Budowa i funkcje kręgosłupa jako całości 
Kręgosłup jest największym narządem ludzkiego ciała w jego skład wchodzi: 



 

kręgosłup  właściwy,  będący  kolumną  zbudowaną  z  elementów  kostnych  (kręgów), 
połączonych krążkami międzykręgowymi i stawami międzywyrostkowymi; 



 

układ różnych grup mięśniowych odpowiadających zarówno za czynności statyczne jak i 
ruchowe obsługiwanych przez nie części kostnych, 



 

układ nerwowy, w tym rdzeń i korzenie nerwowe przebiegające w kanale kręgowym oraz 
znajdujący się zewnątrzkanałowo układ współczulny.  

 

Konstrukcja kostna kolumny kręgosłupa jest utworzona z szeregu kręgów. Trzony kręgów są 
poprzedzielane  elementami  elastycznymi  -  krążkami  międzykręgowymi  (dyskami).  Łącznie 
kolumna kręgosłupa liczy 24 kręgi i 23 krążki (brak krążków pomiędzy głową a pierwszym 
kręgiem szyjnym oraz pierwszym i drugim kręgiem szyjnym). Kręgosłup oglądany z przodu 
(w płaszczyźnie czołowej) tworzy linie prostą. Oglądany z boku ma cztery krzywizny: dwie 
do  przodu  -  lordoza  szyjna  i  lędźwiowa  i  dwie  do  tyłu  -kyfoza  piersiowa  i  krzyżowa.  Na 
pierwszym  kręgu  szyjnym  opiera  się  głowa,  ostatni  krążek  lędźwiowy  łączy  się  z  kością 
krzyżową. 
 
Budowa kręgów 
Budowa  kręgów  w  poszczególnych  odcinkach  kręgosłupa  wykazuje  istotne  różnice, 
aczkolwiek niemal  wszystkie zawierają te same  najważniejsze elementy  anatomiczne:  trzon, 
luk  i  wyrostki  stawowe.  Tylna  powierzchnia  trzonu  i  łuk  kręgu  tworzą  ściany  otworu 
kręgowego. Otwory kręgowe kręgów ustawionych jeden na drugim tworzą kanał kręgowy, w 
którym  znajduje  się  rdzeń  i  korzenie  nerwowe.  Rdzeń  kończy  się  na  poziomie  przejścia 
piersiowo-lędźwiowego.  Odchodzące  od  niego  korzenie  nerwowe  tworzą  w  niżej  położonej 
części kanału kręgowego tzw. ogon koński. 
 
Pomiędzy  dwoma  sąsiadującymi  kręgami,  na  poziomie  ich  łuków,  znajdują  się  otwory 
międzykręgowe.  Wychodzą  nimi  z  kanału  kręgowego  korzenie  nerwowe,  tworzące  nerwy 
unerwiające poszczególne segmenty, narządy i części ciała człowieka. W obrębie kręgosłupa 
znajdują się 52 stawy, a razem ze stawami żebrowymi jest ich aż 100. Nic też dziwnego, że 
zaburzenia w obrębie stawów są źródłem najczęstszych dolegliwości bólowych kręgosłupa. 
 
Budowa krążka międzykręgowego 
Pomiędzy  trzonami  poszczególnych  kręgów  znajdują  się  krążki  międzykręgowe  (dyski), 
będące jednocześnie elementem dzielącym i łączącym trzony. Krążek międzykręgowy składa 
się  z  centralnie  leżącego  jądra  miażdżystego  (zwanego  także  galaretowatym)  i  obwodowo 
okalającego  jądro  pierścienia  włóknistego.  W  skład  krążka  wchodzą  blaszki  graniczne 
oddzielające od góry i od dołu krążki od trzonów kręgów.  
 
Zespoły anatomiczno-czynnościowe kręgosłupa 
Do  segmentu  ruchowego  zalicza  się  dwa  sąsiadujące  ze  sobą  kręgi  połączone  krążkiem 
międzykręgowym, systemem stawów, torebek stawowych i więzadeł. Należą do niego także 
odpowiadające  mięśnie,  właściwy  odcinek  rdzenia  kręgowego,  korzenie  nerwowe,  nerwy 
obwodowe, powięzie i naczynia krwionośne.  
 
Słup  przedni  stanowi  kolumna  trzonów  kręgowych  ustawionych  jeden  nad  drugim, 
poprzedzielanych  krążkami  między  kręgowymi.  Odpowiada  on  głównie  za  przenoszenie 
obciążeń  w  osi  długiej  ciała,  zarówno  podczas  czynności  statycznych,  jak  i  ruchowych  w 
pozycji  pionowej.  Słup  tylni  tworzą  łuki  kręgów  i  system  stawów  międzywyrostkowych 

 

 

poszczególnych  odcinków  kręgosłupa.  Łączą  one  tylne  części  kręgów  ze  sobą  w  sposób 
zapewniający ich prawidłową ruchomość oraz ukierunkowanie ruchów kręgosłupa. 
 
Słup  przedni  odpowiada  za  przenoszenie  obciążeń,  słup  tylny  za  prowadzenie  i  kierowanie 
zakresem ruchów. Współdziałają z nimi odpowiadające im inne tkanki kręgosłupa (mięśnie, 
nerwy,  naczynia  itd.).  Jeżeli  jakieś  przyczyny  zewnętrzne  (np.  praca)  lub  wewnętrzne  (np. 
choroby) zmuszą słup przedni do niefizjologicznej ruchomości lub słup tylny do ponoszenia 
nadmiernych obciążeń, zaczynają w tych strukturach powstawać objawy przeciążenia.  
 
Funkcja stabilizująca i podporowa kręgosłupa 
Podstawowym  zadaniem  kręgosłupa  jest  utrzymywanie  konstrukcji  szkieletu,  stanowienie 
stałego  punktu  odniesienia  dla  ruchomych  kończyn  i  głowy,  miejsca  przyczepu  mięśni  i 
narządów  wewnętrznych,  a  także  ochrona  najwrażliwszej  na  urazy  części  obwodowego 
układu nerwowego - rdzenia kręgowego. Do tego celu niezbędna jest maksymalna stabilność 
jego konstrukcji.  
 
Za utrzymywanie stabilizacji ciała odpowiadają następujące mechanizmy: 
1.  System  mięśni  kontrolujących  wiotką  oś  kręgosłupa  i  utrzymujących  jego  pionową 

pozycję na podobieństwo lin - odciągów utrzymujących stojący maszt: (powyższe mięśnie 
„ciągną",  a  nie  „podpierają",  stąd  niezbyt  właściwe  jest  używanie  popularnej  nazwy 
„gorset mięśniowy", zawierającej w swoim znaczeniu element podpierania); 

2.  Cztery  krzywizny:  dwie  do  przodu  (lordoza  szyjna  i  lędźwiowa)  i  dwie  do  tyłu  (kyfoza 

piersiowa i krzyżowa) zwiększające odporność kręgosłupa na obciążenie od góry aż 17-
krotnie w stosunku do takiej samej konstrukcji zupełnie prostej; 

3.  Żebra  ograniczające  w  znacznym  stopniu  ruchy  kręgosłupa  piersiowego  (z  wyjątkiem 

dolnego odcinka); 

 
4.  Bardzo  silny,  stabilizujący  system  więzadeł  i  pierścieni  włóknistych  krążków 

międzykręgowych kontrolujący ruchy czynne i bierne pomiędzy kręgami; 

5.  Specyficzna  funkcja  i  budowa  jąder  miażdżystych  krążków  międzykręgowych.  Jądra 

miażdżyste,  znajdujące  się  w  pierścieniu  włóknistym  krążka  międzykręgowego  i 
ograniczone od góry i dołu powierzchniami trzonów kręgów. 

6.  Odpowiednia, odmienna na różnej wysokości kręgosłupa, budowa wyrostków stawowych 

i stawów międzykręgowych, z powierzchniami stawowymi umożliwiającymi ruchy tylko 
w określonych kierunkach i w odpowiednim zakresie w poszczególnych jego odcinkach; 

7.  Specjalna  budowa  podstawy  kręgosłupa.  Stanowi  ją  kość  krzyżowa,  która  łącząc  się  z 

miednicą  bardzo  szerokimi  powierzchniami  stawów  krzyżowo-biodrowych,  stanowi 
najpotężniejszy  amortyzator  naszego  organizmu,  niwelujący  obciążenia  w  osi  pionowej 
(skoki, biegi, chód). 

 
Funkcja ruchowa kręgosłupa 
Największy  zakres  ruchomości  ma  odcinek  szyjny,  pozwalający  na  rozległe  ruchy  głową, 
następnie  lędźwiowy,  najmniejszy  -  odcinek  piersiowy.  Zwiększone  możliwości  w 
poszczególnych  kierunkach  ruchów  występują  w  tzw.  punktach  kluczowych  kręgosłupa. 
Nazwą tą określa się: 



 

połączenie  głowowo-szyjne  (Co-Cl).  Występują  tu  ruchy  zginania,  prostowania,  zgięcia 
bocznego, rotacji oraz ruchy będące kombinacją wymienionych kierunków, 



 

połączenie szyjno-piersiowe: ruchy jak wyżej, lecz w znacznie większym zakresie, 



 

połączenie piersiowo-lędźwiowe: ruchy zginania, prostowania, zgięcia bocznego i rotacji, 



 

połączenie lędźwiowo-krzyżowe: ruchy zginania, przeprostu i zgięcia bocznego. 

 

 

 
Funkcja odruchowa kręgosłupa 
Funkcja  odruchowa  kręgosłupa  jest  jedną  z  najważniejszych  funkcji  organizmu  człowieka. 
Integruje ona i koordynuje działanie poszczególnych układów i narządów ciała z centralnym 
układem  nerwowym  i  korą  mózgową.  Odpowiada  za  przyjmowanie  i  przesyłanie  różnego 
rodzaju bodźców oraz stymuluje reakcje zachodzące wzajemnie między poszczególnymi na-
rządami.  
 
Funkcje krążka międzykręgowego 
Na  czynność  wykonywaną  przez  cały  krążek  międzykręgowy  składa  się  suma  czynności 
pierścienia  włóknistego  i  jądra  miażdżystego.  Pierścień  włóknisty  pełni  głównie  rolę 
stabilizującą  oraz  łączy  sąsiadujące  ze  sobą  trzony  kręgów  i  wraz  z  płytkami  granicznymi 
ogranicza  objętość  jądra.  Jądra  miażdżyste  amortyzują  obciążenia  kręgów  znajdujących  się 
powyżej,  przenoszą  i  ukierunkowują  siły  oddziałujące  na  kręgosłup  a  także  pośredniczą  w 
wymianie płynów pomiędzy częściami krążka a trzonami kręgów. 
 
Funkcja stawów krzyżowo-biodrowych 
Zadaniem stawów krzyżowo-biodrowych jest udział w amortyzacji wszystkich obciążeń w osi 
długiej  ciała.  Dzięki  stawom  krzyżowo-biodrowym  ogromne  przeciążenia,  występujące  np. 
przy  zeskokach,  nie  są  bezpośrednio  przenoszone  z  kończyn  dolnych  na  wyższe  odcinki 
kręgosłupa, a także narządy jamy brzusznej i klatki piersiowej. Ponadto stawy te  odgrywają 
bardzo ważną funkcję przy chodzeniu i biegania. Rotacja oraz ruchy wahadłowe do przodu i 
do tyłu kości krzyżowej w akcie chodu niweluje przeciążenia. 
 
Mięśnie kręgosłupa i ich funkcje 
Anatomicznie  do  układu  mięśniowego  kręgosłupa  należy  zespół  krótkich  i  długich  mięśni 
przy-kręgosłupowych.  Funkcjonalnie  współpracują  natomiast  z  nim  różne  mięśnie  całego 
ciała,  łączące  kręgosłup  np.  z  kończynami  lub  nawet  niemające  z  kolumną  kręgosłupa 
bezpośredniego,  anatomicznego  kontaktu  (np.  mięśnie  brzucha,  niektóre  mięśnie  obręczy 
barkowej  czy  biodrowej).  Oba  te  układy  ściśle  współdziałają  ze  sobą,  a  ich  zintegrowana 
czynność jest niezbędna dla prawidłowego funkcjonowania kręgosłupa.  
 
Jedną  z  dwóch  grup  mięśni  kręgosłupa  stanowią  mięśnie,  których  główną  funkcją  jest 
możliwe najszybsze i najdokładniejsze wykonanie świadomego ruchu (funkcja dynamiczna). 
Zostały  one  nazwane  mięśniami  fazowymi.  Druga  grupa  mięśni  posiada,  oprócz  zdolności 
wykonywania  ruchów  zależnych  od  woli  człowieka,  możliwość  działania  poza  jego 
świadomością.  Ich  główną  czynnością  jest  utrzymywanie  prawidłowej  postawy  lub 
podtrzymywanie  niektórych  czynności  organizmu.  Mięśnie  te  umożliwiają  np.:  oddychanie 
czy  utrzymywanie  głowy  i  kręgosłupa  w  pionie  (funkcja  statyczna),  bez  konieczności 
ciągłego o tym myślenia. Nazywa się je mięśniami posturalnymi. 
 
Mięśnie  fazowe  i  posturalne  różnią  się  ilością  białych  i  czerwonych  komórek  mięśniowych 
(miocytów). Powoduje to różnice w ich przystosowaniu do wykonywania różnych rodzajów 
wysiłku.  Mięśnie  fazowe  zawierające  więcej  miocytów  białych  są  odpowiedzialne  za  ruchy 
nagłe, szybkie, wymagające użycia dużej, lecz krótkotrwałej siły. Potrzebują w tym celu dużo 
środków  odżywczych  i  tlenu.  Podczas  wysiłku  prędko  się  męczą  i  długo  regenerują.  Przy 
bezczynności szybko zanikają.  
 
Mięśnie  posturalne  posiadając  dużo  miocytów  czerwonych,  są  przystosowane  do  pracy 
ciągłej,  wymagającej  wytrzymałości  i  długotrwałego  wysiłku  o  umiarkowanym  natężeniu. 

 

 

Mają  one  kilkakrotnie  mniejsze  zapotrzebowanie  na  środki  odżywcze  i  tlen  w  tej  samej 
jednostce czasu pracy oraz wysoką zdolność regeneracji. Rzadko też ulegają zanikowi. 
 
Obie  grupy  mięśni  mają  cechy  wzajemnego  przenikania  i  pod  względem  morfologii,  i  pod 
względem  funkcji.  Najważniejsze  różnice  z  punktu  widzenia  powstawania  zaburzeń  czyn-
nościowych w obu grupach mięśni, to: 



 

właściwość  szybszego  powstawania  stanu  rozciągnięcia,  osłabienia  i  zaniku  mięśni 
fazowych niż posturalnych, w przypadku obniżonej aktywności fizycznej; 



 

właściwość  łatwego  reagowania  nadmiernym  napięciem  i  przykurczem  mięśni 
posturalnych pod wpływem  powtarzających się czynników przeciążających otaczającego 
nas środowiska oraz oddziaływania sytuacji stresujących. 

 
Czynnikiem  decydującym  o  rzeczywistych  obciążeniach  w  obrębie  kręgosłupa  jest 
równowaga  napięć  mięśniowych,  a  nie  bezwzględna  siła  poszczególnych  mięśni.  Silnie 
wytre-nowane  mięśnie  bynajmniej  nie  muszą  zapewniać  takiej  równowagi.  Czasem 
jednostronny  trening  lub  praca  fizyczna  ją  wręcz  zaburzają,  stąd  możliwość  przeciążeń  i 
dolegliwości bólowych u osób uprawiających sport lub aktywnych fizycznie. 
 
Różnice funkcjonalne mięśni posturalnych i fazowych wynikają nie tylko z ich zróżnicowania 
morfologicznego. Główną przyczyną takich, a nie innych, ich zachowań są odmienne procesy 
sterowania  nimi  przez  centralny  układ  nerwowy.  Procesy  pobudzania  i  hamowania  w 
centralnym  układzie  nerwowym  są  najważniejszym  elementem  decydującym  o 
zrównoważonej czynności układu mięśniowego. 
 
Do głównych mięśni posturalnych związanych z czynnością kręgosłupa zalicza się: 
Na powierzchni tylnej ciała: 



 

mięśnie krótkie szyjno-czaszkowe: proste i skośne, 



 

mięśnie dźwigacze łopatek, 



 

część górna mięśnia czworobocznego (trapezius), 



 

część szyjną i lędźwiową mięśnia prostownika grzbietu, 



 

mięśnie czworoboczne lędźwi, 



 

mięśnie gruszkowate, 



 

mięśnie napinacze powięzi szerokiej, 



 

mięśnie półścięgniste i półbłoniaste, 



 

mięśnie dwugłowe ud. 

 
Na powierzchni przedniej ciała: 



 

mięśnie żwacze 



 

mięśnie mostkowo-sutkowo-obojczykowe, 



 

mięśnie pochyłe, 



 

mięśnie piersiowe mniejsze, 



 

mięśnie piersiowe większe - część mostkowa i żebrowa, 



 

mięśnie skośne brzucha, 



 

mięśnie biodrowo-lędźwiowe, 



 

mięśnie krótkie przywodziciele ud, 



 

mięśnie smukłe, 



 

mięśnie proste ud. 

 
Najważniejsze mięśnie fazowe związane z czynnością kręgosłupa to: 

 

 



 

głębokie zginacze szyi, 



 

mięsień piersiowy większy - część obojczykowa, 



 

mięśnie zębate przednie, 



 

część dolna mięśnia czworobocznego, 



 

mięśnie równoległoboczne, 



 

część piersiowa prostownika grzbietu, 



 

mięsień prosty brzucha, 



 

mięśnie pośladkowe średnie i wielkie, 



 

mięśnie długie przywodziciele ud, 



 

mięśnie  obszerne  przyśrodkowe,  boczne  i  pośrednie  ud  (głowy  mięśnia  czworogłowego 
uda). 

 
Patomechanizm choroby zwyrodnieniowej kręgosłupa 
Spośród  wielorakich  przyczyn  prowadzących  do  powstania  i  rozwoju  zmian 
zwyrodnieniowych  w  obrębie  kręgosłupa,  w  praktyce  najczęściej  występują  dwa 
mechanizmami.  Mechanizmy  te,  nazwane  drogami  powstawania  przeciążeń,  dotyczyć  mogą 
każdej  struktury  i  tkanki  wchodzącej  w  skład  budowy  kręgosłupa.  Następstwem  procesów 
destrukcyjnych w obrębie kręgosłupa jest uszkodzenie krążka międzykręgowego kręgosłupa, 
z wypadnięciem jądra miażdżystego lub jego zwyrodnieniem (dyskopatią).  
 
Droga nagłego urazu 
Mechanizm  pierwszy  to  następstwo  nagłego  urazu,  które  jest  spowodowane  przez  nagłe 
uszkodzenie tkanek pierścienia włóknistego krążka pod wpływem zadziałania gwałtownego, 
silnego,  jednorazowego  urazu  na  uprzednio  zupełnie  zdrowy  krążek.  Mechanizm  ten  ma 
charakter  nagły,  zazwyczaj  jednorazowy.  Do  uszkodzenia  krążka  międzykręgowego  w  tym 
przypadku  dochodzi  w  wyniku  zadziałania  znacznego  przeciążenia  (np.  w  trakcie  urazu, 
szarpnięcia, wypadku) na zupełnie zdrowy i wydolny kręgosłup. 
 
Droga przewlekłych przeciążeń 
Mechanizm drugi, zwany drogą przewlekłych przeciążeń, gdy ostateczne uszkodzenie tkanek 
pierścienia 

włóknistego 

jest 

poprzedzone 

wieloletnim 

stopniowym 

procesem 

zwyrodnieniowym dysku. Proces rozwija się powoli, z wieloma etapami pośrednimi. Również 
w  tym  mechanizmie  początek  choroby  bywa  kojarzony  przez  pacjenta  z  urazem  czy 
przeciążeniem. Przyczyny te są jednak niewspółmiernie błahe (pochylenie, kichnięcie, nagły 
ruch), w stosunku do natężenia odczuwanego w ich następstwie bólu. Przeciążenia te inicjują 
bowiem odczuwanie bólu, a nie zaś chorobę, która w rzeczywistości już od dłuższego czasu 
toczy się w organizmie. 
 
Zmiany  przeciążeniowe  dotyczą  najpierw  mięśni  okołokręgosłupowych,  następnie  tkanek 
miękkich  biernie  stabilizujących  kręgi  (więzadła,  powięzie,  torebki  stawów,  krążki 
międzykręgowe),  wreszcie  części  kostnych  kręgosłupa  (trzony  kręgów,  stawy 
międzywyrostkowe).  Przy  czym  początkowo  zaburzona  jest  czynność  wyżej  wymienionych 
struktur, a później zaczynają się ich zauważalne zmiany zwyrodnieniowe.  
 
Zaburzenia  funkcji  i  ból  mogą  mieć  miejsce  na  każdym  etapie  choroby,  nawet  kiedy  nie 
stwierdza się najmniejszych objawów uszkodzenia tkanek w postaci np. zmian zapalnych czy 
zwyrodnieniowych.  Z  reguły  zaburzenia  czynności  poszczególnych  struktur  kręgosłupa 
poprzedzają  tworzenie  się  zmian  zwyrodnieniowych.  Zaburzenia  czynnościowe  mogą  także 
towarzyszyć zmianom  morfologicznym  już rozwiniętym. Często są one pierwszą przyczyną 
dotkliwych dolegliwości już w początkowych etapach choroby zwyrodnieniowej. 

 

 

 
Przebieg choroby zwyrodnieniowej kręgosłupa 
Można wyróżnić pięć okresów rozwoju choroby zwyrodnieniowej  
Okres  I:  Wpływ  zaburzeń  sterowania  z  centralnego  układu  nerwowego  oraz  przeciążeń  ze 
strony środowiska i różnych czynności życiowych na układ mięśniowy. 
Okres  II:  Powstawanie  zaburzeń  czynnościowych  w  obrębie  układu  mięśniowego  i  tkanek 
miękkich  okołokręgosłupowych  (więzadeł,  torebek  stawowych,  powięzi,  naczyń,  skóry  i 
tkanki podskórnej). 
 
Okres III: Powstawanie zaburzeń czynnościowych w systemie stawów kręgosłupa i miednicy. 
Okres  IV:  Powstawanie  uszkodzeń  morfologicznych  (zmian  zwyrodnieniowych)  w  obrębie 
krążków  międzykręgowych  i  uszkodzeń  (zmian  zwyrodnieniowych)  stawów  kręgosłupa  i 
trzonów kręgów. 
Okres V: Wtórne uszkodzenia w układzie nerwowym i mięśniowym (zaburzenia odruchów, 
niedowłady i porażenia), spowodowane nasilonymi zmianami morfologicznymi. 
 
Zaburzenia morfologiczne kręgosłupa w przebiegu procesów zwyrodnieniowych  
Pod pojęciem zaburzeń morfologicznych rozumiemy: 



 

nieodwracalne  zmiany  degeneracyjne  w  tkankach  miękkich  około-kręgosłupowych 
(zmiany struktury włókien mięśniowych, zbliznowacenia, zwłóknienia, trwałe przykurcze 
ścięgien, torebek stawowych, więzadeł, powięzi); 



 

zmiany zwyrodnieniowe w obrębie krążka międzykręgowego prowadzące do uszkodzenia 
jego struktury i przerwania pierścienia włóknistego (dyskopatia, przepuklina dyskowa); 



  zmiany zwyrodnieniowo-wytwórcze w obrębie tkanki chrzęstno-kostnej kręgów (dzioby, 

kryzy,  naroślą,  czyli  ogólnie  osteofity  powstające  w  miejscach  największych  przeciążeń 
lub najmniejszej wydolności tkanki kostnej), 



 

wtórne uszkodzenia korzeni nerwowych. 

 
Najbardziej  znanym  dramatycznym  zaburzeniem  morfologicznym  jest  wypukliną  lub 
przepuklina  jądra  miażdżystego  krążka  międzykręgowego.  Powodowany  przez  nią  ucisk 
masy  jądra  na  więzadła  kanału  kręgowego  i  korzenie  nerwowe  daje  zazwyczaj  objawy 
zespołu bólowego korzeniowego, z bardzo silnymi dolegliwościami bólowymi miejscowymi i 
promieniującymi wzdłuż kończyn oraz nierzadko ubytkami neurologicznymi. 
 
Zmiany  zwyrodnieniowe  kostne,  umożliwiają  organizmowi  pewne  do  nich  przystosowanie, 
dzięki  czemu  zazwyczaj  nie  powodują  one  bardzo  silnych  dolegliwości  bólowych.  Bóle  w 
tych  przypadkach  mają  charakter  przewlekły,  nękający,  lecz  w  zasadzie  nie  eliminują 
człowieka z życia zawodowego i społecznego. Wyjątkiem są wyro-śla kostne, które zwężają 
średnicę  (światło)  otworów  międzykręgowych,  drążą  do  kanału  kręgowego  lub  uciskają  na 
korzenie  nerwowe.  W  tych  sytuacjach  mogą  wystąpić  objawy  uszkodzenia  struktur  układu 
nerwowego, czyli pełnoobjawowego zespołu bólowego korzeniowego.  
 
Uszkodzenie krążka międzykręgowego  
Uszkodzenie  krążka  międzykręgowego  stanowi  dającą  najbardziej  burzliwe  powikłania 
postać  choroby  zwyrodnieniowej  kręgosłupa.  Poziomem  najczęstszych  uszkodzeń  krążków 
powodujących objawy korzeniowe są segmenty L5-S1 i L4-L5 (90-95%), stosunkowo rzadko 
segment L3-L4 (3%).  
 
Wypukliną (protrusio) jądra miażdżystego jest stanem wpuklania się pierścienia włóknistego 
do kanału kręgowego. Wpuklanie może mieć miejsce przy: 

 

 



 

„nadmiarze" tkanki pierścienia włóknistego związanym ze zwyrodnieniowym obniżeniem 
się wysokości jądra miażdżystego, 



 

częściowym  przerwaniu  wewnętrznych  warstw  włókien  pierścienia  włóknistego,  z 
wypychaniem  przez  ciśnienie  śródkrążkowe  osłabionych  włókien  wewnętrznych  (jak  w 
oponie samochodowej z pękniętym oplotem). 

 
Przepuklina  (prolapsus)  jądra  miażdżystego  ma  miejsce  gdy  dochodzi  do  całkowitego 
uszkodzenia,  przerwanie  pierścienia  włóknistego  i  często  więzadła  podłużnego  tylnego,  z 
wydobywaniem  się  przez  tą  szczelinę  galaretowatej  masy  jądra  miażdżystego  do  kanału 
kręgowego. 
 
Zwężenie otworu międzykręgowego 
Zmniejszenie  średnicy  (światła)  otworu  międzykręgowego  spowodowane  jest  najczęściej 
obniżeniem wysokości przestrzeni międzykręgowej w następstwie zmian zwyrodnieniowych 
lub  uszkodzenia.  Powierzchnie  trzonów  kręgu  leżącego  powyżej  i  poniżej  uszkodzonego 
krążka  zbliżają  się  do  siebie,  tym  samym  ograniczając  przestrzeń  między  łukami  kręgów 
tworzącymi obramowanie otworów. 
 
Zwężenie otworu międzykręgowego może być także wynikiem  obrzęku okolicznych tkanek 
miękkich  -  torebek  stawowych,  więzadeł.  Obrzęk  także  może  być  wynikiem  miejscowego 
odczynu  zapalnego  spowodowanego  mechanicznym  naderwaniem  tkanek,  drażnieniem 
wyroślami zwyrodnieniowymi czy zablokowaniem czynnościowym w danym segmencie. W 
efekcie powstaje ciasnota otworu, w którym zostaje uwięziony korzeń lub nerw rdzeniowy. 
 
Objawy kliniczne neurologicznych powikłań choroby zwyrodnieniowej kręgosłupa 
Zespoły korzeniowe 
Zespoły  korzeniowe  należą  do  najpowszechniej  występujących  objawów  choroby 
zwyrodnieniowej kręgosłupa. Pod względem częstości układają się w następującej kolejności: 



 

lędźwiowo-krzyżowe; 



  szyjne; 



  piersiowe. 

 
Objawem  ogólnym  jest  ból,  który  przebiega  wzdłuż  anatomicznego  toru  korzenia.  Ból  jest 
szczególnie silny na początku choroby i ma charakter rwący. Nasila się on przy pochylaniu, 
głębokim  oddychaniu,  napinaniu  tłoczni  brzusznej  —  parciu,  kaszlu  i  kichaniu.  Często 
nasilenie  to  występuje  nocą,  uniemożliwiając  sen.  Chodzenie, zmiana  pozycji  ciała,  a  także 
rozciąganie korzeni oraz ucisk wzdłuż korzenia wzmagają ból. 
 
Dwufazowość przebiegu klinicznego 
O  rozpoznaniu,  który  korzeń  jest  podrażniony  lub  uszkodzony,  decydują  przede  wszystkim 
objawy  kliniczne.  Korzeń  identyfikuje  się  na  podstawie:  toru  bólowego,  zaburzeń  czucia, 
ubytku  sprawności ruchowej  i  siły mięśniowej.  Zespoły  korzeniowe lędźwiowo-krzyżowe. 
Najczęstszym  powikłaniem  neurologicznym  towarzyszącym  niedomodze  kręgosłupa  są 
zespoły korzeniowe Si, L5, L4. 
 
Zespół  uszkodzenia  korzenia  Ból  promieniuje  wzdłuż  korzenia  S

1

.  Niedowłady  mięśni 

nigdy  nie  są  całkowite.  Ubytek  siły  dotyczy  mięśnia  pośladkowego  wielkiego  po  stronie 
uszkodzenia.  Objawia  się  obniżeniem  fałdu  pośladkowego  oraz  niewielkim  osłabieniem 
zginania  podeszwowego  stopy.  Stwierdza  się  trudności  w  stawaniu  na  palcach.  Odruch 
skokowy bywa osłabiony  albo zniesiony. W ostrym okresie występują objawy rozciągowe i 

 

 

uciskowe  korzenia.  Objaw  Lasegue'a  —  prostowanie  podudzia  przy  zgiętym  udzie.  Ból  jest 
usytuowany  przykręgosłupowo,  przy  wyjściu  korzenia.  Występuje  przy  uciskaniu  wzdłuż 
przebiegu korzenia (punkty uciskowe Valleixa). 
 
Zespół  uszkodzenia  korzenia  L

5

.  Ból  promieniuje  wzdłuż  korzenia.  Występuje  niedowład 

przy  grzbietowym  prostowaniu  palucha  (objaw  Kugelberga)  i  stopy.  W  okresie  ostrym 
stwierdza się objawy rozciągowe i uciskowe.  
 
Zespół uszkodzenia dwóch korzeni L

5

, Poza wymienionymi wyżej objawami stwierdza się 

objaw  Lasegue'a  „odwróconego",  znany  jako  objaw  Fajersztaj-na-Krzemickiego.  Występuje 
także objaw Neriego — ból korzeniowy oraz odruchowe zgięcie kolana po stronie zmienionej 
chorobowo  podczas  przyginania  głowy  do  klatki  piersiowej.  Ból  pojawia  się  w  miejscu 
wyjścia  korzenia.  Nierzadko  obwody  uda  i  podudzia  są  mniejsze  oraz  dochodzi  do 
zwiotczenia mięśni łydki po stronie uszkodzonego korzenia. 
 
Zespół  uszkodzenia  korzenia  L

4

.  Ból  promieniuje  wzdłuż  korzenia  L

4

,  nasila  się  przy 

zginaniu  podudzia  (objaw  rozciągowy  Mackiewicza),  stwierdza  się  osłabienie  siły  mięśnia 
piszczelowego przedniego, opadanie stopy, chód koguci lub brodzący („korzeniowe porażenie 
nerwu  strzałkowego").  Wskutek  niedowładu  mięśnia  czworogłowego  wstawanie  z  pozycji 
siedzącej jest utrudnione, odruch kolanowy jest osłabiony, rzadziej zniesiony. 
 
Zespół wielokorzeniowy — ogona końskiego. Występuje asymetryczny niedowład kończyn 
dolnych (silniej wyrażony w częściach odsiebnych), typowe są „opadające stopy" z chodem 
kogucim  lub  brodzącym.  Stwierdza  się  asymetrię  zaburzenia  czucia  o  typie  korzeniowym, 
któremu  w ostrym  okresie towarzyszy rwący ból, promieniujący wzdłuż toru korzeniowego 
oraz  zaburzenia  zwieraczy  pęcherza  moczowego  —  trudności  lub  niemożność  oddawania 
moczu. Ponadto występują objawy rozciągowe Lasegue'a i Fajersztajna-Krzemickiego. 
 
Zespoły korzeniowe szyjne.  
Zespół  uszkodzenia  korzenia  C

8

.  Ból  promieniuje  wzdłuż  korzenia  C

8

,  zwłaszcza  do  V 

palca.  Występuje  niedowład  zginaczy  palców  i  nadgarstka  oraz  odwodziciela  krótkiego 
kciuka  i  prostownika  wskaziciela.  Opisywano  odruch  Jacobsona  po  stronie  uszkodzonego 
korzenia. 
 
Zespół uszkodzenia korzenia C

7

. Ból  promieniuje wzdłuż korzenia C

7

, zwłaszcza do palca 

środkowego.  Stwierdza  się  niedowład  mięśni:  trójgłowego,  prostowników  nadgarstka  i 
palców,  mięśnia  nawrotnego  oraz  zginaczy  nadgarstka.  Występują  zaburzenie  czucia  oraz 
osłabienie odruchu z mięśnia trójgłowego. 
 
Zespół uszkodzenia korzenia C

6

. Ból promieniuje wzdłuż korzenia C

6

, zwłaszcza do palca II 

(wskaziciela).  Niedowład  występuje  w  mięśniach:  nawrotnym,  obłym,  odwracacza, 
dwugłowym  i  naramienno-promieniowym.  Nie  ma  odruchów  ramienno-promieniowego  i 
dwugłowego. 
 
Zespół  uszkodzenia  korzenia  C

5

.  Ból  promieniuje  wzdłuż  korzenia  C

5

,  jednak  rzadko 

poniżej  stawu  łokciowego.  Stwierdza  się  niedowład  mięśni:  nadgrzebie-niowego, 
podgrzebieniowego,  naramiennego,  dwugłowego  oraz  ramienno-promieniowego.  Występuje 
osłabienie lub brak odruchów dwugłowego i ramienno-promieniowego.  
 

 

 

Zespoły  uszkodzenia  rdzenia  piersiowego.  Objawy  rdzeniowe  narastają  zwykle  powoli. 
Niedowłady  spastyczne  mają  charakter  zewnątrzrdzeniowy.  Towarzyszą  im  objawy 
korzeniowe, wskazujące na stopień uszkodzenia. Zazwyczaj nie stwierdza się zaburzeń czucia 
typu sznurowego. 
 
Zespoły uszkodzenia rdzenia szyjnego. Zespół ten na poziomie szyjnym również poprzedza 
wieloletni  proces  zwyrodnieniowy  kręgosłupa  szyjnego  ze  zmianami  deformacyjno-
zwyrodnieniowymi  oraz  patologią  wielopoziomową  krążków  międzykręgowych.  Cechą 
charakterystyczną  są  niedowłady  spastyczno-wiotkie  kończyn  górnych  z  zanikami 
mięśniowymi.  Czasami  występują  zaburzenia  czucia  typu  korzeniowego.  W  kończynach 
dolnych  występuje  niedowład  spastyczny.  Odruchy,  zarówno  w  kończynach  górnych,  jak  i 
dolnych, są wygórowane. 
 
Proces zwyrodnieniowy kręgosłupa szyjnego może prowadzić do niewydolności krążenia w 
tętnicy  kręgowo-podstawnej,  powodując  objawy  pniowe,  móżdżkowe  i  objawy  ze  strony 
struktur  płatów  potylicznych.  Tętnice  kręgowe  przebiegają  w  otworach  wyrostków 
poprzecznych  kręgosłupa  szyjnego.  Przewężenia  otworów  powstałe  w  wyniku  zmian 
wytwórczo-deformacyjnych  lub  wypadnięcia  dysku  doprowadzają  do  zmniejszenia  światła 
naczynia.  
 
Obraz kliniczny niewydolności krążenia mózgowego w wyniku procesów zwyrodnieniowych 
zachodzących w kręgosłupie szyjnym zależy od wielu czynników, między innymi od krążenia 
obocznego,  rzutu  serca  itp.  Na  pełen  obraz  niewydolności  krążenia  mózgowego  tylnego 
składają się: 



  szum w uszach; 



 

osłabienie ostrości słuchu; 



 

zaburzenia chodu, najczęściej ze zbaczaniem w stronę, po której słuch jest upośledzony; 



 

nagłe, napadowe i powtarzające się zwiotczenie kończyn dolnych z padaniem na kolana 
(drop attackes); 



  zawroty głowy z uczuciem wirowania przedmiotów otaczających lub samego chorego — 

tak zwane układowe zawroty głowy. 

 
Jeżeli objawy niewydolności krążenia tylnego obejmują także obszary mózgu zaopatrywane 
przez tętnice mózgowe tylne, mogą się pojawić:  



   mroczki i „gwiazdki" przed oczami; 



 

sekundowe  uczucie  ciemności  lub  wrażenie  falowania  oglądanych  przedmiotów. 
Dodatkowo w niewydolności krążenia tylnego mogą się pojawić: 



 

objawowe neuralgie nerwu trójdzielnego; 



  napady padaczkowe częściowo złożone; 



 

zespół depresyjny. 

 
Przedstawiony  obraz  kliniczny  ma  charakter  podrażnieniowy;  podrażnieniu  ulega  tkanka 
nerwowa  w  przebiegu  przemijającego  niedokrwienia.  Gdy  niedokrwienie  utrzymuje  się 
dłużej, powoduje głęboki deficyt energetyczny w tkance nerwowej, co prowadzi do objawów 
ubytkowych, które mogą się zamienić w ogniska zawałowe. Ubytki dotyczą: 



  pnia mózgu; 



 

móżdżku; 



 

płata potylicznego. 

 

 

 

Zespoły  pniowe  cechują  zaburzenia  motoryki  gałek  ocznych  (podwójne  widzenie)  i  źrenic 
(nierówność  —  anizokoria,  zaburzenia  reakcji  na  światło),  niedowłady  połowicze  z 
niedoczulicą połowiczą, niedowłady w obrębie nerwów czaszkowych ruchowych, mogących 
prowadzić do zaburzeń połykania. W przypadku głębokich uszkodzeń pnia mózgu występuje 
motoryka  pniowa  w  postaci  zespołu  odmóżdżeniowego  oraz  zaburzenia  przytomności. 
Objawom  tym  bardzo  często  towarzyszy  burza  wegetatywna,  w  czasie  której  dochodzi  do 
zakłóceń tętna, ciśnienia tętniczego, oddechu i temperatury ciała. 
 
Zespoły  móżdżkowe  prowadzą  do  zaburzeń  koordynacji  motoryki,  równowagi  i  napięcia 
mięśniowego.  Ubytki  struktur  móżdżkowych  mogą  wywoływać  dwa  zespoły  kliniczne 
związane z zaburzeniami czynności robaka móżdżku i półkul móżdżkowych. 
 
Obraz kliniczny zespołu robaka móżdżku jest następujący: 



 

chwianie w pozycji stojącej przy otwartych i zamkniętych oczach (objaw Romberga); 



 

chód na szerokiej postawie, czyli chód marynarski; 



 

asynergia  tułowia,  polegająca  na  nienadążaniu  górnej  części  tułowia  za  dolną  podczas 
lokomocji; 



  chwianie się w pozycji siedzącej bez podparcia.  

 
Na zespół półkul móżdżku składają się: 



 

oczopląs poziomy, gruboziarnisty przy spojrzeniu w stronę uszkodzonej półkuli móżdżku; 



 

ataksja kończyn z dysmetrią; 



 

drżenie zamiarowe uwidaczniające się pod koniec ruchu celowego, na przykład w czasie 
próby palec-nos; 



 

adiadochokineza zauważalna przy ruchach naprzemiennych; 



 

mowa skandowana, zamazana (dysartria móżdżkowa); 



 

dodatnia  próba  mijania  —  przy  wyciągniętych  do  przodu  kończynach  górnych  jedna 
zbacza w kierunku uszkodzonej półkuli móżdżku; 



 

zbaczanie  z  toru  chodu  w  stronę  uszkodzonej  półkuli  móżdżku  podczas  chodzenia  w 
miejscu z zamkniętymi oczami; 



 

obniżenie napięcia mięśniowego.  

 
W obrazie klinicznym zespołów płata potylicznego występują: 



  zaburzenia w polu widzenia (niedowidzenie połowicze); 



 

zniesienie oczopląsu optokinetycznego; 



  zaburzenia widzenia przestrzennego; 



 

ślepota korowa z anozognozją. 

 
Powikłania naczyniowe w postaci niewydolności krążenia tętnic rdzeniowych 
Choroba zwyrodnieniowa kręgosłupa może współwystępować z miażdżycą w uszkodzeniach 
rdzenia kręgowego szyjnego. Dochodzi wówczas do niedokrwienia w tętnicach rdzeniowych 
odchodzących  od  tętnic  kręgowych.  W  niesprzyjających  warunkach  może  dojść  do 
postępującego  niedokrwienia  rdzenia  szyjnego.  Obraz  kliniczny,  który  towarzyszy  tym 
zmianom,  określa  się  mianem  mielopatii  szyjnej.  Za  pomocą  badania  neurologicznego 
stwierdza  się  niedowłady  spastyczne,  jak  również  wiotkie,  spowodowane  uszkodzeniem 
obszarów rogów przednich.  
 
Diagnostyka choroby zwyrodnieniowej kręgosłupa 

 

 

Diagnostyka w przebiegu choroby przeciążeniowej musi brać pod uwagę zarówno etapowość 
powyższego schorzenia, jak i możliwość nakładania się zarówno objawów czynnościowych, 
jak  i  morfologicznych,.  Każdy  z  tych  czynników  może  być  na  danym  etapie  wiodącą 
przyczyną odczuwanych dolegliwości bólowych i badanych objawów. 
 
Prawidłowo przeprowadzone badanie neurologiczno-ortopedyczne z elementami diagnostyki 
manualnej już przy pierwszym kontakcie, w większości przypadków, umożliwia postawienie 
wstępnego  rozpoznania.  Przy  czym,  w  przypadku  stwierdzenia  czynnościowych  przyczyn 
bólu,  proces  diagnostyczny  na  wywiadzie  oglądaniu  i  badaniu  manualnym  się  kończy,  zaś 
przy podejrzewaniu  przyczyn morfologicznych obliguje do dalszych badań laboratoryjnych, 
obrazowych czy neurofizjologicznych. 
 
Podczas  pierwszego  kontaktu  lekarza  z  chorym  wskazane  jest  pogrupowanie  zgłaszanych 
objawów  i  ich  odpowiednie  logiczne  połączenie  Umożliwia  to  ustalenie  jednego  z  niżej 
wymienionych wniosków diagnostycznych odnośnie aktualnej przyczyny bólów kręgosłupa: 
1.  Stwierdzenie  lub  wykluczenie  istnienia  u  chorego  wyłącznie  zaburzeń  morfologicznych 

(np. przepukliny krążka międzykręgowego). 

2.  Stwierdzenie ewentualnego współistnienia zaburzeń i morfologicznych, i czynnościowych 

(np. przepukliny L5 - Sl i zablokowania stawu krzyżowo-biodrowego). 

3.  Stwierdzenie lub wykluczenie istnienia wyłącznie pierwotnych zaburzeń czynnościowych 

(np. zablokowania stawu krzyżowo-biodrowego). 

4.  Zróżnicowanie,  która  z  wymienionych  powyżej  nieprawidłowości  jest  u  chorego 

przyczyną aktualnego nasilenia objawów zespołu bólowego. 

 
Kolejnym  krokiem  w  diagnostyce  choroby  zwyrodnieniowej  jest  badanie  fizykalne  i 
neurologiczne.  Opukanie  kręgosłupa  oraz  dokładne  badanie  manualne  z  identyfikacją 
punktów spustowych bólu mogą pomóc w dość dokładnym określeniu poziomu uszkodzenia 
Ocena deficytu neurologicznego rozstrzyga o dalszych losach pacjenta – czy można go leczyć 
zachowawczo,  czy  należy  już  skierować  do  neurochirurga  lub  ortopedy  zajmującego  się 
leczeniem kręgosłupa?  
 
Klasyczne  zdjęcie  rentgenowskie  wybranego  odcinka  kręgosłupa  może  służyć  do 
wykluczenia  swoistych  chorób  zapalnych  oraz  do  oceny  stopnia  zaawansowania  zmian 
zwyrodnieniowych.  Zwykłe badanie radiologicznie jest  natomiast mało precyzyjne w ocenie 
charakteru  uszkodzenia  oraz  jego  lokalizacji.  Większą  przydatność  mają  tu  zdjęcia 
czynnościowe.  
 
Dużo  dokładniejszymi  badaniami  są  rezonans  magnetyczny  oraz  tomografia  komputerowa 
(zwłaszcza  3D).  Badanie  MRI  bardzo  dokładnie  obrazuje  zmiany  w  strukturach  miękkich 
kręgosłupa  oraz  ewentualne  wciągnięcie  w  proces  chorobowy  rdzenia  kręgowego.  Nieco 
gorzej przedstawia zmiany kostne. Lepsze wyniki w tym zakresie można uzyskać za pomocą 
badania  CT  (tomografii  komputerowej).  Poziom  i  stopień  uszkodzenia  korzeni  nerwowych 
można  określić  za  pomocą  badań  elektrofizjologicznych  –  EMG  oraz  czuciowych 
potencjałów wywołanych.  
 
Wśród  starszych  metod  wymienić  należy,  stosunkowo  rzadko  stosowane,  mielografię  i 
radikulografię.  Pomocniczo  wykonuje  się  standartowe  badania  laboratoryjne  –  morfologie, 
OB,  CRP.  Pomogą  wykluczyć  choroby  zapalne  lub  nowotworowe.  W  razie  wątpliwości 
należy oznaczyć odpowiednie markery nowotworowe. Ważne jest także oznaczenie stężenia 

 

 

wapnia.  W  niektórych  przypadkach  należy  wykonać  USG  jamy  brzusznej  i  miednicy 
mniejszej oraz badanie ogólne moczu.  
 
Leczenie 
Leczenie  choroby  zwyrodnieniowej  kręgosłupa  jest  realizacja  następujących  celów 
terapeutycznych w kolejnych etapach choroby: 
1.  Stworzenie  warunków  do  cofnięcia  się  wypukliny  lub  przepukliny  jądra  miażdżystego  i 

wytworzenia zrostu włóknistego w miejscu przerwania pierścienia włóknistego. 

2.  Usunięcie  objawów  i  skutków  uszkodzenia  krążka  oraz  następstw  kompresji  jądra 

miażdżystego na korzenie (bóle miejscowe, bóle  promieniujące, niedowłady mięśniowe, 
upośledzenie czucia skórnego itd) 
 

3.  Usunięcie współistniejących zaburzeń czynnościowych lub tzw. pozostałości po przebyciu 

zespołu  bólowego  korzeniowego,  mogących  być  źródłem  przedłużającego  się  bólu 
(punktów  maksymalnej  bolesności,  wzmożonego  napięcia  więzadeł  i  mięśni,  stref 
przeczulicy  skórnej  oraz  usunięcie  współistniejących  zablokowań  stawów  kręgów  - 
szczególnie w tzw. punktach kluczowych kręgosłupa). 

 
4.  Przywrócenie  prawidłowej  symetrii  napięć  mięśniowych  (rozluźnienie  mięśni 

przykurczonych i wzmocnienie mięśni osłabionych). 

5.  Usunięcie  przyczyn  prowadzących  do  powstawania  zjawiska  zaburzenia  równowagi 

napięć  mięśniowych  (zmiana  trybu  życia,  nauka  prawidłowych  stereotypów  ruchowych, 
likwidacja  przyczyn  przewlekłego  stresu,  prawidłowe  odżywianie,  zmiana  nawyków 
cywilizacyjnych, zmiana rodzaju pracy, utrata wagi). 

 
Kryteria kwalifikacji chorych do leczenia operacyjnego  
Ostry  zespół  bólowy  spowodowany  procesem  zwyrodnieniowym  wymaga  już  podczas 
pierwszego badania rozstrzygnięcia przez badającego lekarza następujących problemów: 



 

czy istnieje bezwzględna konieczność leczenia operacyjnego?, 



  czy istnieje szansa leczenia zachowawczego (bezoperacyjnego)?. 

 
Kliniczne  objawy  kwalifikujące  do  leczenia  neurochirurgicznego  (potwierdzone  dodatnim 
wynikiem w badaniach obrazowych) to: 



 

nagłe  dolegliwości  bólowe  ze  "świeżymi"  ubytkami  neurologicznymi  i  porażeniami 
mięśniowymi świadczącymi o ucisku lub uszkodzeniu kilku korzeni, 



 

zaburzenia czynności zwieraczy, 



 

utrzymujące  się  ponad  6  tygodni  nasilone  dolegliwości  bólowe  i  objawy  kliniczne,  nie 
ustępujące po prawidłowym leczeniu zachowawczym, 



  narastające  objawy  kliniczne  i  dolegliwości  bólowe,  mimo  stosowania  prawidłowego 

leczenia zachowawczego. 

 
Leczenie operacyjne 
Fenestracja  Wykonywana  w  celu  usunięcia  przepukliny  krążka  międzykręgowego.  Jest 
oszczędnym  dostępem  operacyjnym.  Polega  na  usunięciu  w.żółtego  i  krawędzi  łuków  po 
stronie  operowanej.  Fenestracja  to  wycięcie  niewielkiego  „okna”  w więzadłach  kręgosłupa 
oraz zwróconych do siebie krawędziach wyrostków ościstych.  
 
Hemilaminektomia  Stosuje  się  w  przypadkach  przepuklin  centralnych  przy  istniejących 
zmianach  zwyrodnieniowo-przeciążeniowych.  Polega  na  usunięciu  połowy  łuku  kręgowego, 
od jego nasady do podstawy wyrostka kolczystego  

 

 

 
Laminektomia  Wykonuje  się  ja  w  przypadkach  kręgozmyku  lub  rozległych  zmian 
śródkanałowych,  zmian  uciskowych  wewnątrz  worka  oponowego.  Polega  on  na  usunięciu 
łuku  kręgu,  przecięciu  więzadła  międzykolcowego  oraz  odcięciu  wyrostka  kolczystego. 
Laminektomia  to  zabieg  polegający  na  usunięciu  części  łuku  kręgowego  i więzadeł  w celu 
lepszej oceny struktur kanału kręgowego lub w celu odbarczenia stenozy kanału kręgowego. 
Okres rekonwalescencji, przy prawidłowym przebiegu pooperacyjnym to 6-8 tygodni. 
 
Laminoplastyka  Polega  na  zastapieniu  łuków  kręgów  poprzez  elementy  egzogenne  (płytki 
tytanowe  i  śruby).  Facetektomia  Usunięcie  stawów  międzykręgowych.  Transpedicularne 
zespolenia kręgosłupa (z dojścia tylnego). Zespolenie za pomoca belek stabilizujących i śrub 
umieszczanych  w  trzonach  kręgów.  Dobra  metoda  ze  względu  na  dobrą  stabilizację  z  mało 
rozległym usztywnieniem kręgów zdrowych oraz wraz z odtworzeniem krzywizn kręgosłupa. 
 
Wertebroktomia  Usunięcie  trzonu  kręgu;  w  miejsce  trzonu  wszczepia  się  element  kostny  i 
stabilizuje  go  za  pomocą  belek  stabilizujących  lub  płytek.  Wertebroplastyka  Polega  na 
wprowadzeniu cementu kostnego do uszkodzonego (złamanego, zmiażdżonego) trzonu kręgu. 
Najczęściej wykonuje się ją w przypadku złamań osteoporotycznych. 
 
Kyfoplastyka Polega na odtworzeniu operacyjnym kształtu trzonu kręgu piersiowego ; pierw 
do złamanego/zmienionego w procesie choroby kręgu wprowadza się balonik, pompuje się go 
i stwarza miejsce pod kolejno wprowadzany cement. 
 
Małoinwazyjne leczenie dyskopatii lędźwiowej 
Termonukleoplastyka  (Intradiscal  ElectroThermal  Therapy  -  IDET)  Jest  to  metoda 
wykorzystująca  technikę  termokoagulacji.  Pod  kontrolą  monitora  RTG  wprowadza  się 
odpowiedni cewnik, który umieszcza się w krążku międzykręgowym po wewnętrznej stronie 
pierścienia włóknistego. Temperatura ok. 50°C emitowana przez kilkanaście minut powoduje 
przebudowę  struktury  włókien  kolagenowych  pierścienia  włóknistego.  Procedura  ta  posiada 
bardzo  ograniczone  wskazania,  których  należy  przestrzegać,  aby  osiągnąć  zadowalającą 
skuteczność. 
 
Mikrodiscektomia  endoskopowa  (Endoscopic  Microdiscectomy  -  ME)  Stosowana  jest  w 
przypadkach,  kiedy  nastąpiło  duże  przemieszczenie  krążka  międzykręgowego  do  kanału 
kręgowego  i  nie  ma  możliwości  jego  usunięcia  poprzednimi  metodami.  Jest  odmianą 
stosowanych powszechnie operacji laparoskopowych. Jej zaletą pozostaje mała inwazyjność, 
wynikająca  z  niewielkiego  cięcia  na  skórze  (1,5-2  cm),  odwarstwienia  mięśni  bez  ich 
przecinania i operowania w bardzo małej przestrzeni.  
 
Przezskórna  Laserowa  Dekompresja  Dysku  (Percutaneus  Laser  Disc  Decompression  - 
PLDD) Jest techniką, w której w odróżnieniu od poprzedniej metody wykorzystuje się dużą 
energię  wytworzoną  przez  laser  medyczny.  Powoduje  to  usunięcie  fragmentu  krążka 
międzykręgowego  ("dysku")  i  stopniowe  odparowanie  wody,  tzw.  waporyzację  (krążek 
międzykręgowy u dorosłych w 70% składa się z wody).  
 
Proteza bryan’a - sztuczny dysk szyjny. Nowy sposób w leczeniu operacyjnym dyskopatii 
szyjnej,  którego  celem  jest  odtworzenie    jednostki  ruchowej  kręgosłupa.  Zastosowanie 
protezy  krążka  międzykręgowego  hamuje  postęp  zmian  zwyrodnieniowych  w  obrębie 
sąsiednich segmentów kręgosłupa.  
 

 

 

Leczenie zachowawcze Metody farmakologiczne 
Leczenie farmakologiczne w ostrych zespołach bólowych sprowadza się w zasadzie do dwóch 
kierunków działania: 



 

stosowania środków ukierunkowanych na znoszenie bólu ośrodkowego i obwodowego, 



 

stosowania  środków  wspomagających  efekt  przeciwbólowy  poprzez  swoiste  działanie 
przeciwzapalne,  polepszające  ukrwienie  i  odżywienie  tkanek,  uspokajające  i 
rozluźniające. 

 

W  leczeniu  ostrych  zespołów  bólowych  obowiązuje  zasada  podawania  silnie  działających 
leków przeciwbólowych, nawet w dużych dawkach, lecz przez możliwie krótki okres czasu. 
Przedłużające  się  silne  bóle  wywołują  w  narządzie  ruchu  cały  szereg  zaburzeń  wtórnych.  
Najbardziej  powszechnie  stosowane  grupy  leków  przeciwbólowych  to:  paracetamol, 
pochodne  kwasu  salicylowego  i  pirazolony,  niesterydowe  leki  przeciwzapalne,  lidokaina, 
kotrykosterydy, niektóre leki przeciwdrgawkowe i antyarytmiczne, a także pochodne morfiny 
czy leki blokujące receptor opioidowy. 
 
Oprócz leków przeciwbólowych zakres stosowania innych grup środków farmakologicznych 
w  leczeniu  kręgosłupa  uzależniony  jest  od  rodzaju  uszkodzeń  lub  szeregu  innych  objawów 
mogących  w  tych  przypadkach  współistnieć.  W  zależności  od  rodzaju  stwierdzonych 
zaburzeń można zastosować leki mające za zadanie: 



 

zmniejszenie objawów zapalnych 



 

poprawę stanu psychicznego  



  podniesienie progu odczuwania dolegliwości bólowych.  



 

działać relaksacyjnie na przykurczone mięśnie  



  poprawić krążenie krwi i płynów tkankowych. 

 
Pozycje ułożeniowe 
Podstawowym warunkiem umożliwiającym cofnięcie się wypukliny i wytworzenie się zrostu 
pierścienia  włóknistego  jest  konsekwentne  unieruchomienie  chorego,  najlepiej  w  pozycji 
odciążeniowej.  Leżenie  w  odpowiednich  pozycjach  ułożeniowych  jest  u  chorego  z  ostrymi 
dolegliwościami  bólowymi  spowodowanymi  uszkodzeniem  krążka  międzykręgowego, 
najważniejszym, sposobem postępowania leczniczego, jaki można zastosować w warunkach 
domowych.  
 
Okres  przebywania  w  pozycji  leżącej  z  maksymalnym  ograniczeniem  ruchomości  nie 
powinien  przekraczać  5-7  dni.  Po  tym  czasie  konieczne  jest  włączenie  aktywnych  form 
rehabilitacji: napinania mięśni, mobilizacji czynnych i stopniowej pionizacji. 
 
Mobilizacje czynne 
Mobilizacje  czynne  polegają  na  ostrożnym  wykonywaniu,  samodzielnie  przez  pacjenta, 
ruchów w chorym odcinku kręgosłupa. Ruchy są wykonywane wyłącznie w tych kierunkach, 
w  których  ból  nie  występuje,  zazwyczaj  w  przeciwnych  do  kierunku  powodującego 
dolegliwości  największe  (zasada  bezbolesności  i  ruchu  przeciwnego).  Powtarzanie  tych 
ruchów  przez  2-3  minuty,  co  2-3  godziny  zmniejsza  napięcie  mięśniowe,  mobilizuje  chore 
segmenty, poprawia miejscowe ukrwienie. 
 
Mobilizacje  czynne  w  zespołach  korzeniowych  spowodowanych  wypukliną  czy  przepukliną 
jądra miażdżystego mają na celu stworzenie warunków do repozycji (cofnięcia się) fragmentu 
jądra miażdżystego do wewnątrz pierścienia lub też dokonanie takiej repozycji. W miarę ustę-
powania dolegliwości łączy się ze: 

 

 



 

stopniowym rozszerzaniem ilości kierunków ruchu, 



 

łączeniem kierunków w ruch pośredni, 



 

zwiększaniem czasu trwania i siły napięcia mięśni, 



 

włączeniem oporu izometrycznego przeciwko ruchom czynnym w kierunkach bolesnych. 

 
Leczenie fizykalne 
Korzystne  oddziaływanie  zabiegów  fizjoterapeutycznych  jest  związane  z  faktem,  że  można 
nimi  oddziaływać  leczniczo  zarówno  na  przyczynę  -  uszkodzony  krążek,  jak  i  na  każdy  z 
objawów z uszkodzeniem związanym: ból, zaburzenia czucia, niedowłady i zaniki mięśniowe, 
wzmożone napięcie ochronne mięśni czy też zaburzenia ukrwienia. 
 
Spośród  zabiegów  fizykoterapeutycznych  mających  korzystne  działanie  w  zespołach 
bólowych kręgosłupa dyskowych należy wymienić: 



 

jonoforezę  -  w  zależności  od  zastosowanego  leku  ma  działanie  przeciwbólowe, 
przeciwzapalne, rozluźniające, poprawiające ukrwienie; 



 

prądy impulsowe (diadynamiczne) - działanie przeciwbólowe i rozluźniające; 



 

prądy interferencyjne - działanie przeciwbólowe i rozluźniające; 



 

przezskórną  elektryczną  stymulację  nerwów  TENS  -  działanie  przeciwbólowe  i 
normalizujące przewodnictwo nerwowo-mięśniowe; 



 

pole magnetycznej małej częstotliwości - działanie przeciwbólowe i przeciwzapalne; 



 

ultradźwięki i fonoforezę - działanie przecibólowe, przeciwobrzęko-we, przeciwzapalne; 

 



 

promieniowanie  laserowe  w  postaci  naświetlań  lub  akupunktury  laserowej  (pobudzania 
punktów akupunkturowych) - działanie przeciwbólowe i przeciwzapalne; 



 

krioterapię  w  postaci  nadmuchu  zimnych  par  azotu,  okładów  z  krio-żeli  itp.  -  działanie 
przeciwbólowe, przeciwzapalne i rozluźniające; 



  elektrostymulacje  (elektrogimnastyka)  -  pobudzanie  czynności  mięśni  niedowładnych  i 

porażonych. 

Nie  są  wskazane  zabiegi  cieplne  na  miejsce  uszkodzenia  krążka  -  okłady  parafinowe, 
diatermia krótkofalowa, okłady borowinowe czy Sollux. 
 
Leczenie manualne 
Leczenie  manualne  jest  metodą  leczniczą,  w  której  ręce  terapeuty  są  bezpośrednim 
narzędziem  oddziaływania  na  ciało  chorego.  Jest  to  jedyna  dziedzina  medycyny,  w  której 
kontakt diagnostyczny i  terapeutyczny leczącego  lekarza z leczonym chorym jest  absolutnie 
bezpośredni,  przekazywany  bez  żadnego  narzędzia,  aparatu,  urządzenia,  środka 
farmakologicznego.  
 
Wskazania do zabiegów manualnych 
Najważniejsze wskazania do zabiegów manualnych w obrębie kręgosłupa to: 



 

zablokowania stawów międzywyrostkowych, 



 

zablokowanie  „zbyt  długiego"  więzadła  podłużnego  tylnego  pomiędzy  krawędziami 
trzonów w segmencie ze zwyrodniałym dyskiem, 



  zablokowanie  (usidlenie)  korzeni  nerwowych  w  niestabilnych  segmentach  lub  zbyt 

małych otworach międzykręgowych, 



 

zaburzenia  w  tkankach  miękkich  okołokręgosłupowych  -  mięśniach,  więzadłach, 
powięziach, 



 

dyskopatia prosta z zablokowaniami wewnątrzdyskowymi. 

 

 

 

Trakcje 
Trakcjami  nazywamy  zabiegi  mające  na  celu  rozsunięcie  przestrzeni  stawowych  lub 
rozciągnięcie i rozluźnienie tkanek biernie i czynnie stabilizujących stawy. Celem trakcji jest 
wspomniane  rozszerzenie  powierzchni  stawowych  dla  odbarczenia  korzeni  nerwowych, 
zakleszczonych  tkanek,  zaklinowanych  ciał  wewnątrzstawowych  lub  rozluźnienie  tkanek 
miękkich  okołostawowych  czy  okołokręgowych.  Wykorzystuje  się  do  tego  siłę  mięśni 
terapeuty,  siłę  ciążenia  (urządzenie  Perlscha,  pętla  Glissona)  lub  siłę  różnego  rodzaju 
urządzeń mechanicznych (stoły wyciągowe). 
 
Mobilizacje stawów kręgosłupa 
Mobilizacją  stawu  nazywamy  zabieg  powtarzającego  się  (repetywnego)  przesuwania 
powierzchni stawowych względem siebie w kierunku zablokowanego ruchu, ze stopniowym 
przekraczaniem  granicy  ruchu  (bariery)  przy  użyciu  minimalnej  siły  zewnętrznej.  Istotą 
powyższych  zabiegów  jest  umiejętne,  krótkotrwałe  i  wyważone  przekraczanie  granicy 
ruchów z zakresu fizjologicznego do anatomicznego w kierunku zablokowanym. Celem jest 
osiągnięcie w danym stawie anatomicznej bariery ruchu w danym kierunku.  
 
Mobilizacje bezpośrednie Polegają one na wykonywaniu opisanych ruchów repetytywnych 
bezpośrednio  na  jedną  z  powierzchni  zablokowanego  stawu  przy  stabilizacji  drugiej 
powierzchni  Zabieg  wykonuje  się  siłą  mięśni  terapeuty.  Mobilizacje  pośrednie  to  zabieg 
wykonywany  siłą  własnych  mięśni  chorego  poprzez  napinanie  ich  przeciwko  ściśle 
ukierunkowanej sile oporu ręki terapeuty.  
 
Manipulacje  uciskowe  stawów  kręgosłupa.  Zabieg  manipulacji  polega  na  wykonaniu 
szybkiego,  zdecydowanego  ruchu  (pchnięcia  dłonią  lekarza)  na  zablokowany  segment 
kręgosłupa.  Zastosowany  impuls  winien  być  krótki,  o  względnie  małej  sile  i  niewielkiej 
amplitudzie.  Chory  przygotowany  do  zabiegu  musi  być  odpowiednio  ułożony  w  pozycji 
umożliwiającej  zaryglowanie  sąsiadujących  stawów  (osiągnięcie  bariery)  i  rozluźnienie 
mięśni.  
 
Automobilizacje stawów kręgosłupa 
Automobilizacje  są  to  zabiegi,  za  pomocą  których  poinstruowany  chory  może  sam  sobie 
wykonać  zabieg  mobilizacji  niektórych  segmentów  kręgosłupa  i  stawów  obwodowych 
Wykorzystuje  w  tym  celu  siłę  własnych  mięśni,  odpowiednie  pozycje  ułożeniowe,  ruchy 
oddechowe, współruchy gałek ocznych, siłę ciążenia i inne.  
 
Oprócz  mechanicznego  efektu  przywrócenia  ruchomości  danego  segmentu  kręgosłupa 
dochodzi do: 



 

zwiększenia  się  zakresu  ruchów  w  całym  odcinku  kręgosłupa  lub  wyrównania 
istniejącego deficytu ruchów w danym kierunku, 



 

intensywnego  odzewu  ze  strony  tkanek,  w  których  uprzednio  występowały  zmiany 
odruchowe (rozluźnienie napiętych mięśni, ustąpienie przykurczy więzadłowych, zmiana 
natężenia  bólu  aż  do  stopniowego  ustąpienia,  poprawa  ukrwienia  i  ucieplenia  skóry, 
wyciszenia punktów maksymalnej bolesności itd. ), 



 

regulacji  zaburzeń  w  narządach  wewnętrznych  spowodowanych  zablo-kowaniami  (np: 
ustąpienie zawrotów głowy i zaburzeń równowagi, czy częstoskurczu napadowego). 

 
Metoda Mc Kenziego 
Metoda  diagnostyczna  i  lecznicza  Mc  Kenziego  opiera  się  na  założeniu,  że  ogromna 
większość  dolegliwości  bólowych  kręgosłupa  wywodzi  się  z  przyczyn  mechanicznych: 

 

 

statycznych  i  dynamicznych.  W  metodzie  Mc  Kenziego  choroby  kręgosłupa  dzieli  się   na  3 
zespoły:  Zespół  posturalny,  w  którym  na  skutek  czynności  przeciążających  (np.  pracy  w 
nieprawidłowej pozycji) zupełnie zdrowe i nieuszkodzone struktury okołokręgosłupowe oraz 
kostne kręgosłupa ulegają przeciążeniu i okresowo reagują bólem. 
 
Zespół  funkcjonalny  (dysfunkcyjny).  Przyczyną  bólu  w  tym  zespole  są  tkanki 
okołokręgosłupowe  lub  struktury  kręgosłupa,  w  których  wprawdzie  już  nastąpiły  pewne 
zmiany  patologiczne  (zrosty,  rozciągnięcia  tkanek  lub  ich  przykurczenia,  zwłóknienia, 
zbliznowacenia,  zmiany  zwyrodnieniowe),  lecz  ból  występuje  dopiero  po  zaistnieniu 
dodatkowych  czynników  przeciążających  (uraz,  przechłodzenie,  nieprawidłowe  czynności 
ruchowe, przeciążenia statyczne i dynamiczne). 
 
Zespół  zaburzeń  strukturalnych,  (zaburzeń  wewnątrzdyskowego  modelu  dynamicznego). 
Istotą  zespołu  jest  zaburzenie  wzajemnego  układu  pomiędzy  pierścieniem  włóknistym,  a 
jądrem  miażdżystym  krążka  międzykręgowego.  Zaburzenie  jest  związane  z  uszkodzeniem  i 
przemieszczeniem jądra miażdżystego względem pierścienia. Przyczyną bólu są tu zaburzenia 
strukturalne dotyczące krążka międzykręgowego i jego bezpośredniego otoczenia.  
 
Ustalone  w  badaniu  diagnostycznym  ukierunkowane  ruchy  wykonywane  czynnie  przez 
chorego  są  w  metodzie  Mc  Kenziego  zasadniczym  elementem  leczniczym.  Wyuczone 
ćwiczenia  pacjent  wykonuje  samodzielnie  powtarzając  je  w  określonych  odstępach  czasu 
przez  kilka  dni.  Modyfikacja  zalecanych  ćwiczeń  następuje  w  miarę  postępu  leczenia  w 
trakcie  kolejnych  spotkań  z  terapeutą.  Ważnym  elementem  leczniczym  jest  także 
kompleksowa edukacja pacjenta odnośnie przyczyn jego dolegliwości, jak i sposobu ochrony 
kręgosłupa przed pogłębieniem się zaburzeń. 
 
Neuromobilizacje 
Jest  to  metoda  diagnostyczna  i  lecznicza  zaburzeń  ruchomości  (przesuwalności,  ślizgu) 
tkanek układu nerwowego względem tkanek okolicznych w obrębie ciała człowieka. Zabiegi 
lecznicze  polegają  na  mobilizacji  zdiagnozowanego  miejsca  unieruchomienia  struktury 
nerwowej  za  pomocą  systemu  specjalnych  ćwiczeń.  Mogą  one  mieć  charakter  bierny  - 
wykonywany  przez  terapeutę  lub  mogą  być  wykonywane  przez  chorego  samodzielnie 
(automobilizacje układu nerwowego).  
 
Opracowano je dla takich struktur układu nerwowego, jak: 



 

w obrębie kończyny dolnej: nerw kulszowy, udowy, strzałkowy powierzchowny, głęboki, 
wspólny, piszczelowy i odpiszczelowy; 



 

w  obrębie  kończyny  górnej  i  barku:  nerw  łokciowy,  pośrodkowy,  promieniowy, 
mięśniowo skórny; 



 

w  obrębie  kręgosłupa:  pień  współczulny,  opona  twarda,  korzenie  części  szyjnej, 
piersiowej i lędźwiowej; 



 

niektóre nerwy czaszkowe; 



 

inne, mniej ważne. 

 
Terapia kranio-sakralna 
Metoda  ta  wywodzi  się  z  technik  osteopatycznych.  Należy  ona  do  nauk  holistycznie 
(całościowo)  traktujących  człowieka  i  jego  chorobę.  Zaburzenia  takie  jak:  nieprawidłowość 
rytmu,  zablokowania  ruchomości  kości  czaszki  w  szwach  czaszkowych,  naprężenia  w 
strukturach  błoniastych  organizmu  prowadzić  mogą  do  poczucia  choroby  w  obrębie 
właściwie każdego narządu ciała ludzkiego. 

 

 

 
Zgodnie  z  ujęciem  holistycznym,  w  terapii  kranio-sakralnej  nie  należy  ograniczać  się  do 
leczenia  konkretnego  schorzenia  narządu  lecz  doprowadzić  do  ustąpienia  choroby  przez 
usuwanie zaburzeń wyżej wymienionych struktur. W tym celu stosuje się określone lecznicze 
zabiegi manualne. Należą do nich wykonywane za pomocą rąk terapeuty: odprężanie opon i 
powięzi, odprężanie stawów i połączeń kostnych, „kołysanie" opon i inne. Zabiegi lecznicze 
stosowane  w  technikach  terapii  kranio-sakralnej  odznaczają  się  niezwykłą  delikatnością.  Z 
tego  względu  czasami  bardziej  przypominają  seanse  „dotyku  terapeutycznego"  niż  zabiegi 
osteopatyczne. 
 
Akupunktura 
Zabiegi  akupunktury  należą  do  z  najbardziej  przydatnych  w  metod  terapeutycznych 
kompleksowym  leczeniu  zespołów  bólowych  kręgosłupa.  Akupunktura  pozwala  działać  w 
znacznej  mierze  wybiórczo.  Za  pomocą  nakłuwania  odpowiedniego  układu  punktów 
doświadczony lekarz ma możliwość wybiórczego wpływania na dolegliwości czy objawy w 
danym momencie i na danym etapie choroby kręgosłupa. 
 
Najważniejsze  efekty  terapeutyczne  stosowania  akupunktury  w  leczeniu  choroby 
zwyrodnieniowej kręgosłupa to: 



 

działanie  redukujące  ból  na  drodze  wyzwalania  endorfin  (substancji  endogennych  o 
silnym działaniu przeciwbólowym podobnym do morfiny), 



  rozszerzanie naczyń krwionośnych i poprawa ukrwienia tkanek, 



 

rozluźnianie włókien mięśniowych i obniżanie wzmożonego napięcia mięśniowego, 



  pobudzanie przewodnictwa nerwowo-mięśniowego i czynności mięśni niedowładnych, 



 

usuwanie  skórnych  stref  przeczulicy,  parestezji,  zaburzeń  potliwości,  niedoczulicy, 
zaburzeń naczynioruchowych, 



 

działanie antydepresyjne, przeciwnerwicowe, relaksujące i poprawiające nastrój, 



 

możliwość  oddziaływania  wyciszającego  na  punkty  maksymalnej  bo-lesności  i  punkty 
spustowe. 

 
Igłoterapia 
Igłoterapia  jest  to  specyficzna  technika  lecznicza  ukierunkowana  na  usuwanie  dolegliwości 
bólowych  w  narządzie  ruchu  prowokowanych  przez  aktywne  tkankowe  punkty  spustowe  i 
punkty maksymalnej bolesności. Celem igłoterapii jest zmniejszenie dolegliwości bólowych. 
Igłoterapia daje szereg efektów dodatkowych, do których można zaliczyć: 



 

poprawę  wydolności  mięśni,  w  których  występują  punkty  maksymalnej  bolesności  i 
punkty spustowe, 



 

poprawę zakresu ruchomości stawów segmentarnie związanych z obszarem występowania 
punktów maksymalnej bolesności i punktów spustowych, 

 



 

usunięcie jednego z ogniw patologicznego łańcucha odruchowego w zespołach bólowych 
kręgosłupa, 



 

możliwość  zastosowania  igłoterapii  dla  diagnostyki  różnicowej,  np.  celem  odróżnienia 
przyczyn rwy kulszowej spowodowanej przepukliną dyskową od rwy z ucisku napiętych 
włókien mięśnia gruszko-watego, 



 

możliwość stosowania nawet w bardzo ostrych zespołach bólowych, gdy nie wchodzą w 
grę żadne zabiegi fizykalne czy manualne. 

 

 

 

Zabieg  nakłucia  wykonuje  się  zazwyczaj  jednorazowo  w  miejscu  w  którym  stwierdziliśmy 
najwięcej  aktywnych  punktów.  W  przypadku  stwierdzenia  całych  pól  aktywnych  punktów 
staramy  się  z  jednego  wkłucia,  przesuwając  skórę  i  zmieniając  kierunek  igły,  podrażnić 
możliwie  największą  ich  ilość.  Nie  zaleca  się  wykonywania  jednorazowo  kilku  nakłuć  w 
różnych  okolicach  ciała  ze  względu  na  możliwość  wystąpienia  niepożądanych  reakcji 
pozabiegowych. 
 
Kinesiology Taping 
Metoda  polega  na  aplikacji  na  ciele,  w  ściśle  określony  sposób,  specjalistycznego 
elastycznego plastra. Nalepiony plaster jest źródłem bodźców wyłącznie mechanicznych (nie 
jest nasączony żadnym lekiem) i w zależności od rodzaju plastra, sposobu i miejsca aplikacji, 
ma różnorakie oddziaływanie. Plaster ten rozciąga się tylko na długość. Jego ciężar i grubość 
jest  zbliżonej  do  parametrów  skóry,  nie  zawiera  leków.  Jest  odporny  na  działanie  wody. 
Odpowiednio zaaplikowany funkcjonuje 7-10 dni.  
 
Nalepiony plaster jest źródłem bodźców obieranych przez receptory rozmieszczone na skórze. 
Dzięki  temu,  odpowiednio  zaaplikowany,  odpowiedni  rodzaj  plastra,  może  działać 
przeciwbólowo,  pełnić  funkcję  przypominającą  (np.  utrzymanie  prawidłowej  postawy), 
normalizować  napięcie  mięśniowe  i  powięziowe,  pełnić  funkcję  korygującą  w  sytuacjach 
występowania nierównowagi mięśniowej.  
 
Dzięki możliwości korekcji mechanicznej taping może zmniejszyć nacisk (kompresję) tkanek 
miękkich  (w  tym  tkanki  nerwowej)  co  w  zespołach  bólowych  o  powyższej  etiologii  daje 
niemal  natychmiastowy  efekt  przeciwbólowy  oraz  usprawnia  lub  wręcz  umożliwia  postęp 
procesom gojenia. Korekcja mechaniczna z wykorzystaniem tapingu może posłużyć także do 
bardziej  poprawnego  (jeżeli  zachodzi  taka  potrzeba)  wzajemnego  ustawienia  względem 
siebie, poszczególnych elementów łańcucha biomechanicznego. 
 
Leczenie ruchem 
Program  leczenia  ćwiczeniami  jest  niezbędnym  elementem  znajdującym  zastosowanie  we 
wszystkich okresach choroby zwyrodnieniowej kręgosłupa. Warunkiem skuteczności ćwiczeń 
jest  jednak  ścisłe  dopasowanie  ich  rodzaju  do  okresu  choroby  oraz  typu  i  zaawansowania 
zaistniałych  uszkodzeń  w  narządzie  ruchu.  Innych  bowiem  ćwiczeń  wymaga  okres  ostry  i 
podostry  choroby  innych  okres  przewlekły.  Inaczej  przebiega  rehabilitacja  mięśni 
niedowładnych  czy  porażonych,  a  inaczej  usuwanie  zaburzeń  czynnościowych  mięśni  i 
przywracanie stanu równowagi napięć mięśniowych kręgosłupa.  
 
Ćwiczenia  w  okresie  ustępowania  ostrych  objawów  w  zespołach  korzeniowych  oraz 
ćwiczenia  w  różnego  typu  zespołach  rzekomokorzeniowych  kręgosłupa  dotyczą  przede 
wszystkim  mięśni  morfologicznie  i  czynnościowo  powiązanych  z  kręgosłupem.  Głównie 
bowiem w układzie mięśniowym kręgosłupa mają miejsce najbardziej znaczące i najbardziej 
pierwotne zaburzenia, wtórnie przeciążające inne struktury. Stąd mniejsze znaczenie ćwiczeń 
skierowanych  np:  na  torebki  stawowe  czy  same  stawy  kręgowe  ze  względu  na  to,  że 
nieprawidłowości tam stwierdzane należy traktować jako zaburzenia wtórne. 
 
Zasady rehabilitacji czynnościowych zburzeń mięśniowych 
Terapia  mięśni  w  zespołach  przeciążeniowych  kręgosłupa  sprowadza  się  do  usuwania 
zaburzeń  napięcia  mięśniowego  -nadmiernego  lub  obniżonego.  Zasadniczym  obiektem 
stosowanych  ćwiczeń  są  mięśnie  przykręgosłupowe.  Inne  elementy  kręgosłupa  (stawy, 

 

 

więzadła,  torebki)  ćwiczone  są  jedynie  „przy  okazji",  a  nawet  są  w  założeniach  ćwiczeń 
rozmyślnie omijane. 
 
Ćwiczenia  mięśni  muszą  być  stosowane  w  sposób  możliwie  ukierunkowany:  ćwiczenia 
rozluźniające  na  mięśnie  przykurczone,  ćwiczenia  wzmacniające  na  mięśnie  osłabione. 
Niedopuszczalne jest zalecenie chorym ćwiczeń określanych ogólnikowo jako np. ćwiczenia 
„gorsetu mięśniowego", ćwiczenia fleksyjne, ćwiczenia extensyjne itp. 
 
Program  ćwiczeń  należy  rozpoczynać  od  stosowania  wyłącznie  ćwiczeń  rozluźniających. 
Celem  początkowym  jest  uzyskanie  rozluźnienia  przykurczonych  mięśni  posturalnych. 
Utrzymywanie  się  przykurczy  tych  mięśni  wydatnie  obniża  skuteczność  ćwiczeń 
wzmacniających  mięśnie  osłabione,  stąd  celowość  ich  stosowania  w  określonej  kolejności. 
Ćwiczenia wzmacniające osłabione mięśnie fazowe wprowadza się po uzyskaniu rozluźnienia 
mięśni przykurczonych. 
 
Należy unikać wszelkich ćwiczeń w sposób niekontrolowany rozciągających elementy biernej 
stabilizacji  kręgów  -  torebki  stawowe,  więzadła,  aby  nie  doprowadzić  do  ewentualnej 
niestabilności  kręgów.  Dotyczy  to  szczególnie  ćwiczeń,  w  których  występuje  mechanizm 
dźwigniowy  tułowia  (skłony  w  pozycji  stojącej,  przyciąganie  głowy  do  kolan  itp.  ).  W 
procesie  kinezyterapii  zespołów  bólowych  kręgosłupa  ważniejsze  jest  przywracanie 
prawidłowej 

równowagi 

statyczno-dynamicznej 

i 

stereotypów 

ruchowych 

niż 

nieukierunkowane zwiększanie siły mięśni kręgosłupa. 
 
Leczenie mięśni przykurczonych 
W  zespołach  bólowych  występują  dwa  rodzaje  przykurczy.  Pierwszy  to  dobrze  znany 
przykurcz  ochronny  mięśni  przykręgosłupowych  powstały  jako  skutek  silnych  dolegliwości 
bólowych.  Stanowi  on  mechanizm  unieruchamiający  kręgosłup  i  zapobiegający  dalszemu 
ewentualnemu uszkodzeniu tkanek w okolicy wypukliny dyskowej lub zablokowanego stawu. 
Przykurcz  ten  trwa  tak  długo,  jak  długo  istnieją  sygnały  bólowe.  Można  go  zlikwidować 
lekami  rozluźniającymi  i  omówionymi  wyżej  zabiegami  fizjoterapeutycznymi  (masaż, 
okłady,  nacierania,  prądy).  Ten  rodzaj  przykurczy  mięśniowych  możemy  określić  jako 
przykurcze wtórne. 
 
Zupełnie odmiennym i znacznie mniej znanym rodzajem są przykurcze funkcjonalne mięśni 
posturalnych.  Zaistniały  one  w  organizmie  znacznie  wcześniej,  czasem  wiele  lat  przed 
wystąpieniem dolegliwości bólowych, pod wpływem różnorodnych czynników, związanych z 
życiem  w  określonym  środowisku  cywilizacyjnym.  W  trakcie  trwania  zespołu  bólowego 
przykurcze te ulegają spotęgowaniu. Nie ustępują jednak, gdy ból znika, utrzymując się nawet 
w okresach bez-bólowych. Określamy je mianem przykurczy pierwotnych.  
 
Przykurcze te słabo poddają się leczeniu lekami rozluźniającymi, zabiegami terapeutycznymi 
i  masażem.  Usunięcie  ich  jest  jednak  niezbędne  dla  przywrócenia  opisywanej  poprzednio 
równowagi napięć mięśniowych. Dla osiągnięcia tego celu stosuje się różne systemy ćwiczeń 
rozluźniających:  tzw.  stretching,  pasywne  i  aktywne  rozciąganie  statyczne,  rozciąganie 
systemem  maksymalne  napięcie  -  rozluźnienie.  Najskuteczniejszym  jednak,  i  najbardziej 
ukierunkowanym 

zabiegiem 

rozluźniającym 

przykurczone 

mięśnie 

posturalne,  

poizometryczną relaksacja mięśni (PIR). 
 
Metoda  ta  wymaga  współudziału  terapeuty  i  dobrze  poinstruowanego  chorego,  świadomie 
współdziałającego w technice rozluźniania. Stosowane w PIR etapy postępowania to: 

 

 



 

terapeuta doprowadza przykurczony mięsień do stanu delikatnego rozciągnięcia. 



 

następnie  chory  czynnie  przez  7-10  sekund  napina  mięsień  przeciw  oporowi  dłoni 
terapeuty, starając się wykonywać to z minimalną siłą. 



 

kolejno  następuje  trwająca  2-3  sekundy  faza  rozluźnienia  mięśnia  dokonywana  czynnie 
przez chorego. 



 

powtórnie  terapeuta,  w  miarę  ustępowania  oporu,  przez  następnych  10-15  sekund 
delikatnie rozciąga mięsień - aż do nowej granicy ruchu (granicy oporu). 

 
W  zespołach  bólowych  szyjnych  leczenie  techniką  poizometrycznej  relaksacji  zazwyczaj 
stosuje  się  dla  rozluźnienia  następujących  mięśni  posturalnych:  części  szyjnej  mięśnia 
prostownika  grzbietu,  części  górnej  mięśnia  czworobocznego,  mięśni  dźwigaczy  łopatek, 
mięśni pochyłych przednich, mięśni mostkowo-sutkowo-obojczykowych, części mostkowej i 
żebrowej mięśni piersiowych oraz mięśni prostych i skośnych czaszki. 
 
W zespołach bólowych kręgosłupa piersiowego zasadnicze zaburzenia mięśniowe wynikają z 
nieprawidłowego typu oddychania. W procesie rehabilitacji należy zwrócić uwagę na naukę 
oddychania przeponowego. Zmiana typu oddychania skutecznie odciąży i rozluźni dodatkowe 
mięśnie  oddechowe.  Ponadto  należy  rozluźnić  zazwyczaj  przykurczone:  mięśnie  pochyłe 
przednie,  część  żebrową  i  mostkową  mięśni  piersiowych  większych,  część  szyjną  mięśnia 
prostownika grzbietu, mięśnie dźwigacze łopatek i mięśnie czworoboczne lędźwi. 
 
W  zespołach  bólowych  lędźwiowych  relaksację  poizometryczną  stosuje  się  celem 
rozluźnienia:  części  lędźwiowej  mięśnia  prostownika  grzbietu,  mięśni  czworobocznych 
lędźwi,  mięśni  biodrowo-lędźwiowych,  mięśni  prostych  ud,  mięśni  kulszowo-goleniowych 
oraz innych mniej ważnych. 
 
Leczenie mięśni osłabionych 
Podobnie  jak  w  przypadku  mięśni  przykurczonych  zjawisko  czynnościowego  osłabienia 
niektórych grup mięśniowych jest zupełnie odmienne od znanego w diagnostyce medycznej 
obniżenia  siły  mięśniowej  ocenianego  testami  Lovetta  czy  badaniem  elektromiograficznym. 
Można je raczej określić osłabieniem relatywnym w stosunku do innych grup mięśniowych u 
danego  człowieka.  Powoduje  ono  nie  tyle  „wypadnięcie"  jakiegoś  ruchu,  co  zaburzenie 
symetrii napięć mięśni ruch wykonujących oraz jego precyzji i koordynacji.  
 
W  zespołach  bólowych  szyjnych  ćwiczenia  wzmacniające  stosujemy  na  osłabione  mięśnie 
fazowe, z których najważniejsze to: głębokie zginacze szyi, część środkowa i dolna mięśnia 
czworobocznego,  mięśnie  równo-ległoboczne,  zębate  przednie,  część  obojczykową  mięśni 
piersiowych większych  oraz mięsień najszerszy  grzbietu. Te same mięśnie, plus  część pier-
siowa  mięśnia  prostownika  grzbietu,  wymagają  wzmocnienia  w  zespołach  bólowych 
piersiowych.  W  odcinku  lędźwiowym  ćwiczenia  wzmacniające  stosujemy  na  osłabione 
mięśnie fazowe - przede wszystkim mięsień prosty brzucha oraz grupę mięśni pośladkowych. 
 
Ogólne bezpiecznego treningu rekreacyjnego u to: 



 

ukierunkowanie  ćwiczeń  głównie  na  układ  mięśniowy,  zamiast  popularnego  tzw. 
rozruszania stawów; 



 

wprowadzając ćwiczenia do swojego programu dnia, stosowanie przez pierwszy okres (7-
10 dni) jedynie ćwiczeń rozluźniających mięśnie przykurczone; 



 

dopiero  po  uzyskaniu  rozluźnienia  mięśni  przykurczonych,  dodanie  do  programu 
usprawniania ćwiczeń wzmacniających mięśnie osłabione; 

 

 

 



 

wykonywanie  rozluźniania  wolno,  ze  świadomym,  kontrolowanym  przekraczaniem 
granicy  dotychczasowego  ruchu.  Rezultaty  są  wtedy  znacznie  korzystniejsze  niż  przy 
ruchach zamachowych; 



  ukierunkowanie  ćwiczeń  wzmacniających  konkretnie  na  mięśnie  zagrożone  osłabieniem 

lub osłabione, zamiast wzmacniania wszystkich jednakowo. 



 

powtarzanie  ćwiczeń  wzmacniających  dany  mięsień  wiele  razy,  lecz  przy  stosunkowo 
niewielkim obciążeniu. Wiadomo bowiem, że przyrost siły jest rezultatem wielokrotnego 
pokonywania mniejszego obciążenia, a nie jednorazowo ciężaru maksymalnego; 



 

szerokie wykorzystywanie korzystnego i bezpiecznego napinania izometrycznego mięśni; 

 



 

wykonywanie  ćwiczeń  ukierunkowanych  na  siłowni  w  celu  wzmocnienia  określonych 
mięśni, mało angażowanych w życiu codziennym; 



 

ograniczenie  stosowania  ćwiczeń  bezpośrednio  skierowanych  na  poprawę  ruchomości 
stawów  jedynie  do  tych  przypadków,  w  których  rzeczywiście  występuje  zmniejszony 
zakres ruchu w stawie; 



 

wykonywanie  ruchów  rozluźniających  jedynie  w  tych  kierunkach,  w  których  istnieją 
ograniczenia. 

 
Ćwiczenia mięśni odcinka lędźwiowego 
Regularne  ćwiczenia  są  zalecane  zarówno  profikatycznie  ponieważ  zapobiegają  rozwojowi 
procesów zwyrodnieniowych u osób zdrowych,  jak i  leczniczo u chorych będących w fazie 
ustępowania  dolegliwości  bólowych.  Trening  mięśni  kręgosłupa  lędźwiowego  powinien 
obejmować: 



 

ćwiczenia rozluźniające mięsień prostownik grzbietu 



 

ćwiczenia rozluźniające mięśnie zginacze stawów biodrowych 



 

ćwiczenia wzmacniające mięśnie brzucha 



 

ćwiczenia wzmacniające mięśnie pośladkowe 

 
Ćwiczenia mięśni odcinka piersiowego 
Program  treningowy  proponowany  dla  zapobiegania  przeciążeniom  odcinka  piersiowego 
kręgosłupa zawiera ćwiczenia ukierunkowane na przeciwdziałanie zaburzeniom mięśniowym, 
jak i na usuwanie, często tu spotykanych, zablokowań czynnościowych stawów kręgosłupa i 
żeber. Ćwiczenia mają także na celu poprawę czynności oddechowej klatki piersiowej, czyli 
zapewnienie prawidłowego stereotypu oddechowego. 
 
Ćwiczenia mięśni odcinka szyjnego kręgosłupa 
W rozwoju procesów zwyrodnieniowych w obrębie szyjnego odcinka kręgosłupa dominującą 
rolę odgrywają zaburzenia równowagi mięśniowej. Przyczyną tych zaburzeń jest nakładanie 
się  licznych  czynników  niekorzystnych  dla  pracy  mięśni,  między  innymi:  ogromnej 
ruchomości  szyi,  znacznego  ciężaru  głowy,  wrażliwości  mięśni  na  sytuacje  stresowe.  Stąd, 
istniejące  w  tym  odcinku  mięśnie  posturalne,  mają  wyjątkowe  predyspozycje  ulegania 
przeciążeniom i utrwalonym przykurczom.  
 
Dlatego w programie treningowym dla szyjnego odcinka kręgosłupa powinny przeważać ćwi-
czenia,  która  przyczyniają  się  do  rozluźnienia  tych  grup  mięśniowych  stanowi  więc  zadanie 
podstawowe.  Aby  jednak  rozluźnianie  mięśni  przykurczonych  (posturalnych)  kręgosłupa 
szyjnego  było  efektywne,  powinno  być  prowadzone  przez  terapeutę.  Samodzielne 
wykonywanie przez pacjenta ćwiczeń rozluźniających jest mało skuteczne i można je zalecić 
w przypadku: 



 

kontynuacji leczenia z terapeutą, 

 

 



  przykurczy niewielkiego stopnia, 



 

jako ćwiczenia profilaktyczne u osób bez zaburzeń i dolegliwości bólowych. 

 
Równie  niekorzystną  rolę  w  odcinku  szyjnym  odgrywa  osłabienie  mięśni  fazowych.  Stąd 
konieczność stosowania także ćwiczeń wzmacniających. Ten typ ćwiczeń może być, już bez 
zastrzeżeń,  wykonywany  przez  wszystkich  pacjentów  samodzielnie.  Program  treningowy 
powinien realizować zasadę przywracania równowagi napięć mięśniowych, z zastrzeżeniem, 
że u danej osoby przykurcze mięśniowe są nieznaczne lub już zostały usunięte.  
 
Zdecydowanie przeciwwskazane są ćwiczenia zawierające: 



 

gwałtowne przeprosty szyi, 



 

ruchy zamachowe głową, 



 

zataczanie głową wokół osi szyi. 

Nie zaleca się również: 



 

ćwiczeń z rękami powyżej poziomu głowy, 



 

ćwiczeń  z  dużym  obciążaniem  głowy  i  przeciwdziałaniem  głową  przeciwko  znacznym 
siłom zewnętrznym, 



 

naciskania częścią potyliczną głowy przeciw oporowi, 



 

zwisów i podciągania na rękach. 

 
Leczenie uzdrowiskowe 
W  programie  leczniczym  choroby  zwyrodnieniowej  kręgosłupa  leczenie  uzdrowiskowe 
zajmuje  bardzo  istotną  pozycję.  Jest  to  jedna  z  nielicznych  metod  terapii,  która  wprowadza 
elementy  leczenia  przyczynowego,  oddziaływujące  na  najbardziej  pierwotne  przyczyny 
schorzenia.  Daje  też  wyjątkową  możliwość  realizacji  zasady  leczenia  kompleksowego, 
umożliwiając  połączenie  czynników  leczniczych  powszechnie  dostępnych,  jak: 
farmakoterapia,  fizykoterapia,  ćwiczenia,  z  czynnikami  naturalnymi  swoistymi  dla  danego 
uzdrowiska. 
 
Oderwanie  od  problemów  osobistych  i  zawodowych,  uregulowany  tryb  życia,  odpowiednia 
ilość  snu  i  wypoczynku,  regularne  spożywanie  posiłków,  ustawienie  obciążeń  dobowych 
zgodnie  z  biologicznym  zegarem  aktywności  człowieka  -  czyli  wspomniany  reżim  sana-
toryjny,  okazuje  się  niesłychanie  przydatny  w  leczeniu  zespołów  bólowych  kręgosłupa. 
Działa  antystresowo  i  rozluźniająco  na  psychikę  chorego,  a  tym  samym  na  zaburzenia 
napięcia mięśni zależne od jej stanu. Przywraca tym samym równowagę napięć mięśniowych, 
jeden z najważniejszych warunków prawidłowego działania kręgosłupa. 
 
Zapobieganie nawrotom dolegliwości bólowych kręgosłupa 
Planując program zapobiegania nawrotom dolegliwości u chorych, którzy już przebyli jeden 
lub kilka epizodów bólowych, należy równolegle: 



 

stosować system ćwiczeń przywracających równowagę napięć mięśniowych, 



 

nauczyć  chorych  sposobów  obniżania  do  minimum  ryzyka  przeciążeń  zewnętrznych 
związanych z życiem w określonym środowisku cywilizacyjnym. 

Program  treningowy  zapobiegający  nawrotom  choroby  powinien  obejmować  ćwiczenia  na 
wszystkie  grupy  mięśniowe  kręgosłupa.  Bardzo  ważna  jest  systematyczność  wykonywania 
ćwiczeń.  
 
Daje  to  możliwość  zachowania  pewnej  „pamięci  ruchowej"  i  prawidłowego  stereotypu 
ruchowego. Zdecydowanie niekorzystne jest „nadrabianie" intensywniejszymi ćwiczeniami w 
kolejnym dniu, po paru dniach przerwy. W razie zaistnienia takiej przerwy program ćwiczeń 

 

 

należy  wprowadzać  stopniowo,  ze  wzrastającą  intensywnością.  Jeżeli  jakieś  ćwiczenie 
prowokuje lub nasila dolegliwości, należy się zastanowić nad celowością lub prawidłowością 
jego stosowania.  
 
Profilaktyka 
Wprowadzając  program  zapobiegania  występowaniu  przeciążeń  w  trakcie  codziennej 
aktywności ruchowej, w pracy, a także w czasie wypoczynku, należy: 



 

nauczyć się i utrwalić prawidłowe wzorce wykonywania podstawowych ruchów; 



 

nauczyć  się  praktycznie  stosować  powyższe  prawidłowe  ruchy  podczas  codziennych 
czynności życiowych i zawodowych; 

 



 

usunąć z otaczającego środowiska przedmioty i  sprzęty wymuszające  ruchy lub  pozycje 
przeciążające  i  zamienić  je  w  miarę  możliwości  na  przedmioty  i  sprzęty  oszczędzające 
kręgosłup; 



 

nauczyć  się  prawidłowych  form  i  sposobów  wypoczynku,  rekreacji  i  aktywności 
fizycznej; 



 

w przypadku zaistnienia objawów choroby przeciążeniowej kręgosłupa dostosować rodzaj 
i  charakter  pracy,  czynności  codziennych  oraz  sprzętów  do  rodzaju  występujących 
zaburzeń. 

 
W  profilaktyce  choroby  zwyrodnieniowej  kręgosłupa  generalnie  obowiązuje  zasada 
przystosowania  czynności  życia  codziennego,  narzędzi,  sposobów  i  intensywności  pracy, 
rodzaju ubiorów, sposobów rekreacji itd. do wymogów kręgosłupa, a nie odwrotnie. Ważne  
jest  zminimalizowanie  niekorzystnego  wpływu  przewlekłego  stresu  na  układ  mięśniowy 
kręgosłupa poprzez: 



 

odizolowanie się od sytuacji powodujących przewlekły, nadmierny stres; 



 

nauczenie sposobów rozładowywania stresu i usuwania jego skutków w narządzie ruchu; 



 

świadomy trening uodparniający przeciwko czynnikom stresującym. 

 
Sposób chodzenia 
Zalecany  jest  chód  stosunkowo  energiczny,  z  wyraźnym  pozostawianiem nogi  zakrocznej  z 
tyłu.  Niekorzystne  jest  chodzenie  z  ugiętymi  stawami  biodrowymi,  bez  ich  przeprostu, 
powłócząc  i  szurając  nogami.  Jest  to  tzw.  chód  starczy,  spotykany  niestety  także  u 
dorastającej młodzieży. Chód bez przeprostu biodra występuje ponadto u kobiet chodzących 
drobnymi  kroczkami  na  bardzo  wysokich  obcasach.  Brak  fazy  wyprostu  biodra  doprowadza 
do przykurczu zgięciowego stawów biodrowych, a to  do pogłębienia lordozy i  przeciążenia 
odcinka lędźwiowego kręgosłupa. 
 
Zapobieganie przeciążeniom w czasie stania 



 

napinać okresowo mięśnie nóg. 



 

stać na nodze „stojnej".  



 

podpierać tułów w czasie pracy. 



 

dbać o prawidłowe obuwie. 



 

zmieniać pozycję pracy. 



 

wyrównywać różnice w długości kończyn dolnych. 

 
Zapobieganie przeciążeniom w czasie siedzenia 
Wybór prawidłowego krzesła do pracy i fotela do wypoczynku Krzesło do pracy i nauki musi 
mieć możliwość różnorodnych regulacji tak, aby można je przystosować do indywidualnych 

 

 

cech  budowy  ciała  danego  użytkownika,  z  zapewnieniem  określonych  wymogów 
medycznych.  Możliwości  regulacji  powinny  istnieć  w  zakresie:  wysokości  siedzenia,  kąta 
jego ustawienia, wysokości oparcia, kąta pochylenia oparcia, przesuwania oparcia w przód i 
w tył, wysokości podłokietników. 
 
Unikanie  przeciążeń  w  czasie  siedzenia  wiąże  się  nie  tylko  z  doborem  właściwego  krzesła, 
lecz  także  ze  sposobem  jego  użytkowania.  Używając  krzesła  do  pracy  czy  nauki  należy 
przestrzegać następujących zasad: 



 

siadając podpierać się rękami o podłokietniki; 



 

siedzieć z pośladkami wsuniętymi możliwie głęboko pod oparcie tak, aby wypychało ono 
kręgosłup lędźwiowy do przodu; 



 

przysuwać się krzesłem jak najbliżej biurka czy stołu tak, aby klatkąpier-siową opierać się 
o blat; 

 



 

wstając, odsunąć krzesło od stołu lub obrócić się (na krześle obrotowym); podstawić stopy 
pod  siedzenie  i  opierając  rękami  o  podłokietniki  podnieść  się  z  możliwie  prostym 
kręgosłupem (bez zamachu tułowia); 



 

w czasie pracy w pozycji siedzącej starać się możliwie często podpierać łokciami o blat 
stołu lub podłokietniki krzesła, niwelując tym ciężar ramion. 

 
Zapobieganie przeciążeniom w czasie leżenia i spania 
Dokonując wyboru łóżka należy zwrócić uwagę na zapewnienie optymalnych warunków dla 
odpoczynku  dla  kręgosłupa.  Podstawową  cechą  użytkową  łóżka  jest  odpowiedni  materac, 
który  zapewnia  ułożenie  ciała,  z  prawidłowym  podparciem  krzywizn  kręgosłupa  i 
plastycznym ugięciem w punktach największego obciążenia. Rolę tą spełnia materac z gąbki 
o grubości  7-10  cm,  położony na płycie wiórowej.  Szyja, i  głowa powinny być podparte w 
pozycji neutralnej, bez nadmiernego zgięcia do przodu czy przeprostu do tyłu.  
 
Wykonywanie  czynności  higienicznych  wymaga  zwiększonej  ostrożności  i  realizacji 
następujących zaleceń zapobiegawczych: 



 

mycie zębów wykonywać podpierając się jedną ręką o umywalkę; 



  mycie  włosów  wykonywać  stojąc  pod  prysznicem,  ewentualnie  nad  umywalką  lub 

ostatecznie  klęcząc  przy  wannie.  Należy  bezwględnie  unikać  pochylania  tułowia  nad 
wanną przy wyprostowanych kolanach; 



 

poranną kąpiel wykonywać pod prysznicem w pozycji stojącej lub siedząc w wannie na 
specjalnie zainstalowanej półeczce; 



 

stosować  w  łazience  podkłady  i  maty  zabezpieczające  przed  poślizgnięciem.  W  czasie 
porannej  toalety  ważna  jest  także  ochrona  przed  nagłym  przechłodzeniem  ciała,  które 
bywa częstą przyczyną wyzwalającą dolegliwości bólowe kręgosłupa. 

 
W czasie pochylania się należy przestrzegać następujących zaleceń: 



 

ruch pochylania łączyć z przykucnięciem, a w przypadku dolegliwości kręgosłupa starać 
się to robić (przykucnąć) z usztywnionym kręgosłupem; 



 

przy pochylaniu bez przykucnięcia pomagać sobie podparciem ręką o kolano lub stojący 
obok przedmiot. Podpierać się należy zarówno w fazie zginania, jak i prostowania,  



 

w przypadku konieczności pochylania z prostymi kolanami starać się najpierw świadomie 
napiąć  mięśnie  brzucha,  a  potem  wykonać  zgięcie  tułowia.  Podobnie  prostowanie  z 
pozycji pochylonej poprzedzić należy napięciem mięśni brzucha.; 



 

unikać łączenia ruchu zginania i prostowania tułowia z rotacją lub zgięciem bocznym.; 

 

 



 

każdą  przewidywaną  pracę  związaną  ze  zginaniem  i  prostowaniem  tułowia  poprzedzić 
„rozgrzewką" układu mięśniowego. 

 
Podczas podnoszenia ciężaru z ziemi należy: 



 

stanąć idealnie na wprost i jak najbliżej podnoszonego przedmiotu; 



 

ustawić  stopy  tak,  aby  podnoszony  ciężar  znalazł  się  pomiędzy  nimi,  przy  czym  jedną 
stopę lekko w stosunku do drugiej wysunąć do przodu, 



 

przykucnąć z rozstawionymi kolanami; 



 

napiąć mięśnie brzucha i pośladków i nabrać powietrza; 



 

uchwycić ciężar rękami, i jeśli to możliwe, przycisnąć go do tułowia; 



 

wyprostować ugięte stawy kolanowe i biodrowe; 



 

podnosić ciężar siłą mięśni nóg, utrzymując go jak najbliżej powierzchni tułowia. 

 
Przesuwając  ciężkie  przedmioty  z  miejsca  na  miejsce,  stanąć  w  rozkroku,  umieszczając 
ciężar między stopami. Ugiąć biodra i kolana unieść przedmiot kilka centymetrów nad ziemię 
i przenosząc ciężar ciała raz na jedną, raz na drugą nogę przesuwać się do przodu. Podczas 
noszenia małych dzieci najkorzystniej usadzić je okrakiem na jednym biodrze lub na swoim 
brzuchu  -  twarzą  w  twarz.  Przy  dłuższym  noszeniu,  np.  na  spacerze,  stosować  należy 
specjalne nosidełka umożliwiające transport dziecka na plecach lub brzuchu. 
 
Należy pamiętać, że: 



 

nawet  większy  ciężar,  lecz  rozdzielony  symetrycznie  na  obie  ręce,  mniej  przeciąża 
kręgosłup niż mniejszy, niesiony w jednym ręku; 



 

cięższy plecak znacznie mniej przeciąża kręgosłup niż lżejsza walizka lub torba.  



 

pchanie przedmiotu mniej przeciąża kręgosłup niż jego ciągnięcie, 



 

nawet  niewielki  ciężar,  lecz  przenoszony  na  wyciągniętych  rękach,  daleko  od  tułowia, 
zwielokrotnia obciążenie kręgosłupa. 

 

Przeciążenia kręgosłupa a współżycie seksualne 
Regularne,  satysfakcjonujące  życie  seksualne  jest  jednym  z  bardzo  skutecznych  sposobów 
łagodzenia  następstw  stresu  w  narządzie  ruchu.  Sposobem  szczególnie  efektywnym,  bo 
działającym jednocześnie rozluźniająco na napięcia psychiczne, jak i na napięcie mięśniowe. 
Przykładem  fizycznie  korzystnego  oddziaływania  współżycia  seksualnego  na  narząd  ruchu 
jest  zjawisko  likwidowania  tzw.  zespołu  napięcia  seksualnego  w  obrębie  miednicy  małej  u 
kobiet.  
 
Nieprawidłowe  życie  seksualne  bywa  samo  w  sobie  przyczyną  stresu  i  pośrednio  źródłem 
powstawania zespołów przeciążeniowych kręgosłupa na tym tle. U kobiet mechanizm ten jest 
związany  z  brakiem  satysfakcji  seksualnej  lub  brakiem  współżycia.  W  tym  przypadku 
częstym  miejscem  ujawniania  się  następstw  tego  stanu  jest  wzmożone  napięcie  mięśni 
stresowych w górnej części kręgosłupa szyjnego. Objawia się to bólami szyi, głowy, obręczy 
barkowej, drętwieniem rąk, nawrotowymi zablokowaniami stawów kręgosłupa. 
 
Sport wyczynowy 
Każdy rodzaj wyczynu, który zmusza do długotrwałego, jednostronnego, niefizjologicznego 
treningu,  powoduje  mikrourazy  i  urazy  w  narządzie  ruchu.  Połączony  z  długotrwałym 
napięciem  psychicznym  wprowadzającym  często  w  stan  przewlekłego  stresu,  przynosi 
zdecydowanie  negatywne  skutki  dla  kręgosłupa.  Przykładem  może  być  częsta  dyskopatia 
szyjna u pływaków i kolarzy czy lędźwiowa u siatkarzy.