EPS_09_Tekst

ARTYKUŁY I ROZPRAWY

Europejski Przegląd Sądowy wrzesień 2010

Jan Barcz
Zakaz dyskryminacji ze względu na wiek

w prawie UE w świetle wyroku TS z 19.01.2010 r.

w sprawie C-555/07 Seda Kücükdeveci

Bezpośrednim asumptem dla podjęcia rozważań zawartych w niniejszym artykule stał się

wyrok Trybunału Sprawiedliwości (dalej jako TS) z 19.01.2010 r. w sprawie C-555/07, Seda

Kücükdeveci v. Swedex GmbH&Co. KG

. Niemniej w wyroku tym TS podążył śladem zamarko-

wanym już wcześniej

w głośnym wyroku z 22.11.2005 r. w sprawie C-144/04, Werner Man-

gold v. Rüdiger Helm

oraz umocnionym w wyrokach: z 16.10.2007 r. w sprawie C-411/05, Félix

Palacios de la Villa v. Cortefi el Servicios SA

, z 23.09.2008 r. w sprawie C-427/06, Birgit Bartsch

v. Bosch und Siemens Hausgeräte (BSH) Altersfürsorge GmbH

oraz z 5.03.2009 r. w sprawie

C-388/07, The Incorporated Trustees of the National Council on Ageing (Age Concern England)

v. Secretary of State for Business, Enterprise and Regulatory Reform

1. Postanowienia dyrektywy 2000/78/WE

We wszystkich tych sprawach zasadniczym punktem odnie-

sienia, jeżeli chodzi o prawo unijne, była dyrektywa Rady
2000/78/WE z 27.11.2000 r., ustanawiająca ogólne warunki
ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy

Dyrektywa ta została uchwalona na podstawie ówczesnego
art. 13 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską
(dalej jako TWE)

(wprowadzonego do TWE na mocy Traktatu

z Amsterdamu), który (w ust. 1) ustanowił podstawę prawną dla
przyjęcia przez Radę UE „środków niezbędnych w celu zwalcza-
nia wszelkiej dyskryminacji ze względu na płeć, rasę lub pocho-
dzenie etniczne, religię lub światopogląd, niepełnosprawność,
wiek lub orientację seksualną”.

Motyw 25 dyrektywy 2000/78/WE odnosi się do zakazu

dyskryminacji ze względu na wiek, podkreślając, że zakaz ten
„jest podstawowym elementem na drodze do osiągnięcia celów
określonych w wytycznych dotyczących zatrudnienia i popiera-
nia zróżnicowania zatrudnienia. Jednak w niektórych okolicz-
nościach różnice w traktowaniu ze względu na wiek mogą być
uzasadnione i wymagają wprowadzenia szczególnych przepisów,
które mogą się różnić w zależności od sytuacji państw członkow-
skich UE. Należy więc odróżnić odmienne traktowanie, które
jest uzasadnione, w szczególności wynikającymi z prawa celami
polityki zatrudnienia, rynku pracy i kształcenia zawodowego, od
dyskryminacji, która musi być zakazana”.

Artykuł 1 dyrektywy 2000/78/WE określa jej cel, polega-

jący na wyznaczeniu „ogólnych ram dla walki z  dyskrymina-
cją ze względu na religię lub przekonania, niepełnosprawność,
wiek lub orientację seksualną  w  odniesieniu do zatrudnienia
i  pracy, w  celu realizacji w  państwach członkowskich zasady
równego traktowania”. Artykuł 2 defi niuje  w  ust. 1 „zasadę
równego traktowania” jako oznaczającą „brak jakichkolwiek
form bezpośredniej lub pośredniej dyskryminacji z  przyczyn

określonych w  art. 1”, natomiast dyskryminacja bezpośrednia
(ust. 2 art. 2 dyrektywy) „występuje w przypadku gdy osobę trak-
tuje się mniej przychylnie niż traktuje się, traktowano lub trakto-
wano by inną osobę w porównywalnej sytuacji, z jakiejkolwiek
przyczyny wymienionej w art. 1”. Następnie w art. 3 ust. 1 lit. c
stwierdza się,  że w  zakresie „warunków zatrudnienia i  pracy
łącznie z  warunkami zwalniania i  wynagradzania” posta-
nowienia dyrektywy (w  granicach kompetencji Wspólnoty)

Wyrok TS z 19.01.2010 r. w sprawie C-555/07, Seda Kücükdeveci v. Swe-

dex GmbH & Co. KG, niepubl., dalej jako wyrok w sprawie Kücükdeveci.

Ogólnie na temat tego wyroku np. M. Aubert, E. Broussy, F. Donnat,

Chronique de jurisprudence communautaire. Travail – discrimination en

function de’age, droit administratif, 15 fevrer 2010, s. 249; J.F. Lind-
ner, Rechtsprechung. Europäisches Gerichtshof. Urteil vom 19.1.2010,

Rs. C-555/07, „Bayerische Verwaltungsblätter” 2010/9, s. 268. Na temat

opinii z 7.07.2009 r. rzecznika generalnego Yvesa Bota w tej sprawie

C. Schubert, Altersdiskriminierung, Kündigungsfrist, Unanwendbarkeit natio-

nalen Rechts/Kücükdeveci, „Entscheidungen zum Wirtschaftsrecht” 2009/16,
s. 519.

Por. J.-H. Bauer, A. von Medem, Kücükdeveci – Mangold hoch zwei?

Europäische Grundrechte verdrängen deutsches Arbeitsrecht, „Zeitschrift

für Wirtschaftsrecht” 2010/10, s. 456.

Wyrok ETS z 22.11.2005 r. w sprawie C-144/04, Werner Mangold

v. Rüdiger Helm, Zb. Orz. 2005, s. I-9981, dalej jako wyrok w sprawie
Mangold.

Wyrok ETS z 16.10.2007 r. w sprawie C-411/05,

Félix Palacios de la Villa v.

Cortefi el Servicios SA, Zb. Orz. 2007, s. I-8531, dalej jako wyrok w sprawie

Palacios de la Villa.

Wyrok ETS z 23.09.2008 r. w sprawie C-427/06, Birgit Bartsch
v. Bosch und Siemens Hausgeräte (BSH) Altersfürsorge GmbH, Zb. Orz. 2008,

s. I-7245, dalej jako wyrok w sprawie Bartach.

Wyrok ETS z 5.03.2009 r. w sprawie C-388/07, The Incorporated Trustees

of the National Council on Ageing (Age Concern England) v. Secretary
of State for Business, Enterprise and Regulatory Reform, niepubl.,

dalej jako wyrok w sprawie Age Concern England.

Dyrektywa Rady 2000/78/WE z 27.11.2000 r. ustanawiająca

ogólne warunki ramowe w zakresie zatrudnienia i pracy (Dz. Urz.
WE L 303 z 27.11.2000 r., s. 16).

Obecnie art. 19 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, dalej jako TFUE.

ARTYKUŁY I ROZPRAWY

Europejski Przegląd Sądowy wrzesień 2010

stosuje się „do wszystkich osób, zarówno sektora publicznego,
jak i prywatnego, włącznie z instytucjami publicznymi”. Artykuł 6
ust. 1 dyrektywy nawiązuje do jej motywu 25 i  wskazuje na
możliwość uzasadnienia działań różnicujących „Niezależnie od
przepisów art. 2 ust. 2, państwa członkowskie mogą uznać, że
odmienne traktowanie ze względu na wiek nie stanowi dyskry-
minacji, jeżeli w ramach prawa krajowego zostanie to obiektyw-
nie i  racjonalnie uzasadnione zgodnym z  przepisami i  celem,
w  szczególności celami polityki zatrudnienia, rynku pracy
i kształcenia zawodowego, i jeżeli środki mające służyć realizacji
tego celu są właściwe i konieczne”.

Następnie wskazuje się, że takie odmienne traktowanie może

polegać m.in. na: „(a) wprowadzeniu specjalnych warunków

dostępu do zatrudnienia i kształcenia zawodowego, zatrudnie-
nia i pracy, włącznie z warunkami zwalniania i wynagradzania,
dla ludzi młodych, pracowników starszych i osób mających na
utrzymaniu inne osoby, w celu wspierania ich integracji zawo-
dowej lub zapewnienia im ochrony, (b) określeniu warunków
dolnej granicy wieku, doświadczenia zawodowego lub stażu
pracy, wymaganego do zatrudnienia lub niektórych korzyści
związanych z zatrudnieniem, (c) określeniu górnej granicy wieku
przy rekrutacji, z uwzględnieniem wykształcenia wymaganego
na danym stanowisku lub potrzeby racjonalnego okresu zatrud-
nienia przed przejściem na emeryturę”.

Stosownie do art. 18 ak. 1 dyrektywy 2000/78/WE okres jej

transpozycji upłynął 2.12.2003 r. Niemniej jednak ak. 2 tego
artykułu upoważniał państwa członkowskie do przesunięcia ter-
minu transpozycji dyrektywy o dalsze trzy lata, tj. do 2.12.2006 r.
w odniesieniu do przyjęcia odpowiednich środków krajowych
dotyczących zakazu dyskryminacji ze względu na wiek i niepeł-
nosprawność. Republika Federalna Niemiec, której dotyczyły
trzy spośród omawianych spraw, skorzystała z tej możliwości.

2. Punkty wyjścia – wyrok w sprawie Mangold

Zakaz dyskryminacji ze względu na wiek wywołany został

– jak wspomniano w

wyroku z 22.11.2005 r. w sprawie Mangold

(wszystkie wyróż. – J.B.). Warto dodać, że wyrok zostały wydany
w trybie prejudycjalnym (na wniosek Sądu Pracy w Monachium
– Arbeitsgericht München)

, a stan faktyczny dotyczył niemie-

ckiego środka krajowego, dopuszczającego obniżenie wieku
do 58, a nawet okresowo 52 lat, i w konsekwencji umożliwiają-
cego zawieranie bez ograniczeń umów o pracę na czas określony.
Trybunał Sprawiedliwości podkreślił co prawda, że postanowienia
Porozumienia ramowego w sprawie pracy na czas określony zawar-
tego 18.03.1999 r. i wprowadzonego w życie przez dyrektywę
Rady 99/70/WE z 28.06.1999 r.

nie stanowią przeszkody

w przyjęciu takiego środka krajowego

, niemniej jednak wskazał

na sprzeczność takiego niemieckiego środka krajowego z dyrek-
tywą 2000/78/WE oraz ogólną zasadą prawa wspólnotowego
zakazującego dyskryminacji ze względu na wiek

Trybunał Sprawiedliwości odniósł się przy tym do kilku fun-

damentalnych kwestii:

• Odwołując się do art. 6 ust. 1 dyrektywy 2000/78/WE,

TS stwierdził, że odmienne traktowanie ze względu na wiek
w prawie krajowym państw członkowskich może być uzasad-
nione interesem powszechnym, wynikającym z „celów polityki
zatrudnienia, rynku pracy i kształcenia zawodowego”

. Uznał,

że niemieckie regulacje ustawowe mogą być uzasadnione takim
interesem powszechnym, pod warunkiem jednak spełnienia
wymogów zasady proporcjonalności. W dalszej analizie Trybunał

ocenił jednak, że niemieckie regulacje ustawowe nie są „właściwe
i konieczne”, a tym samym nie spełniają kryteriów zasady pro-
porcjonalności „Takie przepisy, w zakresie, w jakim uznają wiek
danego pracownika za jedyne kryterium dla stosowania umów
o pracę na czas określony, o ile nie zostało wykazane, że okreś-
lenie granicy wieku samo w sobie, niezależnie od wszystkich
innych okoliczności związanych ze strukturą danego rynku pracy
i sytuacji osobistej zainteresowanego pracownika, jest obiektyw-
nie konieczne dla zrealizowania celu integracji zawodowej bez-
robotnych starszych pracowników, należy uznać za wykraczające
poza to, co jest właściwe i konieczne dla osiągnięcia tego celu.
Poszanowanie zasady proporcjonalności wymaga mianowicie,
by każde ograniczenie prawa podmiotowego w możliwie naj-

wyższym stopniu godziło wymogi równego traktowania z rea-
lizowanym celem”

• Trybunał Sprawiedliwości odniósł się również do sposobu

transpozycji dyrektywy w interesującym aspekcie – okresu mię-
dzy wejściem w życie dyrektywy a upływem okresu transpozycji.
TS nawiązał przy tym do swojego stałego orzecznictwa, podkre-
ślając, że „w okresie przewidzianym na dokonanie transpozycji
dyrektywy państwa członkowskie są zobowiązane do powstrzy-
mania się od przyjmowania przepisów, których charakter poważ-
nie zagraża osiągnięciu celu tej dyrektywy”

. Stwierdzenie

powyższe odnosiło się również do niemieckiego środka prawa
krajowego, który wszedł w życie właśnie w takim okresie. Oko-
licznością wzmacniającą argumentację Trybunału było to, że śro-
dek ten obowiązywał w dodatkowym okresie, jaki RFN uzyskała
na uchwalenie środków krajowych, m.in. w odniesieniu do usta-
nowienia zakazu dyskryminacji ze względu na wiek

, a w okre-

sie tym państwa członkowskie miały „przedstawić Komisji
corocznie raport na temat kroków, jakie podjęło w celu uporania
się z dyskryminacją ze względu na wiek (...) oraz postępu we
wprowadzeniu w życie dyrektywy”

. TS stwierdził w związku

z tym: „Przepis ten wymaga więc, by państwo członkowskie,
które wyjątkowo korzysta w ten sposób z przedłużonego terminu
na dokonanie transpozycji, podjęło stopniowo konkretne środki
w celu zbliżenia krajowego uregulowania do rezultatu zamierzo-
nego w dyrektywie. Otóż zobowiązanie to utraciłoby wszelki sens,
jeżeli państwom członkowskim umożliwione zostałoby przyjmo-
wanie w okresie przewidzianym na wprowadzenie w życie tej
dyrektywy środków niezgodnych z celem tej dyrektywy”

• Następnie TS zwrócił uwagę na to, że dyrektywa 2000/78/WE

„nie stanowi sama w sobie źródła zasady równego traktowa-
nia w zakresie zatrudnienia i pracy”

, ponieważ jej celem jest

jedynie „wyznaczenie ogólnych ram dla walki z dyskryminacją

Por. motywy 21 do 25 uzasadnienia wyroku w sprawie Mangold.

10 Dyrektywa Rady 99/70/WE z 28.06.1999 r. dotycząca Porozumienia

Ramowego w sprawie umów na czas określony, zawartego przez Europej-

ską Unię Konfederacji Przemysłowych i Pracodawców (UNICE), Europej-
skie Centrum Przedsiębiorstw Publicznych (CEEP) oraz Europejską Kon-
federację Związków Zawodowych (ETUC) (Dz. Urz. WE L 175 z 1999 r.,

s. 43).

11 Por. motywy 40 do 54 uzasadnienia wyroku w sprawie Mangold.
12 Motywy 55 do 76 uzasadnienia wyroku w sprawie Mangold.

13 Motyw 58 uzasadnienia wyroku w sprawie Mangold.
14 Motyw 65 uzasadnienia wyroku w sprawie Mangold.

15 Motyw 67 uzasadnienia wyroku w sprawie Mangold.
16 Motywy 68 do 70 uzasadnienia wyroku w sprawie Mangold.

17 Motyw 71 uzasadnienia wyroku w sprawie Mangold.
18 Motyw 72 uzasadnienia wyroku w sprawie Mangold.

19 Motyw 74 uzasadnienia wyroku w sprawie Mangold.

ARTYKUŁY I ROZPRAWY

Europejski Przegląd Sądowy wrzesień 2010

ze względu na religię lub przekonania, niepełnosprawność, wiek
lub orientację seksualną”. Zasadnicze znaczenie w omawianym
kontekście miało ugruntowanie przez Trybunał zasady zakazu
dyskryminacji ze względu na wiek jako ogólnej zasady prawa
wspólnotowego, mającej swoje źródło we wspólnych tradycjach
konstytucyjnych państw członkowskich i w wiążących je umo-
wach międzynarodowych

• Powyższa zasada może służyć jako test badania legalności

odpowiednich środków prawa krajowego państwa członkow-
skiego UE, bowiem „z chwilą gdy uregulowania krajowe (...)
służą wykonaniu dyrektywy”, wchodzą one w zakres kompeten-
cji UE, a tym samym „w zakres stosowania tej zasady”

• W końcu TS podkreślił – nawiązując ponownie do swojej

utrwalonej linii orzeczniczej, że „na sądzie krajowym, przed którym
zawisł spór dotyczący zakazu dyskryminacji ze względu na wiek, spo-
czywa obowiązek zagwarantowania – w ramach jego kompetencji
– ochrony prawnej wynikającej z prawa wspólnotowego oraz zapew-
nienia jej pełnej skuteczności poprzez niestosowanie jakichkolwiek
przepisów prawa krajowego, które mogą być z nim sprzeczne”

Wyrok TS w sprawie Mangold wywołał poważne kontrower-

sje. Zwłaszcza zaś zarzucano TS „działalność prawotwórczą”,
nakierowaną na rozszerzenie kompetencji Unii Europejskiej, pro-
wadzoną w sposób sprzeczny zarówno z prawem unijnym, jak
i w sposób naruszający interesy państw członkowskich. Repre-
zentatywna dla tego kierunku krytyki była ocena byłego prezesa
niemieckiego Federalnego Trybunału Konstytucyjnego oraz prze-
wodniczącego Konwentu UE 2002/2003, Romana Herzoga oraz
Lüdera Gerkena, dyrektora Centre for European Policy

Zarzuty

koncentrowały się wokół następujących kwestii

”.

Po pierwsze – zarzucano, że Trybunał ingeruje w dziedzinę

polityki zatrudnienia i  polityk społecznych, które należą do
zasadniczych kompetencji państw członkowskich. Ewentualne
przyjmowanie  środków unijnych w  tych dziedzinach musia-
łoby więc – z jednej strony – uwzględniać zasadę pomocniczo-
ści, z drugiej zaś – regulacje unijne mogłyby się odnosić jedy-
nie do spraw o  charakterze transgranicznym: dyskryminacja
ze względu na wiek, w  przeciwieństwie do dyskryminacji ze
względu na obywatelstwo, z natury rzeczy takiego transgranicz-
nego charakteru nie może wykazywać. Problemy z tym zwią-
zane powinny więc samodzielnie regulować państwa człon-
kowskie.

Po drugie – zarzucano, że TS dokonał nadinterpretacji cha-

rakteru prawnego dyrektyw, które nie są stosowane w pań-
stwach członkowskich bezpośrednio, lecz muszą być transpo-
nowane do prawa krajowego, przy czym państwa zachowują
swobodę wyboru metod i środków transpozycji. Do czasu
upływu okresu transpozycji państwo nie ma obowiązku stoso-
wania się do rezultatu określonego w dyrektywie, co TS zigno-
rował, podobnie jak okoliczność, że środek krajowy, obniżający
wiek, przestał obowiązywać przed okresem upływu transpozy-
cji dyrektywy.

Po trzecie – jako zabieg „awanturniczy” określono skonstru-

owanie przez Trybunał Sprawiedliwości zasady ogólnej prawa
unijnego, zakazującej dyskryminację ze względu na wiek. Zasada
ta miałaby być „wyssana z palca” przez TS, bowiem ani „wspólne

tradycje konstytucyjne” państw członkowskich, ani obowiązu-
jące umowy międzynarodowe nie uzasadniają jej ustanowienia.

Po czwarte – zarzuty kierowały się w stosunku do podkreś-

lonego przez TS wymogu niestosowania prawa krajowego
w przypadku jego sprzeczności z zasadą ogólną prawa wspólno-
towego. W istocie oznaczałoby to bowiem unieważnienie prawa
krajowego. Podejście takie stanowiłoby wątpliwe przesunięcie
paradygmatu, do tej pory bowiem – stosownie do TWE – dyrek-
tywa nie wywoływała skutku bezpośredniego w państwach

członkowskich. Tym samym więc to nie dyrektywa, lecz prawo
krajowe transponujące dyrektywę było źródłem praw i obo-
wiązków obywateli.

Jak się wydaje, w kolejnych wyrokach Trybunał Sprawiedli-

wości podjął próbę sprecyzowania swojego stanowiska w dzie-
dzinach, które stały się przedmiotem szczególnej krytyki, jedno-
cześnie wskazując na znaczącą przestrzeń działania, zastrzeżoną
dla kompetencji państw członkowskich. I tak – potwierdzając
wykreowanie zasady ogólnej prawa unijnego, zakazującej dyskry-
minacji ze względu na wiek – TS wskazał na stosunkowo duże
pole manewru po stronie państw członkowskich w odniesieniu
do uzasadnienia ograniczeń równego traktowania ze względu
na wiek. Z jednej strony skonkretyzował również (stosunkowo
restryktywnie) zasady określenia kompetencji unijnej w dziedzinie
warunków zatrudnienia i pracy. Z drugiej jednak – TS potwierdził
obowiązki państw członkowskich zarówno w okresie transpozy-
cji dyrektywy, jak i po upływie tego okresu, w tym konieczność
stosowania prawa unijnego, w przypadku gdy prawo krajowe jest
sprzeczne z aktem unijnym (w tym z dyrektywą).

Po przeprowadzeniu takiego sprecyzowania w omówionych

niżej trzech wyrokach TS – w wyroku z 19.01.2010 r. w sprawie
Kücükdeveci – utwierdził przyjęty w wyroku w sprawie Man-
gold kierunek interpretacji odnosząc się dodatkowo do ważnych
kwestii proceduralnych.

20 TS odwołał się przy tym do motywów 1 i 4 preambuły dyrektywy 2000/78/WE.

Motyw 1 dyrektywy nawiązuje do ówczesnego art. 6 ust. 1 Traktatu

o Unii Europejskiej (dalej jako TUE), natomiast w motywie 4 stwierdzono
„Prawo wszystkich osób do równości wobec prawa i ochrony przed dys-

kryminacją jest powszechnym prawem uznanym przez Powszechną Dekla-
rację Praw Człowieka, Konwencję Narodów Zjednoczonych w sprawie

Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet, Pakty Narodów Zjed-

noczonych dotyczące praw obywatelskich i politycznych oraz praw gos-
podarczych, społecznych i kulturalnych oraz przez Europejską Konwencję

o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, których sygnata-
riuszami są wszystkie państwa członkowskie. Konwencja nr 111 Między-

narodowej Organizacji Pracy (MOP) zakazuje dyskryminacji w zakresie
zatrudnienia i pracy”.

21 Motyw 75 uzasadnienia wyroku w sprawie Mangold.

22 Motyw 77 uzasadnienia wyroku w sprawie Mangold.

23 R. Herzog, L. Gerken, Stop the European Court of Justice,

„EU Observer” 2008 .

24 R. Herzog, L. Gerken, Stop the European Court of Justice, EU Obser-

ver 10.09.2008. Zob. również F. Temming, Freie Rechtsschöpfung

oder nicht: Der Streit um die EuGH-Entscheidung Mangold spitzt
sich zu, „Neue Juristische Wochenschrift” 2008, s. 3404–3406;

T. Gas, Mangold und die Folgen, „Europäische Zeitschrift für Wirt-
schaftsrecht” 2007, s. 713; R. Streinz, Ch. Herrmann, Der Fall Man-

gold – eine „kopernikanische Wende im Europarecht”?, „Recht der
Arbeit” 2007, s. 165–169; E. Muir, La jurisprudence de la Cour de
justice et du Tribunal de première instance. Chronique des arrêts. Arrêt

Werner Mangold c. Rüdiger Helm, „Mangold”, „Revue du droit de
l’Union européenne” 2006/2, s. 466–472; Z. Hajn, Niemiecka CPE dla

ludzi starszych w ocenie ETS – glosa do wyroku ETS z 22.11.2005 r.
w sprawie C-144/04 Werner Mangold v. Rüdiger Helm, „Europejski
Przegląd Sądowy” 2006/6, s. 36–40.

ARTYKUŁY I ROZPRAWY

Europejski Przegląd Sądowy wrzesień 2010

3. Sprecyzowanie stanowiska

– wyroki w sprawie Palacios de la Villa,

Bartsch i Age Concern England

wyroku z 16.10.2007 r. w sprawie Palacios de la Villa Try-

bunał Sprawiedliwości potwierdził głównie stosunkowo szeroki
zakres swobody państw członkowskich w uzasadnieniu ograni-
czeń zakazu nierównego traktowania ze względu na wiek

. Wyrok

ten został wydany przez TS w trybie prejudycjalnym, przy czym
sąd hiszpański przedłożył TS wniosek w ramach sporu pomię-
dzy F. Palaciosem de la Villa a jego pracodawcą Cortefi el Servi-
cios SA, dotyczącego rozwiązania z mocy prawa stosunku pracy
z powodu osiągnięcia przez F. Palacios de la Villa limitu wieku,
określonego na 65 lat przez ustawodawstwo krajowe, powodują-
cego obowiązkowe przejście pracownika na emeryturę

W wyroku TS stwierdził, że „Wykładni zakazu wszelkiej

dyskryminacji ze względu na wiek, o  którym stanowi dyrek-
tywa Rady 2000/78/WE z 27.11.2000 r. ustanawiająca ogólne
warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia
i pracy, należy dokonać w ten sposób, że nie sprzeciwia się on
uregulowaniu krajowemu takiemu jak to, będące przedmio-
tem sporu w  postępowaniu przed sądem krajowym, na pod-
stawie którego za ważne uznaje się klauzule o obowiązkowym
przejściu na emeryturę, zawarte w układach zbiorowych pracy
i stawiające jako jedyne wymogi ukończenie przez pracownika
określonego wieku umożliwiającego nabycie uprawnień eme-
rytalnych, ustalonego przez uregulowanie krajowe na 65 lat,
i  spełnienie pozostałych kryteriów z  zakresu zabezpieczenia
społecznego umożliwiających nabycie uprawnień do emerytury
z systemu składkowego”. TS podkreślił przy tym, że – po pierwsze

– powyższe przepisy krajowe są co prawda „oparte na wieku”,
jednak są „obiektywnie i racjonalnie uzasadnione, w ramach
prawa krajowego, słusznym celem związanym z polityką zatrud-
nienia i rynkiem pracy” oraz – po drugie – zostały one podjęte
„dla realizacji tego celu interesu ogólnego i nie wydają się być
niewłaściwe i niekonieczne dla tego celu”.

Wyrok ten jest na tyle interesujący dla analizowanych dalej

zagadnień, że potwierdza, iż omawiana sprawa objęta jest zakre-
sem regulacyjnym dyrektywy 2000/78/WE

oraz wskazuje na

znaczącą swobodę decyzyjną państw członkowskich w przyj-
mowaniu środków prawa krajowego, różnicujących warunki
zatrudnienia i pracy ze względu na wiek, które – w odwołaniu
do art. 6 dyrektywy – mogą być uzasadnione ze względu na inte-
res powszechny przy elastycznym interpretowaniu wymogów
zasady proporcjonalności.

wyroku z 23.09.2008 r. w sprawie Bartsch Trybunał Spra-

wiedliwości sprecyzował natomiast, że wspólnotowa zasada
ogólna zakazu dyskryminacji działa na prawo krajowe państw
członkowskich jedynie wówczas, gdy jest ono objęte kompeten-

cją Wspólnoty. W szczególności nie są objęte taką kompetencją
środki krajowe, które nie zostały wydane w celu transpozycji
dyrektywy; również dawny art. 13 Traktatu ustanawiającego
Wspólnotę Europejską, dalej jako TWE (obecnie art. 19 TFUE)
samodzielnie – jako norma kompetencyjna – nie jest w stanie
rozciągnąć takiej kompetencji na środki krajowe.

Wyrok został wydany przez TS w trybie prejudycjalnym na wnio-

sek niemieckiego Federalnego Sądu Pracy (Bundesarbeitsgericht),
złożony w ramach sporu pomiędzy B. Bartsch i Bosch und Sie-
mens Hausgeräte (BSH) Altersfürsorge GmbH, który jest fun-
duszem ubezpieczeń społecznych tego przedsiębiorstwa, i doty-
czył odmowy przez fundusz wypłaty na rzecz B. Bartsch renty

rodzinnej. Przyczyną odmowy były regulacje odnoszące się do
pracowniczego programu emerytalnego, stosownie do których
wdowa, względnie wdowiec, nie otrzymuje świadczenia, jeśli jest
co najmniej 15 lat młodsza (czy młodszy) od zmarłego pracow-
nika (co występowało w omawianym przypadku)

. W postę-

powaniu kasacyjnym Federalny Sąd Pracy skierował do TS
pytania dotyczące zakresu możliwego powołania się na prawo
unijne w tym przypadku

, w szczególności dążył do ustalenia,

czy prawo wspólnotowe (obecnie prawo unijne) zawiera zasadę
niedyskryminacji za względu na wiek, której przestrzeganie sądy
krajowe muszą zagwarantować także wtedy, gdy ewentualnie
dyskryminujące traktowanie nie ma związku z prawem wspólno-
towym

. Wyrok TS dotyczył również interpretacji ówczesnego

art. 13 TWE, dyrektywy 2000/78/WE i zasad ogólnych prawa
wspólnotowego

Trybunał Sprawiedliwości podkreślił w szczególności, że

wspólnotowa zasada zakazu dyskryminacji ze względu na wiek
może być podstawą interpretacji przez TS w  trybie prejudy-
cjalnym w  kontekście stosownych środków prawa krajowego
jedynie wówczas, gdy „przepis krajowy wchodzi w  zakres sto-
sowania prawa wspólnotowego”

. Tymczasem – podkreślił

TS – ani dyrektywa 2000/78/WE, ani art. 13 TWE „nie pozwalają
na objęcie zakresem stosowania prawa wspólnotowego w sytuacji,
która zaistniała w postępowaniu przed sądem krajowym”

. Jeżeli

chodzi o dyrektywę 2000/78/WE

, to wchodzące w grę regulacje

krajowe nie stanowią środka służącego transpozycji dyrektywy.
Niezależnie od tego małżonek B. Bartsch zmarł przed upływem
okresu transpozycji dyrektywy. W odniesieniu do ówczesnego
art. 13 TWE Trybunał Sprawiedliwości potwierdził

, że postano-

wienia tego artykułu mają charakter kompetencyjny, zawierając pod-
stawę prawną dla działania prawotwórczego Rady UE, mającego
na celu przyjęcie środków unijnych niezbędnych w celu zwalczania
dyskryminacji m.in. ze względu na wiek. Same jednak postanowie-
nia dawnego art. 13 TWE nie mogły służyć objęciu kompetencją
Wspólnoty środków krajowych, jeśli nie zostały one wydane w celu
wykonania dyrektywy uchwalonej na jego podstawie.

Generalna konstatacja TS w wyroku brzmiała

„Prawo wspól-

notowe nie zawiera zakazu wszelkiej dyskryminacji ze względu
na wiek, której przestrzeganie sądy krajowe muszą zagwaranto-

wać wtedy, gdy ewentualnie dyskryminujące traktowanie nie ma
związku z prawem wspólnotowym. Ponadto, taki związek z pra-
wem wspólnotowym nie powstaje na mocy art. 13 WE ani także
– w sytuacji, która nastąpiła w sprawie przed sądem krajowym
– na mocy dyrektywy Rady 2000/78/WE z 27.11.2000 r. ustana-
wiającej ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakre-
sie zatrudnienia i pracy przed upływem terminu transpozycji tej
dyrektywy wyznaczonego danemu państwu członkowskiemu”.

Warto dodać, że również w

wyroku z 5.03.2009 r. w sprawie

Age Concern England TS wskazał na szeroką możliwość uzasad-
nienia – zgodnego z prawem unijnym – nierównego traktowania
ze względu na wiek.

25 Por. motyw 2 uzasadnienia wyroku w sprawie Palacios de la Villa. Odnoś-

nie do hiszpańskiego prawa krajowego omówione jest w motywach 11 do 14.

26 Motywy 42 do 47 uzasadnienia wyroku w sprawie Palacios de la Villa.
27 Motywy 8 do 12 uzasadnienia wyroku w sprawie Bartsch.
28 Motyw 13 uzasadnienia wyroku w sprawie Bartsch.

29 Motyw 14 uzasadnienia wyroku w sprawie Bartsch.
30 Motyw 1 i 2 uzasadnienia wyroku w sprawie Bartsch.
31 Motyw 15 uzasadnienia wyroku w sprawie Bartsch.

32 Motyw 16 uzasadnienia wyroku w sprawie Bartsch.
33 Motyw 18 uzasadnienia wyroku w sprawie Bartsch.

34 Motyw 18 uzasadnienia wyroku w sprawie Bartsch.

ARTYKUŁY I ROZPRAWY

Europejski Przegląd Sądowy wrzesień 2010

Wyrok ten zapadł w trybie prejudycjalnym, na wniosek High

Court of Justice (England and Wales), Queen’s Bench Division
(Administrative Court) (Zjednoczone Królestwo). Pytanie pre-
judycjalne zostało przedłożone w ramach postępowania

wszczętego na podstawie skargi kwestionującej zgodność z pra-
wem transpozycji dyrektywy 2000/78/WE w  Zjednoczonym
Królestwie, którego stronami są  The Incorporated Trustees of
the National Council on Ageing  (Age Concern England) oraz
Secretary of State for Business, Enterprise and Regulatory Reform
(minister gospodarki, przedsiębiorczości i reformy legislacyjnej).

Przedmiotem skargi ze strony organizacji charytatywnej Age

Concern England (mającej na celu działanie dla dobra osób star-
szych) stało się postanowienie Employment Equality (Age) Regu-
lations 2006 (rozporządzenie o równouprawnieniu w zakresie
zatrudnienia i pracy – wiek), wydanego w celu transpozycji
dyrektywy, stosownie do którego dozwolone jest nierówne trak-
towanie ze względu na wiek, polegające m.in. na tym, że nie jest
niezgodne z prawem „rozwiązanie stosunku pracy z osobą, do
której stosuje się niniejsze rozporządzenie, jeśli osiągnęła ona
lub przekroczyła wiek 65 lat, a przyczyną rozwiązania stosunku
pracy jest przejście na emeryturę”

. Stowarzyszenie zarzucało

nieprawidłową transpozycję dyrektywy, polegającą na sprzeczno-
ści powołanego wyżej postanowienia z dyrektywą 2000/78/WE
i z zasadą proporcjonalności.

Ustosunkowując się do pytań prejudycjalnych, TS nie miał

wątpliwości, że kwestionowane rozporządzenie objęte jest
kompetencją wspólnotową, zostało bowiem m.in. wydane
w celu transpozycji dyrektywy 2000/78/WE

. TS nie miał też

wątpliwości, że kwestionowane rozporządzenie krajowe skut-
kuje nierównym traktowaniem ze względu na wiek. Niemniej
jednak – odwołując się do art. 6 dyrektywy – wskazał, że nie-
kiedy takie nierówne traktowanie może nie stanowić zakazanej
dyskryminacji, jeśli środki krajowe są uzasadnione „zgodnymi
z prawem celami dotyczącymi polityki społecznej, takimi jak te,
które wiążą się z polityką zatrudnienia, rynku pracy i kształce-
nia zawodowego”

. W konsekwencji, stwierdził, że „Wykładni

art. 6 ust. 1 dyrektywy 2000/78/WE należy dokonywać w ten
sposób, że nie stoi on na przeszkodzie ustanowieniu przepisów
krajowych, które tak jak art. 3 rozporządzenia, którego dotyczy
postępowanie przed sądem krajowym, nie wymieniają w spo-
sób precyzyjny celów uzasadniających możliwość odstępstwa od
zakazu dyskryminacji ze względu na wiek”, a do sądu krajowego
„należy ustalenie, czy uregulowania, których dotyczy sprawa
przed nim zawisła, mają taki zgodny z prawem cel i czy krajowe
organy ustawodawcze lub wykonawcze mogły w sposób uzasad-
niony stwierdzić, że przy wzięciu pod uwagę zakresu uznania, któ-
rym dysponują państwa członkowskie w zakresie polityki społecznej,
wybrane środki są właściwe i konieczne dla osiągnięcia tego celu”.

Precyzując sposób wykładni art. 6 ust. 1 dyrektywy 2000/78/WE

TS podkreślił, że „stwarza on możliwość wprowadzenia przez
państwa członkowskie, w ramach ich przepisów krajowych,
określonych rodzajów różnic w traktowaniu ze względu na wiek,
jeśli będą one «obiektywnie i racjonalnie» uzasadnione zgodnym
z prawem celem, takim jak cel z zakresu polityki zatrudnienia,
rynku pracy i kształcenia zawodowego, a środki służące osiąg-
nięciu tych celów będą właściwe i konieczne. Przepis ten nakłada
na państwa członkowskie obowiązek udowodnienia zgodności
z prawem celu przywołanego tytułem uzasadnienia, w połącze-
niu z wysokimi wymaganiami dowodowymi”.

Z takim kierunkiem interpretacji korespondowała ocena

Komisji, która odwoływała się co prawda do zasady ogólnej

prawa wspólnotowego, zawierającej zakaz dyskryminacji ze
względu na wiek, wskazywała jednak również na możliwe,
uzasadnione odstępstwa od tej zasady

4. Konsekwencja w stanowisku TS

– wyrok w sprawie Kücükdeveci

Wyrok z 19.01.2010 r. w sprawie Kücükdeveci wydany został

przez TS w trybie prejudycjalnym na wniosek niemieckiego Kra-
jowego Sądu Pracy (Landesarbeitsgericht Düsseldorf), rozpatru-
jącego w ostatniej instancji spór między panią Sedą Kücükdeveci
a jej pracodawcą – fi rmą Swedex GmbH & Co. KG w sprawie
okresu wypowiedzenia mającego zastosowanie przy rozwiązaniu
z nią umowy o pracę. Stan faktyczny sprawy był następujący

S. Kücükdeveci była zatrudniona przez Swedex po ukończe-

niu 18. roku życia. Po przepracowaniu 10 lat w 2007 r. wypo-
wiedziano jej umowę o pracę i ustalono ustawowy okres wypo-
wiedzenia, przy czym staż pracy obliczono na trzy lata. Okres
wypowiedzenia wynosił więc jeden miesiąc, zamiast czterech
miesięcy (należnych w przypadku 10-letniego okresu pracy).
Rzecz bowiem w tym

, że stosownie do „ogólnej ustawy o rów-

ności traktowania” (Allgemeines Gleichbehandlungsgesetz)
z 14.08.2006 r.

, która transponowała dyrektywę 2000/78/WE,

„pewna różnica w traktowaniu związana z wiekiem jest dopusz-
czalna, jeżeli jest obiektywnie i  racjonalnie uzasadniona celem
zgodnym z przepisami Środki mające służyć realizacji tego celu
powinny być właściwe i konieczne” paragraf 10 ustawy). Nato-
miast punkt 1 tego paragrafu stwierdza, że takie odmienne
traktowanie może polegać m.in. na „wprowadzeniu specjal-
nych warunków dostępu do zatrudnienia i kształcenia zawodo-
wego, zatrudnienia i  pracy, włącznie z  warunkami zwalniania
i  wynagradzania, dla ludzi młodych, pracowników starszych
i osób mających na utrzymaniu inne osoby, w celu wspierania
ich integracji zawodowej”. Postanowienia te generalnie odpo-
wiadają przewidzianej w  dyrektywie 2000/78/WE możliwości
uzasadnienia zróżnicowanego traktowania ze względu na
wiek. Zróżnicowanie takie występuje w  odniesieniu do okre-
sów wypowiedzenia stosunku pracy, ustalonych w niemieckim

kodeksie cywilnym (Bürgerliches Gesetzbuch): różnicuje on
okresy wypowiedzenia w zależności od stażu pracy (par. 622)
– co odpowiada przyjętej praktyce, niemniej jednak nakazuje

35 Motyw 2 uzasadnienia wyroku w sprawie Age Concern England.

36 Motywy 11 do 13 uzasadnienia wyroku w sprawie Age Concern England.

37 Szczegółowo motywy 21 do 30 uzasadnienia wyroku w sprawie Age Con-

cern England.

38 Szczególnie motyw 35 uzasadnienia wyroku w sprawie Age Concern Eng-

land.

39 W motywie 40 uzasadnienia wyroku w sprawie Age Concern England

stwierdzono „Komisja Wspólnot Europejskich, powołując się na wyrok
z 22.11.2005 r. w sprawie C-144/04 Mangold, Zb. Orz. s. I-9981, pkt 75,

i na art. 21 ust. 1 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej, proklamo-

wanej w Nicei 7.12.2000 r. (Dz. Urz. WE C 364 z 2000 r., s. 1), podnosi,

że zasada niedyskryminacji ze względu na wiek jest podstawową zasadą
prawa wspólnotowego i że każdy wyjątek od tej zasady powinien być uza-

sadniony celem publicznym z zakresu polityki społecznej. Zgodnie z pro-
ponowaną przez nią wykładnią, dokonywaną w świetle jej motywu 25,

art. 6 ust. 1 dyrektywy 2000/78/WE ustanawia rodzaj ograniczonego
odstępstwa od wspomnianej podstawowej zasady, uzasadnionego szcze-
gólnymi względami polityki społecznej danego państwa członkowskiego.

Zdaniem Komisji w drodze przepisu art. 6 ust. 1 zakłada się więc przyjęcie
konkretnego środka krajowego, odzwierciedlającego całość szczególnych

okoliczności i celów”.

40 Motywy 12 do 16 uzasadnienia wyroku w sprawie Kücükdeveci.

41 Motywy 10 do 12 uzasadnienia wyroku w sprawie Kücükdeveci.
42 BGBl. 2006 I., s. 1897.

ARTYKUŁY I ROZPRAWY

Europejski Przegląd Sądowy wrzesień 2010

obliczanie okresu zatrudnienia pracownika od ukończenia
przez niego 25. roku życia (pkt 4). Niemiecki rząd federalny
oraz odsyłający sąd niemiecki uzasadniał

takie rozwiązanie

„celami polityki zatrudnienia i pracy” (do których nawiązuje
art. 6 ust. 1 dyrektywy 2000/78/WE), polegającymi na tym,
że młodsi pracownicy łatwiej i szybciej reagują na utratę pracy
i można wymagać od nich większej elastyczności, krótszy natomiast
dla takich pracowników okres wypowiedzenia sprzyja ich zatrud-
nianiu dzięki zwiększeniu elastyczności w zarządzaniu personelem.

S. Kücükdeveci zaskarżyła rozwiązanie z nią umowy o pracę

do niemieckiego Sądu Pracy (Arbeitsgericht Mönchengladbach),
podkreślając zwłaszcza, że stosowne postanowienia kodeksu
cywilnego stanowią dyskryminację ze względu na wiek sprzeczną
z prawem UE

. Rozpoznający sprawę w postępowaniu odwo-

ławczym Krajowy Sąd Pracy (Landesarbeitsgericht Düsseldorf)
potwierdził, że w czasie rozwiązania stosunku pracy S. Kücükde-
veci okres transpozycji dyrektywy 2000/78/WE minął. Potwier-
dził również, że wskazane wyżej niemieckie przepisy przewidują
odmienne traktowanie bezpośrednio związane z wiekiem. Nie-
mniej jednak miał wiele istotnych wątpliwości, które znalazły
wyraz w pytaniach prejudycjalnych skierowanych do TS oraz
podczas rozprawy:

• Przede wszystkim Krajowy Sąd Pracy miał wątpliwości co

do zakresu prawa unijnego, które miałoby zastosowanie do oma-
wianej sprawy i do charakteru zakazu dyskryminacji ze względu
na wiek

, oraz nawiązywał do możliwości uzasadnienia nierów-

nego traktowania ze względu na wiek interesem powszechnym

• Następnie Krajowy Sąd Pracy odniósł się do zasady pierw-

szeństwa prawa unijnego (nawiązując do wyroku w sprawie
Mangold) i zastanawiał się

, czy w sporze między podmiotami

prywatnymi sąd krajowy państwa członkowskiego jest zobowią-
zany do niestosowania prawa krajowego, jednoznacznie sprzecz-
nego w prawem unijnym. Sąd podkreślił przy tym, że sporny
niemiecki przepis krajowy jest jasny i rozbieżności z prawem
unijnym nie da się rozwiązać w drodze interpretacji tego prze-
pisu w sposób zgodny (przyjazny) prawu unijnemu.

• W końcu, zauważając taką sprzeczność między niemieckim

przepisem prawa krajowego a prawem unijnym, Krajowy Sąd
Pracy zastanawiał się, czy – mając na uwadze „zaufanie, jakie
adresaci norm pokładają w zastosowaniu obowiązujących ustaw
krajowych” – skutek niestosowania prawa krajowego, sprzecz-
nego z prawem unijnym, nie powinien nastąpić dopiero po
wydaniu przez TS stosownego wyroku prejudycjalnego

• W tym kontekście pojawił się również problem – ponieważ

Krajowy Sąd Pracy nie był przekonany co do sprzeczności oma-
wianych rozwiązań ustawowych z konstytucją (Ustawą Zasadni-
czą RFN)

– czy uprzednio w takiej sprawie nie powinien wypo-

wiedzieć się niemiecki Federalny Trybunał Konstytucyjny

Trybunał Sprawiedliwości odniósł się do powyższych prob-

lemów, wypowiadając się również w istotnych kwestiach doty-
czących zasad transpozycji dyrektyw unijnych oraz obowiązku
zapewnienia efektywności prawa UE.

4.1. Zakaz dyskryminacji ze względu na wiek

w prawie unijnym

Rozważając tę kwestię, TS nawiązał do wyroku w sprawie

Mangold i przypomniał, że sama dyrektywa 2000/78/WE ustana-
wia jedynie ogólne ramy dla zwalczania dyskryminacji w zakresie
zatrudnienia i pracy m.in. ze względu na wiek, nie ustanawia więc
zasady zakazu dyskryminacji ze względu na wiek

. Zasada ta ma

natomiast charakter zasady ogólnej prawa unijnego i wywodzi
się z tradycji konstytucyjnych państw członkowskich oraz wią-
żących je umów międzynarodowych w tej dziedzinie

. Nowym

elementem uzasadnienia ustanowienia takiej zasady w stosunku
do wywodów w wyroku w sprawie Mangold jest nawiązanie
przez Trybunał Sprawiedliwości do Karty Praw Podstawowych

TS wskazał, że Karta ma – stosownie do art. 6 ust. 1 TUE – „taką
samą moc prawną jak Traktaty”, czyli należy do unijnego prawa
pierwotnego. Natomiast art. 21 Karty stanowi, że „zakazana jest
wszelka dyskryminacja w szczególności ze względu na (...) wiek”.

Niemniej unijna zasada ogólna zakazu dyskryminacji może

być testem badania legalności prawa krajowego jedynie w zakresie
kompetencji UE. Dlatego też niezmiernie istotna jest konstatacja TS
– podtrzymująca stwierdzenie zawarte w wyroku w sprawie Man-
gold – że przyjęcie dyrektywy unijnej i upływ terminu jej transpo-
zycji sprawiają, iż „w zakres zastosowania prawa Unii weszło ure-
gulowanie będące przedmiotem sporu przed sądem krajowym,
obejmujące materię uregulowaną w dyrektywie, tj. w niniejszej
sprawie, warunki rozwiązania stosunku pracy przez pracodawcę”

Trybunał Sprawiedliwości potwierdził, że niemieckie rozwią-

zania ustawowe zawierają zróżnicowanie ze względu na wiek
w zakresie obliczania okresów wypowiedzenia, które może być
badane w świetle ogólnej zasady prawa unijnego, zakazującej
dyskryminacji ze względu na wiek. Dokonał również badania,
czy zróżnicowanie takie może być uzasadnione celami polityki
zatrudnienia i rynku pracy

, stwierdzając naruszenie zasady pro-

porcjonalności. W konsekwencji, TS stwierdził: „(…) wykładni
prawa Unii, a  dokładniej zasady niedyskryminacji ze względu
na wiek skonkretyzowanej w  dyrektywie 2000/78/WE, należy
dokonywać w ten sposób, że stoi na przeszkodzie istnieniu prze-
pisu krajowego takiego jak w  sporze przed sądem krajowym,
który przewiduje, że okresy zatrudnienia ukończone przez pra-
cownika, zanim osiągnął on wiek 25 lat, nie są uwzględniane
przy obliczaniu okresu wypowiedzenia stosunku pracy”

Należy jeszcze powrócić do odwołania się przez TS do

Karty Praw Podstawowych. Otóż art. 51 ust. 1 Karty wyraźnie
wskazuje,  że jej postanowienia mają zastosowanie do państw
członkowskich wyłącznie w  zakresie, „w  jakim stosują one
prawo Unii” (naturalnie przy poszanowaniu granic kompe-
tencji UE). W  doktrynie niemieckiej wskazano

, że rozważyć

43 Zwłaszcza motywy 35 i 36 uzasadnienia wyroku w sprawie Kücükdeveci.
44 Zwłaszcza motyw 15 uzasadnienia wyroku w sprawie Kücükdeveci.

45 Por. pytanie 1 a) przytoczone w motywie 17 uzasadnienia wyroku w spra-

wie Kücükdeveci.

46 Por. pytanie 1 b) przytoczone w motywie 17 uzasadnienia wyroku w spra-

wie Kücükdeveci.

47 Por. pytanie 2 przytoczone w motywie 17 uzasadnienia wyroku w sprawie

Kücükdeveci.

48 Por. pytanie 2 przytoczone w motywie 17 uzasadnienia wyroku w sprawie

Kücükdeveci.

49 Motyw 16 uzasadnienia wyroku w sprawie Kücükdeveci.

50 Motyw 52 uzasadnienia wyroku w sprawie Kücükdeveci.

51 Motyw 20 uzasadnienia wyroku w sprawie Kücükdeveci.

52 Motyw 21 uzasadnienia wyroku w sprawie Kücükdeveci.
53 Motyw 22 uzasadnienia wyroku w sprawie Kücükdeveci.
54 Motyw 25 uzasadnienia wyroku w sprawie Kücükdeveci.

55 Motywy 28 do 42 uzasadnienia wyroku w sprawie Kücükdeveci.
56 Motyw 43 uzasadnienia wyroku w sprawie Kücükdeveci. Na temat kon-

sekwencji wyroku dla niemieckiego prawa pracy por. S. Kolbe, Kücük-
deveci und tarifl iche Altersgrenzen, „Betriebs-Berater” 2010/9, s. 501;
G. Thüsing, Unanwendbarkeit des nationalen Rechts bei Verstoß gegen das

Verbot der Altersdiskriminierung (Kücükdeveci) Anmerkung. „Zeitschrift
für Wirtschaftsrecht” 2010/4, s. 199 i 200.

57 Reprezentatywnie J.-H. Bauer, A. v. Medem, Kücükdeveci – Mangold hoch

zwei?..., s. 451.

ARTYKUŁY I ROZPRAWY

Europejski Przegląd Sądowy wrzesień 2010

należy, czy takie graniczenie odpowiada kryterium „zakresu
stosowania prawa Unii”, do którego nawiązuje TS (w motywie
25 uzasadnienia), tym bardziej że w niemieckim tekście Karty
stosowany jest termin, „w jakim wykonują one prawo Unii”
(niem. „bei der Durchführung des Rechts der Union”, a nie „sto-
sowanie” – niem. Anwendung). „Zakres wykonywania” prawa
Unii jest bowiem interpretowany węziej niż zakres jego „stoso-
wania” i wchodziłby w grę wówczas, gdy państwo członkowskie
działa jako „przedłużone ramię Unii”

. Za takim węższym zakre-

sem związania państw członkowskich postanowieniami Karty
przemawiałyby również wywody zawarte w „Wyjaśnieniach”
do art. 51 ust. 1, które stanowią autentyczną interpretację Karty

Czyli – jeżeli państwa działają w ramach „stosowania” prawa
unijnego, a nie jego „wykonania”, nie byłyby związane postano-
wieniami Karty Praw Podstawowych; zasady ogólne działałyby
natomiast również w „zakresie stosowania” prawa UE. Kryty-
kuje się co prawda takie podejście, ale jednocześnie wskazuje na
to, że postanowienia art. 6 TUE je potwierdzają: art. 6 ust. 1 TUE
odnosi się bowiem do charakteru prawnego Karty, która wią-
załaby państwa członkowskie w zakresie „wykonywania” prawa
UE, natomiast art. 6 ust. 3 odnosi się do zasad ogólnych prawa
unijnego, które wiążą państwa członkowskie w szerszym zakre-
sie „stosowania” prawa Unii

. W omawianej sprawie ma to co

prawda znaczenie drugorzędne, bowiem w przypadku dyrek-
tyw w grę wchodzi „wykonywanie” prawa unijnego (nawet
przy wskazanej wyżej zawężającej interpretacji „wykonania”),
niemniej „mocniejsze” oddziaływanie zasad ogólnych prawa
unijnego (w stosunku do postanowień Karty) może mieć istotne
znaczenie w innych dziedzinach wychodzących poza często nie-
jednoznaczne postanowienia Karty

. Z kolei sam tenor dyskusji

potwierdza wniosek przeważającej części polskiej doktryny, że
tzw. protokół polsko-brytyjski (i  czeski) nie będzie miał więk-
szego znaczenia dla stosowania praw podstawowych jako testu
badania legalności również  środków krajowych, gdyż prawa
podstawowe będą  w  dalszym ciągu kreowane przez TS jako
zasady ogólne prawa unijnego

i będą działały w „zakresie sto-

sowania” prawa unijnego.

4.2. Zasada pierwszeństwa prawa unijnego:

nakaz niestosowania prawa krajowego

w przypadku sprzeczności z prawem unijnym

Nawiązując do swojego trwałego orzecznictwa, TS przypo-

mniał przede wszystkim następujące zasady w dziedzinie obo-
wiązku państw członkowskich do zapewnienia efektywności
prawu UE

• Sądy krajowe państw członkowskich mają obowiązek

zapewnienia „ochrony prawnej gwarantowanej podmiotom
prawa poprzez przepisy prawa unijnego oraz zapewnienie pełnej
skuteczności tych przepisów” również w sporach między jed-
nostkami, w sytuacji gdy prawo krajowe jest sprzeczne z prawem
unijnym

• Dyrektywa nie może co prawda „sama z siebie tworzyć obo-

wiązków po stronie jednostki i nie można zatem powoływać się
na dyrektywę jako taką przeciwko jednostce”,

niemniej „wyni-

kające z dyrektywy zobowiązanie państw członkowskich do
osiągnięcia rezultatu w niej wskazanego, jak również powinność
podjęcia wszelkich właściwych środków ogólnych lub szczegól-
nych w celu zapewnienia wykonania tego zobowiązania, ciąży na
wszystkich organach tych państw, w tym, w granicach ich kom-
petencji, na organach sądowych”

• W konsekwencji, sąd krajowy powinien przede wszyst-

kim stosować wykładnię prawa krajowego w  sposób „przyja-
zny” prawu unijnemu (wykładnia zgodna z  prawem unijnym),
tj. w przypadku dyrektywy „powinien w najszerszym możliwym
zakresie dokonywać (interpretacji prawa krajowego – przyp. J.B.)
w  świetle treści i  celów dyrektywy w  celu osiągnięcia zamie-
rzonego przez nią skutku, postępując tym samym zgodnie
z art. 288 akapit trzeci TFUE”

, wykładnia zgodna prawa krajo-

wego jest bowiem „nierozłącznie związana z systemem traktatu,
gdyż zezwala sądowi krajowemu na zapewnienie, w ramach jego
właściwości, pełnej skuteczności prawa Unii przy rozpoznawaniu
zawisłego przed nim sporu”

• Jeżeli ze względu na jednoznaczną sprzeczność prze-

pisu prawa krajowego z prawem unijnym nie ma możliwości
zastosowania wykładni zgodnej (jak w omawianej sprawie),
to sąd krajowy powinien kierować się prawem unijnym, przy
czym dyrektywa 2000/78/WE konkretyzuje jedynie zasadę ogólną
prawa unijnego, zakazującą dyskryminacji ze względu na wiek

W konsekwencji, Trybunał Sprawiedliwości stwierdził

(nawiązując do wyroku w sprawie Mangold) „W tych okolicznoś-
ciach na sądzie krajowym, przed którym zawisł spór dotyczący
zakazu dyskryminacji ze względu na wiek skonkretyzowanej
w dyrektywie 2000/78/WE, spoczywa obowiązek zagwarantowania
– w ramach jego kompetencji – ochrony prawnej wynikającej
dla podmiotów prawa z prawa Unii oraz zapewnienia jego peł-
nej skuteczności poprzez niestosowanie jakichkolwiek przepisów
prawa krajowego sprzecznych z tą zasadą”

Nie budzi wątpliwości, że zasada ogólna prawa unijnego może

być testem badania legalności środków krajowych, jeśli środki
takie objęte są zakresem stosowania prawa wspólnotowego
(unijnego). Dotychczas przyjmowano, że występuje to w trzech
przypadkach:

• gdy w grę wchodzi wykonanie normy prawa wspólnoto-

wego (unijnego);

58 J.-H. Bauer, A. v. Medem, Kücükdeveci – Mangold hoch zwei?..., s. 451.
59 Na „Wyjaśnienia” wskazuje wyraźnie ak. 3 art. 6 ust. 1 TUE. Na margi-

nesie autor pozostawia problem prawidłowości tłumaczenia postanowień
art. 51 ust. 1 Karty Praw Podstawowych UE na język polski, choć należy
zauważyć, że w „Wyjaśnieniach” do art. 51 ust. 1 Karty wpierw następuje
odwołanie do „zakresu stosowania” (art. 51 ust. 1 Karty), a następnie
mowa jest o „wykonywaniu” prawa UE. Wersje językowe inne niż niemie-
cka również wskazują na to, że należałoby odpowiednie postanowienia
art. 51 ust. 1 Karty sformułować w języku polskim jako „Postanowienia
niniejszej Karty mają zastosowanie do (...) Państw Członkowskich wyłącz-
nie w zakresie, w jakim wykonują one prawo Unii”; brzmienie w języku
angielskim – „(...) to the Member States only when they are implementing
Union law”; brzmienie w języku francuskim – „aux Etats membres uni-
quement lorsqu’ils met ten en oeuvre le droit de l’Union”.

60 J.-H. Bauer, A. v. Medem, Kücükdeveci – Mangold hoch zwei?..., s. 451.
61 J.-H. Bauer, A. v. Medem, Kücükdeveci – Mangold hoch zwei?..., s. 451.
62 Zob. A. Wyrozumska, Inkorporacja Karty Praw Podstawowych do prawa

UE: status Karty w prawie UE, zakres obowiązywania i stosowania,
główne problemy interpretacyjne z uwzględnieniem stanowiska polskiego,
w: Ochrona praw podstawowych w Unii Europejskiej, J. Barcz (red.),
Warszawa 2008, s. 99.

63 Por. J. Barcz (przy współpracy A. Grzelak, M. Kapko, A. Siwek), Wytyczne

polityki legislacyjnej i techniki prawodawczej. Zapewnienie skuteczności
prawa Unii Europejskiej w polskim prawie krajowym, Warszawa 2009, s. 13.

64 Motyw 45 uzasadnienia wyroku w sprawie Kücükdeveci.
65 Motyw 46 uzasadnienia wyroku w sprawie Kücükdeveci.
66 Motyw 47 uzasadnienia wyroku w sprawie Kücükdeveci.
67 Chodzi o dawny art. 249 TWE.
68 Motyw 48 uzasadnienia wyroku w sprawie Kücükdeveci.
69 Motywy 49 i 50 uzasadnienia wyroku w sprawie Kücükdeveci.
70 Motyw 51 uzasadnienia wyroku w sprawie Kücükdeveci.

ARTYKUŁY I ROZPRAWY

Europejski Przegląd Sądowy wrzesień 2010

• gdy środek krajowy odwołuje się do wyjątku dopuszczal-

nego według prawa wspólnotowego (unijnego), oraz

• gdy w inny sposób objęty był zakresem stosowania prawa

wspólnotowego (unijnego), ponieważ specyfi czna norma wspól-
notowego (unijnego) prawa materialnego ma w danym przy-
padku zastosowanie

Nie budziło też wątpliwości – co potwierdził TS – że na

dyrektywy, co do zasady, nie można powoływać się w stosunku
do jednostki i w stosunkach między jednostkami

. Niemniej

TS – kierując się dążeniem do umocnienia skuteczności prawa
unijnego – sięgnął w omawianych orzeczeniach do następującej
argumentacji: jeżeli środki krajowe objęte są zakresem rezultatu
określonego w dyrektywie, to tym samym podpadają pod zakres
stosowania prawa UE; sama dyrektywa nie może być co prawda
powoływana przed sąd, aby uzasadnić niestosowanie środka
krajowego, ale jeżeli w danej dziedzinie istnieje zasada ogólna
prawa unijnego, to sąd krajowy musi się do niej odwołać i – jeżeli
wykładnia przyjazna prawu unijnemu nie może mieć zastosowa-
nia ze względu na sprzeczność środka krajowego z zasadą ogólną
prawa unijnego, odstąpić od jego stosowania.

Ten kierunek rozumowania spotkał się z krytyką nie tylko

ze tego względu, że w ten sposób „obchodzona” jest szcze-
gólna natura prawna dyrektywy, ale przede wszystkim także
z tego powodu, iż konsekwencją będzie „eksplozja” przypad-
ków, w których sądy będą musiały odmawiać stosowania środka
krajowego: wystarczy bowiem, że dany obszar objęty zostanie
jedynie zakresem regulacji dyrektywy, aby sąd krajowy zmuszony
był do odmowy stosowania środka krajowego nie ze względu na
naruszenie dyrektywy, lecz prawa pierwotnego – zasady ogólnej
prawa unijnego, wyinterpretowanej przez TS

Niemniej jednak argumenty przytoczone przez TS można uznać

za przekonujące, szczególnie w świetle jego stałego orzecznictwa
nakierowanego na umacnianie skuteczności prawa UE. Jeżeli przyj-
mowana jest dyrektywa (a należy zauważyć, że w omawianym obsza-
rze procedura jest trudna – wymaga jednomyślności w Radzie UE
– art. 19 ust. 1 TFUE), to – niezależnie od szczególnych technik
transpozycji dyrektywy – państwa członkowskie zobowiązane są
stosownie do zasady lojalności (art. 4 ust. 3 TUE) do zapewnienia jej
skuteczności (podobnie jak całego prawa unijnego). Jeżeli w danym
obszarze prawa unijnego TS jest w stanie stwierdzić istnienie zasady
ogólnej prawa unijnego, to państwa członkowskie (w tym ich sądy)
muszą wyciągać z tego konsekwencje w sferze prawa krajowego,
stosownie do zasady pierwszeństwa prawa unijnego. Stanowisko
TS jest więc bez wątpienia nakierowane na umocnienie skutecz-
ności prawa UE, szczególne zaś na ochronę jednostek, które czę-
sto do tej pory skazane były „na łaskę” państwa członkowskiego,
odwołującego się do zasad transpozycji dyrektywy. Czy właśnie
to nie prowadziło do „rozchwiania” zasady pewności prawa?
To nie orzeczenia w sprawie Mangold i Kücükdeveci doprowadzają
– jak tego chcą krytycy – do takiego „rozchwiania”, lecz przeciw-
nie – umacniając skuteczność prawa unijnego – przyczyniają się
do umocnienia tej zasady przede wszystkim w stosunku do jed-
nostek, ale także w stosunku do państw członkowskich, których
zobowiązanie do transpozycji dyrektywy zostaje wzmocnione:
niemniej jednak jedynie w najistotniejszych dziedzinach, które

mogą być objęte formułą zasady ogólnej prawa unijnego.

4.3. Rola postępowania prejudycjalnego

Jak wskazano wyżej, niemiecki Krajowy Sąd Pracy zastana-

wiał się, czy – mając na uwadze „zaufanie jakie adresaci norm

pokładają w zastosowaniu obowiązujących ustaw krajowych”
– skutek niestosowania prawa krajowego sprzecznego z prawem
unijnym nie powinien nastąpić dopiero po wydaniu przez TS
stosownego wyroku prejudycjalnego. TS potwierdził w związku
z tym jednoznacznie, że w przypadku gdy „dokonanie wykładni
(...) przepisu zgodnej z prawem Unii okazuje się niemożliwe,
(sąd krajowy – przyp. J.B.) powinien odstąpić od stosowania
tego przepisu i ani nie jest przy tym zobowiązany do uprzed-
niego wystąpienia do Trybunału z pytaniem prejudycjalnym, ani
nie można mu w tym przeszkodzić”

Zgodnie z postanowieniami art. 267 TFUE decyzja o skiero-

waniu pytania prejudycjalnego pozostaje w autonomicznej kom-
petencji sądu krajowego

, nie może natomiast „przekształcić się

w obowiązek wynikający z tego, że prawo krajowe nie pozwala
temu sądowi na niestosowanie przepisu krajowego, który uważa
sprzeczny z konstytucją, jeżeli wcześniej trybunał konstytucyjny
nie stwierdził jego niekonstytucyjności. Na podstawie bowiem
zasady pierwszeństwa prawa Unii, z której korzysta także zasada
niedyskryminacji ze względu na wiek, uregulowanie krajowe,
które wchodzi w zakres zastosowania prawa Unii, a jest z nim
sprzeczne, nie powinno być stosowane”

W konsekwencji, stwierdzenie TS jest jednoznaczne: pod-

stawą skierowania pytania prejudycjalnego przez sąd krajowy
do Trybunału nie mogą być wyłącznie stwierdzona sprzeczność
prawa krajowego z prawem UE oraz problemy występujące
w procedurze krajowej (o czym niżej)

. Sąd krajowy może lub

musi kierować pytanie prejudycjalne, jeżeli spełnione są prze-
słanki określone w art. 267 TFUE, tj. dla wydania wyroku nie-
zbędna jest decyzja w kwestii interpretacji traktatów lub w kwes-
tii ważności i wykładni aktów unijnego prawa pochodnego.

4.4. Rola sądu konstytucyjnego

Krajowy Sąd Pracy podnosił również, że sąd krajowy nie

może – stosownie do regulacji krajowych – odstąpić od sto-
sowania przepisów prawa krajowego bez uprzedniego stwier-
dzenia przez niemiecki Federalny Trybunał Konstytucyjny nie-
konstytucyjności takich przepisów (co miałoby być ewentualne
kompensowane pytaniem prejudycjalnym do TS)

. Trybunał

Sprawiedliwości odniósł się do tego problemu jedynie pośred-
nio (nie chcąc zapewne ingerować w regulacje na szczeblu
prawa krajowego), lecz jednoznacznie. Wyżej już wskazano
na wywody TS, w których podkreślono, że ewentualne regu-
lacje krajowe, zabraniające sądowi krajowemu niestosowa-
nia przepisów prawa krajowego sprzecznego z prawem unij-
nym przed rozstrzygnięciem krajowego sądu konstytucyjnego
w sprawie ich niekonstytucyjności, nie mogą w żadnym razie
rodzić obowiązku po stronie sądu krajowego do wystąpienia

71 Zob. wywody rzecznik generalnej Eleanory Sharpston zawarte w jej opi-

nii w omówionej wyżej sprawie C-427/06, Birgit Bartsch. Szerzej na ten
temat G. Thüsing, Unanwendbarkeit des nationalen Rechts..., s. 200.

72 Zob. szerzej na temat orzecznictwa TS w tej sprawie: J.-H. Bauer,

A. v. Medem, Kücükdeveci – Mangold hoch zwei?..., s. 450.

73 Reprezentatywne dla kierunku krytycznego są zarzuty zebrane przez

G. Thüsinga, Unanwendbarkeit des nationalen Rechts...

74 Motyw 53 uzasadnienia wyroku w sprawie Kücükdeveci.
75 Na ten temat – po rządami TFUE por. I. Skomerska-Muchowska, Pytania

prejudycjalne sądów krajowych, w: System ochrony prawnej w Unii Euro-
pejskiej, A. Wyrozumska (red.), Warszawa 2010.

76 Motyw 54 uzasadnienia wyroku w sprawie Kücükdeveci.
77 Por. J.F. Lindner, Rechtsprechung. Europäischer Gerichtshof..., s. 272.
78 Motyw 52 uzasadnienia wyroku w sprawie Kücükdeveci.

ARTYKUŁY I ROZPRAWY

Europejski Przegląd Sądowy wrzesień 2010

z pytaniem prejudycjalnym do TS. Następnie TS podkreślił

„Z powyższych rozważań wynika, że sąd krajowy, rozpoznając
spór między jednostkami, nie jest zobowiązany do wystąpienia
do Trybunału w trybie prejudycjalnym o wykładnię zasady nie-
dyskryminacji ze względu na wiek skonkretyzowanej w dyrek-
tywie 2000/78/WE przed odstąpieniem od stosowania przepisu
prawa krajowego, który uważa za sprzeczny z tą zasadą, lecz
ma takie uprawnienie. Fakultatywność takiego zwrócenia się
do Trybunału jest niezależna od szczegółowego trybu, którego
sąd krajowy powinien przestrzegać na podstawie prawa krajo-
wego przy odstępowaniu od stosowania przepisu krajowego,
który uważa za sprzeczny z Konstytucją”. A zatem TS wskazał
jednoznacznie, że to – czy sąd krajowy ma zwrócić się do włas-
nego sądu konstytucyjnego, czy nie, nie może mieć wpływu
na zapewnienie efektywności prawa UE, czyli (w omawianym
przypadku) – obowiązku niestosowania prawa krajowego
z nim sprzecznego.

W przypadku RFN problem dodatkowy wynika z tego, że

niemiecki Federalny Trybunał Konstytucyjny ma kompeten-
cje do stwierdzenia nieważności ustawy w przypadku stwier-
dzenia jej sprzeczności z Ustawą Zasadniczą (dalej jako UZ),
nie ma natomiast takiej kompetencji w przypadku stwierdze-
nia sprzeczności ustawy z prawem UE (art. 100 ust. 1 UZ),
a należy dodać, że do tej pory nie mógł nie zastosować
ustawy bez odwołania się do Federalnego Trybunału Kon-
stytucyjnego

. TS podkreślił natomiast w tym kontekś-

cie, że postępowanie prejudycjalne nie może być rodzajem
„kompensaty” tego rodzaju regulacji krajowej

. Sąd kra-

jowy zobowiązany jest do niestosowania prawa krajowego
sprzecznego z  prawem unijnym, przy czym decyzja sądu
krajowego w  tej sprawie nie wywiera skutku erga omnes:
inny sąd krajowy w podobnej sprawie mógłby orzec w inny
sposób. Nowy wymiar nadaje problemowi wyrok w sprawie
Kücükdeveci, ponieważ obecnie sędzia będzie mógł odmó-
wić stosowania środka krajowego, który uzna za sprzeczny
z  prawem UE, przy czym wystarczy, jeśli  środek krajowy
objęty jest zakresem oddziaływania dyrektywy.

Stan taki

oceniany jest w doktrynie niemieckiej krytycznie, głównie
ze wskazaniem na rozchwianie bezpieczeństwa prawnego

Wskazuje się m.in., że wymagana byłaby dyskusja na temat
interwencji ustawodawcy

, nakierowanej na przyznanie

kompetencji jednemu z sądów federalnych do unieważniania
ustaw sprzecznych z prawem UE.

5. Refl eksja końcowa

W doktrynie niemieckiej wyrok w sprawie Kücük-

deveci oceniany jest emocjonalnie

– jako „cios pałką”

(Paukenschlag) w porównaniu z wyrokiem w sprawie Mangold,
zapowiadającym jedynie „delikatnymi dźwiękami” nadcho-
dzące problemy odnoszące się przede wszystkim do zakresu
jurysdykcji TS. Oddziaływanie praktyczne wyroku w sprawie
Kücükdeveci, w którym TS potwierdził linię orzeczniczą zapo-
czątkowaną w wyroku Mangold, jest oceniane znacznie mniej
emocjonalnie

. Trybunał Sprawiedliwości podkreślił bowiem,

że stanowczy zakaz dyskryminacji ze względu na wiek mający
charakter zasady ogólnej prawa unijnego, odnosi się do wszel-
kich ogólnych klauzul zawartych w prawie krajowym państw
członkowskich, wprowadzających zróżnicowanie ze względu na
wiek. Co jednak nie wyklucza dopuszczenia – z punktu widze-
nia prawa UE – zróżnicowania w krajowych rozwiązaniach

szczególnych, uzasadnionych interesem powszechnym i prze-
strzegających zasadę proporcjonalności. Ponadto, TS jedno-
znacznie kontynuuje linię orzeczniczą nakierowaną na umoc-
nienie skuteczności prawa unijnego. W omawianym przy-
padku dotyczy to zwłaszcza umocnienia praw jednostek,
które dotychczas w zakresie regulacyjnym dyrektyw były
skazane w znacznej mierze „na łaskę” państw członkowskich.
Obecnie – jeśli w zakresie regulacyjnym dyrektywy można się
będzie odwołać do zasady ogólnej prawa unijnego, sąd kra-

jowy będzie odmawiał stosowanie środka krajowego sprzecz-
nego z prawem Unii.

Summary

Prohibition of discrimination on grounds of age in EU law

in the light of CoJ judgment of 19 January 2010

in case C-555/07 Seda Kücükdeveci

CoJ judgment of 19 January 2010 in Kücükdeveci case
confi rms and develops the line of case law initiated by the
judgment in Mangold case of 2005. This line was criticised:
the main objection is that the CoJ broadens the powers
of the EU (and its own powers) at the expense of Member
States’ powers.
Nevertheless the arguments quoted by the CoJ may be consi-
dered as convincing, especially in the light of its regular case
law oriented on strengthening the effectiveness of EU law.
If a directive is adopted, then – regardless of the particular
techniques of directive transposition – Member States are
obliged to apply the principle of loyalty (Art. 4.3 TEU)
in order to ensure it will be effective (just like the whole EU

law). If, in a given area of EU law, the CoJ is able to ascertain
the existence of a general principle of EU law, then Mem-
ber States (including their courts) must draw conclusions
from this fact, in line with the principle of precedence of EU
law. So, the standpoint of the CoJ is undoubtedly focused
on strengthening the effectiveness of EU law, in particular
on protecting individuals, who until now were often „at the
mercy” of Member States which referred to the principles
of transposition of the directive. One can justifi ably ask
whether this situation was not the reason why the principle
of legal certainty started to falter. But this is rather not Man-
gold or Kücükdeveci judgments that lead – as critics want
it – to this faltering. Quite the contrary – while strengthe-
ning the effectiveness of EU law – they also contribute
to strengthening the principle of legal certainty, mainly
in respect of individuals, but also in respect of the very Member
States, whose obligation to transpose a directive is strengthe-
ned in the most important areas that may be covered by the
formula of general principles of EU law.

prof. dr hab. Jan Barcz

Autor jest kierownikiem Katedry Prawa Międzynarodowego

i Prawa UE w Kolegium Prawa Akademii Leona Koźmińskiego

w Warszawie.

79 Motyw 55 uzasadnienia wyroku w sprawie Kücükdeveci.
80 G. Thüsing, Unanwendbarkeit des nationalen Rechts..., s. 201.

81 J.F. Lindner, Rechtsprechung. Europäischer Gerichtshof..., s. 272.
82 G. Thüsing, Unanwendbarkeit des nationalen Rechts..., s. 201.

83 G. Thüsing, Unanwendbarkeit des nationalen Rechts..., s. 201.
84 G. Thüsing, Unanwendbarkeit des nationalen Rechts..., s. 199.
85 Np. S. Kolbe, Kücükdeveci und tarifl iche Altersgrenzen..., s. 503.