Drosdzol psychologia

438

Ann. Acad. Med. Siles. 2006, 60, 5

P R A C A P O G L Ą D O W A

Adres do korespondencji:
Lek. Agnieszka Drosdzol
Katedra Zdrowia Kobiety
Wydział Opieki Zdrowotnej Śl. AM
ul. Medyków 12, 40–752 Katowice
tel./faks: (+48 32) 20 88 730
e-mail: cor111@poczta.onet.pl

Annnales Academiae Medicae Silesiensis 2006, 60, 5, 438–443
Copyright © Śląska Akademia Medyczna
ISSN 0208–5607

Agnieszka Drosdzol

, Violetta Skrzypulec

, Piotr Buchacz

, Igor Bakon

Katedra Zdrowia Kobiety Śląskiej Akademii Medycznej w Katowicach

Katedra i Klinika Położnictwa i Ginekologii w Tychach Śląskiej Akademii Medycznej w Katowicach

Katedra i Klinika Położnictwa i Ginekologii Śląskiej Akademii Medycznej w Katowicach

Psychologiczne i społeczno-kulturowe

aspekty niepłodności

Psychological and socio-cultural aspects of infertility

A B S T R A C T

Infertility  has  been  defined  by  the  World  Health  Organization  (WHO)  as  the  inability  to  conceive  despite  regular  sexual
intercourse (4–5 a week), sustained for a period exceeding 12 months without the use of any contraceptive methods. World
Health Organization has declared infertility a social disease. According to world estimates the problem concerns 10–18% of
married  couples:  thus,  every  sixth  couple  in  the  world  has  difficulties  in  reproducing.  The  European  Society  of  Human
Reproduction and Embryology estimates the frequency of infertility occurrence in Poland as 10–15% of couples. It follows,
therefore, that infertility affects approximately 1 million Polish couples of the reproductive age. Simultaneously, it transpires
that only 19% of infertile couples seek specialist medical advice.
According to current WHO guidelines (2002), the international challenge is to aim at improving the quality of life of infertile
couples  through  increasing  the  accessibility  of  assisted  reproduction  procedures  on  the  one  hand  and  through  ensuring
psychological  intervention  to  alleviate  the  results  of  infertility  on  the  other.  Moreover,  WHO  recommendations  regarding
social and psychological aspects of infertility include, among others, guidelines connected with the creation of local and
national support groups for infertile patients in order to enhance treatment results, ensuring various forms of psychological
assistance  to  the  couple  and  their  families  and  to  conduct  new  research  evaluating  the  perception  and  psychological
response to infertility by women and men at various stages of their life as well as sex-related characteristics of psychological
reactions to Assisted Reproductive Technologies and their results.
KEY WORDS: infertility, depression, anxiety, stress, psychological support

S T R E S Z C Z E N I E

Wśród par niepłodnych często rozpoznaje się zaburzenia depresyjne i lękowe, które mają swoje podłoże w wielu aspektach

będących odpowiedzią na problem zaburzeń płodności, takich jak utrata prawidłowych relacji partnerskich, zdrowia, stanu

społecznego, niska samoocena, brak zaufania, pewności siebie i bezpieczeństwa.

Zgodnie z aktualnymi wytycznymi WHO (2002), międzynarodowym zadaniem powinno być dążenie do poprawy jakości

życia par niepłodnych z jednej strony poprzez zwiększenie dostępu do procedur rozrodu wspomaganego, a z drugiej poprzez

zapewnienie interwencji psychologicznej w łagodzeniu skutków niepłodności. Ponadto rekomendacje WHO dotyczące spo-

łecznych i psychologicznych aspektów niepłodności zawierają między innymi zalecenia związane z: powstaniem lokalnych

i krajowych grup wsparcia dla pacjentów niepłodnych w celu poprawy wyników leczenia, zapewnieniem różnych form

pomocy psychologicznej parom niepłodnym i ich rodzinom oraz przeprowadzeniem nowych badań oceniających postrzega-

nie i psychologiczną odpowiedź na niepłodność przez kobiety i mężczyzn w różnych etapach życia oraz zależną od płci

charakterystykę reakcji psychologicznych na przebieg procedur i uzyskanie wyników rozrodu wspomaganego.

SŁOWA KLUCZOWE: niepłodność, depresja, lęk, stres, wsparcie psychologiczne

439

Agnieszka Drosdzol i wsp.

, Psychologia w niepłodności

Psychologia w niepłodności

Epidemiologia niepłodności

Niepłodność (sterilitas) jest definiowana przez Światową

Organizację Zdrowia (WHO, World and Health Organiza-
tion) jako niemożność zajścia w ciążę pomimo regularnych
stosunków płciowych (4–5 w tygodniu), utrzymywanych
powyżej 12 miesięcy bez stosowania jakichkolwiek metod
antykoncepcyjnych [1–3]. Światowa Organizacja Zdrowia
określa niepłodność jako chorobę społeczną. Według sza-
cunkowych światowych statystyk problem niepłodności
dotyczy 10–18% par małżeńskich, z czego wynika, że co
6 małżeństwo na świecie ma kłopoty z rozrodem.

Epidemiologii niepłodności w Polsce jednoznacznie nie

określono ze względu na brak aktualnych danych staty-
stycznych. W analizie epidemiologicznej tego zjawiska
w Polsce należy oprzeć się na danych szacunkowych po-
chodzących z badań i opracowań Europejskiego Towarzy-
stwa Reprodukcji Człowieka i Embriologii (ESHRE, Eu-
ropean Society of Human Reproduction and Embryology),
które oceniają częstość występowania niepłodności w Pol-
sce na 10–15% par, co pozwala wnioskować, że dotyczy ona
około 1 miliona polskich małżeństw w wieku reprodukcyj-
nym. Jednocześnie okazuje się, że tylko 19% par niepłod-
nych poszukuje specjalistycznej pomocy lekarskiej [2, 4].

Niepłodność pierwotna dominuje w krajach rozwinię-

tych,  natomiast  regiony  rozwijające  się  charakteryzuje
wysoki wskaźnik występowania niepłodności wtórnej (Zim-
babwe — 62%, Egipt, Turcja, Boliwia, Peru — 15–20%,
Bangladesz — 20–25%, Indie, Indonezja, Nepal — powy-
żej 25%) [5, 6]. Relatywnie niski współczynnik występo-
wania niepłodności pierwotnej w krajach rozwijających się
— około 3% — tłumaczy się młodym wiekiem, w którym
pary  zawierają  związki  małżeńskie  oraz  decydują  się  na
pierwszą  ciążę  w  porównaniu  z  państwami  uprzemysło-
wionymi  [5–7].  Najistotniejszymi  czynnikami  prowadzą-
cymi do wysokiego wskaźnika niepłodności wtórnej w tak
zwanych Krajach Trzeciego Świata są choroby przenoszone
drogą płciową oraz wszelkie interwencje chirurgiczne prze-
prowadzane  u  kobiet  w  okresie  poporodowym  w  warun-
kach pozbawionych podstawowych standardów sanitarno-
epidemiologicznych [5–7]. Ponadto w krajach rozwijających
się niepłodność ma znacznie bardziej drastyczne kulturowe
i społeczne konsekwencje, a dostępność i rozwój pomocy
specjalistycznej  oraz  technik  rozrodu  wspomaganego  są
ograniczone czynnikami natury ekonomicznej [5, 7].

Późne macierzyństwo jest coraz częściej dostrzeganym

zjawiskiem w krajach rozwiniętych. Na przykład we Fran-
cji wiek kobiet, w którym decydują się na pierwszą ciążę
przesunął się z 24. na 27.–28. rok życia (w ciągu ostatnich
20 lat). Porównywalne tendencje wzrostowe obserwuje się
w innych krajach Europy (Niemcy, Wielka Brytania, Szwe-
cja, Dania, Belgia) [2, 8]. Szybki rozwój, szeroka dostęp-
ność i świadomość dotycząca różnorodnych metod plano-
wania rodziny umożliwiła współczesnym kobietom kon-
trolowanie własnego cyklu miesiączkowego i regulację
płodności, co w konsekwencji, przy zmianie pozycji spo-

łecznej  kobiety,  spowodowało  opóźnienie  wieku  macie-
rzyństwa [2, 8]. W badaniach wykazano, że przeciętny wiek
kobiet w czasie pierwszej ciąży zależy w głównej mierze
od: poziomu i czasu trwania edukacji, rozwoju kariery za-
wodowej,  stanowiska  pracy,  dochodów  rodzinnych  oraz
wieku,  w  jakim  zawiera  ona  związek  małżeński  [2,  8].
W ubiegłym stuleciu najważniejszą rolą społeczną kobie-
ty  była  rola  matki  i  opiekunki,  natomiast  mężczyzny
—  opieka  finansowa  nad  rodziną.  Również  i  liczebność
rodzin  uległa  zmianie  w  podanym  przedziale  czasowym
— model rodziny składający się z rodziców i co najmniej
dwójki  potomstwa  uległ  redukcji.  Średnia  liczba  dzieci
przypadających na jedną rodzinę w krajach Unii Europej-
skiej wynosi obecnie 1,4 (Hiszpania, Włochy — 1,17; Czechy
— 1,28; Polska — 1,61; Finlandia i Dania — 1,81) [2].

Współczesne kobiety dorównują swoim partnerom

w  aspekcie  statusu  społecznego,  a  coraz  częściej  przed-
kładają karierę zawodową nad macierzyństwem. Nieste-
ty, powyższy fakt jest jednym z ważniejszych niekorzyst-
nych  czynników,  zmniejszających  płodność  kobiety.  Na
podstawie  wyników  dużego  randomizowanego  prospek-
tywnego badania (grupa badana — 3295 kobiet w wieku
25–49  lat)  szacuje  się,  że  okres  maksymalnej  płodności
kobiet przypada na 18.–20. rok życia, następnie utrzymu-
je się na obniżonym, lecz jeszcze względnie stałym pozio-
mie w przedziale wiekowym 20–28 lat (współczynnik ciąż:
90% po 12 mies. i 93% po 24 mies. regularnego współży-
cia), po czym powoli maleje do 33. roku życia, a po 33.
roku życia (wg niektórych źródeł 35. rok życia [2, 8]) za-
czyna się drastycznie obniżać (współczynnik ciąż: 75% po
12 mies. i 80% po 24 mies. regularnego współżycia) [8].
Wraz z wiekiem kobiety zaczynają pojawiać się zaburze-
nia hormonalne, zmniejsza się jakość i liczba komórek ja-
jowych oraz czynność jajników. U starszych pacjentek wzra-
sta ryzyko samoistnych poronień, niepowodzenia fazy implan-
tacji i nieprawidłowego bruzdkowania, za co mogą odpo-
wiadać zaburzenia hormonalne, mniejsza podatność endo-
metrium, większy odsetek występowania stanów patologicz-
nych macicy (np. obecność mięśniaków macicy) [3, 8].

Istotną rolę w zagadnieniu niepłodności małżeńskiej

odgrywa  teoria  stresu  i  jej  korelacja  z  zaburzeniami
płodności. Istnieje wiele hipotez, które postulują, że stres
może powodować niepłodność, inne natomiast oceniają
stres jako skutek niepłodności. Powszechnie wiadomo, że
u kobiet duże napięcie emocjonalne jest przyczną zabu-
rzeń endokrynologicznych w obrębie osi podwzgórze–przy-
sadka–nadnercza  i  gonady,  zahamowanie  pulsacyjnego
uwalniania gonadoliberyny (GnRH, gonadotropin-relasing
hormone), jak i wpływać na wydzielanie endogennych pep-
tydów opioidowych, co w konsekwencji może powodować
zaburzenia płodności [9]. Znany teoretyczny model Was-
sera sugeruje, że w okresie znacznego narażenia na stres
organizm ludzki poprzez mechanizmy psychosomatyczne
redukuje swoją płodność [9]. Równocześnie okazuje się,
że  pary  niepłodne  zaangażowane  w  proces  diagnostyki
i leczenia wykazują wysoki poziom zarówno szeroko poję-

440

Ann. Acad. Med. Siles. 2006, 60, 5

tego stresu, jak i innych objawów psychopatologicznych,
jako skutek niemożności koncepcji [9]. W piśmiennictwie
spotyka  się  także  hipotezy  opisujące  stres  jako  rezultat
zaburzeń  emocjonalnych  w  niepłodności  u  kobiet  [9],
a z drugiej strony jako czynnik etiologiczny nieprawidło-
wych wyników spermogramu oraz zaburzeń seksualnych
i w konsekwencji niepłodności wśród mężczyzn [9, 10]. Teo-
rię roli stresu w niepłodności również charakteryzuje się
jako model zamkniętego koła: narażenie na stres środo-
wiskowy — zaburzenia płodności — diagnostyka, lecze-
nie  —  stres  sytuacyjny,  zaburzenia  relacji  partnerskich
— brak koncepcji — narastanie stresu — pogorszenie wy-
ników  badań  diagnostycznych  —  niepłodność  [9,  10].
W badaniach klinicznych podkreśla się, że duże natęże-
nie stresu i lęku u badanych par niepłodnych poddanych
technikom rozrodu wspomaganego wykazuje negatywną
korelację ze wskaźnikiem sukcesu leczenia [10].

Zgodnie z aktualnym stanem wiedzy nie można jedno-

znacznie wyjaśnić roli stresu jako przyczyny bądź skutku
niepłodności. Jednak należy rozpowszechniać różnorod-
ne metody jego redukcji, w tym pomoc psychologa klinicz-
nego w celu poprawy wyników leczenia par niepłodnych.

Objawy psychopatologiczne w niepłodności

Rodzicielstwo stanowi ważny etap rozwoju psychosek-

sualnego i społecznego zarówno kobiet, jak i mężczyzn,
stwarzając możliwość realizacji wielu zamierzeń życiowych
i zaspokojenia wielu potrzeb. Psychologiczna analiza sy-
tuacji życiowej par małżeńskich, które bezskutecznie sta-
rają  się  o  dziecko,  pozwala  dostrzec  elementy  nieszczę-
ścia,  frustracji  o  charakterze  psychicznym,  społecznym,
egzystencjalnym. Frustracja psychiczna łączy się z brakiem
samoakceptacji, a w konsekwencji powoduje zmniejsze-
nie samooceny, przyczynia się do występowania depresji
i wyzwala poczucie winy. Podłożem frustracji społecznej
jest dezaprobata ze strony otoczenia, traktowanie niepłod-
ności jako przejawu patologii małżeńskiej. Zatem wśród
par dotkniętych problemem niechcianej bezdzietności po-
jawiają  się  wątpliwości  o  charakterze  egzystencjalnym
— poczucie zagrożenia sensu własnego istnienia.

Pary niepłodne zaangażowane w proces diagnostycz-

no-terapeutyczny poszukują szansy na rozwiązanie życio-
wego  problemu.  Jednak  leczenie  niepłodności  znacznie
wykracza  poza  granice  „standardowej  terapii”.  Dotyczy
ono systemu wartości, sfer intymnych i prywatnych, norm
moralnych i etycznych. Długotrwałe, codzienne ingeren-
cje lekarskie wpływają w istotny sposób na jakość życia,
jak i emocjonalny, społeczny, fizyczny, zawodowy, intelek-
tualny oraz duchowy dobrostan par niepłodnych. Pacjen-
ci, całkowicie poświęcając się procedurom terapeutycznym,
narażają się na utratę pozycji zawodowej, finansowej i spo-
łecznej  [11,  12].  Każda  godzina,  dzień,  miesiąc  z  jednej
strony przebiega w atmosferze nadziei na poczęcie potom-
ka, a drugiej — rozpaczy, desperacji w momencie poja-
wienia się kolejnego krwawienia miesiączkowego. Taki nie-

kończący się labirynt prowadzi do nieustających oczeki-
wań, wiary, marzeń, naprzemiennie wkraczając w nega-
tywne emocje: lęk, złość, gniew, zazdrość, zaburzenia nastro-
ju, poniżenie, bezsilność, wstyd i poczucie winy.

Depresja wśród niepłodnych par ma podłoże w wie-

lu  aspektach  będących  odpowiedzią  na  problem  zabu-
rzeń  płodności,  takich  jak:  utrata  prawidłowych  relacji
partnerskich,  zdrowia,  stanu  społecznego,  niska  samo-
ocena, brak zaufania, pewności siebie, bezpieczeństwa,
wiary w spełnienie marzeń oraz czegoś, co traktuje się
jako wielką, symboliczną wartość [11, 12]. Na podstawie
danych z piśmiennictwa obserwuje się, że stres związany
z całościową problematyką niepłodności powoduje po-
wstawanie i narastanie konfliktów partnerskich. Wielo-
krotnie małżonkowie czują się nierozumiani i nieakcep-
towani przez środowisko. Ograniczeniu ulegają kontak-
ty towarzyskie, a czas wolny prawie w całości podporząd-
kowuje  się  etapom  diagnostyki  i  leczenia.  Nierzadko
dostrzega się sytuację, kiedy partnerzy wzajemnie oskar-
żają się i obarczają winą za niemożność posiadania upra-
gnionego  dziecka.  Współżycie  seksualne  bywa  często
pozbawione  zaangażowania  uczuciowego  i  spontanicz-
ności,  ograniczone  głównie  do  okresu  płodnego,  gdyż
jedynym jego celem staje się poczęcie dziecka [11, 12].

Dla wielu par — a zwłaszcza silniej dla kobiet niż męż-

czyzn — niepłodność okazuje się jednoznacznym kryzy-
sem i klęską życiową, a nasilenie objawów psychopatolo-
gicznych: lękowych i depresyjnych porównuje się do ich
nasilenia w przebiegu choroby nowotworowej, niedo-
krwiennej serca czy nadciśnienia tętniczego [11, 12]. Wy-
niki niektórych badań wskazują jednak na polepszenie
relacji partnerskich wraz z czasem trwania niepłodności.
Wszelkie problemy związane z procesem diagnostyczno-
terapeutycznym, walka i dążenie do wspólnego celu, ocze-
kiwanie na ciążę, nadzieja i wiara powodują zwiększenie
zaufania, bezpieczeństwa, bliskości i intymności emocjo-
nalnej par niepłodnych [11, 12].

Większość par, które rozpoczynają diagnostykę i tera-

pię niepłodności nie posiadają zazwyczaj żadnych proble-
mów zdrowotnych. Jednak konsekwencją odkrycia „fizycz-
nego defektu”, jakim jest zaburzenie płodności — niemoż-
ność spełnienia fundamentalnego zadania człowieka,
a mianowicie reprodukcji, może upośledzać pozytywną
ocenę własnego ciała. Utrata zdrowia, fizycznej atrakcyj-
ności z powodu choroby, urazu, wieku, czyli utrata samo-
akceptacji może prowadzić do depresji [11, 12].

W większości publikacji podkreśla się znacznie bar-

dziej nasilony, negatywny i frustrujący wpływ niepłodno-
ści na kobiety. W związkach niepłodnych to one, bez wzglę-
du na przyczynę niepłodności, częściej odczuwają: lęk, za-
burzenia nastroju, niepokój, drażliwość, rozpacz, poczu-
cie  winy  i  krzywdy.  Istnieje  również  hipoteza  dotycząca
odmiennej  struktury  osobowości  kobiet  niepłodnych
— osobowości o charakterze neurotycznym. W przypadku
niepłodności  męskiej  manifestacja  trudności  w  koncepcji
przejawia się głównie wzmożoną aktywnością zawodową,

441

Agnieszka Drosdzol i wsp.

, Psychologia w niepłodności

Psychologia w niepłodności

społeczną, zachowaniem tajemnicy przed rodziną, a cza-
sem tworzeniem pozamałżeńskich związków seksualnych
[2, 3, 11, 12].

Niepłodne pary stosują techniki rozrodu wspomaga-

nego (ART, Assisted Reproductive Technology) mogą tak-
że przeżywać wiele negatywnych emocji związanych z ko-
lejnymi etapami procedur, koniecznością bezgraniczne-
go obustronnego zaangażowania, niepowodzeniami za-
biegów oraz brakiem pomocy psychologicznej w trakcie
ART  i  po  jej  zakończeniu  [11,  13].  W  badaniu  Kerra
i wsp. [13] wykazano, że co 5 pacjent uczestniczący w za-
płodnieniu  pozaustrojowym  ma  myśli  samobójcze,
co 3 zaburzenia relacji partnerskich, natomiast 25% do-
świadcza zrozumienia i bliskości partnerskiej. Pacjenci
podkreślają  wagę  i  potrzebę  pomocy  psychologicznej,
a zarazem jej niedobór w trakcie leczenia technikami roz-
rodu wspomaganego [13].

W krajach rozwijających się negatywne psychologicz-

ne konsekwencje niepłodności są znacznie silniejsze niż
w innych społeczeństwach. Kulturowe różnice w krajach azja-
tyckich i afrykańskich wynikają przede wszystkim z innej
mentalności społecznej, znaczenia rodziny jedynie wtedy
gdy posiada potomstwo, niskiego stanu społeczno-ekono-
micznego i społecznej roli kobiety — wyłącznie jako mat-
ki i opiekunki domowej w rodzinie poligamicznej, a ojca
jako głowy domu i najważniejszego żywiciela rodziny. Po-
wyższe uwarunkowania przyczyniają się do obarczania winą
kobiet za brak potomstwa, zjawiska stygmatyzacji społecz-
nej, wyłączenia kobiet z życia społecznego i kulturowego,
deprywacji ekonomicznej, fizycznej i seksualnej przemocy
wobec kobiet oraz niestabilności małżeńskiej. Kulturowo
uwarunkowane opinie na aspekt niepłodności małżeńskiej
bardzo często powodują zaburzenia natury psychicznej
wśród kobiet — depresję, lęk, poczucie winy, krzywdy, izo-
lacji, tendencje samobójcze, a brak jakichkolwiek możli-
wości uzyskania wsparcia może prowadzić do drastycznych
konsekwencji [7, 11, 12, 14].

Zgodnie z aktualnymi wytycznymi WHO (2002) mię-

dzynarodowym zadaniem powinno stać się dążenie do
poprawy jakości życia par niepłodnych z jednej strony po-
przez zwiększenie dostępu do procedur rozrodu wspoma-
ganego, a z drugiej — poprzez zapewnienie interwencji
psychologicznej w łagodzeniu skutków niepłodności [11].
Ponadto rekomendacje WHO dotyczące społecznych
i psychologicznych aspektów niepłodności zawierają mię-
dzy innymi zalecenia związane z [11]:
— powstaniem lokalnych i krajowych grup wsparcia dla

pacjentów niepłodnych w celu poprawy wyników le-
czenia;

— poprawą edukacji społecznej i zwiększeniem dostęp-

ności do ART;

— zapewnieniem różnych form pomocy psychologicznej

(grupy wsparcia, media, internetowe forum dyskusyj-
ne) parom niepłodnym i ich rodzinom jako rutynowe-
go postępowania w klinikach leczenia niepłodności;

— przeprowadzeniem nowych badań oceniających: po-

strzeganie i psychologiczną odpowiedź na niepłodność
przez kobiety i mężczyzn w różnych etapach życia oraz
zależną od płci charakterystykę reakcji psychologicz-
nych na przebieg procedur i uzyskanie wyników ART;

— potrzebą badań dotyczących możliwości zmniejszenia

konsekwencji niepłodności ze szczególnym uwzględ-
nieniem kobiet;

— wsparciem psychologicznym i informowaniem pacjen-

tów przed rozpoczęciem procedur rozrodu wspoma-
ganego, w tym zastosowania gamet i embrionów daw-
ców, o implikacjach związanych z ujawnieniem lub za-
tajeniem pochodzenia genetycznego dziecka;

— przeprowadzeniem nowych badań oceniających, jaki

wpływ na rozwój dziecka ma ujawnienie bądź zataje-
nie przez rodziców jego genetycznego pochodzenia
(ART z donacją gamet lub embrionów);

— przeprowadzeniem większej liczby badań dotyczących

wpływu urodzenia dziecka przez tak zwaną matkę za-
stępczą (surrogate mother) na jego rozwój i relacje ro-
dzicielskie;

— przeprowadzeniem długoterminowych epidemiolo-

gicznych analiz jakości opieki rodzicielskiej oraz psy-
chomotorycznego i poznawczego rozwoju dzieci uro-
dzonych dzięki zastosowaniu technik rozrodu wspo-
maganego.

Na podstawie przedstawionych powyżej informacji,

rekomendacji WHO można wnioskować, że nadal nie ist-
nieje dostateczna liczba badań dotyczących występowa-
nia stresu i zaburzeń o podłożu psychologicznym wśród
niepłodnych małżeństw.

Programy pomocy psychologicznej

Leczenie niepłodności to duża ingerencja w życie in-

tymne i osobiste pary niepłodnej. Bez względu na etiopa-
togenezę bardzo często ulegają zaburzeniu mechanizmy
regulacji psychicznej. Ważnym elementem każdego rodza-
ju leczenia stają się różnorodne oddziaływania o charak-
terze psychoterapeutycznym stosowane przez lekarza, pie-
lęgniarkę oraz psychologa klinicznego. Wszelkie rodzaje
pomocy  psychologicznej  to  zadania  niezwykle  trudne
i  czasochłonne.  Wymagają  kwalifikacji  i  doświadczenia,
odrębnych  modeli  psychoterapii  dla  kobiet  i  mężczyzn.
Kobiety  niepłodne  poszukują  wsparcia  emocjonalnego,
wypracowania mechanizmów radzenia sobie z zaburzenia-
mi nastroju, depresją; mężczyźni natomiast oczekują wska-
zówek walki ze stresem oraz właściwej pomocy partner-
kom/żonom w sytuacjach kryzysowych [11, 15].

Europejskie Towarzystwo Reprodukcji Człowieka i Em-

briologii w 2002 roku ustanowiło międzynarodowy konsen-
sus postępowania psychoterapeutycznego z parami niepłod-
nymi, skierowany do personelu medycznego wszystkich
ośrodków leczenia zaburzeń płodności na świecie — Gu-
idelines for Counselling in Infertility [16]. Monografia Towa-
rzystwa precyzyjnie określa cele (zależne od sytuacji życio-
wej, rodzaju leczenia) i różnice między oczekiwaniami pa-

442

Ann. Acad. Med. Siles. 2006, 60, 5

cjentów w niepłodności i innych stanach chorobowych, po-
daje zakres osób wymagających pomocy psychologicznej
(nie tylko pary niepłodne, lecz również wszystkie osoby
emocjonalnie związane z problemem), niezbędne kwalifi-
kacje psychoterapeutów oraz schematy alternatywne w przy-
padku niepowodzenia lub rezygnacji z leczenia (adopcja,
dobrowolna bezdzietność) [16]. Publikacja dostarcza rów-
nież cennych informacji dotyczących praktycznych aspek-
tów organizacji ośrodków takiego wsparcia oraz ich współ-
pracy z jednostkami leczenia niepłodności [16].

Prezentowane rekomendacje mają charakter uniwer-

salny, chociaż niektóre zagadnienia należy dostosować do
sytuacji prawnej, religijnej oraz moralno-etycznej danego
kraju. Dotyczy to między innymi części poświęconej ko-
bietom stanu wolnego oraz parom homoseksualnym sta-
rającym się o dziecko (zastosowanie gamet dawców, in vi-
tro fertilization [IVF], adopcja) [16].

Europejskie Towarzystwo Reprodukcji Człowieka

i Embriologii dokładnie charakteryzuje zasady postępo-
wania psychoterapeutycznego w zależności od etapu dia-
gnostyczno-terapeutycznego  (rozpoznanie  niepłodności,
diagnostyka,  leczenie,  niepowodzenie,  rezygnacja),  jak
również  rodzaje  pomocy  psychologicznej  zalecane  we
współpracy z parami niepłodnymi w ośrodkach leczenia
niepłodności, takie jak: punkty pisemnej i multimedialnej
informacji dla pacjentów (broszury informacyjne, publi-
kacje), telefoniczne linie pomocy psychosocjalnej, grupy
samopomocy i wsparcia (w tym internetowe grupy dysku-
syjne), psychoterapia indywidualna oraz grupowa [16].

Podsumowując, zagadnienie wsparcia psychologiczne-

go powinno stać się nieodłącznym elementem standardów
postępowania w niepłodności małżeńskiej — dostępnym
na każdym poziomie leczniczym, począwszy od diagnozy,
a skończywszy na konsekwencjach związanych z wynikiem
terapii [16].

W odpowiedzi na rekomendacje WHO [11] oraz Eu-

ropejskiego Towarzystwa Reprodukcji Człowieka i Em-
briologii [16] w wielu krajach (np. Szwajcaria, Niemcy,
Wielka Brytania, Dania, Stany Zjednoczone) modele psy-
chosomatycznej i psychosocjalnej pomocy stały się inte-
gralną częścią leczenia par niepłodnych w wysokospecja-
listycznych ośrodkach.

W Szwajcarii istnieje prawnie uwarunkowany obowiązek

oferowania pomocy psychologa pacjentom przed leczeniem,
w trakcie i po jego zakończeniu. Standardy postępowania
opracował Reproductive Medicine Unit, korzystając z wzorca
wytycznych Europejskiego Towarzystwa Reprodukcji Czło-
wieka i Embriologii po adaptacji do aktualnej sytuacji praw-
nej, religijnej oraz etyczno-moralnej [17]. Dane z piśmien-
nictwa wskazują, że 79% niepłodnych par akceptuje i ko-
rzysta z dostępnych form pomocy psychosocjalnej, z czego
u 86% następuje redukcja zaburzeń emocjonalnych [17].

W Belgii w 1998 roku opracowano teoretyczne zało-

żenia programu psychologicznej interwencji grupowej
— Body-Mind Group Intervention Programme, a od 3 lat
aktywnie pracuje się z osobami niepłodnymi, stosując ele-
menty terapii ciałem, artystycznej, małżeńskiej, rodzin-

nej i grupowej [18]. Pierwsze doniesienia oceniają wyni-
ki programu jako obiecujące i bardzo efektywne w re-
dukcji poziomu stresu u obojga partnerów, poprawie
obrazu własnego ciała oraz komunikacji w relacji lekarz–
–pacjent [18].

W Wielkiej Brytanii jednostką ustalającą wytyczne ART

jest Human Fertilisation and Embryology Authority, która
zaleca również rutynowy udział w zajęciach psychoterapii
pacjentów przygotowywanych do IVF i inseminacji nasie-
niem dawcy [19].

Podobne programy terapeutyczne przygotowano w Niem-

czech przede wszystkim w celu łagodzenia stresu związa-
nego z niespełnioną chęcią posiadania potomstwa oraz po-
szukiwania alternatywnych rozwiązań i planów na przy-
szłość [20].

W Danii ośrodki leczenia niepłodności nie mają obo-

wiązku kierowania pacjentów do jednostek pomocy psy-
chologicznej i według danych szacunkowych jedynie 3%
Duńczyków korzysta z takiej pomocy [21]. Schmidt i wsp.
przedstawili w swoich publikacjach założenia i wyniki wie-
loośrodkowego programu badawczego — Copenhagen
Multi-centre Psychosocial Infertility Research Programme,
wnioskując o rutynowe działanie psychoterapeutyczne, zale-
cane szczególnie, w przypadkach konfliktów partnerskich [21].

Porównywalne wyniki eliminacji stresu i negatywnych

reakcji emocjonalnych otrzymano, analizując wpływ tera-
pii poznawczo-behawioralnej we włoskich ośrodkach spe-
cjalistycznych, grup wsparcia w Grecji, Stanach Zjedno-
czonych oraz w Australii, gdzie interwencja psychologicz-
na jest rutynowym postępowaniem [22].

Podejmując tematykę pomocy psychologicznej parom

niepłodnym, należy wspomnieć również o innych jej for-
mach, a mianowicie internetowych grupach dyskusyjnych
(RESOLVE, Reproductive Health Outlook [RHO],
CHILD), w których uczestnicy anonimowo mogą uzyskać
specjalistyczną poradę, jak i wymieniać własne doświad-
czenia [23–25]. Pierwsze takie forum, RESOLVE, założy-
ło w 1974 roku Narodowe Stowarzyszenie Niepłodności
(The National Infertility Association) w Stanach Zjedno-
czonych [23].

Sytuacja niepłodnych par w Polsce w aspekcie wspar-

cia psychologicznego na tle Europy nie przedstawia się
optymistycznie. Niestety, nie opracowano jeszcze w Pol-
sce narodowego programu pomocy psychosocjalnej dla tej
grupy pacjentów, a jedynym rozwiązaniem w sytuacjach
kryzysowych jest pomoc współmałżonka, rodziny, przyja-
ciół. Ponadto pacjenci mogą korzystać z ogólnodostępne-
go internetowego serwisu polskojęzycznego — Stowarzy-
szenia na Rzecz Leczenia Niepłodności i Wspierania Ad-
opcji „Nasz Bocian”, które oficjalnie funkcjonuje od 2002
roku [26]. Dotychczas Stowarzyszenie zarejestrowało po-
nad 20 tys. użytkowników, a działalność obejmuje między
innymi: wskazywanie specjalistów i nawiązywanie z nimi
współpracy, inicjowanie spotkań ogólnopolskich i lokal-
nych dla wszystkich szukających pomocy i wsparcia oraz
organizowanie warsztatów oraz zajęć terapeutycznych dla
osób leczących się i przygotowujących się do adopcji [26].

443

Agnieszka Drosdzol i wsp.

, Psychologia w niepłodności

Psychologia w niepłodności

P I Ś M I E N N I C T W O

Gnoth C., Godehardt E., Frank-Herrmann P., Triol K., Tigges J., Freundl G.
Definition and prevalence of subfertility and infertility. Hum. Reprod. 2005;
20: 1144–1147.

The ESHRE Capri Workshop Group. Social determinants of human
reproduction. Hum. Reprod. 2001; 16: 1518–1526.

Speroff L., Glass R.H., Kase N.G. Clinical Gynecologic Endocrinology
and Infertility. 6

Edition. Lillincott Williams and Wilkins, Baltimore 1999:

1013–1037.

ESHRE: The European IVF-monitoring programmme (EIM) for the Euro-
pean Society of Human Reproduction and Embryology (ESHRE). Assi-
sted reproductive technology in Europe, 2000. Results generated from
European registers by ESHRE. Hum. Reprod. 2004; 19: 490–503.

Lunenfeld B., Van Steirteghem A. Infertility in the third millennium: impli-
cations for the individual, family and society. Condensed Meeting Report
from the Bartarelli Foundation’s Second Global Conference. Hum. Rep.
Update 2004; 10: 317–326.

Larsen U. Primary and secondary infertility in sub-Saharan Africa. Int.
J. Epidemiol. 2000; 29: 285–291.

Van Balen F., Gerrits T. Quality of infertility care in poor-resource areas
and the introduction of new reproductive technologies. Hum. Reprod.
2001; 16: 215–219.

Van Balen F., Verdurmen J.E.E., Ketting E. Age, the desire to have
a child and cumulative pregnancy rate. Hum. Reprod. 1997; 12: 623–627.

Sheiner E., Sheiner E.K., Potashnik G., Carel R., Shoham-Vardi I. The
relationship between occupational psychological stress and female ferti-
lity. Occup. Med. 2003; 53: 265–269.

10. Pook M., Tuschen-Caffier B., Krause W. Is infertility a risk factor for

impaired male fertility? Hum. Reprod. 2004; 19: 954–959.

11. World Health Organization: Current Practices and Controversies in Assi-

sted Reproduction. Report of a meeting on Medical, Ethical and Social
Aspects of Assisted Reproduction. World Health Organization Library
Cataloguing-in-Publication Data, Geneva 2002: 15–396.

12. Sherrod R.A. Understanding the emotional aspects of infertility: implica-

tions for nursing practice. J. Psychosoc. Nurs. Ment. Health Serv. 2004;
42: 40–47.

13. Kerr J., Brown C., Balen A.H. The experiences of couples who have had

infertility treatment in the United Kingdom: results of a survey performed
in 1997. Hum. Reprod. 1999; 14: 934–938.

14. Dyer S.J., Abrahams N., Hoffman M., Van der Spuy Z.M. Men leave me

as I cannot have children: women’s experiences with involuntary chil-
dlessness. Hum. Reprod. 2002; 17: 1663–1668.

15. Diamond R., Kezur D., Meyers M., Scharf C.N., Weinshel M. Couple

therapy for infertility. Guilford Press, New York 1999: 11–225.

16. Boivin J., Kentenich H. Guidelines for Counselling in Infertility. ESHRE

Monographs. Oxford University Press, Oxford 2002: 4–135.

17. Emery M., Béran M.D., Darwiche J. i wsp. Results from a prospective,

randomized, controlled study evaluation the acceptability and effects of
routine pre-IVF counselling. Hum. Reprod. 2003; 18: 2647–2653.

18. Lemmens G.M.D., Vervaeke M., Enzlin P. i wsp. Coping with infertility:

a body-mind group intervention programme for infertile couples. Hum.
Reprod. 2004; 19: 1917–1923.

19. Boivin J., Scanlan L.C., Walker S.M. Why are infertile patients not using

psychological counselling? Hum. Reprod. 1999; 14: 1384–1391.

20. Stammer H., Wischmann T., Verres R. Counselling and couple therapy

for infertile couples. Fam. Proc. 2002; 41: 111–122.

21. Schmidt J., Holstein B.E., Boivin J. i wsp. High ratings of satisfaction

with fertility treatment are common: findings from the Copenhagen Multi-
centre Psychosocial Infertility (COMPI) Research Programme. Hum. Re-
prod. 2003; 18: 2638–2646.

22. Salakos N., Roupa Z., Sotiropoulou P., Grigoriou O. Family planning and

psychological support for infertile couples. Eur. J. Contracept. Reprod.
Health Care 2004; 9: 47–51.

23. RESOLVE: The National Infertility Association. Dostępne na: http//

www.resolve.org.

24. Reproductive Health Outlook 2002. Infertility: overview and lessons lear-

ned. Dostępne na: http//www.rho.org.

25. Boyd A., Kirshbaum J. Outlook and RHO Report on Evaluation Activities

in 2003. PATH, Seattle 2005.

26. Stowarzyszenie na Rzecz Leczenia Niepłodności i Wspierania Adopcji

„Nasz Bocian”. Dostępne na: http//www.nasz-bocian.pl.