lub całej uchwały wymaga

bezwzględnej większości

, inaczej uwaŜa się ją za przyjętą (art.

121 ust. 3) →

nie ma terminu w którym Sejm musiałby zająć się uchwałą Senatu

, dlatego w ten sposób

moŜna „utopić” uchwałę Senatu, gdy przeczeka ona do końca kadencji;

pat legislacyjny

→ sytuacja, w której Sejm by przyjąć uchwałę Senatu potrzebował zwykłej większości, a by

odrzucić 2/3;

PODPISANIE USTAWY PRZEZ PREZYDENTA:

–

po zakończeniu w/w postępowania Marszałek Sejmu przekazuje ustawę do podpisu prezydentowi (art. 122 ust. 1),
który moŜe:

PODPISAĆ USTAWĘ

(promulgacja)

w ciągu 21 dni

i zarządzić jej ogłoszenie (art. 122 ust. 2);

→

7 dni w przypadku ustaw budŜetowych

(art. 224 ust. 1)

i ustaw w trybie pilnym

(art. 123 ust. 3);

→

obowiązek prezydent

(poza wyjątkiem z art. 122 ust. 4 zd. 1) i musi podpisać całą ustawę, a nie ma veta

selektywnego (w USA – item veto);

→

najpierw ma charakter względny

(moŜe skorzystać z procedur zakwestionowania ustawy),

a potem nabiera

charakteru bezwzględnego

;

WYSTĄPIĆ Z WNIOSKIEM DO

W SPRAWIE ZGODNOŚCI Z

(art. 122 ust. 3) →

prewencyjna kontrola

konstytucyjności

;

→

uprawnienie o charakterze wyłącznym

(nikt inny na tym etapie nie moŜe tego)

i samodzielnym

(nie ma

wymogu kontrasygnaty – art. 144 ust. 3 pkt. 9);

→

moŜe dot. kaŜdej ustawy

(budŜetowa i prowizorium – TK ma 2 miesiące – art. 224 ust. 2), a zmiana K. – kwestia

nie jasna, ale jeśli tak, to tylko jeśli chodzi o zgodność z procedurą;

→

zarzut moŜe dot.:

niezgodności materialnej

;

naruszenie trybu

;

naruszenie kompetencji

;

→

moŜe

wycofać wniosek zanim TK rozstrzygnie sprawę, ale wtedy musi podpisać

(post. TK);

→

GDY

UZNA ZA ZGODNĄ

→ obowiązek podpisania (art. 122 ust. 3 zd. 2), choć moŜe w ramach kontroli

następczej ponownie skierować do TK, gdyŜ praktyka stosowania moŜe nadać ustawie treści niezgodne z K.;

→

GDY

UZNA ZA NIEZGODNĄ

→ obowiązek odmowy podpisania (art. 122 ust. 4 zd. 1), ale jeśli TK uzna, Ŝe

przepisy uznane za niekonstytucyjne nie są nierozerwalnie związane z ustawą to Prezydent moŜe po opinii
Marszałka Sejmu albo podpisać ustawę w okrojonym kształcie albo zwrócić ustawę do usunięcia niezgodności;

→

gdy zwróci w celu usunięcia niezgodności

→ Sejm poprawia, ale tylko to co zostało uznane za niekonstytucyjne

i moŜliwe teŜ zmiany redakcyjne dostosowujące ustawę po zmianach rozpatruje to Senat, a jego uchwałę Sejm
moŜe odrzucić na zasadach ogólnych przekazanie Prezydentowi, który ma moŜliwość przekazania jej ponownie
do TK (ale nie ma veta z art. 122 ust. 5);

ZASTOSOWAĆ VETO USTAWODAWCZE

– przekazanie ustawy do ponownego rozpatrzenie przez Sejm z

umotywowanym wnioskiem (art. 122 ust. 5);
→

nie moŜe dot. ustaw budŜetowych i o prowizorium

(art. 224 ust. 1 zd. 2),

oraz o zmianie K.

(art. 235 ust. 7);

→

moŜe dot.

tylko całej ustawy

, ale moŜe być

wycofane w kaŜdym momencie

przed zakończeniem rozpatrywania go

przez Sejm (orz. TK);

→

veto nie musi mieć uzasadnienia w zadaniach prezydenta z art. 126, gdyŜ wtedy znacznie zostałoby osłabione i np.
niemoŜliwe byłoby veto z powodów ekonomicznych → K

. nie wyznacza Ŝadnych granic przedmiotowych dla

veta

, a art. 126 to nie enumeratywne wyliczenie zadań prezydenta;

→

ustawa wraca do komisji, która poprzednio się nią zajmowała (art. 64 RSejm), ale moŜe jedynie zaproponować albo
odrzucenie albo przyjęcie CAŁEJ ustawy → do przyjęcie

potrzebne jest 3/5 przy ½ obecnych

→ obowiązek

Prezydenta podpisania ustawy

w ciągu 7 dni

;

–

ZARZĄDZENIE OGŁOSZENIA USTAWY

→ na jego podstawie premier ogłasza ustawę w Dz.U.;

wejście w Ŝycie

w ciągu 14 dni

, chyba, Ŝe dany akt normatywny wyznacza inny termin (art. 4 ustawy o

ogłaszaniu ...);

→

termin krótszy

→ w uzasadnionych przypadkach;

→

dzień ogłoszenia

→ gdy wymaga tego waŜny interes państwa i zasady demokratycznego państwa

prawnego nie stoją temu na przeszkodzie;

→

wsteczne działanie

→ gdy zasady demokratycznego państwa prawnego nie stoją na przeszkodzie;

na tle orzecz. TK dot. retroaktywnego działania przepisów

3 zasady ogólne

→

generalny zakaz

, gdy przepisy

pogarszają sytuację

obywateli

;

→

nakaz takiego vacatio legis

, by adresaci mieli

odpowiedni czas na przygotowanie się

;

→

nakaz ustanowienia

przepisów przejściowych, chroniących interesy w toku

;

wg art. 9 ustawy

w Dz. U. ogłasza się

: Konstytucję; ustawy, rozporządzenia prezydenta z mocą ustawy;

rozporządzenia prezydenta, RM, premiera, ministrów z teką, przewodniczących komitetów, będących
członkami RM, KRRiTv; teksty jednolite w/w aktów; orzecz TK dot. aktów z Dz. U.; uchwały RM uchylające
rozp. ministra;

SPECJALNE TRYBY USTAWODAWCZE:

TRYB PILNY

(

ART

123)

–

to uprzywilejowanie danego projektu, polegające na priorytetowym traktowaniu go, jak i na znacznie szybszej
procedurze ustawodawczej;

–

tylko RM

moŜe uznać dany projekt za pilny (z wyjątkiem ustaw podatkowych, ordynacji, dot. ustroju władz

publicznych, kodeksów);

–

Sejm ma obowiązek rozpatrzenia projektu w krótszym terminie, ale

K. nie podaje tego terminu

. Jedynie skraca

terminy Senatu (14 dni) i Prezydenta (7 dni)

;

–

odesłanie do regulaminów w sprawie trybu postępowania: art. 73 RSejm komisja ma na zakończenie prac

30 dni

ale jeśli nie dochowa tego terminu, nie ma Ŝadnych prawnych konsekwencji

;

RYB BUDśETOWY

–

art. 219 ust. 1

– Sejm uchwala budŜet

w formie ustawy budŜetowej

→ odrębności:

UREGULOWANIA

→

Konstytucja;

→

ustawa o finansach publicznych → procedura przygotowywania i uchwalania projektu budŜetu oraz
procedurę jej wykonywania i kontroli;

→

regulamin Sejmu;

INICJATYWA

tylko

(art. 221) i

jest obowiązkiem RM

(art. 222), a projekt musi być złoŜony

na 3

miesiące

przed zakończeniem roku budŜetowego,

chyba Ŝe wyjątkowy wypadek

, wtedy ustawa o

prowizorium budŜetowym (na krótszy czas);

ROZPATRYWANIE PRZEZ

EJM

→ w 3 czytaniach,

bez moŜliwości trybu pilnego

, ale

1-wsze czytanie tylko

posiedzeniu Sejmu

(art. 37 RSejm), a następnie projekt kierowany do

Komisji Finansów Publicznych

, a

poszczególne części do innych (art. 106);

→

na posiedzeniu KFP rozpatrywane są wnioski i poprawki z poszczególnych komisji (art. 107 RSejm) i
sporządza sprawozdanie, w którym moŜe albo zaproponować

przyjęcie bez poprawek, albo z

poprawkami

(art. 108 RSejm);

→

sejm nie moŜe zwiększyć deficytu budŜetowego niŜ ustalony w projekcie

(art. 220 ust. 1);

→

2-gie i 3-cie czytanie jak w zwyczajnym trybie;

ROZPATRYWANIE PRZEZ

EJM UCHWAŁY

ENATU

→ jak w zwyczajnym trybie;

ROZPATRYWANIE PRZEZ

ENAT

(art. 223) – ma na to

20 dni

i nie moŜe zaproponować odrzucenia ustawy

;

PODPISANIE PRZEZ PREZYDENTA

(art. 224) – ma na to

7 dni

nie ma veta

, ale

moŜe do TK

, który ma

miesiące

(

jedyny

przypadek gdy TK ma termin

);

–

jeśli ustawa budŜetowa (o prowizorium) nie weszły w Ŝycie z dniem nowego roku budŜetowego RM prowadzi
gospodarkę finansową

na podstawie przedłoŜonego projektu

(art. 219 ust. 4);

–

prezydent ma 14 dni na podjęcie

decyzji o rozwiązaniu Sejmu

, jeśli

ciągu 4 miesięcy

od przedłoŜenia

Sejmowi projektu nie do stanie ustawy do podpisu (art. 225);

RYB ZMIANY

ONSTYTUCJI

art. 235

;

RYB USTAWY RATYFIKUJĄCEJ Z ART

art. 90

;

RYB KODEKSOWY

–

kodeks to usystematyzowany zbiór przepisów z jednej gałęzi prawa (

definicja materialna

) → ale tryb z RSejm

odnosi się do ustaw o nazwie kodeks –

definicja formalna

(teŜ zmian, przep. wprow i ich zmian), o czym

ostatecznie rozstrzyga Marszałek Sejmu (art. 87 RSejm);

–

pierwsze czytanie moŜe się odbyć

najwcześniej po 30 dniach

(14 dni dla nowelizacji) od doręczenia posłom

projektu (art. 89 RSejm);

–

moŜna powołać

komisję nadzwyczajną

, która

w kaŜdym momencie moŜe wystąpić o debatę

nad wybranymi

zagadnieniami (art. 90 RSejm), a w jej ramach podkomisje i komisje robocze (art. 91 RSejm);

–

wnioskodawca ma wpływ na 1/3 ekspertów

powołanych przez KN (art. 92 RSejm);

–

w razie zgłoszenia w drugim czytaniu poprawki lub wniosku

kieruje się projekt ponownie do KN

(art. 95);

→

CAŁA PROCEDURA UKIERUNKOWANA JEST NA UTRUDNIENIE MODYFIKACJI KODEKSÓW

;

RYB WYKONAWCZY

–

od 2000 r. do wejścia do UE –

tryb dostosowawczy

, a po wejściu –

tryb wykonawczy

;

–

o tym, czy jest to prawo wykonujące

rozstrzyga RM

, a w stosunku do innych

Marszałek Sejmu

(art. 95a RSejm);

–

poprawki moŜe

zgłosić min. 3 posłów

– to samo dot. wniosków mniejszości i wniosku o odrzucenie

(art. 95d RSejm);

–

skrócenie terminu

→ 2-gie czytanie odbywa się na najbliŜszym posiedzeniu Sejm po doręczeniu sprawozdania

(art. 95e RSejm), a rozpatrzenie uchwały Senatu teŜ na najbliŜszym (art. 95f RSejm);

–

nie ma zasady dyskontynuacji

generalnie chodzi o skrócenie procedury

;

FUNKCJA KONTROLNA

ONTROLA

to porównanie stanu faktycznego ze stanem prawnie postulowanym, oraz wyciągnięcie opinii i wniosków,

bez moŜliwości władczego wpływania na podmiot kontrolowany, gdyŜ wtedy zaczyna to być nadzorem;

GÓLNE INSTRUMENTY KONTROLI

–

PRAWO śĄDANIA INFORMACJI

–

wynika z samej istoty funkcji kontrolnej (oraz z art. 153 RSejm) → komisje

sejmowe mają prawo do zobowiązywania ministrów, kierowników naczelnych organów adm. rząd. oraz innych
urzędów i instytucji państwowych do przedstawiania sprawozdań, udzielania informacji, uczestniczenia w
posiedzeniach;

teŜ w wielu ustawach zobowiązanie ministrów do przedkładania sprawozdań w określonym zakresie komisji lub
całej izbie (np. związane z członkostwem w UE);

–

PRAWO śĄDANIA WYSŁUCHANIA

na szczeblu komisji sejmowej to:

→

dezyderaty

(

art. 159 RSejm

) – uchwała komisji zawierająca

postulaty w określonej sprawie

, przekazywana

przez Marszałka adresatowi, którym moŜe być

minister

prezes NIK

prezes NBP

Główny Inspektor

Pracy

i ma

30 dni

na ustosunkowanie się do nich; nie ma mocy wiąŜącej; W razie uznania odpowiedzi za

niezadowalającą

komisja moŜe

ponowić dezyderat, przedłoŜyć Marszałkowi wniosek o zwrócenie

odpowiedzi jako niezadowalającą lub zaproponować Sejmowi podjęcie uchwały czy rezolucji;

→

opinie

(

art. 160 RSejm

) – zawiera

stanowisko komisji w określonej sprawie

do wszystkich centralnych

organów i instytucji w systemie adm. rząd., a adresat musi zając stanowisko w terminie do 30 dni; komisja
moŜe podjąć takie działania jak przy dezyderatach;

→

kontrola wykonywania ustaw i uchwał

(

art. 161 RSejm

) –

w sprawach związanych z wprowadzaniem w

Ŝycie i wykonywaniem ustaw i uchwał

, a zasady określa Prezydium;

→

wizytacje oraz badania działalności

(

art. 167 RSejm

) – zakładów i spółek z udziałem SP,

przedsiębiorstw i instytucji państwowych;

na posiedzeniu plenarnym

Sejm moŜe uchwalić (

art. 69 RSejm

→

rezolucję

– zawierającą

wezwanie

określonego organu państwowego

do podjęcia

wskazanego w rezolucji

jednorazowego działania

;

→

deklarację

– zawierającą

zobowiązanie do określonego postępowania

;

→

rezolucję

– zawierające

wezwanie do określonego zachowania się, podjęcia inicjatywy lub zadania

;

→

rezolucję

– zawierające

stanowisko w określonej sprawie

;

poszczególni posłowie mogą

na podstawie ustawy o wykonywaniu mandatu...:

→

art. 19

→

Ŝądać informacji i materiałów oraz wglądu w działalność

organów adm. rząd. i samorządu

oraz spółek SP, zakładów i przedsiębiorstw państwowych i samorządowych,

o ile nie narusza to dóbr

osobistych innych osób

;

→

art. 20

→

podjąć interwencję

w w/w podmiotach

oraz w jednostkach gospodarki niepaństwowej

dla

załatwienia sprawy

we własnym imieniu lub wyborcy

oraz

zaznajomić się z tokiem jej rozpatrzenia

→ to nie nadzór, tylko kontrola, gdyŜ poseł/senator nie moŜe mieć wpływu na wynik rozstrzygnięcia, a
moŜe jedynie popchnąć sprawę;

ZCZEGÓLNE PROCEDURY KONTROLNE

– efektem tej kontroli moŜe być uruchomienie procedur związanych z

odpowiedzialnością: votum nieufności, votum zaufania oraz moŜliwość pociągnięcia do odp. konstytucyjnej;
–

TWORZENIE KOMISJI ŚLEDCZYCH

– jej działalność opiera się na ustawie (bo tylko ustawa moŜe określać

obowiązki i odpowiedzialność obywatela);

powoływana przez Sejm

bezwzględną większością

;

moŜe dot. kaŜdej sprawy

w ramach funkcji kontrolnej

Sejmu

;

do 11 członków

(powinno

odzwierciedlać reprezentację

);

kaŜda osoba wezwana ma

obowiązek stawić się

i złoŜyć zeznanie

(kpk);

Komisja moŜe się

zwrócić do Prokuratora Generalnego o przeprowadzenie określonych

czynności

;

komisja

przedstawia sprawozdanie Marszałkowi

, a następnie staje się ono

przedmiotem

debaty

nie

podlega dyskontynuacji

ale prace komisji tak

;

komisja moŜe wystąpić z

wnioskiem o pociągnięcie do odp. konstytucyjnej

;

→

podobne uprawnienia Komisji Odpowiedzialności Konstytucyjnej (art. 9 ust. o TS);

czy komisja to organ konstytucyjny?

→ raczej nie, bo organem konstytucyjnym jest organ o kompetencjach

i strukturze w podstawowych zrębach określonych w Konstytucji;

–

PROCEDURY INTERPELACYJNE

– (

art. 115

) to

indywidualne wystąpienia poselskie

, zawierające pytania na tle

określonego stanu faktycznego, które mogą być kierowane

tylko do członków RM

i rodzą

obowiązek

udzielenia odpowiedzi

w określonym terminie. Regulamin Sejmu rozwinął treść art. 115:

INTERPELACJE

(

art. 192 i 193 RSejm

→

dot. spraw o zasadniczym znaczeniu związanych z polityką państwa

;

→

składana

na piśmie do Marszałka

, który niezwłocznie przesyła ją adresatowi;

→

Prezydium Sejmu

moŜe pozostawić interpelację bez biegu (gdy nie spełnia w/w wymogów) lub nakazać

skreślenie sformułowań sprzecznych z Etyką Poselską;

→

na odpowiedź ma

21 dni

, a w razie gdy zostanie uznana za niezadowalającą nadawca moŜe Ŝądać

dodatkowych wyjaśnień tylko raz w terminie 30 dni, a na odpowiedź adresat ma 21 dni;

→

Marszałek informuje Sejm o przyjętych interpelacjach

;

INFORMACJE BIEśĄCE

(

art. 194 RSejm

→

moŜe złoŜyć

klub

lub

min. 15 posłów

;

→

wniosek o przedstawienie na posiedzeniu Sejmu informacji bieŜącej

;

→

o przyjęciu tego wniosku rozstrzyga Prezydium

po opinii

Konwentu

, a w

braku jednomyślności

Konwentu

rozstrzyga Sejm

;

→

przedstawienie jej odbywa się

na posiedzeniu Sejmu

i obejmuje wystąpienia wnioskodawcy i

przedstawiciela RM, oraz innych posłów → przeprowadza się

debatę

;

ZAPYTANIA

(

art. 195 RSejm

) – składane na piśmie w sprawach o charakterze jednostkowym, dot.

realizowanych przez RM zadań polityki wew. i zew. oraz zadań publicznych w adm. rząd.;

→

składanie i odpowiedź jak interpelacje

;

PYTANIA W SPRAWACH BIEśĄCYCH

(

art. 196 RSejm

) – zadawane

ustnie

na kaŜdym posiedzeniu i

wymagają

bezpośredniej odpowiedzi

;

→

konieczność poinformowania o nich na piśmie Marszałka na 12 godzin przed posiedzeniem

, a o

ich przyjęciu

decyduje Prezydium po opinii Konwentu

(

do 11 pytań

);

→

nie przeprowadza się dyskusji

nad pytaniem/odpowiedzią, ale zadający moŜe zadań pytanie dodatkowe;

–

KONTROLA WYKONANIA BUDśETU

RM ma obowiązek przedłoŜenia Sejmowi w terminie

5 miesięcy od zakończenia roku budŜetowego

sprawozdania z wykonania ustawy budŜetowej wraz z informacją o stanie zadłuŜenia państwa

(

art. 226 ust. 1

);

Sejm na rozpatrzenie sprawozdania ma

90 dni

następuje to

analogicznie do trybu budŜetowego

, czyli w

KFP i innych, ale

sprawozdanie pisze KFP

, a w tym samym czasie

NIK przesyła 2 dokumenty

analizę

wykonania budŜetu państwa i załoŜeń polityki pienięŜnej

oraz

opinię w przedmiocie absolutorium

(

art. 204 ust. 1 pkt. 1 i 2

) na tej podstawie

udziela lub nie absolutorium

(

art. 226 ust. 2

);

→

ABSOLUTORIUM

– to pozytywne skwitowanie wykonania przez RM ustawy budŜetowej

W praktyce

nabiera ono szerszego znaczenia, stanowiąc polityczną ocenę działalności rządu, ale odmowa udzielenia
absolutorium nie pociąga za sobą Ŝadnych skutków prawnych, choć w sensie politycznym moŜe oznaczą
wezwanie premiera do dymisji (o ile to ten rząd wykonywał ten budŜet);

–

PRZEPROWADZENIE DEBATY

→ np. nad wnioskiem premiera o votum zaufania (art. 160) czy nad absolutorium;

NSTRUMENTY KONTROLI SPRAWOWANE PRZEZ

ENAT

–

CHOĆ

ICH NIE NADAJE

TO W PRAKTYCE I W

EN POWSTAŁY PEWNE INSTRUMENTY KONTROLI

takie jak:

oświadczenia senatorskie

(art. 49 RSen) – mogą dot. kaŜdej kwestii związane z wykonaniem mandatu i

wnioski do członków RM, na które adresat ma 30 dni na odpowiedź;

prawo Ŝądania od przedstawicieli

(i in. podmiotów)

informacji, wyjaśnień i opinii, materiałów i

czynnego

uczestnictwa w posiedzeniach komisji

(art. 60 ust. 3-5 RSen);

–

ich podstawa i związane z nimi ew. obowiązki są

dyskusyjne

;

REFERENDUM

POJĘCIA OGÓLNE

–

REFERENDUM

(

GŁOSOWANIE LUDOWE

)

–

TO FORMA DEMOKRACJI BEZPOŚREDNIEJ

POLEGAJĄCA NA

WYPOWIADANIU SIĘ WYBORCÓW

W FORMIE GŁOSOWANIA

NA TEMATY DOT

SPRAW CAŁEGO PAŃSTWA LUB

JEGO CZĘŚCI

PRZEBIEGAJĄCE W OPARCIU O PODSTAWOWE ZASADY PRAWA WYBORCZEGO ORAZ

SFORMUŁOWANIE ALTERNATYWY

„

TAK

NIE

”

BĄDŹ OPCJI DO WYBORU

;

referendum

– głosowanie nad określonym problemem;

plebiscyt

–

głosowanie

nad

wyraŜeniem

poparcia

lub

zaufania

dla

określonej

osoby

(

w prawie międzynarodowym

ma teŜ inne znaczenie – jako głosowanie ogółu mieszkańców nad

przynaleŜnością państwową);

–

współcześnie

wywodzi się z doktryny szwajcarskiej

, czemu dała oparcie

filozofia J.J. Rousseau

;

–

powszechnie przyjęte w róŜnych systemach rządów, ale

nie jest uwaŜane za warunek konieczny

demokratyzmu

;

–

rodzaje referendum

kryterium zasięgu terytorialnego

→

referendum ogólnokrajowe

lokalne

;

kryterium obowiązku jego przeprowadzenia

→

referendum obligatoryjne

(np. dla przyjęcia Konstytucji z

1997 r.) i

fakultatywne

(gdy podmioty zarządzające referendum uznają to za potrzebne);

kryterium skutków prawnych

→

referendum

wiąŜące

(gdy przedmiot referendum nabiera bezpośredniej

skuteczności w jego wyniku) i

konsultatywne

(stanowi wskazówkę dla władz);

kryterium momentu przeprowadzenia

–

referendum uprzednie

(przed wydaniem aktu/decyzji przez władze)

następcze

(jako zatwierdzenie);

kryterium aktu normatywnego

→

referendum ustawodawcze

(uchwalenie ustawy w formie głosowania

ludowego – nie istnieje obecnie w polskim prawie) i

konstytucyjne

(fakultatywne lub obligatoryjne);

–

kwestia sporna – ocena instytucji:

ma pewien element antyparlamentarny

, szczególnie gdy moŜe być zarządzane bez udziału parlamentu (np.

DeGaule korzystał z referendum by przeprowadzić kwestie, których nie mógł przeprowadzić w parlamencie, a
referenda te miały w praktyce charakter plebiscytów);

moŜliwość manipulacji

, gdy połączy się kilka róŜnych opcji, a moŜna wybrać tylko „tak” lub „nie”;

praktyka

referendów w Europie Zachodniej ma raczej pozytywne efekty, choć

polskiej historii

odmienne  doświadczenia  –  w  okresie  międzywojennym  nie  wprowadzona  do  Konstytucji;  w  okresie  PRL
referendum  „3xtak”  fałszowane  potem  w  1987  r.  takŜe;  dopiero  w  Małej  Konstytucji  wprowadzono
referendum  ogólnokrajowe  i  lokalne  (duŜo  przeprowadzono  lokalnych);  teŜ  do  zatwierdzenia  Konstytucji,  a
potem w związku ze wstąpieniem do UE;

REFERENDUM W KONSTYTUCJI Z 1997 R.

–

art. 4 ust. 2

umiejscawia procedury demokracji bezpośredniej

jako uzupełniające w stosunku do demokracji

przedstawicielskiej

i trybu parlamentarnego podejmowania decyzji;

–

2 rodzaje

–

referendum lokalne

ogólnokrajowe

;

–

art. 125

– przeprowadzane

w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa

→ w Konstytucji wskazane

2 przypadki

art. 90 ust. 3

–

tzw. „referendum unijne”

– wyraŜenie zgody na ratyfikację umowy międzynarodowej, na

podstawie  której  Polska  przekaŜe  org.  m.  lub  organowi  m.  kompetencje  organów  władzy  państwowej  w
niektórych  sprawach  jako  alternatywny  sposób  dla  parlamentarnego  podjęcia  tej  decyzji,  przeprowadzane  na
zasadach  ogólnych  z  art.  125,  więc  waŜna  jest  frekwencja,  by  referendum  było  wiąŜące,  a  gdyby  nie  było
wymaganej frekwencji, Sejm moŜe podjąć uchwałę o przyjęciu parlamentarnego trybu ratyfikacji;

art. 235 ust. 6

–

referendum konstytucyjne

– dopiero po uchwaleniu zmiany Konstytucji przez Sejm i Senat,

a konieczne jest spełnienie 2 przesłanek:

→

zmiana dot.

TYLKO

rozdz. I, II, XII;

→

mogą go zaŜądać podmioty mające prawo inicjatywy do zmiany Konstytucji;

–

tryb i zasady przeprowadzania referendum wg Konstytucji ma określić ustawa

→ ustawa o referendum

ogólnokrajowym (uRO) → postanowienia wspólne dla róŜnych rodzajów referendów, a w sprawach
nieuregulowanych odsyła do ows, a potem przepisy szczególne dot. referendum w sprawach o szczególnym
znaczeniu dla państwa, referendum z art. 90 i referendum z art. 235;

referendum lokalna – art. 170 Konstytucji i odrębna ustawa;

REFERENDUM W SPRAWACH O SZCZEGÓLNYM ZNACZENIU DLA PAŃSTWA

–

CHARAKTER

FAKULTATYWNY

– brak obowiązku przeprowadzenia go;

–

PRZEDMIOT REFERENDUM

→

sprawy o szczególnym znaczeniu dla państwa

oznacza zakaz przeprowadzenia

referendum w sprawach nie związanych z interesem państwa

, ale nie istnieją Ŝadne procedury zakwestionowania

dopuszczalności referendum, ale

równieŜ oznacza zakaz ustanawiania przez ustawodawcę zwykłego wyjątków

;

tylko sprawa

= problem natury ogólniejszej czy kierunkowej;

przedmiotem moŜe być

konkretny akt/decyzja, tylko gdy Konstytucja/ustawa nie zastrzega tego dla

kompetencji jakiegoś organu

(np. ratyfikacja, dymisja rządu, obsadzenie stanowiska, uchwalenie ustawy);

mogą być sprawy

– tzn. moŜna poddać pod głosowanie kilka spraw w jednym, referendum, nawet jeśli są ze

sobą niezwiązane;

sposób formułowania pytań i ich precyzji

– raczej niedopuszczalne jest skumulowanie kilku spraw w jedno

pytanie, na które wyborca ma odpowiedzieć tak lub nie, np. referendum prywatyzacyjne – niejasność
sformułowań doprowadziła do niskiej frekwencji;

→

NSA uznał, iŜ nie jest naruszeniem prawa odmowa przeprowadzenia referendum gminnego, gdy pytania
zawierają informacje niepełne, wprowadzające w błąd;

→

niedopuszczalne jest (choć prawo na ten temat milczy) formułowanie pytań, których odpowiedź byłaby
sprzeczna z Konstytucją, tak teŜ NSA w stosunku do gminnego – nie moŜe prowadzić do rozwiązań
sprzecznych z prawem;

brak przepisów dot. terminu

przeprowadzenia referendum i

brak zakazu łączenia wyborów i referendum

(uRO), a

art. 228 ust. 7 zakazuje przeprowadzania referendum w czasie stanu nadzwyczajnego i 90 dni po nim

;

–

PODMIOT MAJĄCY PRAWO ZARZĄDZIĆ REFERENDUM

→

Sejm

→ charakter autonomiczny, wymagana

uchwała większością bezwzględną przy ½ obecnych

i moze

to uczynić teŜ

na wniosek Senatu

500.000 obywateli

(nie moŜe dot. wydatków i dochodów,

obronności państwa, amnestii; a PKW moŜe sprawdzić liczbę głosów, wtedy Marszałek Sejmu przedstawia
pod obrady Sejmu kwestię zarządzenia referendum, którą

Sejm ma obowiązek rozpatrzenia wniosku

wyborców

, ale nie musi zarządzić referendum);

→

Prezydent za zgodą Senatu

→ ale nie ma konieczności kontrasygnaty. Prezydent sam decyduje o treści

zarządzenia, a

Senat moŜe jedynie wyrazić zgodę lub odmówić jej wyraŜenia uchwałą podjętą większością

bezwzględną przy ½ obecnych

;

nie ma przeszkód do łączenia kilku referendów czy do łącznego zarządzenia przez Sejm i prezydenta;

–

ZASADY I TRYB PRZEPROWADZANIA REFERENDUM

– podobne jak w przypadku wyborów:

4 przymiotniki

– powszechne, równe, bezpośrednie i w głosowaniu tajnym

;

przeprowadza PKW

komisarze wyborczy

(powoływaniu przez PKW) oraz

obwodowe komisje do spraw

referendum

(działają analogicznie jak obwodowe w wyborach);

analogiczne zasady

sporządzania spisu i rejestru wyborców oraz obwodów głosowania;

kampania

– prezentowanie stanowiska w sprawie będącej przedmiotem referendum przez poszczególnych

uczestników Ŝycia politycznego;

podmiotami do formalnego uczestnictwa w kampanii ref. są:

→

partie polityczne

, które uzyskały w ostatnich wyborach min.

3% poparcia

;

→

kluby parlamentarne

;

→

ogólnopolskie stowarzyszenia

i inne organizacje oraz

zarejestrowane przed datą zarządzenia

fundacje

, których statutowa działalność dot. przedmiotu referendum;

→

pełnomocnik grupy wyborców, z których inicjatywy zostało zarządzone referendum

;

weryfikuje PKW, a spory rozstrzyga SN

;

głosowanie

–

w ciągu 1 lub 2 dni

, w przypadku dwudniowego moŜna podać frekwencję i konieczne jest

zabezpieczenie urny i lokalu wyborczego;

→

głosy niewaŜne

– inna karta, karta w całości przedarta, brak odpowiedzi lub udzielił więcej odpowiedzi;

PKW

ustala

wyniki

i przekazuje do publicznej wiadomości, oraz sprawozdanie do SN;

weryfikacja

naleŜy do SN, a kaŜdy wyborca moŜe wnieść protest;

→

waŜne gdy nie doszło do naruszeń prawa, mogących mieć wpływ na wynik głosowania;

wynik jest wiąŜący gdy:

→

frekwencja

wyniosła min. 50% uprawnionych do głosowania, inaczej charakter konsultacyjny;

→

większość głosów oddanych na „tak” jest większa niŜ liczba głosów pozostałych

(przeciw i

niewaŜnych), więc moŜliwa jest sytuacja, w której nie zapadnie rozstrzygnięcie;

gdy jest wiąŜące uRO nakłada na właściwe organy

obowiązek niezwłocznej realizacji referendum

, co musi

nastąpić nie później niŜ

60 dni od uchwały SN

Brak jednak prawnych sankcji w stosunku do Sejmu

gdyŜ prezydent, premier, ministrowi i in. mogą odpowiadać przed TS;

REFERENDUM LOKALNE (ART. 170)

–

dopiero ustawa z 2000 r. o referendum lokalnym rozszerzyła to referendum na wszystkie szczeble
samorządu lokalnego

;

–

art. 170

–

przedmiot

→

sprawy dot. danej wspólnoty samorządowej

, co oznacza:

nie mogą to być sprawy nie mieszczące się w zakresie kompetencji danej wspólnoty

. Na tym tle

powstawały kontrowersji i stopniowo NSA przyjął wąską interpretację zakresu referendum, ale odmienne

stanowisko TK, wg którego przedmiotem mogą być wszelkie istotne sprawy społeczne, gospodarcze
lub kulturowe, a nie zastrzeŜone dla wyłącznej kompetencji innych władz

;

→

na szczeblu gminnych

szczególnym rodzajem jest

samoopodatkowanie się

;

moŜliwe referendum w sprawie odwołania lokalnego organu przedstawicielskiego pochodzącego z
wyborów

bezpośrednich

– rada gminy (miasta, powiatu), sejmik województwa, wójt (burmistrz, prezydent

miasta);

–

inicjatywa

organ stanowiący

danej jednostki samorządu terytorialnego;

wniosek wyborców

(

10%

- gmina i powiat,

- województwo);

–

czynne prawo wyborcze

jak do wyborów +

cenzus domicylu

(stałe zamieszkanie na terenie jednostki

samorządu);

–

ustalanie wyników

przez

terytorialne i obwodowe komisje ds. referendum

;

–

waŜne

– gdy

frekwencja min 30%

, a

wiąŜące

– gdy za jednym z rozwiązań jest

więcej waŜnie oddanych

głosów

(

2/3 przy samoopodatkowaniu

);

–

zobowiązanie organu do podjęcia niezwłocznie czynności realizujących referendum

;

gdy dot. odwołania organu to

kadencja kończy się z dniem ogłoszenia wyników wyborów

(z mocy prawa

ustaje działalność zarządu, a

premier wyznacza osobę tymczasowo spełniającą funkcję tych organów

);

PREZYDENT

POZYCJA USTROJOWA

–

pozycja ustrojowa prezydenta wyznaczana jest przez

zasadę podziału władz

i określenie tego urzędu jako jednego

z członów

władzy wykonawczej

→ wyznacza ją

6 podstawowych zasad

zasada dualizmu

– odrębne działanie Prezydenta i rządu, czemu daje wyraz min. systematyka Konstytucji, a

domniemanie kompetencyjne w sprawach polityki państwa przysługuje RM, która jest powiązana z Sejmem
personalnie i politycznie, a z prezydentem w ograniczonym stopniu;

funkcja arbitra

(czuwanie nad konstytucyjną ciągłością państwa i interweniowanie w razie zakłóceń stosunków

Sejm-RM) jako element zracjonalizowania systemu parlamentarnego;

wybór przez Naród

, co umacnia pozycję prezydenta jako arbitra;

kadencyjność

(art. 127 ust. 2 – 5 lat i jedna reelekcja);

niezaleŜność

w wykonywaniu konstytucyjnych zadań i kompetencji daje mu konstrukcja

odpowiedzialności

(brak odpowiedzialności politycznej, a jedynie konstytucyjna za naruszenie prawa), choć ograniczona przez
instytucję

kontrasygnaty

;

gwarancją niezaleŜności jest teŜ niepołączność

(

incompatibilitas

) – art. 132 – nie moŜe piastować

Ŝadnego innego urzędu ani pełnić Ŝadnej funkcji publicznej, z wyjątkiem tych, które są związane ze
sprawowanych urzędem → nie oznacza to wymogu apolityczności;

–

zadania prezydenta wyznacza art. 126

– jest

najwyŜszym przedstawicielem RP

gwarantem ciągłości

władzy państwowej

, oraz

czuwa nad przestrzeganiem Konstytucji, stoi na straŜy suwerenności i

bezpieczeństwa państwa oraz nienaruszalności i niepodzielności jego terytorium

;

nie jest to katalog wyczerpujący

, a jedynie wartości najwaŜniejsze, o czym świadczy całokształt postanowień

konstytucyjnych dot. prezydenta, a szczególnie art. 144 ust. 2 zawierający prerogatywy;

art. 126 ust. 3

rozstrzyga czy z w/w zadań moŜna wyinterpretować środki działania, nawet jeśli nie są wyraźnie

przyznane stanowiąc, Ŝe

wykonuje powyŜsze zadania w zakresie i na zasadach określonych w

Konstytucji i ustawach

;

wymienienie wartości, na których straŜy ma stać prezydent –

suwerenność, integralność, bezpieczeństwo

wewnętrzne i zewnętrzne

– ma

2 funkcje

→

subiektywną

– art. 126 nakłada na prezydenta

szczególną odpowiedzialność

za ochronę tych wartości;

→

obiektywną

– art. 126 to

przyznanie tym wartościom rangi konstytucyjnej

, więc zobowiązanie kaŜdego

adresata do ich poszanowania i przestrzegania;

czuwanie nad przestrzeganiem Konstytucji

to zobowiązanie do obserwowania pod tym kątem organów

władzy państwowej, ale ostateczna decyzja w tej sprawie naleŜy do władzy sądowniczej;

zagwarantowanie ciągłości władzy państwowej

to nadanie prezydentowi funkcji arbitra (nawiązanie do fr.

K. z 1958 r.) i zobowiązanie do takiego wykorzystywania swoich kompetencji do ochrony tej ciągłości;

WYBORY PREZYDENTA I JEGO MANDAT

–

wybierany przez Naród

– co jest niespójne z uregulowaniami dot. kompetencji prezydenta, ale jest wynikiem

historycznych uwarunkowań

;

–

wybory 4-roprzymiotnikowe

powszechne

– czynne – jak do Sejmu, bierne – od 35 lat;

równe

– aspekt formalny, a aspekt materialny nie ma znaczenia, gdyŜ jest tylko jeden mandat, więc cały kraj jest

jednym okręgiem wyborczym;

bezpośrednie

;

w głosowaniu tajnym

;

ORGANIZACJA WYBORÓW

–

zarządzenia wyborów dokonuje Marszałek Sejmu

na dzień pomiędzy

100-75 dniem

przed końcem kadencji,

tak by wybory zakończyły się przed końcem kadencji i by pozostał jeszcze czas na wypowiedzenie się przez SN;

w razie przedterminowego opróŜnienia urzędu

→ Marszałek Sejmu zarządza w ciągu

14 dni od

opróŜnienia

, na dzień najpóźniej

60 od daty zarządzenia

;

w razie wprowadzenia jednego ze

stanów

nadzwyczajnych

wybory mogą być dopiero

90 dni po

zakończeniu

;

–

bierne prawo wyborcze

– mający pełne prawa wyborcze i najpóźniej w dniu wyborów

35 lat

, o ile nie był juŜ

prezydentem 2 kadencje. MoŜna wielokrotnie kandydować;

–

zgłaszanie kandydatów

– przez min.

100.000

wyborców;

–

większość bezwzględna

, a

II tura

w ciągu

dni

po I turze, a jeśli jeden z kandydatów wycofa się, umrze, lub

utraci prawo wybieralności to odracza się o

kolejne 14 dni

;

–

weryfikacja waŜności wyborów

przez SN, który ma na to

30 dni

, co jest czasem zbyt krótkim, ale

brak orzeczenia

do czasu zakończenia kadencji urzędującego prezydenta

nie powoduje zakazu objęcia urzędu

skoro w art. 131 ust. 2 pkt. 3 jedną z przyczyn niewaŜności wyborów jest stwierdzenie niewaŜności wyborów;

OBJĘCIE URZĘDU

–

po złoŜeniu przysięgi przed ZN

, powinno się odbyć

ostatniego dnia kadencji poprzedniego

;

–

w praktyce

nowy prezydent

wygłasza krótkie wystąpienie w formie orędzia

przed ZN, które

nie moŜe być

przedmiotem debaty

;

–

objęcie urzędu powoduje

przekształcenie prezydenta-elekta w prezydenta urzędującego

i rozpoczęcie

kadencji

;

STATUS PRAWNY

–

niepołączność

z Ŝadnym innym urzędem lub funkcją publiczną, z wyjątkiem tych, które są związane ze

sprawowaniem urzędu;

–

podlega teŜ rygorom ustawy o ograniczeniu prowadzenia działalności gospodarczej przez osoby pełniące
funkcje publiczne

, min. obowiązek składania do Pierwszego Prezesa SN

oświadczeń majątkowych

oraz o

ewentualnej działalności gospodarczej współmałŜonka;

–

wynagrodzenie prezydenta i uprawnienia emerytalno-socjalne

reguluje ustawa o wynagrodzeniu osób

zajmujących kierownicze stanowiska państwowe oraz ustawa o uposaŜeniu byłego Prezydenta;

–

wyłączona kognicja sądów powszechnych (tylko przed TS), ale

konieczna uchwała ZN

→ immunitet

formalny

całkowity, wzruszalny i nietrwały, dot. tylko odpowiedzialności karnej

więc cywilna nie jest wykluczona

, ale

nie za działania w ramach sprawowania urzędu;

–

nie ma moŜliwości sądowego dochodzenia

obietnic składanych w kampanii

(uch. SN);

–

nie ponosi odpowiedzialności parlamentarnej

, a w razie odmiennej opcji politycznej prezydenta i większości

parlamentarnej muszą wypracować sobie model współistnienia, co nazywa się

cohabitation

(z fr.);

–

odpowiedzialność konstytucyjna

czyny, którymi w zakresie swojego urzędowania lub w związku z

zajmowanym urzędem, naruszył Konstytucję lub inną ustawę

(

tzw. delikt konstytucyjny

za przestępstwo i

przestępstwo skarbowe

→ na

wniosek

140 członków ZN, rozpatrywany przez

Komisję Odpowiedzialności

Konstytucyjnej

Sejmu

, która przedstawia ZN stosowny wniosek →

uchwała

stawiająca prezydenta przed TS musi

zapaść większością

2/3 ustawowej liczby członków ZN

, a skutkiem tej uchwały jest teŜ

zawieszenie

sprawowania

urzędu przez Prezydenta i zastępowanie go przez Marszałka Sejmu

. Jeśli TS stwierdzi winę, to po

przeprowadzonym postępowaniu

postanawia o złoŜeniu prezydenta z urzędu

;

w praktyce moŜe nastąpić jedynie w przypadku powaŜnego kryzysu konstytucyjnego;

OPRÓśNIENIE URZĘDU

–

art. 131 ust. 2:

śmierć

prezydenta;

zrzeczenie

się

urzędu – moŜe w kaŜdym czasie i skuteczny z chwilą złoŜenia;

trwałej niezdolności

do sprawowania urzędu ze względu na

stan zdrowia

uchwałą ZN większością 2/3

ustawowej liczby członków ZN;

złoŜenie prezydenta z urzędu

orzeczeniem TS

;

stwierdzenia niewaŜności wyboru Prezydenta lub z innych przyczyn nieobjęcia urzędu po wyborze

;

–

skutek opróŜnienia

– powstanie po stronie

Marszałka Sejmu

obowiązku zastępowania prezydenta, a gdy nie

moŜe wypełnić tych obowiązków zastępuje go

Marszałek Senatu

;

–

osoba zastępująca prezydenta

nie moŜe jedynie zarządzić skrócenia kadencji sejmu

, ale w praktyce

powinien powstrzymać się od działań, niebędących załatwieniem sprawy niecierpiącej zwłoki;

–

przejściowa niemoŜność sprawowania urzędu

ALBO

zawiadamia o tym Prezydent Marszałka Sejmu, który go zastępuje

(brak uregulowań dot. kolejnego

zastępstwa);

ALBO

na wniosek Marszałka Sejmu stwierdza to TK i powierza tymczasowo obowiązku Marszałkowi

;

KONTRASYGNATA I PREROGATYWY

–

kontrasygnata

pełni

2 funkcje ustrojowe

uzaleŜnia

prezydenta od premiera

;

przejęcie przez premiera odpowiedzialności politycznej za ten akt

, co powoduje

pośrednie uzaleŜnienie

prezydenta od parlamentu

;

–

prerogatywy

– akty prezydenta zwolnione z obowiązku złoŜenia kontrasygnaty, a odpowiedzialność za nie ponosi

prezydent tylko gdy zostaną wydane z naruszeniem prawa (odp. konst.);

–

historia

instytucji kontrasygnaty

TAK – konstytucja marcowa i kwietniowa

(bardzo ograniczona);

TAK – nowela kwietniowa z 1989 r.

(tylko do najwaŜniejszych aktów prawnych, które miały być określone w

ustawie, nigdy nie wydanej);

TAK – Mała Konstytucja z 1992 r.

(zasada – kontrasygnata aktów prawnych prezydenta + lista kilkunastu

prerogatyw, ale nie uznano w praktyce tego wyliczenia za enumeratywne, co poparł nie jednomyślnie TK);

–

w Konstytucji z 1997 r.

–

AKTY URZĘDOWE PREZYDENTA

(

POJĘCIE SZERSZE NIś AKTY PRAWNE

– wszystkie

decyzje i działania podjęte przez prezydenta w okresie wykonywania urzędu),

więc nie dot. aktów w formie ustnej

Wyjątki

od zasady w

art. 144 ust. 3

stosunki prezydenta z parlamentem

(1-8);

sprawy związane z powoływaniem i odpowiedzialnością rządu i ministrów

(11-15);

powoływania innych organów państwowych

(20-27);

tradycyjnych uprawnień głowy państwa

(16-19);

→

tak by mógł pełnić funkcję arbitra, a prerogatywy te wychodzą poza zakres działań rządu;

–

zawsze udziela premier

(umocnienie jego pozycji wobec prezydenta i innych członków RM), który ma

pełną

swobodę decyzji

, a prezydent nie ma Ŝadnych środków do wymuszenia jej;

–

w art. 144 ust. 2 zaznaczone, Ŝe

bierze na siebie odpowiedzialność przed Sejmem

, ale to mylące stwierdzenie,

gdyŜ premierowi

nie moŜna wyrazić indywidualnego votum nieufności, a jedynie konstruktywne

w stosunku do

całej RM;

–

uzyskanie kontrasygnaty jest

konieczną przesłanką waŜności aktu

, a wydanie go pomimo braku kontrasygnaty

moŜe stanowić naruszenie konstytucji;

KOMPETENCJE PREZYDENTA

RELACJE Z POZOSTAŁYMI WŁADZAMI

–

FUNKCJA ARBITRA

→ kompetencje związane z

zorganizowaniem i personalnym składem

władz oraz

moŜliwości

hamowania działalności

tych władz;

–

STOSUNKI Z PARLAMENTEM

→

parlament nie ma wpływu na wybór prezydenta, a wobec urzędującego ma tylko

moŜliwość pociągnięcia do odpowiedzialności konstytucyjnej

Uprawnienia prezydenta wobec parlamentu

organizacyjne

– zarządzanie wyborów, zwoływanie pierwszych posiedzeń izb, ale podporządkowane

terminom wyznaczonym przez konstytucję;

inicjatywne

– inicjatywa ustawodawcza, zarządzenie referendum za zgodą Senatu;

hamujące

– veto ustawodawcze, wniosek do TK w ramach kontroli prewencyjnej lub następczej, rozwiązanie

sejmu w enumeratywnie wyliczonych przypadkach;

komunikujące

– orędzie (wystąpienie prezydenta na forum sejmu, senatu, ZN, komunikujące stanowisko w

jakiejś sprawie), którego powaga podkreślona jest koniecznością niezwłocznego włączenia go przez Marszałka
Sejmu do porządku obrad i nie przeprowadzaniem debaty nad nim;

–

STOSUNKI Z RZĄDEM

→ wyraźny rozdział kompetencji prezydenta i rządu, a prezydent nie dysponuje

moŜliwościami wpływania na politykę rządu, a w praktyce kształt stosunków zaleŜy od układu politycznego i
dobrych obyczajów do których naleŜy informowanie prezydenta o istotnych sprawach funkcjonowania rządu
(prezydent moŜe mieć swojego przedstawiciela w posiedzeniach RM);

szerokie uprawnienia w procesie powoływania RM

, które osłabiane są w razie istnienia stabilnej większości

w sejmie;

dokonywanie zmian

(na wniosek premiera) w składzie urzędującego rządu;

brak środków egzekwowania odpowiedzialności

rządu przez prezydenta, a jedynie

moŜe złoŜyć wniosek

do Sejmu o pociągnięcie premiera/ministra do odp. konst.

, tylko w razie złamania przez nich prawa;

ograniczone moŜliwości oddziaływania na prace rządu

, min. poprzez

Radę Gabinetową

– RM pod

przewodnictwem prezydenta zwoływana przez niego w sprawach szczególnej wagi, ale jest to jedynie pole
dyskusji, gdyŜ RG nie przysługują kompetencje RM

oraz poprzez podejmowanie rozstrzygnięć w

sprawach

zagranicznych i obronności

(ale w znacznym stopniu okrojone);

–

STOSUNKI Z WŁADZĄ SĄDOWNICZĄ

→ ze względu na zasadę niezaleŜności i niezawisłości prezydent nie ma

prawa wpływać na orzecznictwo

, a jedynym wyjątkiem jest

prawo łaski

(nie dot. skazanych przez TS), ale ma

szerokie

uprawnienia organizacyjne

w stosunku do tej władzy:

powołuje sędziów

(z wyjątkiem TK i TS)

na wniosek KRS

(

w której ma 1 przedstawiciela

);

powołuje Prezesa i Wiceprezesa TK

Pierwszego Prezesa SN

Prezesa NSA

spośród kandydatów

przedstawionych

przez zgromadzenia ogólne tych sądów

;

określa tzw. przeliczniki wynagrodzeniowe dla poszczególnych grup sędziów

;

SPRAWY STOSUNKÓW ZAGRANICZNYCH

–

sprawy ogólnego kierownictwa w sprawach zagranicznych naleŜą do RM

więc uprawnienia prezydenta w

tym zakresie są wyjątkami

od zasady i zawsze muszą mieć wyraźną podstawę konstytucyjną;

–

szczególnie waŜne jest postanowienie art. 133 ust. 3

– prezydent w zakresie polityki zagranicznej

współdziała

z premierem i właściwym ministrem, co nakłada obowiązek dąŜenia do kompromisów i nie podejmowania działań
nie uzgodnionych z premierem i MSZ,

ale jednocześnie Konstytucja określa prezydenta jako najwyŜszego

przedstawiciela RP oraz reprezentanta w stosunkach zewnętrznych, powierzając mu zadanie stania na
straŜy suwerenności i integralności terytorialnej państwa

;

–

kompetencje prezydenta moŜna podzielić na 4 grupy:

reprezentowanie państwa w stosunkach zagranicznych

– składa państwowe wizyty i w kraju przyjmuje

delegacje najwyŜszego szczebla, z czym wiąŜe się prowadzenie rozmów i negocjacji, podpisywanie deklaracji,
komunikatów, apeli → praktyka bogata, pełna konfliktów i Kwaśniewskiego i Wałęsy z rządem na tym tle,

podejmowanie decyzji personalnych

–

mianuje i odwołuje przedstawicieli RP

w innych państwach i org. m.

(

konieczna kontrasygnata

, a w praktyce waŜna rola teŜ sejmowej Komisji Spraw Zagranicznych), przyjmuje listy

uwierzytelniające i akredytujące przedstawicieli dyplomatycznych;

ratyfikacja i wypowiadanie umów międzynarodowych

;

postanawianie o stanie wojny

–

kompetencja zastępcza do Sejmu

, gdy ten nie moŜe się zebrać na

posiedzenie, a spełnione są przesłanki dopuszczające wprowadzenie stanu wojennego (zbrojna napaść na RP
lub obowiązek wspólnej obrony wynikający z u.m.) +

konieczna kontrasygnata

;

–

RATYFIKACJA TO OSTATECZNE POTWIERDZENIE W IMIENIU PAŃSTWA U

JUś ZAWARTEJ PRZEZ

RM,

STANOWIĄCA KONIECZNY WARUNEK NABRANIA PRZEZ NIE MOCY PRAWNEJ

TRADYCYJNIE NALEśĄCA DO

KOMPETENCJI GŁOWY PAŃSTWA

umowy dot. spraw z art. 89 i 90 K. oraz wg uum takŜe inne u.m., które przewidują wymóg ratyfikacji, a
szczególne okoliczności to uzasadniają

;

ratyfikacja pozwala na opublikowanie u.m. w Dz.U.

, staje się częścią krajowego porządku prawnego i moŜna ją

bezpośrednio stosować;

dokonanie ratyfikacji jest prawem, a nie obowiązkiem prezydenta

i choć wymaga kontrasygnaty i czasem

ustawy parlamentu, to prezydent moŜe odmówić ratyfikacji lub odłoŜyć ją na wskazany przez siebie termin,
moŜe równieŜ zwrócić się do TK o kontrolę prewencyjną;

uum – ustawa o umowach międzynarodowych;

SPRAWY OBRONNOŚCI I BEZPIECZEŃSTWA PAŃSTWA

–

choć

sprawy ogólnego kierownictwa i odpowiedzialności za bezpieczeństwo wew. i zew. naleŜą do RM

, to

Konstytucja przyznaje prezydentowi

POZYCJĘ NAJWYśSZEGO ZWIERZCHNIKA

IŁ

BROJNYCH

, ale z

zastrzeŜeniem

Ŝe w

czasie pokoju zwierzchnictwo to sprawuje MON

, więc funkcja ta ma

WYMIAR

SYMBOLICZNY

, choć daje mu

prawo do informacji i konsultacji

. W tym celu prezydent powołuje

Radę

Bezpieczeństwa Narodowego

(RBN), jako

organ doradczy w zakresie bezpieczeństwa wew. i zew

–

mianuje

szefa Sztabu Generalnego

oraz

dowódców rodzajów sił zbrojnych

kontrasygnata

);

–

nadaje

pierwszy

stopień oficerski

i stopnie generalskie

, na wniosek MON;

–

w sytuacji zagroŜenia bezpieczeństwa państwa:

moŜe

w zastępstwie Sejmu

wprowadzić

stan wojny

;

mianuje i odwołuje na wniosek premiera

Naczelnego Dowódcę Sił Zbrojnych

;

na wniosek premiera moŜe zarządzić

całkowitą lub częściową

mobilizację oraz uŜycie

sił zbrojnych do

obrony państwa

;

–

uprawnienia dot. stanów nadzwyczajnych

wojennego i wyjątkowego – wprowadza prezydent na wniosek RM i

następnie przedkłada Sejmowi;

STANOWIENIE PRAWA

–

bardzo skromne kompetencje w zakresie prawa powszechnie obowiązującego → jedynie

art. 234

→ gdy w okresie

stanu wojennego

Sejm nie moŜe zebrać

się na posiedzenie prezydent

na wniosek RM

kontrasygnata

) wydaje

rozporządzenia z mocą ustawy

w zakresie:

–

ograniczenia wolności praw

;

–

zasad wyrównania strat majątkowych wynikających z w/w ograniczenia

;

powinny odpowiadać

stopniowi zagroŜenia

zmierzać do jak najszybszego

przywrócenia normalnego

funkcjonowania państwa;

powinny być

przedstawione do zatwierdzenia

na najbliŜszym posiedzeniu Sejmu;

–

akty podustawowe

rozporządzenia

zarządzenia

na zasadach ogólnych (art. 92 i 93);

postanowienia

– dla realizacji konstytucyjnych kompetencji, np. zarządzanie wyborów parlamentarnych;

–

moŜliwości wpływania na prawodawstwo:

prawo

inicjatywy

ustawodawczej

;

prawo

weta ustawodawczego

;

wniosek do TK

o kontrolę następczą i prewencyjną;

kompetencja do

ratyfikacji

u.m.;

TRADYCYJNE KOMPETENCJE GŁOWY PAŃSTWA

–

kompetencje specyficzne, których nie da się powierzyć innemu organowi, nie niosące ze sobą treści
politycznych, ale będące przejawem władzy państwowej

; stanowią

prerogatywy

prezydenta:

prawo łaski

;

nadanie obywatelstwa polskiego i wyraŜenie zgody na zrzeczenie się go

;

nadawanie orderów i odznaczeń

;

–

teŜ działania pozaprawne związane z funkcją głowy państwa jako reprezentanta

– wizyty, odwizyty,

kontaktu z róŜnymi środowiskami;

RADA MINISTRÓW I ADMINISTRACJA RZĄDOWA

POZYCJA USTROJOWA

2 znaczenia pojęcia „rząd”:

znaczenie

wąskie

– to RM, innymi słowy gabinet. To pojęcie nie występuje w obecnej konstytucji, ale

występowało min. w Małej Konstytucji z 1992 r.

znaczenie

szerokie

– to cała administracja rządowa, tj RM, premier i wicepremierzy, ministrowie, kierownicy tzw.

urzędów centralnych oraz terenowa organizacja rządowa podporządkowana albo wojewodzie albo organom
centralnym

odnosi się do całego

systemu sprawowania władzy w państwie

; obejmuje całokształt organów państwowych

(stąd np. rządy parlamentarne, prezydenckie) a czasem teŜ pewne elementy polityczne (np. rządy autorytarne,
demokratyczne)

Pozycja ustrojowa określona przez następujące elementy:

RM istnieje jako

równorzędny

obok Prezydenta organ władzy wykonawczej

RM i jej członkowie ponoszą za swą działalność

odpowiedzialność polityczną

, oraz indywidualną

odpowiedzialność konstytucyjną przed Trybunałem Stanu;

RM to

organ kolegialny skupiający jednoosobowe organy

o własnych kompetencjach;

RM skupia w swych kompetencjach

najwaŜniejsze rozstrzygnięcia

dot. bieŜącego prowadzenia polityki państwa;

RM sprawuje

kierownictwo całego systemu administracji rządowej

, a poprzez premiera nadzór nad

działalnością samorządu lokalnego → rozszerzenie kompetencji po wejściu do UE, gdyŜ RM ma kompetencje do
określania stanowiska Polski w organach wykonawczych UE;

POWOŁANIE I ODPOWIEDZIALNOŚĆ RADY MINISTRÓW

YMISJA

ADY

INISTRÓW

– oświadczenie premiera dokonane w imieniu rządu o woli zakończenia urzędowania i

otwierające procedurę tworzenia nowego rządu.
(1)

na pierwszym posiedzeniu nowego rządu

i musi zostać przyjęta przez prezydenta (art. 162 ust. 1)

(2)

nie uchwalenie votum zaufania przez sejm

(art. 162 ust. 2 pkt. 1) (prezydent musi przyjąć tą dymisję)

–

dla nowo powstałego rządu (art. 154 ust. 2);

–

w przypadku zwrócenia się premiera o votum zaufania (art. 160)

(3)

wyraŜenie konstruktywnego votum nieufności (art. 162 ust. 2 pkt. 2 w zw. z art. 158)

(4)

rezygnacja premiera

(art. 162 ust. 2 pkt. 3) – prezydent moŜe odmówić przyjęcia dymisji (art. 162 ust. 4)

–

analogicznie teŜ śmierć premiera

→

art. 162 ust. 3 – Prezydent przyjmując dymisję RM, powierza jej dalsze pełnienie obowiązków do czasu powołania
nowej RM → brak prawnego ograniczenie moŜliwości działania takie RM, ale taki jest zwyczaj polityczny;

→

art. 38 UoRM – wraz z dymisją RM dymisje składają teŜ sekretarze i podsekretarze stanu, wojewodowie i
wicewojewodowie – o ich przyjęciu decyduje premier w terminie 3 miesięcy od powołania nowej RM;

ROCES TWORZENIA NOWEGO RZĄDU

Etap I (podstawowy)

–

art. 154 ust. 1

– prezydent desygnuje premiera, który proponuje skład RM → taką RM prezydent powołuje

najpóźniej w 14 dni od pierwszego posiedzenia lub przyjęcia dymisji

po wyborach z reguły prezydent desygnuje premiera po przyjęciu dymisji od poprzedniego, ale w 2001 r.
desygnował L. Millera dzień przed ogłoszeniem oficjalnych wyników, a powołał nową RM w dniu pierwszego
posiedzenia, czyli wraz z przyjęciem dymisji poprzedniej RM;

wybór premiera teoretycznie dowolny, w praktyce prezydent musi liczyć się z siłami politycznymi;

desygnacja nie ma skutków dla poprzedniej RM, a jedyne obowiązki dla nowego premiera to skompletowanie
RM;

prezydent nie moŜe powołać RM z wyłączeniem pewnych ministrów, albo powołuje taką RM jaką chce
premier, albo nie;

w momencie powołania (i złoŜenia przysięgi) nowa RM zaczyna działać;

–

art. 154 ust. 2

– w ciągu 14 dni premier przedstawia Sejmowi expose wniosek o votum zaufania (bezwzględna

większość przy ½ obecnych → więcej na tak niŜ przeciw i wstrzymujących się)

kiedyś jeszcze tzw. przesłuchania ministrów przez komisje, ale nowela Regulaminu Sejmu z 1997 r. zniosła to;

po expose – pytania i dyskusja, a na koniec zabiera głos premier → głosowanie nad udzieleniem tzw.
inwestytury parlamentarnej(→ domniemanie zaufania sejmu do rządu);

TAK

NIE

→

Etap II

(

art. 154 ust. 3

)

nowa RM zaczyna
działać;

–

premier składa dymisję, prezydent ją przyjmuje i powierza obowiązki;

–

Sejm w ciągu 14 dni musi powołać nowego premiera i zaproponowanych przez niego
członków RM i udzielić mu votum zaufania (większość bezwzględna przy ½ obecnych);

TAK

NIE

→

Etap III

(

art. 155 ust. 1

)

–

prezydent powołuje tą RM i
odbiera od niej przysięgę

–

w ciągu 14 dni prezydent powołuje premiera i na jego wniosek
pozostałych członków RM i odbiera od nich przysięgę;

poprzednia RM przestaje istnieć;

–

w ciągu 14 dni sejm musi uchwalić votum zaufania zwykłą większością
(więcej za niŜ przeciw, wstrzymujący nie liczą się) przy ½ obecnych po
expose (procedura j/w);

TAK

NIE

–

premier składa dymisję RM, prezydent ją przyjmuje i
powierza obowiązki;

–

art. 154 ust. 2 – prezydent skraca kadencję sejmu

;

–

powołanie rządu i odebranie od niego przysięgi jest konstytucyjnym obowiązkiem prezydenta, z wyjątkiem
sytuacji w których stwierdzi naruszenie terminów lub procedur konstytucyjnej i z wyjątkiem sytuacji z art. 162 ust.4.
Nie moŜe odmówić ze względów politycznych, gdyŜ gdyby porozumienie sejmu z prezydentem było moŜliwe to
nie byłoby kolejnego etapu tworzenia rządu;

DPOWIEDZIALNOŚĆ

ADY

INISTRÓW

–

odpowiedzialność polityczna

(za działalność RM – art. 157 ust. 1) solidarna (tylko konstruktywne votum

nieufności, a Mała Konstytucja z 1992 teŜ zwykłe) lub indywidualna (votum nieufności);

konstruktywne votum nieufności

– w Polsce od 1992, nawiązanie do niemieckiej Ustawy Zasadniczej z 1949

r. → art. 158 ustala jego warunki:

→

wniosek zawierający

imienne

(tzn. konstruktywne) wskazanie nowego premiera, ale nie musi być

umotywowany;

→

wniosek złoŜony przez min.

46 posłów

, a raz złoŜonego podpisu nie moŜna wycofać;

→

moŜliwe składanie

wielu wniosków

, debatowane łącznie, a przyjęcie pierwszego załatwia sprawę;

→

głosowanie najwcześniej

po 7 dniach

od złoŜenia wniosku, wniosku nie moŜna wycofać;

→

za –

większość ustawowej liczby posłów

(231), bez względu na liczbę obecnych;

→

powtórny

wniosek

najwcześniej po 3 miesiącach, chyba Ŝe zgłosi go 115 posłów;

→

brak moŜliwości rozwiązania parlamentu

przez prezydenta w razie wyraŜenia votum nieufności. Taka

moŜliwość była w Małej Konstytucji z 1992 r. po zwykłym votum nieufności.

indywidualna odpowiedzialność

– za sprawy naleŜące do ich kompetencji lub powierzone im przez premiera

– art. 157 ust. 2

→

nie dot. premiera;

→

wniosek złoŜony przez min.

69 posłów

;

→

głosowanie najwcześniej

po 7 dniach

od złoŜenia wniosku, i powinien być zaopiniowany przez

odpowiednią komisję;

→

za –

większość ustawowej liczby posłów

(231), bez względu na liczbę obecnych;

→

powtórny wniosek

najwcześniej po 3 miesiącach, chyba Ŝe zgłosi go 115 posłów;

odpowiedzialność ministrów przez premierem

– moŜe Ŝądać w kaŜdym momencie i z kaŜdego powodu

(odpowiedzialność polityczna) złoŜenia dymisji, a w razie jej braku wystąpić z wnioskiem do prezydenta (art.
161) → pod rządami Małej Konstytucji sformułowanie „moŜe powołać” dawało prezydentowi prawo do
odmowy dokonania zmian w rządzie na wniosek premiera. Obecne sformułowania, wg większości doktryny nie
dają takiej moŜliwości (o ile nie będzie błędów formalnych), ale w 2003 prezydent odmówił powołania nowego
ministra zdrowia

odpowiedzialność konstytucyjna premiera i członków RM

– za naruszenie konstytucji lub ustaw lub przestępstwo

popełnione w związku z zajmowanym stanowiskiem;

wniosek

– Prezydent, 115 posłów →

rozstrzyga

sejm 3/5 ustawowej liczby posłów (276) → sąd właściwy to

Trybunał Stanu

;

róŜnice z odpowiedzialnością prezydenta

→

wniosek rozstrzyga

Sejm

, a nie

Zgromadzenie Narodowe

;

→

dot. tylko przestępstw

popełnionych w związku z zajmowanym stanowiskiem

(ustawa o TS traktuje to

jako alternatywę wobec odpowiedzialności przed zwykłymi sądami);

→

ma raczej

funkcję karania

a nie odwołania

ze stanowiska, gdyŜ sejm ma łatwiejszy sposób odwołania.

SKŁAD I ORGANIZACJA RZĄDU

–

RM jest

organem kolegialnym

, a jej skład ma charakter

wieloosobowy

→ rezygnacja w Konstytucji ze

stwierdzenia Ŝe „działa kolegialnie” (dopiero w ustawie jest to stwierdzenie);

–

Skład ma charakter zamknięty

(art. 147):

prezes

;

ministrowie

(art. 149 ust. 1);

→

kierujący określonymi działami gospodarki;

→

wypełniający zadania wyznaczone przez premiera (w drodze rozporządzenia – art. 33 ust. 1 uRM);

wiceprezesi

(moŜe być ministrem, tak samo premier – art. 147 ust. 3);

kierownicy komitetów określonych w ustawie

– ustawa musi zaznaczać, Ŝe jest to naczelny organ państwa

→ Komitet Badań Naukowych, Komitet Integracji Europejskiej;

–

Poza składem RM

kierownicy tzw. urzędów centralnych

– tworzone przez ustawę, wyodrębnione resortowo, ale ustawa na ich

czele nie postawiła ministra ani nie nadała im formy komitetu z art. 147 ust. 4 → nie ponoszą
odpowiedzialności przed sejmem i TS, ale przed premierem lub ministrem;

pełnomocnicy

rządu

(art. 10 uRM) – stanowisko tworzone przez rozporządzenie RM, obsada personalna

przez premiera;

kancelaria prezesa RM

(art. 26-31 uRM) – obsługa premiera, wicepremierów oraz innych ciał w strukturze

rządu. Na czele stoi Szef, powoływany i odwoływany przez premiera (z reguły równieŜ jako minister-członek
RM)

Rządowe Centrum Legislacji

(art. 14a-i uRM) – koordynacja działalności legislacyjnej RM, premiera i innych

organów administracji rządowej oraz obsługa prawna RM, w tym wydawanie Monitora Polskiego i wydawanie
Dziennika Ustaw;

Rządowe Centrum Studiów Strategicznych

(art. 14j-o uRM) – prowadzenie prac słuŜących prezesowi RM

do programowania strategicznego i prognozowania rozwoju gospodarczego i społecznego.

–

Struktura RM

pracami kieruje premier

, zwołuje posiedzenia i im przewodniczy (terminy od Mazowieckiego przyjęły się we

wtorki);

brak listy spraw

, które muszą być przedmiotem posiedzenia. Przyjmuje się, Ŝe muszą to być sprawy naleŜące

do zakresu działania rządu, ale to premier ma swobodę działania;

obowiązek uczestniczenia

wszystkich osób w posiedzeniach, choć mogą być reprezentowane przez inne

osoby z kierownictwa danego ministerstwa, ale podczas głosowania zastąpione mogą być tylko przez inne
ministra, wyznaczonego przez premiera;

uczestnictwo innych osób

moŜe wynikać

→

z ustawy – do 2001 r. prezes NIK i prezes NBP, obecnie wg. art. 18 uRM sekretarz RM;

→

z decyzji premiera , który moŜe zapraszać, z własnej inicjatywy lub na wniosek członka RM, inne osoby, w
szczególności kierowników urzędów centralnych, wojewodów i inne osoby;

→

ze zwyczaju – od rządu Jana Bieleckiego w posiedzeniach RM bierze udział przedstawiciel prezydenta,
choć niektóre posiedzenia zwoływane są tylko w konstytucyjnym składzie;

rozstrzygnięcia

zapadają w drodze politycznego konsensusu, a wyjątkowo premier zarządza głosowanie;

posiedzenia są

niejawne

, sporządza się zapis ich przebiegu i protokoły ustaleń;

teŜ

korespondencyjne uzgadnianie

stanowisk

(droga obiegowa) – wg Regulaminu RM jest to procedura

przyjmowania dokumentów, jeśli nie zgłoszą zastrzeŜeń uwaŜa się dokument za przyjęty;

szczególna forma –

Rada Gabinetowa

pod przewodnictwem Prezydenta (art.141).

organy wewnętrzne i pomocnicze RM:

→

stałe komitety RM

– tworzone w drodze zarządzenia premiera; inicjowanie, przygotowywanie i

uzgadnianie rozstrzygnięć lub stanowisk RM; z reguły składały się z członków rządu;

→

komitety do określonych spraw

– tworzone przez zarządzenie RM;

→

komisje do opracowania kodyfikacji

– tworzone przez zarządzenie RM;

→

Kolegium do Spraw SłuŜb Specjalnych

– organ opiniodawczo-doradczy w sprawach dot. ABW, AW,

WSI, ochrony bezpieczeństwa państwa działań Policji, StraŜy Granicznej, śandarmerii Wojskowej, BOR i
niektórych innych słuŜb. Min. opiniuje decyzje premiera w sprawie powołania szefów odpowiednich
resortów oraz Szefa Biura Bezpieczeństwa Narodowego w Kancelarii Prezydenta. MoŜe uczestniczyć teŜ
przedstawiciel prezydent;

→

komisje wspólne

– tworzone przez RM w drodze rozporządzenia. Wypracowanie wspólnego stanowiska.

Np. Komisja Wspólna Rządu i Episkopatu;

→

Rada Legislacyjna

działa przy premierze.

ZAKRES DZIAŁANIA RADY MINISTRÓW

–

art. 146 ust. 1

–

polityka wewnętrzna i zagraniczna RP

→ polityka, tzn. nie tylko administracja/wykonywanie

ustaw, ale i strategiczne decydowanie o kierunkach działania o politycznym charakterze;

–

art. 146 ust. 2

–

domniemanie kompetencyjne dla RM

odnosi się do spraw

polityki

– te kompetencje wykonawcze związane z funkcją rządzenia;

odnosi się do spraw polityki

państwa

– a nie do spraw lokalnych, co do których domniemanie kompetencyjne

przysługuje samorządowi terytorialnemu (art. 16 i art. 163);

–

art. 146

podstawowe i najwaŜniejsze, ale nie wszystkie zadania RM

ust. 3 –

kierowanie administracją rządową

, w sprawach nie przyznanych przez ustawy organom w związku z art.

146 ust. 3 pkt. 3;

kierowanie wykonaniem

budŜetu państwa

, ale tutaj kompetencje ma podzielone z ministrem do spraw

finansów. Łączy się to zadanie z ochroną interesów Skarbu Państwa (art. 146 ust. 3 pkt 4, 5, 6);

art. 146 ust. 3 pkt 1 – zapewnieni

wykonania ustaw

wraz z kompetencją do wydawania rozporządzeń

normatywnych (pkt. 2);

art. 146 ust. 3 pkt 7 i 8 –

zapewnienie

bezpieczeństwa

wewnętrznego i zewnętrznego oraz porządku

publicznego w związku z art. 146 ust. 3 pkt 11 – sprawuje ogólne kierownictwo w dziedzinie obronności, ale
musi tu współpracować z prezydentem, który teŜ ma kompetencje i obowiązku w tej dziedzinie;

w dziedzinie stosunków międzynarodowych

→

art. 146 ust. 3 pkt 9 – ogólne kierownictwo w dziedzinie stosunków z innymi państwami i organizacjami
międzynarodowymi, co ma szczególne znaczenie po przystąpieniu do UE;

→

art. 146 ust. 3 pkt 10 – zawiera umowy międzynarodowe wymagające ratyfikacji i zatwierdza i wypowiada
inne umowy;

–

art. 93 ust. 1

– RM moŜe podejmować

uchwały

jako akty wewnętrzne i a contrario do art. 93 ust. 2

nie wymagają

upowaŜnienia ustawowego

w przeciwieństwie do zarządzeń premiera i ministrów, ale muszą spełniać pozostałe

wymogi aktów wewnętrznych:

zgodność z prawem powszechnie obowiązującym;

adresowane tylko do organów podległych;

nie mogą tworzyć praw ani obowiązków obywateli, ani być podstawą decyzji wydawanych w postępowaniu
administracyjnym;

podlegają kontroli sądowej w zakresie materialnym i kompetencyjnym, TK moŜe generalnie uchylić, sądy mogą
nie zastosować w konkretnym przypadku, a sądy administracyjne mogą uznać niewaŜność aktów i decyzji
wydanych na ich podstawie.

PREZES RADY MINISTRÓW

Kompetencje premiera koncentrują się na:

–

tworzeniu rządu

i wnioskowaniu o dokonywanie zmian w rządzie, a poniewaŜ to on kontrasygnuje akty prawne

prezydenta jest jednocześnie jedynym partnerem głowy państwa. Z nim związane jest istnienie rządu, gdyŜ
udzielenie votum nieufności lub nieudzielenie votum zaufania to zawsze obalenie rządu;

–

zakresie zadań i personalnej obsadzie ministerstw oraz innych organów centralnych

, w tym sekretarzy i

podsekretarzy stanu w ministerstwach, kierowników urzędów centralnych, pełnomocników rządu, Szefa KPRM;

–

organizacji

prac rządu i reprezentacji RM

(art. 148 pkt. 1, 2 i 4), w tym moŜe Ŝądać informacji, sprawozdań,

dokumentów, rozstrzyga spory kompetencyjne, wyznacza zastępstwo nieobecnego ministra;

–

kierowaniu prac terenową administracją rządową

– powołuje i odwołuje wojewodów i wicewojewodów (na

wniosek), kompetencje koordynacyjne i kierownicze (łącznie z ministrem właściwym do spraw administracji)

–

zwierzchnictwie nad osobami zatrudnionymi w administracji rządowej

– art. 148 pkt. 7 i w korpusie słuŜby

cywilnej – art. 153 ust. 2;

–

nadzór nad działalnością samorządu terytorialnego

(art. 148 pkt. 6) choć ograniczony do legalności i w

formach i granicach określonych w Konstytucji i ustawach;

–

stanowieniu prawa

– wydawanie rozporządzeń (art. 148 pkt. 3 w zw. z art. 92) i zarządzeń (art. 93)

MINISTER

–

2 rodzaje

– tzw.

ministrowie resortowi

ministrowie bez teki

;

–

stanowisko

polityczne

;

–

tzw. 2 twarze ministra

jako członek RM

– hierarchia wewnątrz RM jest w przewaŜającej części nieformalna (nie licząc kierowniczej

roli premiera), wg uRM RM działa kolegialnie, a kaŜdy minister ma swoje obowiązki i prawa w tej strukturze:

→

prawo

przedstawiania swojego stanowiska

;

→

prawo

głosowania

;

→

obowiązek

uczestniczenia

na posiedzeniach;

→

obowiązek

inicjowania

i opracowywania polityki rządu w zakresie swojej kompetencji rzeczowej;

→

obowiązek

realizowania

polityki rządu ustalonej przez RM i związany z tym wymóg lojalności względem

RM;

→

sytuacja prawna wszystkich ministrów jest taka sama

, brak obecnie tzw. ministrów prezydenckich (MON,

MSZ, MSW);

jako jednoosobowy organ administracji rządowej

– dot. tylko tzw. ministrów resortowych, a zakres ich

działań wynika z przydzielonych im działów przez premiera w drodze rozporządzenia;

→

kieruje swoim działem

– tzn. podejmuje rozstrzygnięcia i działania jakie uzna za konieczne, podległa mu

struktura ma charakter hierarchiczny, tworzy organy pomocnicze w ramach swojego działu;

→

występuje jako organ naczelny w postępowaniu administracyjnym

, a jego decyzje administracyjne są

ostateczne i podlegają jedynie kontroli sądów administracyjnych;

→

moŜe wydawać

rozporządzenia i zarządzenia

, które jednak uchylić moŜe RM na wniosek premiera z

kaŜdego powodu (art. 149 ust. 2);

→

podlega mu ministerstwo

– zorganizowana struktura urzędnicza powołana do bezpośredniej realizacji

zadań naleŜących do danego ministra. Tworzone, znoszone i przekształcane przez rozporządzenie RM.

kierownictwo ministerstwa

to poza ministrem, sekretarze stanu i podsekretarze stanu powoływani i

odwoływani  na  wniosek  ministra  przez  premiera  (lub  z  jego  własnej  inicjatywy),  a  zmiana  rządu
powoduje  ich  ustawowy  obowiązek  złoŜenia  dymisji.  Do  ich  obowiązków  naleŜy  doraźne
zastępowanie  ministra,  ale  w  przypadku  długiej  nieobecności  zastępuje  go  premier  lub  minister
wskazany przez premiera. Obsługa urzędnicza kierownictwa to tzw. gabinet polityczny;

struktura urzędnicza

obejmuje podział na departamenty (sprawy merytoryczne), sekretariaty (obsługa

ministrów,  komitetów,  rad,  zespołów),  wydziały  (komórki  organizacyjne  wewnątrz  departamentów i
wydziałów),  a  zatrudnione  osoby  powinny  być  apolitycznymi,  fachowymi  pracownikami,  czemu
słuŜyć  ma  organizacja  korpusu  słuŜby  cywilnej.  Nie  powinny  ich  dotykać  zmiany  polityczne  w
kierownictwie.

SAMORZĄD TERYTORIALNY

ISTOTA SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO

–

ustrój władz lokalnych oparty na

zasadzie dualizmu

– podział zadań pomiędzy samorząd terytorialny a

administrację rządową →

zasada decentralizacji

;

–

samorząd

to wydzielenie z zakresu władzy państwowej pewnej dziedziny spraw i powierzenie ich samodzielnego

rozwiązywania grupie społecznej, której sprawy te przede wszystkim dotyczą, czyli to administracja sprawowana
przez odrębne w stosunku do państwa osoby prawne (korporacje) →

3 cechy samorządu

wyodrębniona grupa społeczna

określona przez prawo, której

członkostwo powstaje z mocy prawa

;

powołany do

wykonywania zadań adm. publ

. w sposób

samodzielny

w formach właściwych

dla adm.;

posiada

własną organizację

zbudowaną wokół

zasady przedstawicielstwa

;

–

formy samorządu

samorząd specjalny

– zawodowy (adwokacki, lekarski), gospodarczy (izby gospodarcze, organizacje

samorządu rzemieślniczego), wyznaniowy, narodowościowy;

samorząd terytorialny

–

gdy wyodrębnienie następuje na zasadzie terytorialnej i polega na powierzeniu

wyłonionym przez mieszkańców danego terenu organom bezpośredniego zarządzania sprawami tego terenu

;

SAMORZĄD TERYTORIALNY

–

samorząd terytorialny (korporacja komunalna) ma

charakter uniwersalny

, tzn. Ŝe dot. całego terytorium państwa i

obejmuje wszystkich jego mieszkańców;

–

samodzielność

(

niezaleŜność od administracji rządowej

) umoŜliwia realizowanie swoich zadań,

znajduje wyraz min w:

wyłączność realizowania określonych zadań

(tzw. zadania własne);

odrębna struktura organizacyjna

;

nadanie osobowości

prawnej

i przyznanie im

prawa własności

lokalnych składników majątku publicznego;

samodzielność budŜetowo-finansowa

;

ograniczenie ingerencji władzy centralnej do nadzoru

;

zapewnienie sądowej ochrony praw i interesów

podmiotów samorządowych;

→

nie ma charakteru absolutnego

, ale ograniczenia mogą być nakładane

tylko w drodze ustawy

i muszą

spełniać wymogi materialne

(TK – nie mogą być nadmierne i muszą być uzasadnione celami i

wartościami konstytucyjnymi; podtrzymał aktualność rozumienia zasady samodzielności na tle Małej
Konstytucji);

–

historia uregulowań dot. samorządu:

okres międzywojenny

–

TAK

;

okres

PRL

–

zastąpiony systemem rad narodowych

, co nie zapewniło samorządności lokalnej;

nowela marcowa z 1990 r.

(oraz inne akty: o samorządzie terytorialnym, o pracownikach samorządowych, o podziale

zadań i kompetencji ...

(tzw. I ustawa kompetencyjna), o referendum gminnym) –

przywrócenie samorządu

terytorialnego tylko na szczeblu gminnym;

prace nad Konstytucją

–

przedmiot licznych kontrowersji

(szczególnie powiaty), w efekcie wprowadzono

jedynie

gminę jako podstawą jednostkę samorządu terytorialnego i ustanowiono na jej rzecz domniemanie

kompetencyjne

w systemie samorządu terytorialnego, a

uregulowania konstytucyjne odnoszą się generalnie do

jednostek samorządu terytorialnego

, więc wprowadzone przez ustawodawcę inne szczeble muszą odpowiadać

wymogom z art. 165-172;

1998 r.

– wprowadzono

trójszczeblowy podział terytorialny i ustanowiono samorząd na wszystkich szczeblach

;

→

uregulowania to ustawy samorządowe, owst, II ustawa kompetencyjna, o referendum lokalnym, ale
wciąŜ brak ustawy o dochodach tych jednostek i co roku jest to regulowane ustawami epizodycznymi;

→

najsilniejsze kontrowersje

– liczba województw (rząd: 12, sejm: 15; skuteczne weto prezydenta

doprowadziło do 16);

→

szczebel województwa ma charakter mieszany

;

–

WOJEWÓDZTWO

tworzone ustawą

(w niej nazwa i terytorium oraz siedziba władz);

ustrój dualistyczny

– jako jednostka samorządu terytorialnego i jako jednostka administracji rządowej, w

związku z tym istnieją

2 piony administracji

–

rządowa i samorządowa

, które odpowiedzialne są za

realizację zadań określonych w ustawie;

wojewoda

–

terenowy organ adm. rząd. i przedstawiciel RM w województwie

, powoływany i

odwoływany przez premiera na wniosek MSWiA, a jego zastępcami są wicewojewodowie powoływani i
odwoływani na wniosek wojewody przez premiera;

→

aparat urzędniczy zorganizowany w

urząd wojewódzki

, który dzieli się na wyspecjalizowane

wydziały

;

→

wojewoda i wicewojewodowie to

polityczne kierownictwo

, a reszta urzędu w. wraz z jego dyrektorem

powinna mieć charakter stały (zasada neutralności i apolityczności);

→

wojewoda wypełnia wszystkie zadania adm. rząd. (

administracja ogólna

), które nie zostały przekazane

do właściwości innych organów (

administracji niezespolonej

);

w systemie samorządu

–

sejmik województwa

, a organami wykonawczymi jest

marszałek oraz zarząd

województwa

, a podlegają im

wojewódzkie samorządowe jednostki organizacyjne

i aparat urzędniczy =

urząd

marszałkowski

;

–

POWIAT

rodzaje

→

składa się z graniczących ze sobą gmin (

powiat ziemski

);

→

obejmuje miasto na prawach powiatu (

powiat grodzki

– z mocy prawa, gdy 100.000 mieszkańców lub

gdy stanowiło siedzibę wojewody przez likwidacją danego województwa, teŜ Warszawa ale w ustawie);

tworzone i określane terytorium

rozporządzeniem RM

;

tylko jako jednostka samorządu terytorialnego

, choć mogą istnieć

organy adm. rząd. niezespolonej

, o ile

stanowi tak ustawa;

organy powiatu

–

rada powiatu

oraz organy wykonawcze –

starosta

i zarząd

powiatu

;

–

GMINA

–

czysto samorządowy charakter

, a organami są:

rada

gminy

, a organem wykonawczym jest

wójt

(gminy wiejskie),

burmistrz lub prezydent

miasta

(gdy miasto liczy ponad 100.000 i nie jest odrębnym

powiatem);

USTRÓJ JEDNOSTEK SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO

–

ORGANY STANOWIĄCE

(

przedstawicielskie

) pochodzące z

wyborów 4-roprzymiotnikowych

, a kadencje ich

wynoszą

4 lata

;

system wyborczy

–

proporcjonalny do powiatów i województw

(

progi

), a

gminy do 20.000

większości

względnej

, a

gminy powyŜej 20.000 proporcjonalny, ale bez progów

;

o waŜności

wyborów (w razie złoŜenia protestów) decydują

sądy okręgowe

uzupełnienie

składu

– wybory uzupełniające lub wstąpienie kolejnego z listy;

skrócenie kadencji

→

odwołanie w

referendum lokalnym

;

→

rozwiązanie

przez Sejm

;

→

niedokonanie wyboru zarządu w wymaganym terminie

;

wybiera ze swego grona przewodniczącego i wiceprzewodniczących

, powołuje

stałe i doraźne komisje

(teŜ osoby niebędące radnymi)

oraz komisję rewizyjną

(do kontroli budŜetu);

do zadań naleŜy w szczególności

→

wybiera i odwołuje

organy wykonawcze

(bez szczebla gminnego);

→

uchwala

budŜet

, rozpatruje sprawozdanie z jego wykonania i podejmuje uchwałę ws. absolutorium;

→

uchwala

miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego i programy gospodarcze

;

→

uchwały

w sprawie

podatków i opłat

(w granicach określonych w ustawach);

→

uchwały

najwaŜniejszych sprawach majątkowych

;

→

kontroluje

działalność zarządu i samorządowych jednostek organizacyjnych;

→

uchwala statut

(wewnętrzna organizacja i tryb pracy organów);

→

wydaje przepisy lokalne

(

akty prawa miejscowego

);

–

ORGANY WYKONAWCZE

→ wykonuje uchwały rady/sejmiku i realizuje zadania swojej jednostki samorządu,

określone w przepisach, w tym

przygotowuje projekty uchwał

wykonuje budŜet

i inne uchwały

gospodaruje

mieniem komunalnym

zatrudnia i zwalnia kierowników lokalnych jednostek organizacyjnych

wykonuje zadania

zlecone

, moŜe wydawać

lokalne przepisy prawne, w tym porządkowe

, a

w ramach gmin moŜe

tworzyć jednostki

pomocnicze

(sołectwa – zebranie wiejskie i sołtys, dzielnice i osiedla)

województwa i powiaty

–

wybierany marszałek/starosta bezwzględna większością przez radę/sejmik

, a

następnie

na jego wniosek pozostali członkowie zarządu

w terminie

3 miesięcy

→

inaczej rozwiązanie

rady/sejmiku z mocy prawa

;

→

zarząd i jego przewodniczący

ponoszą odpowiedzialność

przed radą/sejmikiem

raz w roku

rada wypowiada się w przedmiocie udzielenia absolutorium, w razie jego nie udzielenia ma

14 dni na podjęcie decyzji o odwołaniu zarządu;

w kaŜdym momencie

mogą ich odwołać, ale konieczne 3/5 za,

gmina

–

wójt

(

burmistrz, prezydent miasta

)

wybierani w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich

i w

głosowaniu tajnym

(

większość bezwzględna za

), a ich

kadencja połączona z kadencją rad gmin

, a

rada nie

moŜe

go odwołać

, a

jedyna forma odwołania to referendum gminne, moŜliwe w 3 przypadkach

→

w razie odmowy udzielenia absolutorium

nie wcześniej niŜ 14 dni od odmowy

rada podejmuje uchwałę

przeprowadzeniu referendum (bezwzględna większość);

→

z innego powodu niŜ absolutorium

, w w/w procedurze, ale konieczne ¾ ustawowego składu za;

→

z inicjatywy mieszkańców

wg zasad ogólnych;

ZAKRES DZIAŁANIA I ZADANIA JEDNOSTEK SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO

–

zakres działań samorządu

→ w Konstytucja wytyczna, by była to

istotna część zadań publicznych

oraz

ustanowienie

domniemania kompetencyjnego na rzecz samorządu terytorialnego

→ waŜne

2 płaszczyzny

rozdział zadań

między

samorząd a administrację rządową

;

rozdział zadań

pomiędzy poszczególnymi jednostkami samorządu terytorialnego

;

–

zadania z zakresu administracji publicznej dzielą się na:

zadania zastrzeŜone

– w całości pozostawione organom adm. rząd.;

zadania wykonywane przez samorząd terytorialny

;

→

zadania własne

→

to zadania przynaleŜne samorządowi (aspekt przedmiotowy) i przez niego

wykonywane (aspekt podmiotowy)

. Wykonywane

we własnym imieniu i na własną

odpowiedzialność

kontrola

dokonywana przez organy rządowe ograniczona do

kryterium legalności

finansowane ze środków własnych i subwencji

. Wg Konstytucji są to

zadania publiczne słuŜące

zaspokajaniu potrzeb wspólnoty samorządowej

, a dopiero ustawy samorządowe doprecyzowują ich

zakres, podając przykładowe katalogi, np. w usg moŜna podzielić je na 4 grupy:

•

infrastruktura techniczna (drogi, wodociągi, komunikacja publiczna);

•

infrastruktura społeczna (szkolnictwo podstawowe, ochrona zdrowia, opieka społeczna);

•

porządek i bezpieczeństwo publiczne (ochrona przeciwpoŜarowa, sanitarna);

•

ład przestrzenny i ekologiczny (gospodarka terenowa i ochrona środowiska);

to tylko wyliczenie przykładowe

, a

dokładnego rozdziału zadań

pomiędzy gminy a rząd

dokonała I

ustawa kompetencyjna

, a pomiędzy województwo i powiat a rząd

II ustawa kompetencyjna

;

Konstytucja nakazuje, by

kaŜda ustawowa zmiana kompetencji i zadań pociągała za sobą

zmiany w zakresie podziału dochodów publicznych

;

→

zadania zlecone

→

to zadania przynaleŜne administracji rządowej, ale wykonywane przez

samorząd i poddane innym rygorom prawnym

sposób określenia zadań zleconych

– zakres wyznaczony przez ustawy kompetencyjne, ale moŜliwe

teŜ zawieranie porozumień między samorządem a adm. rząd., choć Konstytucja pozwala na to, tylko
jeŜeli wynika to z uzasadnionych potrzeb państwa;

sposób finansowania

– samorząd musi otrzymać środki na realizację zadania;

określenie środków nadzoru i weryfikacji aktów i decyzji adm.

podjętych w ramach tych zadań;

–

rozdział pomiędzy jednostkami samorządowymi

→ najwaŜniejsze znaczenie ma

art. 164

stanowiący, iŜ gmina

jest

podstawową jednostką samorządu terytorialnego

i dający jej

domniemanie kompetencyjne

, więc

utworzenie województw i powiatów uszczupliło zadania i kompetencje adm. rządowej, a nie odebrało je gminom;

–

samorząd realizuje swoje zadania

w formach właściwych dla administracji

, ale zaspokajanie potrzeb

mieszkańców musi być wykonywane

równieŜ przy pomocy innych instrumentów niŜ adm.

→ rozróŜnienie na

sferę:

sfera cywilnoprawna

– istnienie jednostki samorządu w tej sferze wynika przede wszystkim z przyznania jej

osobowości prawnej

uprawnień właścicielskich i majątkowych

, dlatego jednostka występuje jako podmiot

prawa cywilnego i działa na zasadach prawa cywilnego (zasada

swobody dysponowania majątkiem

ochrony

prawnej poprzez sądy powszechne

);

sfera administracyjnoprawna

–

gdy wykonuje zadania własne lub zlecone

, takŜe tutaj przysługuje jej cecha

samodzielności

ochrony sądowej sądów administracyjnych

;

–

system finansowy samorządu

→ podstawą gospodarki finansowej jest budŜet, a Konstytucja wyróŜnia 3 rodzaje

dochodów samorządów:

dochody własne

–

gdy ustawa przyznaje samorządowi prawo ich pobierania

, są to: podatki, opłaty lokalne,

dochody z majątku samorządowego, dochody z samoopodatkowania → swoboda dysponowania nimi;

subwencje

–

środki przekazane z budŜetu centralnego i funduszy pozabudŜetowych

, a mechanizm ich

wyliczania i rozdzielania jest jasny i jednostka wie ile jej się naleŜy, np. dla gmin

subwencja ogólna

, w ramach

której najwięcej dostaje na oświatę;

dotacje

–

środki przekazane z budŜetu centralnego i funduszy pozabudŜetowych na zadania zlecone oraz

(duŜy

stopień uznawalności)

na inne cele

i mogą być zuŜywane tylko na cele, na które zostały przyznane;

–

gwarancją konstytucyjną jest zapewnienie samorządowi odpowiednich dochodów:

gwarancja formalna

– źródła dochodów ustalane w

ustawie

, a wg TK regulacje dot. źródeł finansowania

muszą odpowiadać wymogom

przyzwoitej legislacji

, czyli nie mogą mieć działania wstecznego i muszą mieć

odpowiednie vacatio legis;

gwarancja materialna

→

nakaz, by

udział w dochodach

odpowiadał zakresowi przyznanych zadań

(bogate orzecznictwo TK

w tej sprawie, szczególnie dot. gmin);

→

nakaz dokonywania

zmian w podziale dochodów publicznych

wraz z dokonywaniem zmian w

zadaniach samorządu;

→

prawo do

ustalania

wysokości podatków i opłat lokalnych

, w zakresie określonym ustawą;

NADZÓR NAD DZIAŁALNOŚCIĄ SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO

–

wyłączenie zasady hierarchicznego podporządkowania

w stosunku do samorządu terytorialnego, a zastąpienie

jej

procedurami nadzorczymi

;

–

nadzór to szczególna relacja pomiędzy podmiotami w adm. publ., w ramach której:

organ nadzorujący ma pewne

środki władczego oddziaływania na postępowanie i sytuację

organu

nadzorowanego;

środki te są określone przez prawo

i mogą być

stosowane tylko w zakresie przez prawo przewidzianym

;

stosowanie tych środków

nie moŜe prowadzić do wyręczania

organu nadzorowanego w jego działalności;

→

czyli

nadzór to przyznanie organowi nadzorowanemu ścisłej sumy środków oddziaływania na organ

nadzorowany, przy jednoczesnym pozostawieniu organowi nadzorowanemu moŜliwości samodzielnego
działania

;

→

typowe środki nadzoru

(weryfikacyjne i represyjne) to: kontrola, wyraŜanie opinii czy zgody na pewne

akty/działania, uchylenie decyzji/aktów, rozwiązanie organu czy zawieszenie jego członków;

–

wg Konstytucji

cała działalność

samorządu poddana jest nadzorowi, ale

tylko z punktu widzenia

legalności

, a

nie celowości, gospodarności i rzetelności i

nie ma znaczenia czy chodzi o

zadania własne czy zlecone

;

–

organy nadzorcze to organy adm. rząd.

, ale

nie ma powiązania pomiędzy jednostkami samorządu róŜnych

szczebli

(głównie ze względu na określenie gminy jako podstawowej jednostki samorządu) →

premier

wojewodowie

, a w zakresie spraw finansowych przez

regionalne izby obrachunkowe

;

–

NAJWAśNIEJSZYCH ŚRODKÓW NADZORU

zalicza się:

prawo Ŝądania informacji

i sprawozdań

oraz

prawo wizytowania

;

stwierdzenie niewaŜności uchwały

, w razie niegodności z prawem jest niewaŜna z mocy prawa, a organ

nadzorujący jedynie to stwierdza (odwołanie do sądu adm.);

wstrzymanie wykonania uchwały

w momencie stwierdzenia jej niewaŜności;

zawieszenie organów

i ustanowienie

zarządu komisarycznego

na okres do 2 lat/do wyborów, tylko przez

premiera w tylko w razie nierokującego nadziei na szybką poprawę i przedłuŜającego sie braku skuteczności w
wykonywaniu zadań publicznych;

rozwiązanie zarządu

w razie powtarzającego się naruszania Konstytucji i ustaw przez wojewodę (powiat) lub

premiera (województwo i gmina);

–

wszystkie środki nadzoru podlegają

zaskarŜeniu do sądów adm.

tylko pod zarzutem niezgodności z prawem;

–

inne specyficzne środki oddziaływania, niebędące środkami nadzoru:

jest

rozwiązanie rady/sejmiku przez Sejm

na wniosek premiera w razie, gdy raŜąco narusza Konstytucję i

ustawy → wg TK nie jest to środek nadzorczy sensu stricto, a jedynie środek represyjny i dyscyplinujący, więc nie
przysługuje odwołanie do sąd. adm.;

indywidualna skarga

na uchwałę wnoszona przez kaŜdego, kogo interes prawny lub uprawnienie zostały

naruszone tą uchwałą; analogicznie na bezczynność;

instancyjna kontrola decyzji indywidualnych w sprawach z zakresu adm. publ.

– stosuje się kpa, wg

którego II inst. jest wojewoda (sprawy zlecone) lub samorządowe kolegium odwoławcze (sprawy własne), a od
decyzji ostatecznej przysługuje skarga do sądu administracyjnego;

FINANSE PUBLICZNE, RADIOFONIA I TELEWIZJA, KONTROLA PAŃSTWOWA

w ramach władzy wykonawczej nie moŜe dochodzić do

zbyt duŜej koncentracji władzy w rękach rządu

(min. z

powodu bliskości pewnych sfer do praw i wolności człowieka), a dodatkowo pewne dziedziny muszą być

zorganizowane i zarządzane w specyficzny sposób

, do czego potrzebna jest pewna sfera niezaleŜności od rządu

tych struktur, a efektem tego jest bliŜszy związek z parlamentem → w Konstytucji z 1997 r. wyodrębniono
takie

3 dziedziny

finanse publiczne

(NBP),

radiofonia i telewizja

(KRRiTV),

kontrola państwowa

(NIK);

FINANSE PUBLICZNE

Główne kompetencje w zakresie finansów publicznych naleŜą

do RM

(uchwala projekt budŜetu, chroni interesy

SP, inicjatywa ustaw o zaciąganiu długu publicznego i o udzielaniu gwarancji finansowych przez państwo) oraz

do MF

(właściwy w sprawach realizacji dochodów z podatków i opłat, koordynowanie i organizowanie współpracy finansowej,
kredytowej, płatniczej z zagranicą itd. – ustawa o działach), ale

w Konstytucji są 3 mechanizmy ograniczające

swobodę RM w tym zakresie

–

ZASADA WYŁĄCZNOŚCI USTAWY

dla normowania spraw związanych z finansami publicznymi

choć wynika z zasad ogólnych z art. 87 i 93, to podkreślono to w rozdziale Finanse Publiczne w:

→

art. 216

→ porządek i ramy publicznej gospodarki finansowej

– sposób gromadzenia i wydatkowania

środków finansowych na cele publiczne; rozporządzanie nieruchomościami, udziałami, akcjami i
papierami wartościowymi przez SP, NBP i inne państwowe osoby prawne; ustanowienie monopoli; zasady
i tryb udzielania poŜyczek i gwarancji finansowych; sposób obliczania długu publicznego i PKB;

→

art. 217

→ system podatków i opłat

– nakładanie podatków, innych danin publicznych, określanie

przedmiotów, podmiotów opodatkowania, stawek podatkowych, ulg i umorzeń;

→

art. 218

→ organizacja SP i sposób zarządzania majątkiem SP

;

→

art. 219 ust. 2

→ unormowanie prawa budŜetowego

– zasady, tryb opracowania projektu, stopień jego

szczegółowości, wymagania jakim powinien odpowiadać, zasady i tryb jego wykonywania (ustawa o
finansach publicznych);

2 zasady merytoryczne dot. finansów publicznych

→

art. 216 ust. 5

→ zakaz zaciągania poŜyczek czy udzielania gwarancji i poręczeń

, które

doprowadziłyby dług publiczny do przekroczenia

3/5 wartości rocznego PKB

;

→

art. 220 ust. 2

→

ustawa budŜetowa nie moŜe przewidywać

pokrycia deficytu budŜetowego

przez

zaciąganie zobowiązań

w NBP

;

–

ODRĘBNY TRYB UCHWALANIA BUDśETU I JEGO KONTROLI

– choć w znacznej mierze jest to sfera władzy

wykonawczej,

powszechnie przyjęte jest, iŜ naleŜy to do kompetencji parlamentu

;

budŜet składa się z 2 części

→

tekst

– prawne ramy budŜetu;

→

załącznik

– tabele i specyfikacje dochodów i wydatków poszczególnych organów na konkretne cele;

problem dopuszczalności obładowania ustawy budŜetowej

(zawierania w niej treści nie dot. dochodów i

wydatków oraz bezpośredniego uregulowania sposobu ich realizacji) → na bazie Małej Konstytucji TK uznał,
iŜ jest to niedopuszczalne, gdyŜ była tam definicja ustawy budŜetowej jako określenie dochodów i wydatków
państwa. Obecnie brak takiego sformułowania, więc albo TK wyczyta taką definicję z ogólnego pojęcia „ustawa
budŜetowa” albo zmiana sformułowań zostanie uznana jako dopuszczenie teŜ innych kwestii;

brak bezwzględnego nakazu zrównowaŜenia budŜetu

(zbilansowanie przychodów i wydatków), ze

względu na nierealność i nieŜyciowość takiego ograniczenia, ale naleŜy pamiętać o uwarunkowaniach
zewnętrznych, a dodatkowo Sejm nie moŜe zwiększyć deficytu przewidzianego przez RM;

zasada jednoroczności budŜetu

(art. 219 ust. 1), a gdy jest to niemoŜliwe dopuszczalne są ustawy o

prowizorium budŜetowym

(art. 219 ust. 3), ale póki któraś z nich nie zostanie uchwalona rząd prowadzi

politykę finansową w nowym roku

na bazie przedłoŜonego projektu

(art. 219 ust. 4);

–

SAMODZIELNA POZYCJA KONSTYTUCYJNA

NBP

JAKO CENTRALNEGO BANKU PAŃSTWA

zadania

art. 227 ust. 1

wyłączne prawo emisji pieniądza oraz ustalania i realizowania polityki pienięŜnej

, a w

uNBP podstawowym celem jest

utrzymanie stabilnego poziomu cen przy jednoczesnym wspieraniu polityki

gospodarczej rządu, o ile nie ogranicza to podstawowego celu

→ wskazanie kryteriów podczas ew. konfliktów

NBP-rząd;

→

inne zadania:

gospodaruje rezerwami dewizowymi, prowadzi bankową obsługę budŜetu państwa,

reguluje płynność banków oraz ich refinansowanie, gromadzi rezerwy obowiązkowe banków, sporządza
bilanse płatnicze oraz naleŜności i zobowiązań państwa → współdziała z Sejmem, RM i MF;

organy:

→

prezes NBP

–

powoływany

przez sejm na wniosek prezydenta (bez kontrasygnaty) na 6 lat, moŜliwa 1

reelekcja.

Wymóg apolityczności

(partia, związek zawodowy czy działalności publiczna nie dająca się

pogodzić z godnością urzędu);

Odwołanie

– niemoŜliwe, chyba, Ŝe zrzeknie się, nie wypełnia

obowiązków na skutek długotrwałej choroby, skazany przez sąd za przestępstwo lub przez TS;

Przewodniczy

RPP, zarządowi NBP, Komisji Nadzoru Bankowego;

→

zarząd NBP

–

skład

prezes, 2 wiceprezesów i 4-6 członków (powoływani przez Prezydenta na wniosek

prezesa NBP + kontrasygnata).

Zadania

szereg zadań związanych z funkcjonowaniem NBP;

→

Rada Polityki PienięŜnej

–

osoby wyróŜniające się wiedzą z zakresu finansów publicznych na 6 lat

(

powołanie

po 3 przez Sejm, Senat, Prezydent bez kontrasygnaty

nie ma moŜliwości odwołania

), a

przewodniczy prezes NBP.

Zadania:

coroczne

ustalanie załoŜeń polityki pienięŜnej

i przedkładanie ich do

wiadomości Sejmowi wraz z projektem budŜetu, składanie na 5 miesięcy przed końcem roku

sprawozdanie z wykonania tych załoŜeń

;

RADIOFONIA I TELEWIZJA

–

media elektroniczne

–

odrębności

w stosunku do innych środków masowego przekazu:

z uwagi na wymagania techniczne i konieczność zachowania „porządku w eterze”

przekaz radiowy i telewizyjny

musi być poddany

ścisłym regułom dot. częstotliwości i zasięgu

nadawania

;

w znacznie

większym stopniu oddziaływuje na odbiorcę

niŜ słowo drukowane

;

wymaga

duŜych środków finansowych

, co ogranicza liczbę potencjalnych nadawców;

–

po 1989 r. wiele sporów o kształt radiofonii i telewizji, głównie z powodu uwarunkowań historycznych z okresu
PRL, kiedy to telewizja i radio były pod całkowitym monopolem państwa i wykorzystywane do doraźnych celów
politycznych. W 1992 r. ustawa o radiofonii i telewizji i zmiany w uregulowaniach konstytucyjnych i oparcie
nowego kształtu RiTV na

4 zasadach

zniesienie cenzury

(art. 54 ust. 1);

demonopolizacja

– moŜliwość powstawania nadawców komercyjnych, ale pod warunkiem uzyskania koncesji;

zmiana charakteru stacji państwowych

– przekształcanie w nadawców publicznych, organizacyjnie i

politycznie odseparowanych od rządu;

utworzenie organu konstytucyjnego KRRiTV

;

RAJOWA

ADA

ADIOFONII I

ELEWIZJI

–

organ konstytucyjny poza schematem trójpodziału władz, pomiędzy legislatywą a egzekutywą

;

–

skład:

(

sejm

(

senat

(

prezydent

) spośród

osób wyróŜniających się wiedzą i doświadczeniem

w zakresie

środków masowego przekazu

na 6 lat

, ale

co 2 lata powoływana 1/3 składu

bez moŜliwości reelekcji

nie moŜe być posłem, senatorem

, naleŜeć do

partii i związku zawodowego

, ani

prowadzić działalności nie

dającej się pogodzić z godnością urzędu

;

odwołanie

poszczególnych członków tylko gdy:

→

zrzeknie

się urzędu;

→

choroba trwałe

uniemoŜliwiająca sprawowanie funkcji;

→

prawomocny wyrok karny za umyślne

;

→

naruszenie przepisów ustawy stwierdzone przez TS

;

odwołanie całej rady

gdy sejm i senat odrzuci

sprawozdanie z rocznej działalności

, a prezydent potwierdzi

wygaśnięcie kadencji (

bezczynność nie wymaga kontrasygnaty

);

przewodniczący

–

powoływany przez radę

spośród swojego grona, a

odwołanie tylko przez radę

większością

2/3 → uchwała TK – przewodniczący

jest zarazem jednoosobowym organem władzy państwowej

i w

tym charakterze wydaje min. decyzje adm.;

zadania rady

→

art. 213 ust. 1

–

stoi na straŜy wolności słowa, praw do informacji oraz interesu publicznego

w radiofonii i telewizji

, a w uRT

obowiązek ochrony samodzielności nadawców oraz otwartego i

pluralistycznego charakteru RiTV

;

kompetencje rady to w szczególności:

→

projektowanie w porozumieniu z premierem

kierunków polityki państwa w dziedzinie RiTV

;

→

powoływanie

składu rad nadzorczych

w spółkach publicznych RiTV;

→

udzielanie i cofanie

koncesji

;

→

sprawowanie

kontroli

działalności nadawców (TK – to nie moŜe być cenzura prewencyjna);

→

określanie w granicach upowaŜnienia ustawowego

warunków prowadzenia działalności

przez

nadawców;

→

określanie

opłat abonamentowych

;

moŜe wydawać

rozporządzenia

(art. 213 ust. 2), a w sprawach indywidualnych

uchwały

;

UBLICZNA

ADIOFONIA I

ELEWIZJA

–

działa w formie

jednoosobowych spółek SP

→ Telewizja Polska SA (w skład teŜ rozgłośnie regionalne), Polskie

Radio SA, na szczeblu regionalny rozgłośnie radiofonii regionalnej;

–

do organizacji i działalności stosuje się odpowiednio

przepisy KSH, chyba Ŝe uRT stanowi inaczej

→

odrębności w powoływaniu władz i w strukturze związane z tym, iŜ

MSP (jako walne zgromadzenie spółki)

decydowałby o ich obsadzie, co przekreśliłoby ich niezaleŜność, dlatego

rady nadzorcze powoływane przez

KRRiTV

, z wyjątkiem

jednego członka powoływanego przez MSP

, a potem nie moŜliwe jest ich odwołanie w

czasie

3-letniej kadencji

→

wg TK zasada niezaleŜności nakazuje stabilizację składu rad nadzorczych

;

–

zarząd

powoływany

przez radę nadzorczą

(2/3 za przy ¾ obecnych)

na 4 lata

i zajmuje się bieŜącą działalnością

spółki w zakresie organizacyjnym i programowym;

–

rada programowa

– istnieje w kaŜdej z tych spółek, zajmuje się kwestiami programowymi (

tylko ocena, bez

moŜliwości decyzyjnych

), a składa się z

15 osób powoływanych przez KRRiTV

, o

składzie politycznym

(10

reprezentuje ugrupowania);

IEZALEśNOŚĆ

ROGRAMOWA

–

nie jest wartością absolutną

, a uRT nakłada na nadawców

szereg obowiązków

negatywnych

– zakaz rozpowszechniania pewnych treści (sprzeczne z prawem, z polską racją stanu, z

moralnością publiczną) – formuły ogólne, ale częściowo doprecyzowane min. w art. 31 ust. 3 K. i art. 10 ust. 2
EKPCz;

pozytywnych

–

wymóg poszanowania uczuć religijnych, respektowanie chrześcijańskiego systemu wartości

(potwierdzone przez TK),

ale teŜ

określenie minimalnego udziału audycji krajowych i europejskich, sposób

wyodrębnienia reklam i ich proporcje w programie, oznaczenie audycji sponsorowanych, ograniczenie godzin
emisji programów mogących zaszkodzić rozwojowi dzieci i młodzieŜy;

szerszy katalog obowiązków nadawców publicznych

– muszą zapewniać

wewnętrzny pluralizm

odróŜnieniu od nadawców prywatnych, w szczególności:

→

rzetelnie ukazywać

róŜnorodność wydarzeń w kraju i zagranicą

;

→

sprzyjać

swobodnemu kształtowaniu się poglądów i opinii

publicznej;

→

umoŜliwiać

obywatelom i ich organizacjom

uczestnictwo w Ŝyciu publicznym

;

→

słuŜyć umacnianiu rodziny

i kształtowaniu

postaw prozdrowotnych

oraz

zwalczaniu patologii

społecznych;

→

uwzględniać potrzeby

mniejszości narodowych i grup etnicznych

;

→

TEś:

umoŜliwianie naczelnym organom państwa wyjaśnienia i

prezentacji swojej polityki

; stwarzanie

partiom, związkom zawodowym i pracodawców

moŜliwości przedstawienia stanowiska; odrębne zasady w

kampanii wyborczej

;

–

nad przestrzeganiem powyŜszych obowiązków czuwa KRRiTV

– moŜe nakładać

kary pienięŜne

cofać lub

odmawiać udzielenia koncesji

→

kontrola w NSA

;

do działalności radia i TV mają zastosowanie

teŜ przepisy kc i kk

, głównie dot. ochrony dóbr osobistych;

KONTROLA PAŃSTWOWA

–

ISTOTA DZIAŁANIA ORGANÓW KONTROLI PAŃSTWOWEJ

ORGANIZACYJNA ODRĘBNOŚĆ I NIEZALEśNOŚĆ STRUKTUR RZĄDOWYCH

;

WYSPECJALIZOWANIE FACHOWE

;

ZORIENTOWANIE DZIAŁALNOŚCI NA KONTROLĘ

SENSU STRICTO

TZN

USTALENIE STANU FAKTYCZNE

BEZ MOśLIWOŚCI KORYGOWANIA NIEPRAWIDŁOWOŚCI

;

–

HISTORIA INSTYTUCJI

konstytucja marcowa

NIK powołany do kontroli całej adm. państwowej w zakresie

finansowym, przedkładał sprawozdanie Sejmowi w przedmiocie udzielenia absolutorium, ale prezesa powoływał
prezydent na wniosek premiera

konstytucja kwietniowa

NIK podporządkowany prezydentowi, zadania te

same

Mała Konstytucja z 1947 r.:

NIK powiązany z Sejmem

konstytucja lipcowa:

zniosła NIK,

utworzono Ministerstwo Kontroli Państwowej

koniec 1957:

w wyniku polskiego października utworzono NIK

powiązany z sejmem

1976 r.:

prezes NIK członkiem RM, a NIK podległy RM

1980 r.: ustawa o NIK

powróciła w znacznej mierze do tradycyjnej pozycji NIK

1994 r. ustawa o NIK:

charakter porządkujący i

dostosowujący;

–

POZYCJA USTROJOWA

NIK

– naczelny organ kontroli państwowej (art. 202)

→

specyfika NIK polega na:

(1)

oddzieleniu od struktur rządowych

, oraz na

(2)

podległości Sejmowi

;

podległość

– „

ograniczone zwierzchnictwo

” → uprawnienia personalne (prezes powoływany przez Sejm za

zgodą Senatu na 6 lat, 1 reelekcja); Marszałek nadaje statut NIK, poddanie działalności izby potrzebom
efektywnego sprawowania kontroli sejmowej;

–

ORGANIZACJA I STRUKTURA

NIK

–

organ kolegialny

, ale o

wyeksponowanym stanowisku

prezesa

;

prezes NIK

– powoływany

przez Sejm

(bezwzględną większością przy ½ obecnych, wniosek Marszałka Sejmu

lub 35 posłów)

za zgodą Senatu

(ma na to 30 dni);

→

kadencja

–

6 lat

, 1 reelekcja, ale pełni obowiązki do czasu powołania następcy;

→

apolityczność

nie moŜe zajmować Ŝadnego stanowiska (wyjątek: profesor szkoły wyŜszej), ani

wykonywać innych zajęć zawodowych, naleŜeć do partii, związków czy prowadzić działalności niedającej
się pogodzić z godnością urzędu;

→

odwołanie

tylko gdy

zrzeknie się stanowiska, choroba powodująca trwałą niezdolność do pełnienia

obowiązków, prawomocny wyrok TS za przestępstwo;

wiceprezesi NIK

–

powoływani przez Marszałka Sejmu na wniosek prezesa NIK

;

Kolegium NIK

–

tworzą prezes i wiceprezesi oraz 14 członków

(powoływani przez Marszałka Sejmu na

wniosek prezesa NIK – 7 przedstawiciele nauk prawnych i ekonomicznych; 7 – wyŜsi rangą pracownicy NIK);

→

kadencja

–

3 lata

;

→

odwołanie

tylko w ustawowo wskazanych przypadkach, a osoby te w wykonywaniu swych obowiązków

są niezawisłe (choć ma ona charakter względny, gdyŜ część z nich jest pracownikami NIK);

→

szeroki zakres działania

– zatwierdza, uchwala lub opiniuje większość istotnych aktów NIK;

aparat urzędniczy

–

departamenty

na szczeblu centralnym i

delegatury

na szczeblu terenowym, oraz

kilkanaście delegatur na szczeblu ponadwojewódzkim;

statut prawny urzędników

wykonujących czynności kontrolne lub nadzorującym ich wykonanie przysługuje

immunitet

–

za swoje czynności słuŜbowe nie moŜna bez zgody Kolegium NIK

;

–

ZAKRES KONTROLNYCH KOMPETENCJI

NIK

kontrola działalności

organów adm. rząd., NBP, państwowych osób prawnych i innych państwowych

jednostek

organizacyjnych

z punktu wiedzenia

legalności, gospodarności, celowości, rzetelności

;

→

teŜ

Kancelarię Prezydenta, Sejmu i Senatu, TK, RPO, KRRiTV, SN i NSA oraz GIODO

w zakresie

wykonywania budŜetu oraz gospodarki finansowej i majątkowej

, a

na zlecenie Sejmu

w stosunku do

Kancelarii Prezydenta, Kancelarię Sejmu i Senatu, GIODO oraz KRRiTV teŜ w innych aspektach

;

→

poza zakresem kontroli jest właściwa działalność instytucji innych niŜ RM i podległe mu jednostki;

kontrola działalności

organów samorządu terytorialnego, komunalnych osób prawnych i innych

komunalnych jednostek organizacyjnych

z punktu widzenia

legalności, gospodarności i rzetelności

;

kontrola działalności

innych jednostek organizacyjnych i podmiotów gospodarczych

w zakresie

wykorzystywanych przez nie środków/majątku publicznego

punktu widzenia legalności

;

→

uprawnienia pracowników NIK

w ramach dokonywanej kontroli:

prawo swobodnego wstępu

do lokali,

dostępu

do dokumentów

, przeprowadzania

oględzin

, wzywania i przesłuchiwania

świadków

Ŝądania

wyjaśnień

, a

kierownicy kontrolowanej jednostki mają obowiązek im pomagać

;

→

wyniki kontroli

ujmowane są w

protokole kontroli

(uNIK – procedura kwestionowania i weryfikacji), a

ani kontrolerzy ani NIK nie moŜe podejmować decyzji za kontrolowaną jednostkę, a adresat wystąpienia
pokontrolnego (stan rzeczy, wnioski i uwagi)

musi poinformować NIK o sposobie wykorzystania uwag

wykonania wniosków.

NIK moŜe zawiadomić organy ścigania

w razie wykrycia przestępstwa lub

wykroczenia, a takŜe wskazać potrzebę wszczęcia postępowania dyscyplinarnego lub zwolnienia ze
stanowiska;

–

OBOWIĄZKI

NIK

WOBEC

EJMU

podległość ograniczona

ze względu na

ograniczone moŜliwości odwołania

róŜną długość kadencji

Sejmu i prezesa NIK;

obowiązek regularnego dostarczania pewnych materiałów:

→

corocznie analiza wykonania budŜetu

oraz załoŜeń polityki państwa oraz opinia w przedmiocie

udzielenia

absolutorium dla RM

;

→

corocznie sprawozdanie ze swojej działalności

(podawane do publicznej wiadomości);

→

obowiązek podejmowania i przeprowadzania

kontroli na zlecenie Sejmu lub jego organów

(praktyka –

uzgadnianie okresowych planów pracy, ale zawsze moŜliwe jest przeprowadzenie kontroli doraźnej;
przedstawiciele NIK uczestniczą w posiedzeniach komisji sejmowych);

→

przedstawia wyniki innych waŜniejszych kontroli

;

→

przedstawia wnioski w sprawie rozpatrzenia przez Sejm określonych problemów

;

→

przedstawia wystąpienia zawierające zarzuty wynikające z kontroli

, dot. członków RM,

kierowników urzędów centralnych i prezesa NBP;

→

prezydent i premier mogą zwrócić się z wnioskiem o przeprowadzenie kontroli

, a NIK nie ma

obowiązku ich podjąć, ale jak juŜ podejmie, to musi przedstawić ich wyniki tym podmiotom; musi równieŜ
przekazywać im wyniki waŜniejszych kontroli;

WŁADZA SĄDOWNICZA. SĄDY.

WPROWADZENIE

–

2 niezaleŜne segmenty władzy sądowniczej to sądy

(powiązany wzajemnie system sądownictwa)

i trybunały

niezaleŜne od siebie trybunały) →

cechy wspólne

tych 2 segmentów:

zasada niezawisłości sędziowskiej

;

oparcie działalności na prawie

;

zadanie rozstrzygania prawnych spraw i sporów

powstających w procesie stosowania/stanowienia prawa;

oparcie ich funkcjonowania na

sformalizowanych procedurach

, akcentujących

zasadę kontradyktoryjności

;

–

funkcje władzy sądowniczej

apolityczny czynnik równowagi

;

apolityczny gwarant wolności i praw człowieka

;

–

sprawowanie wymiaru sprawiedliwości powierzone tylko sądom

(SN, powszechne administracyjne i

wojskowe)

wymiar sprawiedliwości

to działalność państwa polegająca na wiąŜącym rozstrzyganiu sporów o

prawo (sądzenie), w których przynajmniej jedną stroną jest jednostka, albo podmiot podobny

→

monopol sądów

na sprawowanie wymiaru sprawiedliwości

nie oznacza, Ŝe nie mogą istnieć pozasądowe instytucje

załatwiania spraw

i sporów,

ale zawsze sądy muszą mieć pozycję nadrzędną

, by móc zweryfikować ich legalność;

STRUKTURA SĄDÓW

katalog

rodzajów sądów w art. 175 jest zamknięty – SN, sądy powszechne, sądy administracyjne i sądy

wojskowe

, a sądy wyjątkowe i tryb doraźny dopuszczalny jest tylko w stanie wojny;

ĄDY

OWSZECHNE

–

właściwość generalna

– ustanowienie domniemania kompetencyjnego we wszystkich sprawach (art. 177);

–

brak w Konstytucji określenia struktury sądów

, prócz

nakazu dwuinstancyjności

postępowania, ale Prawo o

ustroju sądów powszechnych (usp) ustanawia

trójszczeblowy charakter sądów

–

SĄDY REJONOWE

– tworzony dla jednej lub kilku gmin, teŜ dla jej części (np. Warszawa), i jest

sądem I inst.

dla

spraw karnych i cywilnych (

domniemanie kompetencyjne

). W jego ramach moŜna tworzyć wyspecjalizowane

wydziały

(

nazywane potocznie „sądami”

sądy rodzinne;

sądy pracy;

sądy gospodarcze;

sądy grodzkie;

–

SĄDY OKRĘGOWE

– jako II inst. dla sądów rejonowych i jako I inst. dla spraw powaŜniejszych i skomplikowanych,

wskazanych przez ustawę. Tworzy się w nim wydziały → cywilny, karny, penitencjarny, pracy, ubezpieczeń
społecznych, gospodarczy, a w Wawie – Sąd Antymonopolowy;

–

SĄDY APELACYJNE

(obecnie 10) – dla obszaru kilku okręgów sądowych. Jako II instancja od sądów okręgowych.

Tworzy się wydziały cywilny, karny, pracy i ubezpieczeń społecznych, a w Wawie – Lustracyjny;

–

na szczycie

tej struktury

(choć

nie jest sądem powszechnym

);

–

podział terytorialny sądowy

nie pokrywa się

podstawowym podziałem terytorialnym;

–

organy sądów powszechnych

to:

prezes

– administruje sądem i reprezentuje go na zewnątrz, ma zwierzchnictwo nad sądami niŜszymi.

Powoływany (na 6/4 s. rej) przez MS po zasięgnięciu opinii zgromadzenie ogólnego (s. rej. kolegium), która nie
ma charakteru wiąŜącego, ale mogą uchwalić sprzeciw, który moŜe być obalony tylko pozytywną opinią KRS.
Odwoływany w wyjątkowych sytuacjach;

zgromadzenie ogólne

– składa się z wszystkich sędziów danego sądu (w s. okręg. teŜ przedstawiciele s. rej.),

zajmuje się min. przedstawianiem KRS kandydatów na sędziów, opiniowanie kandydatury prezesa, wybór
kolegium, wysłuchiwanie informacji prezesa i kolegium;

kolegium

– od 4-9 sędziów, ustala min. podział czynności i zasady przydzielania spraw, wyraŜa opinie w

sprawach personalnych;

–

zwierzchni nadzór na administracyjną działalnością sądów sprawuje MS

→ nie moŜe wkraczać w kwestie

objęte niezawisłością, ale moŜe np. wpływać na sprawy budŜetowe i gospodarcze;

ĄDY SZCZEGÓLNE

to sądy obejmujące swoją właściwością określoną grupę spraw i usytuowane są poza systemem

sądów powszechnych, ale istnieją w sposób stały i działają na tych samych zasadach konstytucyjnych co sądy
powszechne

2 rodzaje sądów szczególnych

–

SĄDY WOJSKOWE

→ dzielą się na

w. sądy garnizonowe

(

I inst.

) i

w. sądy okręgowe

(

II inst. i I inst.

, wtedy SN

Izba Wojskowa) – sądy

karne

dot. przestępstwa popełnionych przez

Ŝołnierzy w czynnej słuŜbie

oraz

niektóre

przestępstwa popełnione przez cywili

;

zwierzchni

nadzór administracyjny

nad tymi sądami –

, a zwierzchni

nadzór w zakresie czynnej słuŜby

–

MON

;

organ samorządu

–

Zgromadzenie Sędziów Sądów Wojskowych

– wszyscy sędziowie tych sądów;

–

SĄDY ADMINISTRACYJNE

→ w pełni dwuinstancyjna struktura została ustanowiona dopiero w 2002 r. →

NSA

oraz WSA

– sędziowie powoływani przez prezydenta na wniosek KRS, a kandydatów przedstawiają zgromadzenia

ogólne;

zadania

→

kontrola działalności administracji publicznej

, tj. orzekanie w

3 typach spraw

→

skargi na decyzje adm., inne postanowienia wydane w postępowaniu adm., egzekucyjnym i
zabezpieczającym, inne akty i czynności z zakresu adm. publ. oraz na bezczynność

;

→

skargi na akty prawa miejscowego samorządu i adm. terenowej oraz na inne akty organów
samorządu podejmowane w ramach adm. publ.

;

→

spory o właściwość między organami samorządu i samorządowymi kolegiami odwoławczymi
oraz spory kompetencyjne miedzy samorządem a dam. rząd.

(I i ostatnia inst. NSA);

ACZELNY

ĄD

DMINISTRACYJNY

–

nadzór nad działalnością sądów adm.

oraz

poprzez Prezesa

zapewnia

organizacyjne warunki działania tych

sądów.

–

organy to:

PNSA

(6 lat przez prezydenta spośród 2 kandydatów przedstawionych przez ZO),

oraz

Kolegium

;

–

dzieli się na Izby:

Finansowa

Gospodarcza

Ogólnoadministracyjna

(na czele wiceprezesa powoływany i

odwoływany przez prezydenta na wniosek prezesa);

–

nadzór orzeczniczy

poprzez

skargi kasacyjne

orzeczeń WSA oraz

zaŜalenia na postanowienia

WSA oraz

podejmuje

uchwały

(skład 7 sędziów, cała izba, ZO) –

bez mocy wiąŜącej

–

w celu wyjaśnienia wątpliwości

na tle przedłoŜenia przez skład NSA w związku z

konkretną

sprawą;

na wniosek prezesa, RPO, Prokuratora Generalnego

w przypadku rozbieŜności w orzecznictwie

;

ĄD

AJWYśSZY

–

zadania SN → nadzór orzeczniczy nad sądami powszechnymi i wojskowymi w 2 formach:

rozpoznawanie środków odwoławczych

(s. powszechne – kasacja, s. wojskowe – teŜ jako II inst.);

podejmowanie

uchwał rozstrzygających

zagadnienia prawne budzące wątpliwości lub rozbieŜności w

orzecznictwie:

→

albo w konkretnej sprawie

;

→

albo w procedurze abstrakcyjnej

(PPSN, RPO, Prok. Gen.) – skład 7 sędziów, cała izba, połączone

izby, pełen skład SN. Są wiąŜące tylko dla danego składu orzekającego, a odstąpienie od nich min.
uchwałą całej izby. Nie mają mocy wiąŜącej dla innych sądów;

teŜ inne czynności określone w Konstytucji i ustawach

orzekanie w sprawie waŜności

wyborów/referendów, opiniowanie projektów ustaw i aktów normatywnych, pytania prawne do TK;

–

dzieli się na Izbę

(

Cywilną

Karną

Wojskową

Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych

;

–

organy

PPSN

(z urzędu przewodniczy TS i jest członkiem KRS),

Kolegium

;

KRAJOWA RADA SĄDOWNICTWA

–

organ kolegialny

uplasowany pomiędzy władzami, którego

ZADANIEM

jest pośredniczenie w podejmowaniu

przez

egzekutywę i legislatywę decyzji dot. sądownictwa, reprezentowanie interesów władzy sądowniczej,

ochrona

niezawisłości sędziowskiej i niezaleŜności sądów;

–

skład

posłów i 2 senatorów na 4 lata;

pierwszy prezes SN

, prezes NSA;

15 sędziów:

2 SN, 2 apelacyjnych, 8 okręgowych, 1 wojskowych na 4 lata przez ich zgromadzenia ogólne;

Minister Sprawiedliwości

(MS);

osoba powołanej przez prezydenta

;

–

obraduje na

posiedzeniach

min.

raz na 2 miesiące

;

–

prezydium

= przewodniczący, 2 wiceprzewodniczących i 3 członków;

–

kompetencje

przedstawia

wnioski prezydentowi

w sprawie powołania sędziów;

rozstrzyga o przeniesieniu sędziego

na inne stanowisko i o innych sytuacjach dot. statusu prawnego

sędziów;

wyraŜa opinie co do propozycji zmian ustroju sądów i wynagrodzeń sędziów

(proceduralna

niekonstytucyjność gdy pominie się zasięgnięcie opinii);

wypowiada się w sprawach etyki sędziowskiej

;

wysłuchuje i omawia informacje dot. działalności sądów i problemów sądownictwa

;

→

decyzje w sprawach personalnych

podlegają

kontroli sądowej

z punktu widzenia legalności przez SN

;

SĘDZIOWIE

–

zasada niezawisłości

(

art. 178 ust. 1

) – Konstytucja nie definiuje tego pojęcia, a traktuje je jako pojęcie zastane

(

TK: niezaleŜność sędziego zarówno od stron sporu jak i od organów państwa, a korelatem niezawisłości

jest obowiązek bezstronności

) orzekanie w sposób zgodny z własnym sumieniem, wolny od jakichkolwiek

nacisków, a swoboda ta ograniczona jest jedynie Konstytucją i ustawami, w ramach których orzeka;

–

SPOSÓB POWOŁYWANIA

(

=gwarancja niezawisłości sędziego

powoływani

przez prezydenta na wniosek KRS

;

wymogi

→

obywatelstwo

polskie;

→

pełnia praw cywilnych i obywatelskich;

→

nieskazitelny charakter

;

→

tytuł

magistra prawa;

→

aplikacja

sądowa lub prokuratorska i odpowiedni egzamin;

→

min. 1 rok jako asesor sądowy lub prokuratorski lub jako referendarz sądowy

;

→

ukończone 29 lat;

dodatkowe wymogi

: staŜ pracy 10 lat do SN i NSA

wymóg staŜu i aplikacji nie dot.

profesorów i doktorów hab.

zatrudnionych w placówkach naukowych;

tryb powołania

głosowanie tajne w

nad akceptacją przy zgłoszonej podwójnej liczbie kandydatów →

przedstawiani KRS (s. powszechne – za pośrednictwem MS, który moŜe wyrazić swoją opinię; moŜe teŜ zgłosić
kandydata bez opinii ZO)

KRS

w głosowaniu tajnym podejmuje uchwałę o przedstawieniu kandydatów

prezydentowi

akt powołania

nie wymaga kontrasygnaty, a powołanie dot. sądu określonego rodzaju (awans

do wyŜszego sądu wymaga kolejnego powołania);

→

odrębności

: sądy wojskowe – sędzia musi być oficerem zawodowym, powołanie sędziów SN i sądów

adm. bez udziału MS;

GWARANCJE NIEZAWISŁOŚCI

–

aspekt personalny

– odnosi się do praw i obowiązków sędziego; to min:

stabilizacja urzędu sędziego

– powołanie na czas nieoznaczony (art. 179), czyli do wieku emerytalnego (65

lat, KRS moŜe przedłuŜyć do 70, SN i NSA do 70);

nieusuwalność sędziego

– złoŜony z urzędu tylko w sytuacjach wyjątkowych: orzeczenie sądu (teŜ

dyscyplinarnego) oraz ze względu na stan zdrowia lub w razie zmian w organizacji sądowej;

nieprzenoszalność sędziego

– nie moŜna bez jego zgody, chyba, Ŝe orzeczeniem sądu;

immunitet sędziowski

– nie moŜe zostać pociągnięty do odpowiedzialności bez zgody sądu, ani zatrzymany

lub aresztowany, chyba, Ŝe złapany na gorącym uczynku;

odpowiedzialność dyscyplinarna

– za naruszenie obowiązków sędziowskich tylko przed sądami

dyscyplinarnymi wyłanianymi przez samorząd zawodowy;

niepołączność

– innych urzędów i funkcji państwowych, zajęć, które przeszkadzałyby mu w pełnieniu

obowiązków lub uchybiałyby godności urzędu lub zachwiałyby zaufaniem do jego bezstronności;

apolityczność

– zakaz naleŜenia do partii, związku zawodowego czy prowadzenia działalności publicznej nie

dającej się pogodzić z zasadą niezawisłości i niezaleŜności sędziowskiej;

status materialny i zasady wynagradzania

– konstytucyjny nakaz zapewnienia wynagrodzenia

odpowiadającego godności urzędu i zakresowi obowiązków – odmienne regulacje dot. wynagrodzeń, emerytur;

–

aspekt merytoryczny

– sędzia jest

poddany jedynie wskazówkom sądów wyŜszych

w ramach procedur

ustalonych przez ustawy, oraz

podlega tylko Konstytucji i ustawom

, co oznacza:

nie moŜe sam badać konstytucyjności ustaw

, a jedynie moŜe wnieść pytanie prawne do TK, choć w kilku

orzeczeniach niektórych składów SN zarysowały się odmienne opinie;

nie podlega aktom podustawowym

i moŜe samodzielnie badać ich zgodność z Konstytucją i ustawami, a w

razie stwierdzenia niezgodności pominąć w danej sprawie;

KONSTYTUCYJNE ZASADY DZIAŁANIA SĄDÓW

ZASADY ORGANIZACJI SĄDOWNICTWA

–

ZASADA DWUINSTANCYJNOŚCI

(

art. 176 ust. 1

) → (wymóg minimalny)

nakaz by w kaŜdej sprawie była

moŜliwość zwrócenia się do sądu wyŜszej instancji o zbadanie prawidłowości orzeczenia I inst

., a na mocy

art. 236 ust. 2 dot.

teŜ spraw adm.

, ale na ile wymóg ten będzie miał zastosowanie równieŜ do spraw, w których

rozstrzygniecie zapadło w pozasądowym organie

(teŜ dyscyplinarnym), pokaŜe przyszłość (wg TK wystarczy

jednoinstancyjna kontrola sądowa);

–

ZASADA UDZIAŁU OBYWATELI W SPRAWOWANIU WYMIARU SPRAWIEDLIWOŚCI

(

art.182

) → odesłanie do

uregulowań w ustawie. Nie stosuje się systemu ław przysięgłych (odrębne ciało orzekające), ale stosuje się system
sądu ławniczego

(jednolite ciało – sędzia i ławnicy zarówno o winie jak i karze, głosowanie większością);

tylko sądy powszechne i wojskowe

(

I inst.

), wybierani przez rady gminy, a kandydatów mogą zgłaszać

prezesi sądów, organizacje, stowarzyszenia, związki zawodowe oraz grupy wyborców;

→

sprawy cywilne tylko

dot. pracy, ubezpieczeń społecznych, rodzinne;

wymogi

obywatelstwo polskie, 30 lat, praca/zamieszkanie w danym miejscu przez min. 1 rok, nieskazitelny

charakter;

wyłączenia

zatrudnieni w sądach i prokuraturach, policjanci, adwokaci, radcy prawni, duchowni,

funkcjonariusze SłuŜby Więziennej;

kadencja 4 lata

, a odwołanie w wyjątkowych przypadkach;

wyznaczony do udziału w rozprawach

do 12 dni w roku

;

niezawiśli

, ale trudniej o gwarancje, gdyŜ zatrudnieni poza sądem;

–

ZASADA JAWNOŚCI ROZPRAWY

(

art. 45 ust. 2

) → odnosi się

do wszystkich rozpraw

, ale

moŜliwe ograniczenia

ze względu na moralność, bezpieczeństwo, porządek publiczny, ochronę Ŝycia prywatnego stron lub inny waŜny
interes prywatny – nie dot. stron, ich przedstawicieli;

PRAWA JEDNOSTKI ZWIĄZANE Z POSTĘPOWANIEM SĄDOWYM

–

prawo do sądu

(

art. 45 ust. 1

) →

właściwy, niezaleŜny, bezstronny i niezawisły sąd

i dot.

kaŜdego

(ale nie musi dot. np.

podmiotów publicznych, np. z zakresu podległości), a

treścią tego prawa jest:

prawo dostępu do sądu

;

prawo do odpowiedniego ukształtowania procedury sądowej

;

prawo do uzyskania wyroku sądowego

;

→

kwestia sporna to zakres swobody ustawodawcy w przekazywaniu spraw cywilnych pod jurysdykcję sądów
adm.

, ze względu na ich węŜszy zakres rozpatrywania spraw;

–

prawo do obrony

(

art. 42 ust. 2

) → dot. wszystkich etapów spraw karnych. 2 aspekty:

aspekt

formalny

– prawo do

posiadania obrońcy

z wyboru, lub z urzędu;

aspekt materialny

– takie

ukształtowanie procedury karnej

, które stwarza moŜliwość występowania jako

pełnoprawny uczestnik procesu (zasada kontradyktoryjności) oraz obowiązek zachowania niezaleŜności
adwokatury i zapewnienia jej wysokiego poziomu fachowego;

→

z innych praw (prawo do sądu, zasada równości) moŜne wydobyć ogólne prawo kaŜdego do pomocy
prawnej w postępowaniu sądowym

;

ZASADY PRAWORZĄDNEGO PROCESU

→ szereg reguł, min. prawo do obrony, jawność, nullum crimen nulla poena sine

lege

, domniemanie niewinności, ochrona wolności i nietykalności osobistej, zakaz tortur i nieludzkiego karania, inne

jeszcze wynikają z gwarancji wymaganych przez międzynarodowe traktaty o prawach człowieka;

WŁADZA SĄDOWNICZA. TRYBUNAŁ KONSTYTUCYJNY.

WPROWADZENIE

–

sądowa kontrola zgodności ustaw z konstytucją

to jedna z podstawowych obecnie gwarancji konstytucji, ale

długo wypracowywała sobie tą pozycję, przede wszystkim dlatego, iŜ

tradycyjna doktryna francuska

odrzucała

ją, jako ograniczenie praw parlamentu;

–

w konstytucjach międzywojennych

– nie było TK, choć toczyły się spory i dyskusje nad wprowadzeniem;

–

okres PRL

– nie było warunków do stworzenia sądownictwa konstytucyjnego, a dopiero w latach 1980

wprowadzono takie uregulowania →

nowela Konstytucji z kwietnia 1982 r.

→ wprowadzenie TS (+ ustawa) i

TK, ale ustawa o TK została uchwalona dopiero w 1985 r.

szereg ograniczeń kompetencji

, a najwaŜniejsze to

moŜliwość odrzucenia przez Sejm wyroku TK

większością 2/3 głosów;

–

po przełomie w 1989 r.

– utrzymano TK, ale

nie zmieniono jego ograniczeń

(wszystkie państwa byłego obozu

socjalistycznego utworzyły sądy konstytucyjne o kompetencjach do wydawania ostatecznych orzeczeń), przy czym

waŜna uchwała TK z 1993 r.

→ jeśli Sejm w ciągu 6 m-cy nie odrzuci wyroku TK, to staje się on

ostateczny →

pomimo tych wszystkich ograniczeń TK dorobił się

bogatego orzecznictwa

;

–

obecny kształt sądownictwa konstytucyjnego

–

Konstytucja z 1997 r. i ustawa o TK z 1997 r.

;

POZYCJA USTROJOWA I SKŁAD

OZYCJA USTROJOWA

–

to organ władzy sądowniczej

, ale

nie jest sądem w rozumieniu art. 175

, a jego działalność to nie

sprawowanie

wymiaru sprawiedliwości

;

–

choć trybunały mają wiele

cech wspólnych z sądami

, to są

odrębny elementem tej władzy

(art. 10 ust. 2);

–

odrębności

to przede wszystkich

odmienne zadania

, czyli

kontrola hierarchicznej zgodności norm prawnych

i eliminowanie norm niezgodnych z systemu obowiązującego prawa

oraz

powiązania z politycznymi

procesami

, jak:

kadencyjność urzędu

tryb powoływania sędziów

bliŜsze związki z parlamentem

stąd wg niektórych to nie organ sądowy, ale

szczególna instytucja kontroli konstytucyjności prawa

;

–

charakter pozycji TK – niezaleŜność

(choć i Sejm i prezydent mają pewne uprawnienia kreacyjne, a w stosunku

do innych organów sądowych (sądy, SN, NSA, KRS) nie ma Ŝadnych powiązań) oraz

zasada niezawisłości

sędziowskiej

;

KŁAD

–

15 sędziów

powoływanych

przez Sejm

indywidualnie

, spośród osób

wyróŜniających się wiedzą prawniczą

, a

ustawa o TK doprecyzowuje, iŜ chodzi o osoby mające

kwalifikacje do bycia sędzią SN lub NSA

(czyli 10 lat

praktyki)

oraz

profesorowie i doktorzy habilitowani

(w praktyce to oni głównie są sędziami TK);

–

procedura w Sejmie

– wniosek moŜe złoŜyć

Prezydium lub min. 50 posłów

– wybór

bezwzględna większość

przy

½ obecnych

(postulat Garlickiego by była to większość 2/3);

OZYCJA SĘDZIEGO

(analogicznie jak sędziego SN)

–

niezawisłość

→ zakaz reelekcji, a uTK daje prawo do powrotu na poprzednie/równowaŜne stanowisko lub

przejścia w stan spoczynku;

–

nieusuwalność

→ chyba, Ŝe skazany

prawomocnym wyrokiem

sądu lub

sąd dyscyplinarny

złoŜony z sędziów

TK złoŜy go z urzędu. TeŜ:

śmierć

zrzeczenie

się oraz

orzeczenie komisji lekarskiej o trwałej niezdolności

do pełnienia obowiązków → wygaśnięcie mandatu

musi zostać potwierdzone przez ZO TK

i dopiero potem Sejm

moŜe wybrać następnego;

–

immunitet

– zgoda na pociągnięcie do odpowiedzialności karnej/aresztowanie wyraŜa

TK w pełnym

składzie

(2/3 za);

–

incompatibilitas

– z innymi stanowiskami w aparacie państwowym oraz

nakaz apolityczności

;

RGANY

–

GROMADZENIE

GÓLNE

→ to

wszyscy sędziowie TK

(do prawomocności uchwał potrzebna obecność 10).

Zadania

coroczne

omawianie działalności

TK i problemów z orzecznictwa;

decyzje dot. organizacji pracy TK

, jak uchwalanie

regulaminu

wybór kandydatów

na prezesa i wiceprezesa,

uchwalanie

projektu wydatków i dochodów

wyznaczanie składów

orzekających i

przydzielanie spraw

;

decyzje dot. sędziów

, jak

uchwalanie wygaśnięcia mandatu

zgoda na uchylenie immunitetu

;

–

REZES

→

reprezentuje TK na zewnątrz

oraz

wykonuje czynności związane z bieŜącym administrowaniem

pracą TK

oraz

kierowaniem Biurem TK

(Szef Biura TK), a

ICEPREZES

zastępuje go w razie nieobecności

oraz

wykonuje obowiązki wynikające z podziału czynności

;

obaj

powoływani przez prezydenta

(obowiązek)

spośród kandydatów przedstawionych przez ZO TK

;

brak określenia czasu trwania kadencji

, ale na pewno moŜliwe jest zrzeczenie się funkcji prezesa i

pozostanie w składzie TK;

FUNKCJE

–

FUNKCJE

kontrola norm

(orzekanie o zgodności aktów normatywnych z aktami wyŜszego rzędu);

orzekanie o

skargach konstytucyjnych

;

rozstrzyganie

sporów kompetencyjnych

;

orzekanie o

zgodności z Konstytucją celów i działalności

partii politycznych;

rozstrzygnie o zaistnieniu tymczasowej przeszkody w sprawowaniu przez prezydenta urzędu;

–

INNE FUNKCJE SPOTYKANE W SĄDOWNICTWIE KONSTYTUCYJNYM INNYCH KRAJÓW

orzekanie o odpowiedzialności konstytucyjnej;

rozstrzyganie spraw dot. waŜności wyborów i referendów;

ustalanie powszechnie obowiązującej wykładni ustaw;

ONTROLA NORM

–

istotą kontroli

(i zarazem conditio sine qua non sądownictwa konstytucyjnego)

jest orzekanie o hierarchicznej

zgodności aktów normatywnych niŜszego rzędu z aktami normatywnymi wyŜszego rzędu i eliminowaniu tych
pierwszych w razie stwierdzenia niezgodności

;

kontrola następcza

– dot. aktów normatywnych juŜ ustanowionych i ze względu na to, iŜ rzeczywista treść

norm kontrolowanych w procesie kontroli prewencyjnej moŜe ujawnić się dopiero podczas ich stosowania, TK
uznał, iŜ orzeczenie o konstytucyjności nie stanowi jako res iudicata przeszkody do kontroli następczej;

kontrola prewencyjna

– dot. aktów normatywnych przed ustanowieniem → 2 przypadki (tylko prezydent):

→

dot. ustaw przed podpisaniem

ich przez prezydenta

;

→

dot. umów międzynarodowych przed dokonaniem ratyfikacji

→ brak określonych obowiązków

prezydenta w związku z ewentualnym stwierdzeniem niezgodności takiej umowy z Konstytucją, ale ze
względu na zadanie strzeŜenia Konstytucji, obowiązkiem powinna być odmowa ratyfikacji;

–

przedmiotem kontroli

są:

ustawy co do zgodności z Konstytucją i umowami międzynarodowymi ratyfikowanymi ustawą

→ dot.

wszystkich typów ustaw (budŜetowych, ratyfikujących), choć wątpliwości dot. ustaw o zmianie konstytucji, ale
raczej moŜna pod kątem dochowania procedury z art. 235 K.;

umowy międzynarodowe co do zgodności z Konstytucją

→ dot. umów wszelkiego typu, bez względu na

tryb ich zawarcia;

inne przepisy prawa wydane przez centralne organy państwowe co do zgodności z Konstytucją,
ratyfikowanymi u.m. i ustawami

→ dot. przede wszystkim rozporządzeń, gdyŜ orzekanie o uchwałach

samorządu i terenowej adm. rząd. naleŜy do kompetencji sądownictwa adm. Jednak nie wyczerpuje się na nich,
gdyŜ pojęcie „przepisy prawa” nie jest precyzyjne i moŜna przyjąć iŜ jest toŜsame z pojęciem „akt normatywny”
(które ma bogatą treść orzeczniczą)

→

tzw. materialna koncepcja aktu normatywnego

– akt normatywny to kaŜda regulacja, zawierająca w

swej treści normy prawne (= abstrakcyjne reguły postępowania, skierowane do generalnie określonego
adresata), przy czym nie istotna jest nazwa nadana dla danego aktu

więc przedmiot kontroli nie jest

ograniczony do aktów zawierających źródła powszechnie obowiązującego prawa

;

gdy przepisy będące przedmiotem kontroli zostaną

uchylone to postępowanie przed TK zostaje umorzone

chyba, Ŝe jest konieczne dla ochrony konstytucyjnych wolności i praw

;

wg orzecz. TK przyjęło się, Ŝe

uchylenie aktu nie musi oznaczać całkowitej utraty mocy obo

wiązującej, gdy akt

taki moŜe być stosowany do

orzekania o sytuacjach z przeszłości

, to TK moŜe uznać, Ŝe częściowo zachował

on moc obowiązującą i Ŝe moŜliwe jest wydanie orzeczenia merytorycznego;

nie

waŜne jest, kiedy akt został wydany

, choć wcześniej w uTK było ograniczenie dot. aktów wydanych pod

rządami dawnych przepisów;

–

podstawą kontroli

(punktem odniesienia)

jest

Konstytucja

→ tzn. tylko akt z 2.04.1997 r., ale konstytucja, to nie tylko tekst pisany, ale teŜ zasady i wartości,

które wydobywane są przez doktrynę i orzecznictwo sądowe (→ tzw. konstytucja sądowa); np. wykładnia
zasady demokratycznego państwa prawnego;

ratyfikowane umowy międzynarodowe

→ ratyfikowane ustawą – gdy dot. ustaw, wszystkie – gdy dot. aktów

podustawowych → szczególnie waŜna EKPCz, ze względu na bogatą treść orzeczniczą ETPCz;

→

nie daje to podstaw do orzekania o zgodności z prawem pochodnym UE, gdyŜ zgodnie z ustaloną linią
orzeczniczą ETS prawo do rozstrzygania konfliktów między ustawami a prawem UE naleŜy do wszystkich
sądów;

ustawy

– gdy dot. aktów podustawowych;

–

kryteria kontroli

wg uTK:

zgodność materialna

– zgodność treściowa regulacji;

zgodność

proceduralna

– dochowanie trybu;

zgodność kompetencyjna

– czy organ wydający akt miał do tego kompetencję, co jest szczególnie waŜne przy

badaniu rozporządzeń, do których konieczne jest trójszczegółowe upowaŜnienie ustawowe;

–

inicjatywa kontroli moŜe mieć 2 formy proceduralne

inicjatywa konkretna

(

pytania prawne

) → zawsze związana z konkretną sprawą zawisłą przed sądem – gdy

sąd  (kaŜdy)  ma  wątpliwości  co  do  zgodności  danego  aktu  moŜe  wystąpić  do  TK  z  pytaniem  prawnym  na
kaŜdym  etapie  postępowania,  a  strony  mogą  jedynie  wnioskować  do  danego  składu  orzekającego  o
przedstawienie  pytania.  Pytanie  prawne  moŜe  dot.  jedynie  przepisu,  który  ma  być  podstawą  orzekania
(przesłanka relewantności). Po wydaniu orz. TK, postępowanie zostaje podjęte i rozstrzygnięte zgodnie z orz.;

inicjatywa abstrakcyjna

(

wnioski

) → podejmowana w oderwaniu od konkretnej sprawy, a krąg podmiotów

uprawnionych do jej podjęcia jest ograniczony – wg Czeszejko-Sochackiego naleŜy odróŜnić:

→

ogólną legitymację

– prawo do zakwestionowania kaŜdego aktu niezaleŜnie od tego, na ile jego treść dot.

zakresu działania wnioskodawcy → prezydent, marszałek Sejmu i Senatu, premier, pierwszy prezes SN,
prezes NSA, prokurator generalny, prezes NIK i RPO oraz 50 posłom lub 30 senatorom;

→

szczególną legitymację

– prawo do zakwestionowania tylko aktów dot. spraw z zakresu działania

danego  podmiotu  →  KRS  (dot.  niezaleŜności  sądów  i  niezawisłości  sędziów),  organy  stanowiące
samorządu,  ogólnokrajowym  organom  związków  zawodowych,  ogólnokrajowym  władzom  organizacji
pracodawców  i  organizacji  zawodowych,  kościołom  i  związkom  wyznaniowym    wstępna  kontrola
wniosków organizacji zawodowych i związkowych oraz samorządu;

brak inicjatywy z urzędu

(gdy jest taki wymóg dla wejścia w Ŝycie danego aktu)

oraz inicjatywy własnej TK

;

–

postępowanie przed TK:

nawiązuje do postępowania sądowego, w sprawach nieuregulowanych stosuje się kpc

;

składy

→

3-osobowe

– gdy dot. aktu podustawowego;

→

5-osobowe

– gdy dot. ustawy lub u.m.;

→

pełny skład (min. 9 sędziów)

– kaŜda zawiła sprawa, zwłaszcza gdy orzeczenie moŜe spowodować

nakłady nieprzewidziane w budŜecie lub gdy skład zamierza odstąpić od poglądu prawnego wyraŜonego w
orzeczeniu innego pełnego skłądu;

uczestnicy

wnioskodawca

organ

, który wydał zakwestionowany akt oraz

Prokurator Generalny

;

→

gdy orzeczenie moŜe spowodować nieprzewidziane wydatki

opinię wydaje teŜ RM

;

sprawy z wniosków i pytań

zawsze w formie

rozprawy

(kontradyktoryjność i publiczność), a jawność

wyłączona tylko ze względu na bezpieczeństwo państwa lub ochronę tajemnicy państwowej;

orzeczenia TK zapadają

większością głosów

→ moŜliwość pata, gdy będzie parzysta liczba sędziów;

orzeczenie składa się z

sentencji

(wskazuje przepisy i określa o ich zgodności) oraz

uzasadnienia

(rozwinięta

prezentacja procesu myślowego), a sędzia który głosował przeciw moŜe złoŜyć

zdanie odrębne

;

–

skutki prawne orzeczeń

(

skutki makro

)

skutki

orzeczenia dla dalszego losu skontrolowanego aktu lub zawartej w nim normy

;

→

wszystkie orzeczenia TK

mają

moc powszechnie obowiązującą

i są

ostateczne

(nie ma odwołania) i

podlegają ogłoszeniu

tam, gdzie był ogłoszony zakwestionowany akt;

→

gdy akt uznany za zgodny

to jako res iudicata nie moŜe być zakwestionowany ponownie z tego samego

powodu;

→

gdy akt uznany za niezgodny

to traci moc powszechnie obowiązującą, ale konsekwencją niezgodności

nie jest niewaŜność ex tunc, a tylko wadliwość/wzruszalność, przy czym TK określa moment utraty mocy
obowiązującej → zasadą jest dzień orzeczenia, ale moŜe to być inny termin:

nie więcej niŜ 18 m-cy – gdy dot. ustawy;

nie więcej niŜ 12 m-cy – gdy inny akt;

obowiązek zasięgania opinii RM, gdy orzeczenie powoduje nieprzewidziane wydatki;

→

przepis przejściowy dawał Sejmowi w okresie 2 lat (do 17.10.1999) od uchwalenia K. moŜliwość uchylenia
orz. TK;

(

skutki mikro

)

skutki orzeczenia dla decyzji, orzeczeń i rozstrzygnięć podjętych w przeszłości na

podstawie takiego aktu bądź normy

→ domniemuje się waŜność podjętych wszystkich indywidualnych

rozstrzygnięć zapadłych na podstawie tego aktu, a jedynie wprowadzona jest moŜliwość ich zakwestionowania;

KARGA KONSTYTUCYJNA

–

skarga konstytucyjna to szczególny środek prawny pozwalający jednostce na zwrócenie się do sądu
konstytucyjnego o zweryfikowanie ostatecznych rozstrzygnięć władz publicznych, o ile rozstrzygnięcia
naruszają konstytucyjnie zagwarantowane prawa i wolności skarŜącego

→ waŜne 4 elementy

incydentalny charakter skargi

– związany z konkretnym przypadkiem;

ograniczenie podstawy skargi do naruszeń praw i wolności o konstytucyjnym charakterze

;

subsydiarny charakter skargi

– po wyczerpaniu innych środków;

prawo rozpoznawania skargi przyznane organom sądownictwa konstytucyjnego, którego
rozstrzygnięcia wiąŜą wszystkie organy państwa

;

–

wąskie ujęcie skargi

– skarga przeciwko normie

, tzn. podstawą skargi moŜe być tylko zarzut, Ŝe orzeczenie

naruszające prawa/wolności zostało wydane na podstawie przepisu niezgodnego z konstytucją;

–

szerokie ujęcie skargi

– skarga przeciwko normie i orzeczeniu

, tzn. podstawą skargi moŜe być teŜ zarzut, Ŝe

samo orzeczenie zostało wydane w sposób naruszający konstytucją (np. przyjęcie niewłaściwej interpretacji,
naruszenie praw proceduralnych);

–

podmiotem skargi

moŜe być kaŜdy, czyje konstytucyjne prawa i wolności zostały naruszone, więc przede

wszystkim osoba fizyczna (nie tylko obywatel), ale i osoby prawne, choć tylko w zakresie w jakim są podmiotami
konstytucyjnych praw i wolności;

–

podstawą skargi

jest

zarzut naruszenie konstytucyjnych wolności i praw

, a

jedyny wyjątek

dot. prawa do azylu lub

statusu uchodźcy;

skarga musi

w sposób konkretny wskazywać przepis naruszający

, ale sporne jest czy skargę moŜna oprzeć na

zarzucie naruszenia zasady państwa prawnego, a w stosunku do zasady równości wyłączono taką moŜliwość
(choć zgłoszono 5 zdań odrębnych);

nie moŜe dot. luki w prawie

(zaniechania ustawodawcy);

nie moŜe dot. aktu nienormatywnego

(np. statut spółdzielni);

nie moŜe dot. przepisu, który nie był podstawą rozstrzygnięcia

, gdyŜ to powodowałoby, Ŝe skarga stała by się

actio popularis

;

nie moŜe dot. prawidłowości interpretowania prawa, chyba, Ŝe niejasność przepisu prowadzi do takich
rozbieŜności interpretacyjnych, Ŝe narusza to K

–

inne konieczne przesłanki do wniesienia skargi:

naruszenie w wyniku orzeczenia sądu lub organu administracji publicznej

;

orzeczenie musi być ostateczne

(tzn. brak innego środka prawnego), a w razie wątpliwości czy przysługuje

kasacja ich rozstrzygnięcie naleŜy do SN;

→

wykorzystanie procedur musi mieć charakter merytoryczny

, nie moŜna wnieść skargi, jeŜeli sąd z

powodów formalnych odrzucił skargę;

→

wątpliwości dot. postęp. karnego

, w którym prawomocność wyrok uzyskuje jeszcze przed wniesieniem

skargi kasacyjnej;

przedmiotem moŜe być

tylko zarzut niezgodności z ko

nstytucją

;

termin zawity 3 miesięcy

od doręczenia ostatecznego rozstrzygnięcia;

przymus adwokacki

– musi być sporządzona przez adwokata/radcę prawnego, chyba, Ŝe skarŜącym jest

sędzia, prokurator, notariusz, doktor habilitowany lub profesor nauk prawa;

–

odrębności w zakresie postępowania

rozbudowana wstępna kontrola

dopuszczalności skargi - o nadaniu biegu decyduje1 sędzia, a zaŜalenie na jego

odmowę nadania biegu rozpatruje 3 sędziów;

nadając bieg TK

moŜe wstrzymać wykonanie

zaskarŜonego orzeczenia, jeŜeli jego wykonanie mogło by

spowodować nieodwracalne skutki, wiąŜące się z duŜym uszczerbkiem dla skarŜącego lub gdy przemawia za
tym waŜny interes publiczny lub inny waŜny interes skarŜącego;

o nadaniu skardze biegu

informuje się RPO

, który moŜe wziąć udział w postępowaniu;

skarga rozpatrywana

składzie 3- lub 5-osobowym, a w sprawach zawiłych w pełnym składzie

;

musi się odbyć rozprawa, chyba, Ŝe wszyscy zgodzą się, Ŝe badany akt jest niezgodny z K

–

skutek orzeczenia

dot. aktu

(skutek erga omnes),

a nie tylko sytuacji indywidualnej

, a ustawa nic nie mówi o dalszym

trybie rozstrzygania sprawy, której skarga dot., choć nie ma wątpliwości, Ŝe skarŜący moŜe Ŝądać wznowienia
postępowania;

OZSTRZYGNIE SPORÓW KOMPETENCYJNYCH

–

spór kompetencyjny to rozbieŜność stanowisk co do zakresu kompetencji stron tego sporu, przy czym
moŜe dot. tylko konstytucyjnych organów centralnych

;

→

nie moŜe dot. sporów pionowych i organów „niekonstytucyjnych”;

charakter pozytywny

– gdy dwa (więcej) organów uznaje się za właściwe do rozstrzygnięcia;

charakter negatywny

– gdy dwa (więcej) organów uznaje się za niewłaściwe do rozstrzygnięcia;

–

inicjatywa

: prezydent, marszałek Sejmu i Senatu, premier, PP SN, P NSA, P NIK → węŜszy zakres niŜ zakres

podmiotów, których spór ten moŜe dotyczyć;

–

postępowanie

przed

pełnym składem

TK, rozstrzygnięcie w formie

postępowania

ogłaszanego w MP

;

RZEKANIE O ZGODNOŚCI Z

ONSTYTUCJĄ CELÓW LUB DZIAŁALNOŚCI PARTII POLITYCZNYCH

–

art. 11 K.

– wymaga by partie zrzeszały członków na zasadach równości i dobrowolności, a konkretyzacja tych

wymogów znajduje się w:

ustawie o partiach politycznych

– cel działania to wpływanie demokratycznymi metodami na kształtowanie

polityki państwa;

art. 13 K.

– zakaz istnienia partii i innych organizacji, które w swoich programach odwołują się do totalitarnych

metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu oraz gdy ich program zakłada nienawiść rasową i
narodowościową, stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę oraz przewiduje
utajnienie struktur lub członkowstwa;

–

tylko jedno rozstrzygnięcie merytoryczne

z 2000 r. dot. Partii Chrześcijańska Demokracja III RP – uznane za

zgodne;

–

jedyną podstawą

jest zgodność z Konstytucją ;

–

inicjatywę

mają te same podmioty co uprawnione do inicjowania kontroli abstrakcyjnej;

–

2 moŜliwości postępowania:

powstanie nowej partii

→ kończy się wpisem do ewidencji partii dokonywanym przez Sąd Okręgowy w W-

wie, który moŜe wystąpić do TK o zbadanie jej zgodności z K., a orzeczenie o niekonstytucyjności powoduje
odmowę wpisu do ewidencji;

→

to samo postępowanie w razie dokonania zmiany w statucie;

brak uregulowań dot. kontroli konstytucyjności działalności

istniejącej partii

;

–

postępowanie w pełnym składzie w procedurze:

gdy dot. badanie

celów

–

procedura kontroli norm

(przedmiotem badania jest statut partii, czyli akt o quasi-

normatywnym charakterze);

gdy dot. działalności

–

procedura kpk

, a zebranie i utrwalenie dowodów TK moŜe zlecić prokuratorowi

generalnemu;

–

skutkiem orzeczenia

o niezgodności jest wykreślenie partii z ewidencji oraz poddanie partii postępowaniu

likwidacyjnemu;

WŁADZA SĄDOWNICZA. TRYBUNAŁ STANU.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ KONSTYTUCYJNA

–

ODPOWIEDZIALNOŚĆ KONSTYTUCYJNA

(

PRAWNA

)

TO ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA NARUSZENIE PRAWA

REALIZOWANA Z INICJATYWY PARLAMENTU PRZED ORGANEM WŁADZY SĄDOWNICZEJ

;

–

historia instytucji

TRYBUNAŁ STANU

–

TS to

odrębny organ władzy sądowniczej

, przeznaczony do realizacji odpowiedzialności konstytucyjnej, ale

nie jest sądem w rozumieniu art. 175 ust. 1 i nie sprawuje wymiaru sprawiedliwości

, ale ma

cechy organu

sądowniczego:

niezaleŜność, niezawisłość sędziów, a charakter zadań to orzekanie czy konkretne czyny stanowią

naruszenie prawa (zbliŜony do sądu karnego, a czasem jako taki działa);

–

skład TS:

przewodniczący

– z urzędu PP SN;

2 zastępców

16 członków

wybranych przez Sejm na okres kadencji Sejmu

, ale zachowują kompetencje do

czasu wyboru nowych członków;

→

moŜliwe ponowne wybranie

, a

jedynie połowa musi mieć odpowiednie kwalifikacje

(oraz zastępcy);

→

jest to

tzw. sąd sejmowy

– powiązanie kadencji i wybór członków przez sejm;

–

funkcja

członka TS jest honorowa

, więc

nieodpłatna

(nie licząc niewielkiej diety w związku z pełnienie funkcji

oraz zwrotu ew. kosztów);

–

sędziowie

podlegają tylko

Konstytucji i ustawom i są niezawiśli

TYLKO

w sprawowaniu funkcji sędziowskich

;

–

odwołanie moŜliwe tylko, gdy

zrzeknie

się;

trwała niezdolność

do wykonywania czynności;

prawomocny wyrok sądu

;

–

przysługuje im

immunitet

nietykalność

;

ZAKRES ODPOWIEDZIALNOŚCI KONSTYTUCYJNEJ

–

ograniczony podmiotowo

charakter odpowiedzialności konstytucyjnej

→ 3 grupy osób:

prezydent

– najszerszy zakres odpowiedzialności (o wyłącznym charakterze); podobnie opisana w uTS odp.

marszałków, ale nie ma ona wyraźnego oparcia w art. 198 i art. 131 ust. 2;

osoby pełniące najwyŜsze stanowiska państwowe

→

premier i członkowie RM

, więc nie dot. innych osób zajmujących kierownicze stanowiska w adm. rząd.;

→

osoby, którym premier powierzył kierowanie ministerstwem

– obecnie w związku ze

sformułowaniem ustawy o rządzie moŜe to dot. jedynie członków RM lub samego premiera;

→

P NBP

– jedyny sposób usunięcia ze stanowiska przed upływem kadencji;

→

P NIK

– teŜ jedyny sposób usunięcia;

→

członkowie KRRiTv

– teŜ jedyny sposób usunięcia;

→

Naczelnego Dowódcę Sił Zbrojnych

– powoływany i odwoływany na czas wojny na wniosek premiera

przez prezydenta;

posłowie i senatorowie

w zakresie złamania zakazu z art. 107;

–

zakres przedmiotowy

to naruszenie Konstytucji lub ustawy, popełnione w związku z zajmowanym stanowiskiem

lub w zakresie swojego urzędowania =

ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA DELIKT KONSTYTUCYJNY

, tj. czyn, który nie

będąc przestępstwem spełnia łącznie 2 przesłanki:

czyn polega na naruszeniu konstytucji lub ustaw

, więc nie moŜe dot. naruszenia innych aktów;

popełnienie czynu związane z wykonywaniem urzędu

→

czyn popełniony w zakresie urzędowania osoby

– gdy działa w ramach swoich kompetencji, ale z

naruszeniem przepisów;

→

czyn popełniony w związku z zajmowanym stanowiskiem

– gdy podejmuje działania pozostające

poza ramami jej kompetencji, ale moŜliwe do dokonania ze względu na zajmowane stanowisko;

–

odpowiedzialność

za czyn popełniony w okresie piastowania urzędu, ale egzekwowana moŜe być teŜ

później

, gdyŜ uTS ustanawia

10 okres przedawnienia

, a

fakt, Ŝe osoba nie pełni juŜ w/w funkcji nie stanowi

przeszkody w rozpoczęciu postępowania

;

–

moŜliwe jest pociągnięcie do odpowiedzialności

równieŜ w przypadku gdy zachodzi wina nieumyślna

, ale

odpowiedzialność ta nie ma charakteru obiektywnego (konieczna przesłanka winy);

DPOWIEDZIALNOŚĆ KARNA PRZED

–

TS działa wtedy jako sąd karny → dot. 2 kategorii osób:

PREZYDENT

– (art. 145 ust. 1)

właściwość TS ma charakter

→

wyłączny

– prezydent moŜe być pociągnięty do odpowiedzialności tylko przed TS, choć dla utrudnienia

uniknięcia odpowiedzialności w okresie sprawowania urzędu nie biegnie przedawnienie za przestępstwa, za
które nie postawiono go w stan oskarŜenia przed TS;

→

zupełny

– obejmuje wszystkie przestępstwa, jakich prezydent dopuścił się w okresie sprawowania urzędu,

bez względu na ich związek z piastowanym urzędem;

CZŁONKOWIE

– (art. 156 ust. 1)

właściwość TS ma charakter

→

częściowy

– dot. tylko przestępstw popełnionych w związku z zajmowanym stanowiskiem, a za inne

przed sądami powszechnymi;

→

kwestia kontrowersyjna – konkurencyjny czy wyłączny

charakter właściwości TS → przed wejściem w

Ŝycie Konstytucji  przyjęto  charakter  konkurencyjny, tzn.  do  czasu  aŜ  nie  postawiono  go  przed TS  mógł
być  oskarŜony  przed  sądem  powszechnym,  ale  obecnie  art.  156  przyjmuje  nieco  inne  sformułowanie,
powodujące  wątpliwości,

jednak TK w 2001 r. odpowiedział na pytanie prawne, Ŝe jest to

właściwość o charakterze konkurencyjnym

;

w poprzednim stanie prawnym moŜliwa była równieŜ odpowiedzialność karna (charakter częściowy i
konkurencyjny) innych osób, ale obecnie brak takiego wyraźnego wskazania

;

DPOWIEDZIALNOŚĆ POSŁÓW I SENATORÓW

–

dot. tylko naruszenia zakazu z art. 107

(zakaz prowadzenia działalności z osiąganiem korzyści z majątku SP lub

samorządu lub nabywanie takiego majątku), a

szczegółowe unormowanie w ustawie

;

–

inicjatywa

Marszałka izby, a

pociągniecie

uchwałą izby, a

TS orzeka w przedmiocie pozbawienia mandatu

;

POSTĘPOWANIE

ZASADNICZYCH STADIÓW

ZGŁOSZENIE WSTĘPNEGO WNIOSKU

;

II.

POSTĘPOWANIE W

OMISJI

DPOWIEDZIALNOŚCI

ONSTYTUCYJNEJ

;

III.

POSTAWIENIE W STAN OSKARśENIA

;

IV.

ROZPOZNANIE SPRAWY PRZEZ

INST

ROZPOZNANIE SPRAWY PRZEZ

INST

ad. I.

WNIOSEK WSTĘPNY

to inicjatywa zobowiązująca Sejm (ZN) do rozpatrzenia w sformalizowanej procederze

zasadności postawienia danej osoby w stan oskarŜenia

;

–

prawo do wystąpienia z tym wnioskiem mają

→

gdy dot. prezydenta →

grupa min. 140

(1/4 składu ZN)

członków ZN

;

→

gdy dot. członków RM →

prezydent

oraz

grupa min. 115 posłów

(1/4 składu sejmu);

→

w przypadku pozostałych osób →

prezydent

115 posłów

komisja śledcza

(konieczna uchwała komisji

podjęta większością 2/3 za przy ½ obecnych);

–

wymagania dot. wniosku

– musi

wskazywać osobę

oraz

zarzut wraz ze wskazaniem naruszonych

przepisów

oraz z

uzasadnieniem

→

kompletność wniosku bada Marszałek Sejmu

, który moŜe go zwrócić w

celu uzupełnienia (gdy brak uzupełnienia, pozostawia bez biegu) →

Marszałek kieruje wniosek do KOK

;

ad. II.

POSTĘPOWANIE W

KOK

–

podobne do postępowania przygotowawczego

(wg niektórych to

śledztwo

sejmowe

–

przewodniczący KOK przesyła

odpis wniosku osobie, której on dot. i informuje o prawie złoŜenia

pisemnych wyjaśnień i środków dowodowych

;

–

KOK określa zakres i sposób przeprowadzenia postępowania dowodowego

;

–

stosuje się odpowiednio kpk

→ moŜe przesłuchiwać świadków, biegłych, Ŝądać akt i dokumentów, a

osoba, której wniosek dot. moŜe uczestniczyć w posiedzeniach KOK;

–

na podstawie tych materiałów KOK

uchwała sprawozdanie wraz z wnioskiem

albo o postawienie w stan

oskarŜenia

(musi spełniać wymogi dla aktu oskarŜenia wg kpk)

albo o umorzenie postępowania w sprawie

;

ad. III.

POSTAWIENIE W STAN OSKARśENIA

–

podjęcie odpowiedniej uchwały przez ZN lub Sejm:

→

prezydenta

–

2/3 ustawowej liczby ZN

(=374);

→

członek RM

–

3/5 ustawowej liczby posłów

(276);

→

pozostałe osoby

–

bezwzględna większość przy ½ obecnych

–

jednocześnie wybiera spośród siebie 2 oskarŜycieli

;

–

skutkiem

tej uchwały jest

zawieszenie w sprawowaniu urzędu

(nie dot. posłów i senatorów za art. 107);

–

postępowanie po nadaniu mu biegu przez Marszałka

nie ulega dyskontynuacji

(uTS);

ad. IV.

i V.

POSTĘPOWANIE PRZED

TS:

–

inst

. – skład

5-osobowy

inst

. – skład

7-osobowy

, a

składy ustalane są przez losowanie

;

–

stosuje się

odpowiednio kpk

;

–

jawność

, chyba, Ŝe bezpieczeństwo państwa lub ochrona tajemnicy państwowej;

–

oskarŜony ma

prawo do obrony

wszystkie gwarancje proceduralne

;

–

kary

które moŜe wymierzyć TS:

→

utrata biernego i czynnego prawa wyborczego

(2-10 lat);

→

zakaz zajmowania kierowniczych stanowisk lub pełnienia funkcji

związanych z

odpowiedzialnością w organach

państwowych

lub organizacjach

społecznych

(2-10 lat);

→

utrata orderów i odznaczeń oraz zdolności ich uzyskiwania

(2-10 lat);

→

z uwagi na szczególne okoliczności sprawy

moŜe równieŜ

odstąpić od karania i poprzestać na

stwierdzeniu winy

;

→

ZAWSZE

gdy uzna

, Ŝe oskarŜony popełnił delikt konstytucyjny (nawet nieumyślnie) orzeka

utratę urzędu/stanowiska

;

→

gdy postęp. dot.

posła/senatora

za art. 107 to

jedyną i wyłączną karą jest pozbawienie mandatu

;

→

gdy czyn wypełnia znamiona przestępstwa

TS wymierza

takŜe kary przewidziane w ustawie

karnej

;

RZECZNIK PRAW OBYWATELSKICH

ISTOTA INSTYTUCJI

–

OMBUDSMAN TO SZCZEGÓLNY ORGAN POWIĄZANY Z PARLAMENTEM

CZUWAJĄCY NAD PRAWIDŁOWOŚCIĄ

POSTĘPOWANIA ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ WOBEC OBYWATELI

;

–

HISTORIA

Szwecja w 1709, ale ostateczny kształt uzyskał dopiero w 1809 r. – najpierw jako funkcjonariusz

parlamentu powołany do kontroli urzędników królewskich, min. w oparciu o skargi obywateli, stopniowo zaczął
nabierać moŜliwości wpływania na postępowanie w adm.

1919 r. Finlandia, 1952 r. Norwegia, 1953 r. Dania,

–

PODSTAWOWE CECHY CHARAKTERYSTYCZNE

samodzielny organ państwowy oddzielony od adm. i sądownictwa, zwykle wprowadzony w
konstytucji

;

organ powiązany z parlamentem

– strukturalnie (powoływany przez parlament) i funkcjonalnie (jego zadania

mieszczą się w funkcji kontrolnej parlamentu);

organ o dwojakich zadaniach

→

wysłuchuje skarg

obywateli

oraz podejmuje kroki w celu ich naprawienia nieprawidłowości

(kryteria to nie tylko legalność, ale i słuszność i sprawiedliwość);

→

informuje parlament o stanie praworządności

;

organ łatwo dostępny, odformalizowany i bezpłatny

, choć zwykle ma

swobodę w dobieraniu sobie

spraw

prawo jedynie sugerowania właściwych rozstrzygnięć

;

–

OLSKA

okres międzywojenny – brak;

POWSTAŁ DOPIERO W

1987

(uRPO) → nowela kwietniowa nadała

mu rangę konstytucyjną; konstytucja z 2.04.1997 r. wprowadziła teŜ RPD;

POZYCJA USTROJOWA

–

samodzielny organ konstytucyjny

, pozostający poza tradycyjnym trójpodziałem, a ze względu na jego działania i

powiązania nazywany jest organem ochrony prawa;

powiązany z Sejmem, choć nie przekreśla to jego samodzielności i odrębności

→ sejm za zgodą senatu

powołuje go; RPO przedkłada sejmowi sprawozdania ze swojej działalności; ponosi przed Sejmem
odpowiedzialność na zasadach określonych w ustawie;

zasada niezaleŜności od pozostałych organów państwa

→ inne organy nie mają na niego wpływu, a jego

wpływ na nie zawiera się w jego zadaniach;

–

powoływany przez Sejm za zgodą Senatu

→ kandydata zgłasza Marszałek i min. 35 posłów → uchwała

bezwzględna większość przy ½ obecnych → przekazanie uchwały Senatowi, który ma 1 miesiąc na wyraŜenie
zgody (milczenie = zgoda; brak zgody jest ostateczny);

–

wymagane kwalifikacje

→ obywatelstwo polskie, wyróŜniać się wiedzą prawniczą, doświadczeniem zawodowym

oraz wysokim autorytetem ze względu na walory moralne i wraŜliwość społeczną;

–

kadencja

– 5 lat, moŜliwe jedno ponowne powołanie, a po zakończeniu kadencji RPO ma prawo wrócić do

poprzedniej pracy, o ile nie ma przeszkód prawnych;

–

przysługuje mu immunitet

(jedynie za zgodą Sejmu

) i nietykalność

(tylko gdy złapany na gorącym uczynku);

–

incompatibilitas

→

poseł, senator, Ŝadne stanowisko, z wyjątkiem profesora szkoły wyŜszej;

–

apolityczność

→ nie moŜe naleŜeć do partii politycznych, związku zawodowego, ani prowadzić działalności nie

dającej się pogodzić z godnością urzędu;

–

odwołanie

tylko w przypadkach szczególnych, jak zrzeczenie, śmierć, trwała niezdolność na skutek choroby,

ułomności lub upadku sił, sprzeniewierzenie się ślubowaniu → decyduje jedynie Sejm (art. 210);

wniosek o odwołanie

– Marszałek i 35 posłów – do 05.2000 r. mógł tylko Marszałek, co było lepsze bo

chroniło przed atakami politycznymi, ale dla złagodzenia tego wprowadzono wymóg by za odwołaniem
głosowało 3/5 przy ½ obecnych (a jedynie gdy zrzecze się wystarczy bezwzględna);

nie ponosi odpowiedzialności przez TS

;

–

organ jednoosobowy

, ale moŜliwe jest powołanie

do 3 zastępców

(w tym do spr. Ŝołnierzy)

za zgodą

Marszałka

;

–

moŜliwość powoływania teŜ

pełnomocników

terenowych

za zgodą Marszałka

;

–

Biuro RPO

w Warszawie –

organ pomocniczy

;

ZAKRES I FORMY DZIAŁANIA

–

ZADANIE

RPO

→ stanie na straŜy wolności i praw człowieka i obywatela określonych w Konstytucji oraz

w innych aktach normatywnych

→

art. 80 K. zapewnia

KAśDEMU

dostęp do RPO

;

aspekt podmiotowy

– dot. obywateli, bezpaństwowców, cudzoziemców, ale nie innych podmiotów jak osoby

prawne czy organy samorządu;

aspekt przedmiotowy

– ochrona praw i wolności nie tylko konstytucyjnych, ale i zawartych w innych aktach

normatywnych (więc równieŜ wydane przez organy lokalne);

–

działalność RPO to badanie działania lub zaniechania organów, organizacji i instytucji obowiązanych do
przestrzegania i realizacji tych praw i wolności

→ właściwość RPO obejmuje:

w sensie podmiotowym

– działania

wszystkich organów władzy publicznej

, ale rozszerza ten zakres

sformułowanie

„organizacje”

, jednak jest to

kwestia sporna

i od początku RPO podkreślał, Ŝe nie jest

właściwy do interweniowania w relacje między podmiotami prywatnymi;

w sensie przedmiotowym

–

wszelkie działania

(

zaniechania

ale kwestia sporna

czy te działania muszą

dot.

tylko sytuacji jednostki czy mogą dot. teŜ innych sfer funkcjonowania

→ brak jasnej odpowiedzi, ale

zadaniem RPO jest teŜ informowanie o stanie praworządności, a mało jest dziedzin adm. które by tego nie dot.;

–

kryterium kontroli

– pod kątem naruszenia prawa, współŜycia społecznego i sprawiedliwości społecznej → w

szczególności RPO moŜe wkraczać w sferę tzw. uznania adm.;

ORMY DZIAŁANIA

RPO:

WYSTĄPIENIA I INTERWENCJE W SPRAWACH INDYWIDUALNYCH

–

punkt wyjścia to powzięcie informacji

– moŜe działać

z własnej inicjatywy

, ale regułą jest działanie

wniosek

(nie musi dot. własnej sprawy, nie ma Ŝadnych wymogów formalnych, prócz konieczności

oznaczenia nadawcy);

–

RPO po zapoznaniu się z wnioskiem moŜe:

→

poprzestać na wskazaniu

właściwych środków

prawnych;

→

przekazać sprawę

wg właściwości

→

nie podjąć

sprawy;

→

podjąć sprawę

→ zaleŜy od uznania RPO;

–

gdy podejmie sprawę moŜe:

→

prowadzić sprawę

samodzielnie

;

→

zwrócić się o zbadanie sprawy do organów właściwych

(organy nadzoru, prokuratura, kontrola

państwowa, zawodowa, społeczna);

→

zwrócić się do sejmu o zlecenie NIK kontroli

;

–

gdy zdecyduje się prowadzić postępowanie samodzielnie przysługuje mu szereg uprawnień:

→

prawo badania (teŜ bez uprzedzenia) kaŜdej sprawy na miejscu;

→

prawo Ŝądania wyjaśnień;

→

prawo Ŝądania przedstawienia akt kaŜdej sprawy prowadzonej przez organy adm. publicznej;

→

prawo Ŝądania przedłoŜenia informacji prowadzonej przez sądy, prokuraturę i inne organy ścigania;

→

prawo zlecania ekspertyz i opinii;

–

po zbadaniu sprawy moŜe:

→

podjąć interwencję dla załatwienia sprawy

→

wystąpienie

kierowane do organu naruszającego

prawa/wolności (z uwzględnieniem niezawisłości sędziowskiej) lub do organu nadrzędnego z wnioskiem
o zastosowanie środków przewidzianych prawem → adresat ma 30 dni na poinformowanie RPO o
podjętych działaniach, a w razie gdy nie zadowolą RPO moŜe on wystąpić do organu nadrzędnego o
podjęcie odpowiednich działań;

∗∗∗∗

nie ma kompetencji władczych

(nie moŜe merytorycznie rozstrzygnąć w sprawie), dlatego siła jego

oddziaływania musi wynikać z jego autorytetu;

→

inne środki oddziaływania związane z procesem

(moŜe je podejmować w formach procesowych):

∗∗∗∗

Ŝądać wszczęcia postępowania w sprawach cywilnych oraz wziąć w nich udział na prawach
prokuratora;

∗∗∗∗

Ŝądać wszczęcia postępowania przygotowawczego w przypadku przestępstw ściganych z urzędu;

∗∗∗∗

wnosić kasację w postępowaniu cywilnym i karnym;

∗∗∗∗

zwrócić się o wszczęcie postępowania adm., wnosić skargę do sądu adm. oraz uczestniczyć w tych
postęp. na prawach prokuratora oraz wnosić rewizje nadzwyczajne od orz. NSA;

∗∗∗∗

wziąć udział w postęp. przed TK w sprawie skargi konstytucyjnej;

II.

WYSTĄPIENIA

INICJATYWY I WNIOSKI DOT

OGÓLNYCH PROBLEMÓW OCHRONY PRAW I WOLNOŚCI

OBYWATELI

, a w szczególności:

–

przedstawić wnioski zmierzające do zapewnienia skutecznej ochrony praw i wolności i
usprawnienia trybu załatwiania spraw

→ obowiązek zajęcia stanowiska przez adresata;

–

wystąpić z wnioskiem o podjęcie inicjatywy ustawodawczej lub o zmianę/wydanie innych aktów
prawnych

, dot. praw i wolności człowieka i obywatela;

STANY NADZWYCZAJNE

ISTOTA INSTYTUCJI

–

STAN NADZWYCZAJNY TO POJAWIENIE SIĘ W PAŃSTWIE SYTUACJI SZCZEGÓLNEGO ZAGROśENIA

KTÓREJ

ROZWIĄZANIE WYMAGA SIĘGNIĘCIA DO ŚRODKÓW SZCZEGÓLNYCH TAKICH JAK

KONCENTRACJA WŁADZY W RĘKACH EGZEKUTYWY

;

OGRANICZENIA PRAW I WOLNOŚCI OBYWATELI

;

ZMIANY W STRUKTURZE I ZASADACH FUNKCJONOWANIA ORGANÓW PAŃSTWOWYCH

ZMIANY W SYSTEMIE STANOWIENIA PRAWA

→

czyli zawieszenie niektórych regulacji konstytucyjnych i wprowadzenie regulacji wyjątkowych;

–

paremia

: salus rei publicae suprema lex esto (ratunek Rzeczypospolitej - prawem najwyŜszym);

–

trzy tendencje we współczesnych regulacjach dot. stanów nadzwyczajnych:

konstytucjonalizacja tych regulacji

– przy czym szerokość i głębokość tych regulacji uzaleŜniona jest od

doświadczeń historycznych państw;

dyferencjacja róŜnych postaci stanu nadzwyczajnego

ze względu na konieczność doboru środków do

celów;

parlamentaryzacja procesu podejmowania decyzji o wprowadzeniu bądź kontynuowaniu stanu
nadzwyczajnego

– choć w tym czasie to egzekutywa ma najszerszą władzę, jednak przepisy wprowadzają

róŜnego rodzaju gwarancje dla moŜliwości zajęcia przez parlament stanowiska oraz zakazy dokonywania
pewnych zmian;

–

regulacje międzynarodowe

→ choć jest to suwerenne prawo kaŜdego państwa, jednak pojawiły się pewne

regulacje międzynarodowe dot. stanów nadzwyczajnych:

Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966 r.

(ratyf. w 1977 r.) dopuszcza

zawieszenie swojego stosowania:

→

tylko w sytuacji wyjątkowego niebezpieczeństwa publicznego zagraŜającego istnieniu narodu;

→

tylko zgodnie z zasadą proporcjonalności;

→

tylko o ile podjęte kroki nie są sprzeczne z innymi zobowiązaniami międzynarodowymi i o ile nie pociągają
za sobą dyskryminacji wyłącznie z powodu rasy, koloru skóry, płci, języka, religii lub pochodzenia
społecznego;

→

tylko pod warunkiem urzędowego ogłoszenia wprowadzenia stanu nadzwyczajnego i poinformowania
Sekretarza Generalnego ONZ o zakresie i powodach zawieszenia zobowiązań Paktu;

→

zakaz zawieszenia niektórych praw (m.in. prawo do Ŝycia, zakaz tortur, zakaz niewolnictwa);

Europejska Konwencja Praw Człowieka z 1950 r.

(ratyf. w 1992 r.) dopuszcza zawieszenie swojego

stosowania:

→

w przypadku wojny lub innego niebezpieczeństwa publicznego zagraŜającego Ŝyciu narodu,

→

tylko w zakresie ściśle odpowiadającym wymogom sytuacji,

→

pod warunkiem, Ŝe środki te nie są sprzeczne z innymi zobowiązaniami wynikającymi z p.m.;

→

zakaz uchylania niektórych praw (prawo do Ŝycia, zakaz tortur oraz nieludzkiego lub poniŜającego
traktowania, zakaz niewolnictwa, nullum crimen sine lege;

→

obowiązek poinformowania Sekretarza Generalnego Rady Europy;

–

Polska

konstytucja marcowa

wprowadzała 2 stany (wojenny – wprowadzany przez rząd za zgodą prezydenta podczas

wojny  lub  w  razie  zagroŜenia  wybuchem  wojny;  wyjątkowy  –  wprowadzany  j/w  w  razie  rozruchów  we-
wnętrznych  lub  rozległych  knowań  o  charakterze  zdrady  stanu,  zagraŜających  konstytucji  państwa  albo
bezpieczeństwu  obywateli),  które  musiały  być  potwierdzone  przez  Sejm,  oraz  określone  były  prawa,  które
mogły być zawieszone;

podobne rozwiązania w

konstytucji kwietniowej

;

konstytucja lipcowa

– początkowo tylko stan wojenny (wprowadzany przez Radę Państwa dla obronności i

bezpieczeństwa państwa – obejmowało to zagroŜenie wewnętrzne i zewnętrzne);

→

podczas wprowadzenia stanu wojennego w 1981 r. Rada Państwa wydała dekrety z mocą ustawy
regulujące szczegółowo ten stan, pomimo iŜ trwała wtedy sesja parlamentu;

→

1983 r. – zmiana konstytucji – rozróŜnienie stanu wojennego i wyjątkowego;

kolejne zmiany dopiero w

konstytucji z 1997 r

ZASADY KONSTYTUCYJNE

ZASAD ODNOSZĄCYCH SIĘ JEDNOLICIE DO WSZYSTKICH SYTUACJI STANU NADZWYCZAJNEGO

ZASADA WYJĄTKOWOŚCI

(

SUBSYDIARNOŚCI

)

→

stan nadzwyczajny moŜe być wprowadzony tylko w sytuacji

szczególnego zagroŜenia (ogólnych charakter, ale doprecyzowany w p.m. – zagroŜenia Ŝycia narodu) i tylko jeŜeli

zwykle środki są niewystarczające (art. 228 ust. 1);

II.

ZASADA LEGALNOŚCI

oznacza, Ŝe:

–

wprowadzenie tylko na podstawie ustawy i w drodze rozporządzenia (art. 228 ust. 2);

–

treść stanu nadzwyczajnego (zakres dopuszczalnych ograniczeń praw i wolności oraz zasady działania
organów władzy publicznej) musi określać ustawa (art. 228 ust. 3);

–

straty majątkowe spowodowane stanem nadzwyczajnym powinny (choć nie muszą) być wyrównane przez
państwo (zasady określone w ustawie) – dot. to strat poniesionych zgodnie z prawem, a nie niezgodnych,
które na podstawie art. 77 ust. 1 (nie został wyłączony) muszą być wyrównane;

III.

ZASADA PROPORCJONALNOŚCI

→

podjęte działania muszą odpowiadać stopniowi zagroŜenia (art. 228 ust. 5) –

zasada ta ma bogate orzecznictwo oraz naleŜy teŜ pamiętać o ograniczeniach z art. 31 ust. 3;

IV.

ZASADA CELOWOŚCI

→

podjęte działania powinny zmierzać do jak najszybszego przywrócenia normalnego

funkcjonowania państwa (art. 228 ust. 5);

ZASADA OCHRONY PODSTAW SYSTEMU PRAWNEGO

→

to zakaz uchwalania ustaw regulujących pewne materie

(Konstytucja, ordynacje wyborcze, ustawy o stanach nadzwyczajnych – art. 228 ust. 6) oraz zachowanie
monopolu ustawodawczego Sejmu, z wyjątkiem stanu wojennego;

VI.

ZASADA OCHRONY ORGANÓW PRZEDSTAWICIELSKICH

→

w czasie stanu nadzwyczajnego oraz w czasie 90

dni po nim (art. 228 ust. 7) nie moŜna:
–

skrócić kadencji Sejmu,

–

przeprowadzić referendum ogólnokrajowego,

–

przeprowadzić wyborów (do samorządu moŜna tylko tam, gdzie nie było stanu);
→

odpowiednio ulega przedłuŜeniu kadencja tych organów;

–

dopiero w 2002 r. uchwalono ustawy o stanach nadzwyczajnych:

ustawa z dnia 18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski Ŝywiołowej (ukŜ);

ustawa z dnia 21 czerwca 2002 r. o stanie wyjątkowym (uswy);

ustawa z dnia 29 sierpnia 2002 r. o stanie wojennym oraz o kompetencjach Naczelnego Dowódcy Sił
Zbrojnych i zasadach jego podległości konstytucyjnym organom RP (uswo);

ustawa z dnia 22 listopada 2002 r. o wyrównywaniu strat majątkowych wynikających z ograniczenia w czasie
stanu nadzwyczajnego wolności i praw człowieka i obywatela;

nowelizacja ustawy z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony RP (uPO);

STAN WOJENNY

–

STAN WOJENNY

(

ART

229)

–

MOśE BYĆ WPROWADZONY TYLKO W

SYTUACJACH

ZEWNĘTRZNEGO ZAGROśENIA PAŃSTWA

(takŜe przez działania terrorystyczne) → przesłanka

niedookreślona;

ZBROJNEJ NAPAŚCI NA TERYTORIUM

→ przesłanka określona, naleŜy ją interpretować na tle Karty NZ;

JEśELI Z UMOWY MIĘDZYNARODOWEJ WYNIKA ZOBOWIĄZANIE DO WSPÓLNEJ OBRONY PRZECIWKO

AGRESJI

→ obecnie takie zobowiązanie wynika z Paktu NATO, przy czym pakt formułuje własną definicję

pojęcia agresja;

–

rozporządzenie o wprowadzeniu stanu wojennego

→

wydaje prezydent na wniosek premiera i musi je podać

do publicznej wiadomości oraz przedstawić Sejmowi w ciagu 48 godzin, który niezwłocznie rozpatruje to
rozporządzenie i moŜe je uchylić bezwzględną większością przy ½ obecnych (art. 231);

–

teren

→

moŜe dot. części lub całości terytorium;

–

czas

→

wprowadzany na czas nieoznaczony, ale uswo wprowadza nakaz zniesienia po przywróceniu normalnego

funkcjonowania państwa;

–

mobilizacja

→

w razie bezpośredniego, zewnętrznego zagroŜenia państwa prezydent na wniosek premiera

zarządza powszechną lub częściową mobilizację oraz uŜycie Sił Zbrojnych do obrony państwa (art. 136);

–

kierowanie

obroną państwa naleŜy do prezydenta we współdziałaniu z RM (zastępowana przez premiera):

prezydent

na wniosek premiera określa zadania Sił Zbrojnych w czasie stanu wojennego;

→

zatwierdza (na wniosek Naczelnego Dowódcy SZ) plany operacyjnego uŜycia SZ;

→

uznaje (na wniosek ND SZ) określone obszary państwa za strefy bezpośrednich działań wojennych;

→ zarządza przejście na wojenne zasady działania organów władzy publicznej oraz określa zasady

działania tych organów w strefie bezpośrednich działań wojennych (moŜe teŜ je zawiesić);

ND SZ

– dowodzi SZ;

wojewodowie

– cywilne kierowanie w terenie, wraz z moŜliwościami nakładania zadań na samorząd;

premier na wniosek wojewody moŜe

zawiesić organy samorządu i ustanowić zarząd komisaryczny

;

brak podstaw do zawieszenia parlamentu (jedyne ograniczenie jego roli to rozporządzenia prezydenta z mocą
ustawy) ani działalności sadów i Trybunałów (zmiany to zaostrzenie odpowiedzialności, moŜliwość zmiany

kognicji sądów wojskowych, ale np. sądy wyjątkowe i tryb doraźny tylko w czasie wojny ≠ stan wojenny);

–

art. 233 – określa prawa, które nie mogą być ograniczone w stanie wojennym i wyjątkowym,

a pozostałe

mogą być ograniczone z zachowaniem warunków z art. 228 i zakazu dyskryminacji z art. 233 ust. 2

;

art. 30 godność;

art. 34, 36 obywatelstwo;

art. 38 ochrona Ŝycia;

art. 39, 40, 41 ust. 4 humanitarne traktowanie;

art. 42 nullum crimen sine lege;

art. 45 dostęp do sądu;

art. 47 dobra osobiste;

art. 53 sumienie i religia;

art. 63 petycje;

art. 48 i 72 rodzina i dziecko,

–

ustawa o stanie wojennym przewiduje moŜliwość wprowadzenia licznych ograniczeń wolności i praw

(decyduje o ich wprowadzeniu premier, ministrowie lub wojewoda):

nakaz noszenia dowodu toŜsamości, zakaz zmiany miejsca pobytu bez zezwolenia;

zawieszenie prawa do organizowania zgromadzeń, imprez masowych, strajków i innych form protestu, z wyjątkiem
zgromadzeń organizowanych przez kościoły/związki na terenie ich świątyń i podobnych budynków;

zawieszenie działalności tych zarejestrowanych stowarzyszeń, partii, związków zawodowych i innych organizacji,
których działalność moŜe utrudnić realizację działań obronnych;

wprowadzenie cenzury prewencyjnej środków społecznego przekazu (pewne wyjątki dot. kościołów/związków)
oraz wprowadzenie zagłuszania sygnału radiowego lub telewizyjnego;

wprowadzenie kontroli zawartości korespondencji pocztowej, telefonicznej i telekomunikacyjnej;

zawieszenie zajęć dydaktycznych wszelkiego rodzaju (wyjątek dot. kościołów/związków);

zawieszenie funkcjonowania transportu, systemów łączności, działalności telekomunikacyjnej i pocztowej,
wprowadzenie ograniczeń obrotu krajowymi i dewizowymi środkami płatniczymi, zakaz ruchu pojazdów na
drogach publicznych;

zajęcie/zarekwirowanie na potrzeby obronne środków transportu, wprowadzenie powszechnego obowiązku
wykonywania pracy, wprowadzenie administracyjnego najmu lokali i budynków, dokwaterowywanie osób,
zajmowanie nieruchomości niezbędnych dla Sił Zbrojnych lub obrony państwa;

wprowadzenie reglamentacji towarów konsumpcyjnych (tzw. kartek);

10.

nakazanie okresowego zawieszenia działalności gospodarczej określonego rodzaju lub uzaleŜnienia jej prowadzenia
od uzyskania zezwolenia;

11.

objęcie militaryzacją jednostek organizacyjnych, które wykonują zadania szczególnie waŜne dla obronności lub
bezpieczeństwa państwa;

–

zmiany w obowiązkach obywateli związanych z obronnością kraju (uPO):

zmieniają się zasady powoływania obywateli do słuŜby wojskowej;

rozszerzeniu ulega obowiązek słuŜby w obronie cywilnej;

moŜliwe jest powołanie obywatela do słuŜby w zmilitaryzowanych jednostkach organizacyjnych;

rozszerzeniu ulega zakres świadczeń osobistych i rzeczowych obywateli;

–

stan wojny

(art. 116) to nie stan wojenny, a jego istotą jest oddziaływanie na zewnątrz państwa – na płaszczyźnie

międzynarodowej

;

wprowadzane przez Sejm, a jeśli nie moŜe się zebrać to przez prezydenta

(+ kontrasygnata);

→

w razie zbrojnej napaści na terytorium RP;

→

gdy wynika z u.m. zobowiązanie do wspólnej obrony przeciwko agresji;

→

brak przesłanki „zewnętrznego zagroŜenia państwa” więc wykluczona jest tzw. wojna prewencyjna;

zakończenie przez zawarcie pokoju

–

wyłączna kompetencja parlamentu

, ale potrzebna jest do tego

umowa

międzynarodowa

i w związku z tym, koniczne jest

współdziałanie parlamentu z prezydentem

;

niewiele uregulowań w Konstytucji dot. stanu wojny

→

skutkiem podstawowym, choć nie wymaganym

moŜe być wprowadzenie stanu wojennego

;

→

art. 134 ust. 4 – mianowanie (i odwoływanie)

ND SZ

przez prezydenta na wniosek premiera (czas wojny);;

→

art. 175 ust. 2 – moŜliwość ustanowienia

sądów wyjątkowych i trybu doraźnego

(czas wojny);

–

uŜycie SZ poza granicami państwa

dopuszczone w

art. 117

to nie to samo co wprowadzenie stanu wojny lub

wojennego;

zasady ich uŜycia w ratyfikowanej u.m. lub ustawie;

ustawa o zasadach uŜycia lub pobytu SZ RP poza granicami państwa – 2 sytuacje:

→

„uŜycie” SZ

– w celu udziału w konflikcie zbrojnym lub dla wzmocnienia sił państwa lub państw

sojuszniczych, misji pokojowej, akcji zapobieŜenia aktom terroryzmu lub ich skutkom;

decyduje prezydent na wniosek premiera i niezwłocznie informuje marszałków;

→

„pobyt” SZ

– w celu udziału w szkoleniach i ćwiczeniach wojskowych; akcjach ratowniczych,

poszukiwawczych lub humanitarnych; przedsięwzięciach reprezentacyjnych;

decyduje RM lub odpowiedni minister (MON lub MSW) i niezwłocznie informuje prezydenta;

ustawa o zasadach pobytu wojsk obcych na terytorium RP oraz zasadach ich przemieszczania się przez to
terytorium

→ RM lub MON ma prawo wyraŜania zgody na taki pobyt (obowiązek informowania prezydenta i

marszałków) lub przemieszczanie się, chyba Ŝe odmienna regulacja wynika z ratyf. na podstawie ustawy u.m.;

STAN WYJĄTKOWY

–

STAN WYJĄTKOWY

(

ART

230)

MOśE ZOSTAĆ WPROWADZONY TYLKO W TRZECH SYTUACJACH

W RAZIE ZAGROśENIA KONSTYTUCYJNEGO USTROJU PAŃSTWA

;

W RAZIE ZAGROśENIA BEZPIECZEŃSTWA OBYWATELI

;

W RAZIE ZAGROśENIA PORZĄDKU PUBLICZNEGO

;

→

wg uswy – zagroŜenia te mogą wynikać z działań terrorystycznych i gdy nie ma moŜliwości uniknięcia
zagroŜenia przez uŜycie zwykłych środków konstytucyjnych;

–

rozporządzenie o wprowadzeniu stanu wyjątkowego wydaje prezydent na wniosek RM

;

w ciągu

48 godzin przedkłada je Sejmowi

, który niezwłocznie je rozpatruje;

uchylenie bezwzględną większością

przy ½ obecnych

;

–

czas

→ od dnia ogłoszenia w Dz.U. na czas nie dłuŜszy niŜ 90 dni, z moŜliwością 1 raz przedłuŜenia za zgodą

Sejmu na 60 dni;

–

teren

→ na części lub całości terytorium;

–

kierownictwo

działaniami zmierzającymi do usunięcia zagroŜeń sprawuje premier (lub wojewoda, jeśli tylko w 1

województwie);

moŜliwość zawieszenia organów samorządu

wraz z ustanowieniem

zarządu komisarycznego

–

lakoniczne uregulowania;

ograniczenie autonomii szkół wyŜszych

;

brak moŜliwości ograniczenia roli parlamentu, sądów i trybunałów

(nie moŜna zmienić kognicji sądów

wojskowych ani wprowadzić sądów wyjątkowych i trybu doraźnego);

–

prezydent na wniosek premiera moŜe postanowić o

uŜyciu SZ

do przywracania normalnego funkcjonowania

państwa, jeŜeli dotychczas zastosowane siły i środki zostały wyczerpane → kieruje nimi MON, a Ŝołnierze mają
niektóre uprawnienia policjantów;

–

zakres dopuszczalnych ograniczeń praw i wolności

taki jak w stanie wojennym;

–

ustawa o stanie wyjątkowym wprowadza moŜliwość ograniczania praw i wolności

(przez premiera,

ministrów lub wojewodów):

odosobnienie osób

(powyŜej 18, wyjątkowo 17 lat), gdy uzasadnione podejrzenie, Ŝe na wolności ich działalność

moŜe zagraŜać konstytucyjnemu ustrojowi państwa, bezpieczeństwu obywateli lub porządkowi publicznemu, albo
gdy odosobnienie jest konieczne dla zapobieŜenia popełnienia czynu karalnego;

→

nie uchyla to immunitetów;

→

decyduje wojewoda, zaskarŜenie do sądu adm. i rozprawa wyznaczona w ciągu 7 dni;

1-7 i 9-11 punkt ze stanu wojny

;

STAN KLĘSKI śYWIOŁOWEJ

–

STAN KLĘSKI śYWIOŁOWEJ TO KATASTROFA NATURALNA LUB AWARIA TECHNICZNA

KTÓRYCH SKUTKI

ZAGRAśAJĄ śYCIU LUB ZDROWIU DUśEJ LICZBY OSÓB

MIENIU W WIELKICH ROZMIARACH ALBO

ŚRODOWISKU NA ZNACZNYCH OBSZARACH

A POMOC I OCHRONA MOGĄ BYĆ SKUTECZNIE PODJĘTE TYLKO

PRZY ZASTOSOWANIU NADZWYCZAJNYCH ŚRODKÓW

MOśE BYĆ WYWOŁANE DZIAŁANIEM TERRORYSTYCZNYM

;

–

rozporządzenie RM

dla

części lub całości

terytorium na

czas nie dłuŜszy niŜ 30 dni

(

przedłuŜenie za zgodą

sejmu

);

–

kierownictwo

–

odpowiednie organy adm. lokalnej

: wójt (burmistrz, prezydent miasta), starosta lub wojewoda,

w zaleŜności od zasięgu klęski, a gdy więcej niŜ 1 województwo MSW lub inny wyznaczony przez premiera;

prawo wydawania poleceń organom adm. niŜszego szczebla oraz innym publicznym jednostkom na tym
terenie;

w razie konieczności mogą być przekazane oddziały SZ;

w razie niezdolności do właściwego kierowania organ wyŜszy moŜe zawiesić uprawnienia kierującego i
wyznaczyć pełnomocnika;

→

zacieranie się odrębności między adm. rząd. a samorządową;

brak podstaw do ograniczenia parlamentu lub sądów;

–

zakres dopuszczalnych ograniczeń praw i wolności

– wskazanie praw które mogą być ograniczone:

wolność działalności gospodarczej art. 22;

wolność osobista art. 41 ust. 1, 3 i 5;

nienaruszalność mieszkania art. 50;

wolność przemieszczania się i pobytu na terytorium RP art. 52 ust. 1;

prawo do strajku art. 59 ust. 3;

prawo własności art. 64;

wolność pracy art. 65 st. 1;

prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy - art. 66 ust. 1;

prawo do wypoczynku - art. 66 ust. 2;

→

domniemuje się zakaz ograniczeń!

–

ustawa o stanie klęski Ŝywiołowej wprowadziła 19 szczegółowych ograniczeń dot.:

ewakuacji, tworzenie stref zamkniętych, kwarantanny, dokonywania przymusowych rozbiórek i wyburzeń,
wykorzystania bez zgody właściciela nieruchomości lub rzeczy ruchomych, zmiany organizacji i czasu pracy,
zakaz strajków itp.;

moŜliwość wprowadzenia teŜ obowiązku świadczeń osobistych i rzeczowych;

moŜliwość wprowadzenia ograniczeń w transporcie i usługach pocztowych;

moŜliwość nakazania nadawcom radiowym/telewizyjnym oraz wydawcom dzienników publikacji komunikatów
i zarządzeń władz;

→

w formie albo

aktów generalnych

(quasi-noramtywnych)

albo indywidualnych

(jako decyzje o

natychmiastowej wykonalności, ale moŜliwość zaskarŜenia);

→

brak uregulowań dot. odszkodowań za szkody będące wynikiem walki z klęską

;