Hans-Georg Gadamer, TEKST I INTERPRETACJA 

 



 

Początki hermeneutyki: teologia, prawo, nauki historyczne; 



 

Niemiecki  romantyzm  –  Dilthey:  rozszerzenie  zakresu  hermeneutyki  –  rozumienie  i  interpretowanie  odnosi  się  nie  tylko  do 
pisma,  zdolność  rozumienia  to  podstawowa  dyspozycja  człowieka;  ważna  rola  języka  i  rozmowy  (językowa  natura  procesu 
porozumienia między ludźmi); 



 

Gadamer: punktem wyjścia krytyka idealizmu i metodologizmu epoki teorii poznania; 



 

Heidegger:  Dasein  rozumie  samo  siebie  w  swym  byciu;  zniesienie  podziału  na  podmiot  i  przedmiot;  rozumienie  nie  jest 
zajmowaniem stanowiska wobec przedmiotów poznania, lecz samym byciem-w-świecie Dasein; 



 

Pojęcie koła hermeneutycznego (Schleiermacher – Dilthey – Heidegger – Gadamer); 



 

Gadamer: pojęcie dialogu; hermeneutyczne przekształcenie dialektyki w sztukę żywego dialogu → Sokrates/ Platon; 



 

Gadamer sięga do tzw. nauk humanistycznych, zwł. do doświadczenia sztuki i historii; 



 

Specyfika dośw. historycznego: tkwimy wewnątrz pewnego dziania się; to, co się wydarzyło, chwytamy dopiero, patrząc wstecz; 
każda teraźniejszość musi napisać historię od nowa; 



 

Nietzsche: interpretacja nie oznacza odkrywania sensu, który jest, lecz jego ustanawianie w służbie woli mocy;  



 

Gadamer:  trzeba  pamiętać  o  granicach  tkwiących  w  każdym  hermeneutycznym  doświadczeniu  sensu;  np.  wszystko,  czym 
dysponuje język, wykracza zawsze poza to, co przyjmuje formę zdania; 



 

Dla  Gadamera  szczególnie  ważne  jest  doświadczenie  sensu  dokonujące  się  w  języku;  dośw.  bycia  ku  tekstowi  (nie  jest  tak 
radykalne, jak Heideggerowskie dośw. bycia ku śmierci); 



 

Koło  hermeneutyczne  w  ujęciu  Gadamera:  obejmuje  rozumiejącego  i  to,  co  rozumie  (krytyka  fenomenologicznego  pojęcia 
immanencji, subiektywności podmiotu); 



 

Dialogiczny  charakter  języka:  mówienie nie  polega na  utrwalaniu zamierzonego  sensu,  jest  ustawicznie  powtarzającym  się 
usiłowaniem wdania się w coś oraz wdania się z kimś; jednocześnie jednak mówienie samo wystawia się na własne wątpienie 
(np.  obecność  drugiej  osoby,  nawet  jeśli  nie  krytykuje  naszych  poglądów,  argumentów,  pomaga  nam  odkryć  własną 
stronniczość)  –  potencjalność  innobytu  usytuowana  jest  ponad  każdym  porozumieniem;  napięcie  samowyrzeczenia  się 
i samoutwierdzenia; 



 

Dialog  sokratejski:  wymiar  dialogu  nie  został  pojęciowo  uświadomiony;  Sokrates  zakłada,  że  logos  wspólny  jest  wszystkim 
(wspólnota sensu); głębia zasady dialogicznej ujawniła się dopiero w epoce niemieckiego romantyzmu. Gadamer pyta: czy język 
jest mostem (przez który komunikujemy się nawzajem) czy też granicą (która odbiera możliwość wyrażenia i oddania w pełni 
siebie)? 



 

Str.  219:  Pojęcie  tekstu  i  interpretacji  –  ich  zakres  jest  znacznie  szerszy  niż  w  metodologii  nauk  filologicznych,  tekst  jest 
czymś więcej niż przedmiotem badań literackich, a interpretacja czymś więcej niż techniką wykładni tekstów; 



 

To  przesunięcie  wiąże  się  z  faktem,  że  język  zajął  centralne  miejsce  w  filozofii  (podjęcie  idei  romantycznych  –  Schlegel, 
Humboldt → Cassirer; Heidegger; Russell, Wittgenstein) – język zapośrednicza wszelki dostęp do świata (teoria poznania); 



 

Obok teorii poznania: teoria znaku i lingwistyka: funkcjonowanie systemów językowych oraz systemów znaków; 



 

Postawa  wątpienia  w  ugruntowanie  prawdy  w  bezpośredniej  pewności  samowiedzy  (zakwestionowana  przez  Nietzschego); 
Freud; Heidegger – krytyka filozofii nowożytnej, stawiającej w centrum pojęcie podmiotu; 



 

Awans pojęcia interpretacji – słowo pierwotnie odnosiło się do funkcji pośrednika, tłumacza; 



 

Czy  istnieje  to,  co  dane?  Czy  może  mamy  do  czynienia  jedynie  z  rezultatem  interpretacji;  czy  interpretacja  jest  jedyną 
rzeczywistą bezpośredniością? To, co dane, nie da się oddzielić od interpretacji; dlatego interpretacja nie jest jakąś dodatkową 
procedurą poznania, lecz tworzy pierwotną strukturę bycia-w-świecie; 



 

Nietzsche:  czy  interpretacja  jest  wnoszeniem  sensu,  a  nie  jego  odnajdywaniem?  Gadamer:  interpretator  wnosi  własne 
przewidywania – jego wypowiedź może być pełna uprzedzeń i przesądów – ALE tekst pozostaje trwałym punktem odniesienia; 



 

Historia pojęcia tekstu: 1) tekst pisma (wykładnia w nauce Kościoła; tekst podstawą egzegezy, która zakłada prawdy  wiary); 
2) w muzyce: tekst pieśni – nie jest dany z góry, powstaje w trakcie wykonywania pieśni; 



 

Prawo  rzymskie:  odróżnienie  tekstu  prawa  od  jego  wykładni  i  zastosowania;  konieczne  jest  cofnięcie  się  ku  temu,  co 
(rzekomo) dane; 



 

Hermeneuta  nie  patrzy  na  tekst  z  perspektywy  gramatyki  i  lingwistyki,  nie  traktuje  go  jako  produktu  ostatecznego,  lecz  jako 
wytwór  pośredni,  pewną  fazę  w  procesie  porozumienia;  lingwistę  interesuje  funkcjonowanie  języka  jako  takiego,  natomiast 
hermeneutę – zrozumienie tego, co wypowiedziane (funkcjonowanie języka stanowi tu jedynie warunek wstępny); 



 

Czytelność lub nieczytelność tekstu; w rozumieniu tekstu istotną rolę odgrywają przedrozumienie, antycypacja sensu; 



 

Każde tłumaczenie z języka obcego, nawet tzw. przekład dosłowny, jest rodzajem interpretacji; 



 

Proces  porozumienia  prowadzi  do  zapomnienia  języka;  pytanie  o  dosłowne  brzmienie  tekstu  pojawia  się  tylko  wtedy,  gdy 
porozumienie jest zakłócone (nie udaje się); 



 

Zrozumienie zależy od warunków (wyjątkowości sytuacji), które wykraczają poza utrwalony sens tego, co powiedziane; 



 

Przypadki,  w  których  trudno  byłoby  mówić  o  tekście  (poziom  zaniku  tekstu):  piszący  z  góry  zakłada  wolę  wzajemnego 

porozumienia,  liczy  na  zrozumienie  odbiorcy  (adresata,  pierwotnego  czytelnika),  adresat  rozumie  myśl  piszącego,  gdyż 
uzupełnia  i  konkretyzuje.  Dopiero  zakłócenie  w  porozumieniu  wywołuje  zainteresowanie  głębokim  sensem  tego,  co 
powiedziane! 



 

notatki w celu wspomożenia pamięci 



 

komunikat naukowy – zrozumiały dla fachowca 



 

list, którego się jest adresatem 



 

Pismo jest  wystawione na nadużycie i niezrozumienie, gdyż nie może się bronić tak, jak w żywym dialogu (w bezpośredniej 
rozmowie istnieje możliwość replikowania, wyjaśniania, obrony) → ponieważ piszący zdaje sobie z tego sprawę, stale spogląda 
przed siebie, w stronę odbiorcy, stara się uzyskać jego zrozumienie; 



 

Rola  pisma:  utrwalenie  pewnej  prawiadomości  tak,  by  jej  sens  był  zrozumiały,  by  tekst  ponownie  przemówił  –  czytanie 
i rozumienie to przywracanie wiadomości źródłowej autentyczności; 



 

Hermeneutyka  prawna:  utrwalenie  praw na  piśmie ma  zapewnić  ich  autentyczną interpretację,  jednoznaczne zrozumienie;  od 
początku uwzględnia przestrzeń interpretacyjną; 



 

Interpunkcja: ma ułatwić adekwatne zrozumienie; 



 

Formy językowych zachowań komunikacyjnych, w których nie można podporządkować pierwotnej sytuacji rozmowy – stawiają 
opór tekstualizacji – Gadamer wyróżnia 3 formy takich „tekstów”: 

1)  Antyteksty – formy mówienia, w których dominuje sytuacyjny kontekst rozmowy – np. żarty (w procesie komunikacji 

sygnalizowane  intonacją,  gestykulacją  –  nie  sposób  ich  powtórzyć);  ironia  (towarzyski  warunek  wstępnego 
porozumienia); 

2)  Pseudoteksty  –  mówienie  i  pisanie  zawierające  elementy,  które  nie  przekazują  sensu,  lecz  stanowią  materiał 

wypełniający  →  retoryka;  problem  tłumacza:  celem  przekładu  jest  sens  tekstu,  dlatego  tłumacz  często  eliminuje  te 
elementy;  jednak  materiał  wypełniający  jest  zupełnie  czym  innym  w  tekstach  o  prawdziwej  wartości  literackiej 
(tzw. tekstach eminentnych); 

3)  Pre-teksty  –  to,  co  zawierają,  jest  jedynie  pozorem,  za  którym  skrywa  się  sens  –  zadaniem  interpretacji  jest 

rozpoznanie pozoru i odkrycie rzeczywistego sensu – np. teksty o zabarwieniu ideologicznym (zamaskowany interes), 
marzenia senne (psychoanaliza) 



 

Ricoeur:  hermeneutyka  podejrzeń;  Gadamer  zastrzega  jednak,  że  uprzywilejowanie  przypadków  zakłóconego  zrozumienia 
jako normalnego przypadku rozumienia tekstu byłoby błędem; 



 

Związek między tekstem a interpretacją zmienia się zasadniczo w przypadku tekstów literackich!  



 

Tekst  –  inter-pres  (ktoś,  kto  wtrąca  się  do  rozmowy)  –  prafunkcja  tłumacza:  umożliwia  komunikację  oddalonym  od  siebie 
(przezwyciężanie bariery języka obcego → przezwyciężanie zakłóceń w porozumieniu); 



 

Interpretator  mówi  pomiędzy  ma  usunąć  obcość  czyniącą  tekst  niezrozumiałym;  wraz  z  osiągnięciem  porozumienia  ma 
zniknąć – mowa interpretatora nie jest tekstem, lecz tekstowi służy; 



 

Strukturalny  moment  hermeneutyczny:  mówienie  pomiędzy  ma  strukturę  dialogiczną;  mówiący  pomiędzy  staje  się 
negocjatorem; 



 

Przestaje  istnieć  napięcie  między  horyzontem  tekstu  a  horyzontem  czytelnika  –  tzw.  stapianie  się  horyzontów  – 
zrozumienie tekstu zmierza ku temu, by czytelnika ujęło to, co mówi tekst, który dzięki temu znika; 



 

Inaczej  w  literaturze:  teksty  nie  znikają,  lecz  oczekują,  by  przemówić  na  nowo;  mogą  istnieć  tu  oto  –  stanowią  tekst 
w źródłowym sensie; tych tekstów się słucha; 



 

Tekst  literacki  nie  jest  zapisem  pierwotnej  wypowiedzi;  nie  odsyła  do  pierwotnej  wypowiedzi;  ma  własną  autentyczność; 
samoreprezentacja słowa poetyckiego; 



 

Spełnia nie tylko funkcję komunikacyjną, lecz domaga się tego, by stać się obecnym w swojej językowej postaci; musi być nie 
tylko czytany, lecz również słuchany (zwykle jedynie słuchem wewnętrznym) – dopiero wtedy słowo w pełni się uobecnia; 



 

Rzeczywistość brzmieniowa jest nierozerwalnie związana z przekazywaniem sensu; 



 

Znaczenie nie wyczerpuje się w relacjach między znaczeniami słów, należy go szukać w większej całości  syntaksy (nie jest to 
syntaksa zwykłej gramatyki); 



 

Skrajny przypadek:  gra słów – słowo  w swojej  wieloznaczności aspiruje do bycia samodzielnym nośnikiem sensu  – wówczas 
intencja  znaczeniowa  mowy  jako  całości  traci nagle  swoją  przejrzystość  –  w  grach  słownych tkwią  wieloznaczności;  inaczej 
w tekstach  literackich  –  funkcja  gry  słów  koliduje  z  wieloznacznością  słowa  poetyckiego;  gra  słów  jest  nieskuteczna  np. 
w pieśni,  poemacie  lirycznym  (przeważa  tam  melodyczna  figuracja  języka),  inaczej  w  mowie  dramatycznej  i  w  liryce 
refleksyjnej – tam gra słów może pełnić funkcję twórczą; 



 

Przykłady: liryka Paula Celana; sonet Mallarmego; 



 

Metafora – w poezji jest niezauważalna, obszarem jej panowania jest retoryka; 



 

Tekst  literacki  (w  odróżnieniu  od  innych  tekstów)  nie  jest  odseparowany  od  wtrąceń  interpretatora,  ale  towarzyszy  mu  jego 
ustawiczne współmówienie; 



 

Język i pismo nie są, lecz coś mają na myśli; natomiast mowa poetycka dokonuje się tylko w procesie mówienia, tzn. nie jest tu 

oto, nie będąc zrozumianą; 



 

Czasowa  struktura  mówienia  i  czytania:  nie  opiera  się  na  następowaniu  po  sobie  (byłoby  to  sylabizowanie),  lecz  powstaje 
dialogicznie (w ten sposób najlepiej godzi brzmienie ze zrozumieniem sensu); sztuka  recytacji: uobecnienie całości złożonej 
z sensu  i  brzmienia;  nagłość  rozumienia  –  nieuporządkowane  fragmenty  słów  krystalizują  się  w  sensowną  jedność  całości; 
cyrkularny charakter czasowej struktury rozumienia; 



 

Literatura: czytamy  wielokrotnie, odkrywamy nowe konteksty znaczeniowe, ale nie docieramy do  ostatecznego zrozumienia  – 
wnikamy w tekst coraz głębiej, nie pozostawiamy go poza sobą, lecz wkraczamy w niego; 



 

Dilthey:  związek  oddziaływań;  rozumienie  struktur  przybiera  z  konieczności  formę  kolistą;  tekst  literacki  jako  wytwór  – 
ukształtowany jest od wewnątrz, wszelkie próby konstrukcyjne ustawicznie podejmuje się na nowo;  



 

Czasowa struktura ruchu – zatrzymanie; 



 

Żaden tekst poetycki nie przemówi bez gotowości czytelnika do tego, by zamienić się całkowicie w słuch! ☺ 



 

Przykład: zakończenie wiersza Mörikego Auf eine Lampe.