Podstawy konstrukcji maszyn – projektowanie
– 68 –
5.2 Połączenia kształtowe
5.2.1. Połączenia wpustowe
Długość obliczeniowa wpustu:
z
k
d
M
4
l
w
d
s
0
⋅
∆
⋅
⋅
⋅
≥
(5.20)
gdzie: M
s
– moment przenoszony przez wpust,
∆
w
- głębokość rowka pod wpust w wale
(można przyjąć
∆
w
≅ h/2), z - ilość wpustów przenoszących obciążenie z = 1, 2, (3), k
d
- naprężenie dopuszczalne na docisk powierzchniowy wg tabl. 5.4.
Tabl. 5.4. Naprężenia dopuszczalne na docisk powierzchniowy dla połączeń wpustowych k
d
[MPa].
Materiały
Połączenia
Wpust
Piasta
Spoczynkowe
Ruchowe
St6, St7
Ż
eliwo szare
30
÷ 50
20
÷ 40
St6, St7
Stal, staliwo
60
÷ 90
20
÷ 40
St7
Stal (utwardzona)
200
÷ 300
(120
÷ 200)*
* Wszystkie powierzchnie utwardzone > 45 HRc
Długość całkowita (katalogowa) wpustu pryzmatycznego typu A lub E:
l
l
b
≥
+
0
(5.21)
Długości normalne wpustów: 6
÷ 22 co 2 mm, 25 ÷ 40 co 4 mm, 45, 50, 56, 63, 70 ÷
110 co 10 mm, 125, 140
÷ 220 co 20 mm, 250, 280 ÷ 400 co 40 mm, 450, 500.
Stosowane pasowania w połączeniu wpustowym przedstawiono w tablicy 5.5.
Wzory pozwalające na określenie minimalnych grubości piast wg rysunku 5.12 ujęto
w tablicy 5.6.
Rys. 5.12. Parametry geometryczne połączenia wpustowego; A, B, E, F - rodzaje wpustów pry-
zmatycznych
A
E
b
h
B
b
h
l
l
0
l
F
b
h
b
h
l
l
0
l
d
D
c
g
p
b
∆
∆∆
∆
p
w
∆
∆∆
∆
g
m
h
5.0. Połączenia
– 69 –
Tabl. 5.5. Pasowania w połączeniu wpustowym.
Rodzaj
połączenia
Pasowania w
czopie
Pasowania w
piaście
Spoczynkowe
N9/h8, P9/h8
Js9/h8, P9/h8
Ruchowe bez obciążenia
H9/h8
D10/h8
START
b, h, t
2
, d
max
d
1
= d
0
+ t
2
d
1
≤ d
max
b, h, t
2
d
0
PN-70/M-85005
l
0
wz. (5.20)
l wz. (5.21)
Obliczenia połączeń
wypustowych
l
≤ l
p
d
1
= d
0
+ 2
⋅t
2
STOP
PN-70/M-85005
Tak
Nie
Tak
Nie
l
p
= (1,5
÷ 2,0) d
0
z = 1, k
d
, M
s
b, h, t
2
PN-70/M-85005
d
1
≤ d
max
b, h, t
2
PN-70/M-85005
Tak
Nie
l
0
wz. (5.20)
l wz. (5.21)
z = 2, k
d
, M
s
l
≤ l
p
g
p
wz. (5.22)
STOP
D
p
= d
1
+ g
p
Tak
Nie
b – szerokość wpustu,
d
0
– obliczona średnica wału,
d
1
– zwiększona średnica wału,
d
max
– górna wartość przedziału
ś
rednic wg PN-70/M-85005,
D
p
– średnica piasty,
g
p
– grubość piasty,
h – wysokość wpustu,
k
d
– powierzchniowe naciski do-
puszczalne,
l – całkowita długość wpustu,
l
0
– obliczeniowa długość wpustu,
t
2
– głębokość rowka pod wpust w
piaście,
z – ilość wpustów na obwodzie
czopa.
Rys. 5.13. Algorytm obliczeniowy wpustów typu
A, E
Podstawy konstrukcji maszyn – projektowanie
– 70 –
Tabl. 5.6. Grubość piasty.
Piasta żeliwna
Piasta stalowa lub staliwna
Połączenie
(czop St5)
c
c’
c
c’
Wpustowe, klinowe
wzdłużne
3,87
÷ 4,52 3,23 ÷ 3,87 3,02 ÷ 3,87
2,37
÷ 3,23
Wciskane, stożkowe
cierne
4,52
÷ 6,46 4,52 ÷ 6,46 3,87 ÷ 5,60
3,87
÷ 5,60
Wypustowe
3,02
÷ 3,27 2,59 ÷ 3,23 2,59 ÷ 3,45
2,15
÷ 3,02
g
c
M Nm
g
c
M Nm
p
s
m
s
= ⋅
= ⋅
[
]
'
[
]
3
3
[mm]
[mm]
(5.22)
5.2.2. Połączenia wypustowe
Długość czynna połączenia:
(
)
z
k
d
D
d
3
M
16
l
d
s
0
⋅
⋅
−
⋅
⋅
⋅
≥
(5.23)
gdzie: M
s
– moment przenoszony przez połączenie, l
0
- długość obliczeniowa połączenia wy-
pustowego, d – średnica stóp wypustów, D – średnica wierzchołkowa wypustów, z -
ilość wypustów na obwodzie wg PN, k
d
- dopuszczalne naciski powierzchniowe wg
tabl. 5.7.
c)
b)
a)
Rys. 5.14. Rodzaje połączeń wypustowych, a)
wielowypustowe
równoległe
PN/M-85015,
...do
obrabiarek
PN/M-85016, b) wielowypustowe
ewolwentowe
PN/M-85014,
c)
wielokarbowe PN/M-85010.
D
D
d
D
d
d
d – średnica stóp wielowypustu,
d
0
– obliczona średnica wału,
D – średnica wierzchołków wielowy-
pustu,
k
d
– powierzchniowe naciski dopusz-
czalne,
l
0
– obliczeniowa długość wielowypu-
stu,
M
s
– moment skręcający,
z – ilość wypustów na obwodzie czo-
pa
.
START
l
0
; wz. (5.23)
d
≥ d
0
D, z
M
s
STOP
PN-63/M-85015, PN-63/M-85016
k
d
; tab. 5.8
Warunki pracy, char. obciążenia
Rys. 5.15. Algorytm obliczeniowy wielowypustów
5.0. Połączenia
– 71 –
Tablica 5.7. Dopuszczalne naciski powierzchniowe dla połączeń wypustowych k
d
[MPa].
Rodzaj połączenia Warunki pracy Czop nie utwardzony Czop utwardzony
Spoczynkowe
I
II
III
35
÷ 50
60
÷ 100
80
÷ 120
40
÷ 70
100
÷ 140
120
÷ 200
Ruchowe
bez obciążenia
I
II
III
15
÷ 20
20
÷ 30
25
÷ 40
20
÷ 30
30
÷ 60
40
÷ 70
Ruchowe
pod obciążeniem
I
II
III
-
-
-
3
÷ 10
5
÷ 15
10
÷ 20
I - obciążenia uderzeniowe o zmiennych kierunkach, złe smarowanie, materia-
ły o niskiej wytrzymałości, duża chropowatość powierzchni, niska dokład-
ność wykonania,
II - obciążenia zmienne, przeciętne smarowanie, materiały o średniej wytrzy-
małości, średnia chropowatość powierzchni i dokładność wykonania,
III - obciążenia jednokierunkowe, dobre smarowanie, materiały o dużej wy-
trzymałości, dobra gładkość powierzchni i dokładność wykonania.
5.2.3. Połączenia kołkowe poprzeczne
Zalecenia konstrukcyjne:
d = (0,2
÷ 0,3) D
c
,
D
p
≈ 2 D
c
- dla piasty stalowej, D
p
≈ 2,5 D
c
- dla piasty żeliwnej.
Podstawowe warunki wytrzymałościowe (wg rys. 5.17a):
(
)
≤
⋅
⋅
π
=
τ
≤
+
⋅
⋅
=
σ
≤
⋅
−
⋅
⋅
=
τ
≤
⋅
⋅
=
σ
t
2
c
s
s
dp
p
c
p
s
d
s
c
3
c
s
s
dc
2
c
s
d
k
d
D
M
k
g
D
d
g
M
k
D
d
9
,
0
1
D
2
,
0
M
k
d
D
M
6
(5.26)
gdzie: d, D
p
, g
p
– średnica kołka, średnica piasty i grubość piasty wg rysunku 5.17, k
dc
, k
dp
–
powierzchniowe naprężenia dopuszczalne materiałów czopa i piasty (tab. 5.8), k
s
–
dopuszczalne naprężenia skręcające materiału czopa, k
t
– dopuszczalne naprężenia
ś
cinające materiału kołka.
Otwór pod kołek wykonuje się z reguły w montażu, stąd wynika, że materiał czopa musi
być „miękki” (podatny na: wiercenie, rozwiercanie),
5.2.4. Połączenia kołkowe podłużne
Zalecenia konstrukcyjne: d = (0,13
÷ 0,16)⋅D
c
; l
0
= (1
÷ 1,5)⋅D
c
- dla czopa
- dla czopa
- dla piasty
- dla kołka
Podstawy konstrukcji maszyn – projektowanie
– 72 –
d – średnica kołka,
D
c
– założona średnica czopa,
D
c1...4
– obliczona średnica czopa,
D
p
– średnica piasty,
g
p
– grubość piasty,
h – wysokość wpustu,
k
dc
, k
dp
– powierzchniowe naciski do-
puszczalne czopa i piasty,
k
dc1
, k
dp1
– powierzchniowe naciski
dopuszczalne czopa i piasty dla
zmienionych materiałów,
k
s
– naprężenia dopuszczalne na
skręcanie dla materiału czopa,
k
s1
– naprężenia dopuszczalne na
skręcanie dla zmienionego mate-
riału czopa,
k
t
– naprężenia dopuszczalne na ści-
nanie materiału kołka,
M
s
– moment skręcający,
τ
s1
– naprężenia ścinające w kołku.
Rys. 5.16. Algorytm obliczeniowy połą-
czeń kołkowych czopowych po-
przecznych
START
D
c0
= max(D
c1,
D
c2
, D
c3,
D
c4
)
D
c
= D
c0
Tak
τ
s1
≤ k
s
Tak
Nie
(
)
3
dc
s
1
c
k
3
,
0
2
,
0
M
6
D
⋅
÷
⋅
=
τ
s1
; wz. 5.26 II
D
c2
> D
c1
β = 0,5⋅(α– 1)
α =2 piasta stalowa
α =2,5 piasta żeliwna
(
)
dp
s
3
c
k
1
M
D
⋅
+
β
⋅
β
=
(
)
3
t
2
s
4
c
k
3
,
0
2
,
0
M
D
⋅
÷
⋅
π
=
D
c0
≤ D
c
Nie
Tak
D
c1
> D
c
Nie
Mat 1 czopa:
k
dc1
; wz. 5.26 I
Mat 2 czopa:
k
s1
; wz. 5.26 II
Tak
D
c2
> D
c
Nie
Mat 1 piasty:
k
s1
; wz. 5.26 III
STOP
d = (0,2
÷0,3)⋅D
c
D
p
=
α⋅ D
c
PN-66/M-85021
M
s
, k
dc
, k
dp
, k
s
, k
t
5.0. Połączenia
– 73 –
g
p
d
D
p
D
c
σ
σσ
σ
σ
σσ
σ
d
max
d
D
g
p
d
D
c
p
l
0
Rys. 5.17. Połączenia czopowe kołkowe; a) poprzeczne, b) podłużne
Długość czynna kołka wzdłużnego z warunku na naciski powierzchniowe (wg ozna-
czeń na rys. 5.17b):
c
d
s
0
D
d
k
z
M
4
l
⋅
⋅
⋅
⋅
=
(5.27)
gdzie: M
s
– moment skręcający, z – ilość kołków na obwodzie.
Otwór pod kołek wykonuje się z reguły w montażu, stąd wynika że:
• materiał czopa musi być „miękki” (podatny na: wiercenie, rozwiercanie),
• ilość kołków na obwodzie nie jest ograniczona.
Zamiast kołków stosuje się wkręty bez łba, dzięki temu uzyskuje się połączenie roz-
łączne.
Tabl. 5.8. Naprężenia dopuszczalne przyjmowane w połączeniach kołkowych i sworzniowych, [MPa].
Naprężenia
Materiały St3S St5
St6
St7
Staliwa Żeliwa
k
d
65
90
110
120
82,5
67,5
k
dj
43
60
73
80
55
45
Naciski pow.
spoczynko-
we
k
do
30
42
51
56
38,5
31,5
k
g
82,5 105 127,5 150
-
-
k
gj
55
70
85
100
-
-
Zginanie
k
go
38,5
49
59,5
70
-
-
k
t
60
75
90
105
-
-
k
tj
40
50
60
70
-
-
Ś
cinanie
k
to
28
35
42
49
-
-
Dla kołków karbowych wartości k
d
mnożyć przez 0,7.
Stal hartow.
+ stal hart.
Stal hartow.
+ brąz, spiż
Stal
+ brąz, spiż
Stal
ż
eliwo szare
Naciski pow.
ruchowe pod
obciążeniem
15
9
5
3
5.2.5. Połączenia sworzniowe
Połączenie sworzniowe tworzy tzw. przegub walcowy umożliwiając oprócz przeno-
szenia siły – ruch obrotowy łącznika wokół osi sworznia w granicach kąta mniejszego od peł-
nego.
a)
b)
Podstawy konstrukcji maszyn – projektowanie
– 74 –
Sworzeń utwierdzony dwupunktowo
Stosuje się jako luźny (sworzeń jest zginany i ścinany) lub pasowany (sworzeń ścina-
ny).
Podstawowe warunki wytrzymałościowe dla sworznia luźnego (wg rys. 5.19a):
(
)
≤
−
⋅
⋅
=
σ
≤
−
⋅
=
σ
≤
⋅
⋅
=
σ
≤
⋅
=
σ
⋅
≤
τ
⋅
+
σ
=
σ
+
⋅
⋅
⋅
π
⋅
=
σ
≤
⋅
π
⋅
=
τ
1
r
1
1
r
r
r
1
d
1
d
g
2
t
2
zr
1
3
t
2
t
k
)
d
B
(
l
2
P
k
)
d
B
(
l
P
k
l
d
2
P
k
l
d
P
k
1
,
1
3
l
l
2
d
P
8
k
d
P
2
d1
d
g
g
(5.28)
Sworzeń pasowany - pasowanie przylgowe H8/h7:
d – średnica kołka,
D
c
– założona średnica
czopa,
k
d
– powierzchniowe naci-
ski dopuszczalne,
l
0
– obliczeniowa długość
kołka,
M
s
– moment skręcający,
z – ilość kołków na obwo-
dzie czopa.
Rys. 5.18. Algorytm obliczeniowy połączeń koł-
kowych czopowych podłużnych
START
z
l
l
0
0
=
l
0
; wz. 5.27
z
STOP
k
d
, M
s
d = (0,13
÷ 0,16)⋅D
c
D
c
, PN-66/M-85021
l
0
= (1
÷ 1,5)⋅D
c
Nie
Tak
STOP
a)
b)
Rys. 5.19. Połączenia sworz-
niowe;
a)
sworzeń
mocowany
dwupunktowo,
b)
sworzeń
mocowany
1
B
d
Łącznik
Obejma
B
B
g
d
σ
σ
σ
σ
d
P
P
l
l
1
h
5.0. Połączenia
– 75 –
≤
−
⋅
⋅
=
σ
≤
−
⋅
=
σ
≤
⋅
⋅
=
σ
≤
⋅
=
σ
≤
⋅
π
⋅
=
τ
1
r
1
1
r
r
r
1
d
1
d
t
2
t
k
)
d
B
(
l
2
P
k
)
d
B
(
l
P
k
l
d
2
P
k
l
d
P
k
d
P
2
d1
d
(5.28b)
Sworzeń mocowany jednostronnie
Podstawowe warunki wytrzymałościowe (wg rys. 5.19b):
(
)
⋅
≤
⋅
−
+
⋅
⋅
=
σ
≤
⋅
π
⋅
⋅
=
σ
≤
⋅
+
⋅
⋅
=
σ
g
zr
g
3
g
d
d
k
1
,
1
g
d
B
4
g
h
6
P
k
d
h
P
32
k
d
g
4
g
h
6
P
(5.29)
Piśmiennictwo
[1] Dietrich M. i inni: Podstawy Konstrukcji Maszyn, t. 2, PWN, Warszawa 1988,
[2] PN/M-82001, Zawleczki, PKNMiJ,
[3] PN/M-82004, Podkładki do sworzni, PKNMiJ.
[4] PN/M-83001, Sworznie bez łba, PKNMiJ,
B – szerokość osadzenia,
d – średnica sworznia,
d
1
, d
2
– średnice obliczen.
sworznia,
g – grubość osadzenia
sworznia,
h – długość sworznia,
k
d
– powierzchniowe naci-
ski dopuszczalne,
k
g
– naprężenia dopusz-
czalne na zginanie,
P – siła obciążająca,
z – ilość kołków na obwo-
dzie
czopa.
Rys. 5.20. Algorytm obliczeniowy połączenia ze
sworzniem mocowanym jednostronnie
START
STOP
d
1
k
g
4
g
h
6
P
d
⋅
+
⋅
⋅
=
P, h, g, k
d
3
g
2
k
h
P
32
d
⋅
π
⋅
⋅
=
k
g
(
)
2
1
d
d
max
d
∪
=
d
k
g
1
,
1
4
g
h
6
P
B
g
+
⋅
⋅
+
⋅
⋅
≥
Podstawy konstrukcji maszyn – projektowanie
– 76 –
[5] PN/M-83002, Sworznie z małym łbem walcowym, PKNMiJ,
[6] PN/M-83005, Sworznie z dużym łbem walcowym, PKNMiJ,
[7]
PN/M-83007, Sworznie z czopem gwintowym, PKNMiJ,
k
r1
– napr. dop. na
rozciąganie obejmy,
k
t
– napr. dop. na ścina-
nie sworznia,
l – grubość łącznika,
l
1
– grubość obejmy,
P – obciążenie połącze-
nia,
σ
g
– naprężenia zgina-
jące sworznia,
Rys. 5.21. Algorytm obliczeniowy
połączenia ze sworzniem mo-
cowanym dwupunktowo
STAR
l = d
l
1
= 0,5
⋅l
τ
t
; wz.
d
k
P
d
≥
P, k
d1
, PN-/M-83002, ..03,
σ
g
≤ k
g
Nie
Tak
STOP
k
g
; wz.
Nie
Tak
Sworzeń luź-
σ
g
; wz.
τ
t
≤ k
t
Nie
Tak
k
t
; wz.
Lepszy mat.
σ
zr
≤
Nie
Tak
k
g
; wz.
σ
zr
; wz.
k
d1
; wz.
Lepszy mat.
Lepszy mat.
Zmienić mat. obej-
Nie
Tak
Inny mat. obej-
d
k
l
2
P
B
d
k
l
P
B
1
r
1
1
r
+
⋅
⋅
=
+
⋅
=
B – szerokość łącznika,
B
1
– szerokość obejmy,
d – średnica sworznia,
k
d
– napr. dop. na naci-
ski
powierzchn.
łącznika,
k
d1
– napr. dop. na naci-
ski
powierzchn.
obejmy,
k
g
– napr. dop. na zgi-
5.0. Połączenia
– 77 –
[8]
PN/M-83009, Sworznie noskowe, PKNMiJ,
[9] PN/M-85019, Kołki stożkowe z gwintem wewnętrznym, PKNMiJ,
[10] PN/M-85020, Kołki stożkowe, zwykłe <1:50, PKNMiJ,
[11] PN/M-85021, Kołki walcowe, PKNMiJ,
[12] PN/M-85022, Kołki stożkowe z czopem gwintowanym, PKNMiJ,
[13] PN/M-85024, Kołki z karbami na całej długości, PKNMiJ,
[14] PN/M-85025, Kołki z karbami zbieżnymi, PKNMiJ,
[15] PN/M-85026, Kołki z karbami do połowy długości i na części środkowej, PKNMiJ.
Podstawy konstrukcji maszyn – projektowanie
– 78 –
5.3 Połączenia wciskowe
Podział połączeń wciskowych.
1.
Walcowe: połączenia wtłaczane - w których połączenie powstaje na skutek mechanicz-
nego wciśnięcia czopa w piastę, połączenia skurczowe - powstałe na w wyniku ogrzania
piasty do temperatury umożliwiającej swobodne nasadzenie czopa, połączenia rozprężne -
powstałe w wyniku takiego oziębienia czopa, aby można było swobodnie nasadzić nań pia-
stę.
2.
Stożkowe: połączenia stożkowe bezpośrednie - powstałe na skutek wzajemnego zaciś-
nięcia powierzchni stożkowych łączonych elementów konstrukcyjnych, połączenia po-
średnie: wewnętrzne - połączenie powierzchni walcowych za pomocą łączników we-
wnętrznych, dociskowe - połączenie powierzchni walcowych za pomocą łączników ze-
wnętrznych.
5.3.1. Połączenia walcowe
Obciążalność złącza walcowego
•••• przypadek obciążenia momentem skręcającym M
s
lub siłą osiową P. Warunki obciążalności:
P
T
p A
p d l
M
p d
s
≤
=
⋅ ⋅
=
⋅ ⋅ ⋅ ⋅
=
⋅ ⋅ ⋅
µ
π µ
π
µ
2
2
(5.30)
gdzie: P, M
s
- siła obwodowa lub osiowa oraz moment skręcający obciążający złącze, T - siła
tarcia, p - średni nacisk na powierzchnie czynne złącza, A - powierzchnia czynna złą-
cza,
µ - współczynnik tarcia spoczynkowego, l - długość czynna złącza, d - średnica
nominalna.
Najmniejszy wymagany nacisk jednostkowy:
p
P
d l
M
d
l
wym
s
=
⋅ ⋅ ⋅
∪
⋅
⋅ ⋅
⋅
π µ
π µ
2
2
(5.31)
Przypadek obciążenia momentem gnącym M
g
Z warunku, aby najmniejszy nacisk jednostkowy był niezerowy (p
min
≥ 0,25 p
wym
), na-
2
z1
d
d
l
w
1
d
1
d
d
d
w
w
2
z2
Rys. 5.22. Parametry geometryczne
połączeń wciskowych
5.0. Połączenia
– 79 –
tomiast największy nie powinien przekroczyć p
max
≤ 0,75 p
wym
, wynika przy założeniu jego
ś
redniej wartości p
ś
r
≈ 0,6 p
wym
warunek obciążalności:
M
p d l
g
≤
⋅ ⋅ ⋅
0
2
,2
(5.32)
Naprężenia w elementach łączonych
Naprężenia wyznaczono z zadania Lamego przy następujących założeniach: czop i tu-
leja mają kształt walca, równomierny rozkład nacisków na powierzchniach styku, odkształce-
nia sprężyste elementów łączonych, dwukierunkowy stan naprężeń w przekroju poprzecznym
(naprężenia osiowe
≈ 0).
Tabl. 5.9. Wartości współczynników tarcia.
Rodzaj złącza
Wtłaczane
Skurczowe i rozprężne
Materiały
elementów
Zastoso-
wanie
smaru
Wtłacza-
nie,
µ
w
Rozłącza-
nie,
µ
r
Oblicze-
niowe,
µ
Rozłącza-
nie,
µ
r
Oblicze-
niowe,
µ
Stal + stal, staliwo Ol. masz 0,06
÷ 0,22 0,08 ÷ 0,20
0,08
-
-
Stal + stal, staliwo Na sucho
-
-
-
0,35
÷ 0,40
0,14
Stal + żeliwo
Na sucho 0,06
÷ 0,14 0,09 ÷ 0,17
0,08
0,13
÷ 0,18
0,08
Stal + st. miedzi
Na sucho 0,05
÷ 0,10 0,04 ÷ 0,10
0,05
0,17
÷ 0,25
0,06
Stal + st. lekkie
Na sucho 0,02
÷ 0,08 0,03 ÷ 0,09
0,04
0,10
÷ 0,15
0,05
Stal + tw. sztucz.
Na sucho
0,54
0,33
0,30
-
-
Zasada Lamego:
σ
T
+
σ
R
= constans
Naprężenia wg rysunku 5.23: - na powierzchniach styku
σ
σ
1
1
2
1
2
2
2
2
2
2
1
1
1
2
2
2
1
1
1
1
p
x
x
p
x
x
x
d
d
d
d
w
z
w
z
=
+
−
=
+
−
=
=
;
; x
(5.33)
- na powierzchniach swobodnych:
σ
σ
1
1
2
2
2
2
2
2
2
1
2
1
'
'
p
x
p
x
x
=
−
=
⋅
−
(5.34)
Wytrzymałość elementów łączonych
Współczynnik obciążalności dla materiałów ciągliwych (do granicy plastyczności) i
wytrzymałość dla materiałów kruchych ujęto w tablicy 5.10.
Dla żeliwa:
R
R
m
mc
2
2
0
≅ ,25
(5.35)
Podstawy konstrukcji maszyn – projektowanie
– 80 –
Rys. 5.23. Naprężenia w przekroju poprzecznym; a) w połączeniu z czopem drążonym, b) w połącze-
niu z czopem pełnym;
σ
R
-naprężenia promieniowe,
σ
T
- naprężenia styczne,
σ
1
,
σ
2
- na-
prężenia na powierzchniach styku,
σ
1
’
,
σ
2
’
- naprężenia na powierzchniach swobodnych
Tabl. 5.10. Wytrzymałość materiałów elementów łączonych.
Czop
Materiał
pełny
drążony
Oprawa
- ciągli-
wy:
p
R
e
max
=
1
0 58 1
1
2
,
(
)
⋅
− x
0 58 1
2
2
,
(
)
⋅
− x
- kruchy:
p
k
dop
r c
,
=
1
)
x
1
(
5
,
0
2
1
−
⋅
1
1
1
2
2
2
2
2
2
+
−
+
x
x
R
R
m
mc
Odkształcenia względne elementów łączonych
(
)
(
)
ε
ε
ε
ε
σ
ν
ε
σ
ν
=
⋅
=
+
=
⋅
−
⋅
=
⋅
+
⋅
1000
1000
1000
1
2
1
1
1
1
2
2
2
2
w
d
E
p
E
p
[
‰]
(5.36)
- podatność złącza:
ε
σ
ν
σ
ν
p
E
p
E
p
=
⋅
−
+
⋅
−
1000
1000
1
1
1
2
2
2
[
‰]
(5.37)
Tabl. 5.11. Współczynnik rozszerzalności cieplnej
α
α
α
α
, moduł Younga E, współczynnik Poissona
ν
νν
ν
.
a)
b)
d
d
d
p
1
σ
σσ
σ
T
σ
σσ
σ
1
'
σ
σσ
σ
1
d
p
σ
σσ
σ
T2
1
2
σ
σσ
σ
2
σ
σσ
σ
2
'
σ
σσ
σ
T1
σ
σσ
σ
1
σ
σσ
σ
T2
d
2
σ
σσ
σ
2
σ
σσ
σ
2
'
=
=p
p
σ
σσ
σ
R1
p
σ
σσ
σ
R 2
σ
σσ
σ
R 1
=p
σ
σσ
σ
R 2
p
5.0. Połączenia
– 81 –
Materiał
przy ogrzewa-
niu
α
+
x 10
-6
deg
-1
przy oziębianiu
α
–
x 10
-6
deg
-1
E x 10
3
MPa
ν
Stal, staliwo
11
-8,5
200
÷ 215 0,3
Ż
eliwo
10
-8,0
75
÷ 105 0,25
Stopy miedzi
17
÷ 18
-8,0
÷ -9,0
80
÷ 90 0,35
Stopy lekkie
23
÷ 26
-18,0
÷ -21,0
40
÷ 80 0,35
Tw. sztuczne
40
÷ 70
-
4
÷ 16
-
- odkształcenia względne na powierzchniach swobodnych:
ε
ε
ε
ε
ε
ε
'
'
'
'
'
'
min
max
min
max
min
max
min
max
1
1
2
2
1
1
2
1
2
2
2
2
2
1
1000
2
1
1000
=
⋅
=
⋅
=
−
⋅
=
−
⋅
p
p
p
p
p
x
E
p
x
E
(5.38)
Podatność złącza o zmiennej grubości
- na długości złącza (rys. 5.16a):
ε
+
ε
=
ε
⋅
ε
=
ε
∑
∑
=
i
i
i
i
i
i
n
i
i
i
i
i
p
p
p
l
l
p
p
2
1
1
(5.39)
- na obwodzie (rys. 5.16b):
ε
ε
p
p
l
l
i
i
i
m
i
i
=
⋅
=
∑
∑
1
(5.40)
Poprawki wcisku względnego
- wcisk zmierzony:
W
d
d
z
w
=
−
1
2
(5.41)
- wcisk montażowy
(
)
w
d
=
+
⋅
ε
ε
1
2
(5.42)
- poprawka odkształcenia ze wzgl. na wygładzenie chropowatości przy montażu:
(
)
δ
εR
z
z
d
R
R
=
⋅
+
1
1
2
,2
[
‰] dla R
z
≥ 6,3 µm (R
a
= 1,25
µm) (5.43)
Dla gładszych par powierzchni lub dużych wartości d i
ε - poprawkę można pominąć.
Pominąć także dla połączeń skurczowych i rozprężnych.
- poprawka ze wzgl. na odkształcenia cieplne:
b)
a)
l
2
i
l
1
l
l
l
l
i
2
1
Rys. 5.24. Rysunek do określania podat-
ności złączy o zmiennej grubości;
a) na długości, b) na obwodzie.
Podstawy konstrukcji maszyn – projektowanie
– 82 –
(
)
(
)
[
]
δ
α
α
εt
m
m
t
t
t
t
=
⋅
−
−
⋅
−
⋅
1
1
2
2
1000 [
‰] (5.44)
gdzie: t
m
- temperatura montażu, t
1
, t
2
- temperatura czopa i oprawy podczas pracy (dla meta-
li t
1
≈ t
2
),
α
1
,
α
2
- współczynnik rozszerzalności cieplnej.
- poprawka ze wzgl. na obciążenia zewnętrzne:
δ
ε
z
- poprawka sumaryczna wcisku względnego:
- ujemna
δ
δ
δ
δ
ε
ε
ε
ε
−
=
+
+
<
R
t
z
0
(5.45)
- dodatnia
δ
δ
δ
ε
ε
ε
+
=
−
>
t
z
0
(5.46)
- odkształcenie po uwzględnieniu poprawek:
- dla
δ
εz
+
δ
εz
zmniejszających wcisk
ε
ε
δ
ε
min
=
+
−
wym
(5.47)
- dla
δ
ε
z
+
δ
ε
z
zwiększających wcisk
ε
ε
δ
ε
max
=
−
+
dop
(5.48)
Wybór pasowania
- z warunku obciążalności złącza:
(
)
ei
ES
w
d
d
wym
−
=
=
⋅ ≥
+
⋅
−
min
min
ε
ε
δ
ε
(5.49)
- z warunku wytrzymałości słabszego elementu:
(
)
es
EI
w
d
d
dop
−
=
=
⋅ ≥
−
⋅
+
max
max
ε
ε
δ
ε
(5.50)
Siła potrzebna do wtłoczenia i rozłączenia złącza
- siła niezbędna do wtłoczenia na prasie:
P
p
A
P
p
A
p
ei
ES
d
p
p
es
EI
d
p
p
p
IT
IT
d
p
w
w
w
o
,min
min
,min
min
min
max
max
min
=
⋅
⋅
=
⋅
⋅
=
−
⋅
=
−
⋅
=
+
+
⋅
µ
µ
ε
ε
ε
(5.51)
- siła rozłączania:
P
P
r
w
=
÷
⋅
( ,2
, )
1
1 5
(5.52)
Temperatura ogrzania lub schłodzenia złącza w montażu
- połączenie skurczowe (temp. ogrzania oprawy):
b)
a)
m
ax
w
m
in
EI = 0
m
ax
w
es
ei
ES
w
m
in
w
ei
EI
ES
es = 0
Rys. 5.25. Położenia pól tolerancji średnic; a) wg
zasady stałego otworu, b) wg zasady stałego
wałka.
5.0. Połączenia
– 83 –
t
t
m
m
2
2
1000
=
+
⋅
+
+
ε
δ
α
ε
max
(5.53)
gdzie:
δ
ε
m
= 1
÷ 1,5 [‰] - wymagane ze względu na luz montażowy.
- połączenie rozprężne (temperatura schłodzenia czopa):
t
t
p
p
IT
IT
d
m
m
w
o
1
1
1000
= −
+
⋅
−
=
⋅
+
+
−
ε
δ
α
ε
ε
ε
max
max
min
(5.54)
5.3.2. Połączenia stożkowe bezpośrednie
- wcisk:
w
tg
h
= ⋅
⋅
2
α ∆
(5.55)
gdzie: 2
⋅ tgα - zbieżność stożka dla połączeń: - łatwo rozłączanych: 1:5, 1:6, 1:10,
- trudno rozłączanych: 1:20, 1:30, 1:50.
- nacisk powierzchniowy:
p
M
d
h
s
ś
r
=
⋅
⋅
⋅ ⋅
2
2
π
µ
(5.56)
- nacisk promieniowy:
R
d
h p
ś
r
=
⋅
⋅ ⋅ ⋅
π
µ
(5.57)
- siła potrzebna do wtłoczenia:
(
)
P
R tg
w
=
⋅
+
α
ρ
(5.58)
gdzie:
ρ = arctg µ - kąt tarcia.
- siła potrzebna do rozłączenia:
(
)
P
R tg
r
=
⋅
−
ρ
α
(5.59)
Piśmiennictwo
[1] Dietrich M. i inni: Podstawy Konstrukcji Maszyn, t. 2, PWN, Warszawa 1988,
[2] PN-77/M-02102: Tolerancje i pasowania. Układ tolerancji wałków i otw. .., PKNMiJ,
[3] PN-83/M-02122: Stożki i złącza stożkowe. Układ tolerancji stożków, PKNMiJ.
Rys. 5.26. Połączenie stożkowe bezpośrednie
α
α
α
α
sr
s
d
h
M
R tg( )
R
α+ρ
α+ρ
α+ρ
α+ρ
α+ρ
α+ρ
α+ρ
α+ρ
Podstawy konstrukcji maszyn – projektowanie
– 84 –
w
min
, w
max
(5.49, 5.50)
ε
min
,
ε
max
(5.47, 5.48)
p
wym
, p
dop
(5.29, tab. 5.10)
P
w
, P
r
(5.51, 5.52)
Dobór pasowań
δ
ε
-
,
δ
ε
+
(5.45, 5.46)
δ
ε
z
δ
ε
t
(5.44)
δ
ε
R
(5.43)
ε’
wym
,
ε’
dop
(5.38)
ε
wym
,
ε
dop
(5.37)
x
1
, x
2
(5.33)
P
z
, M
z
α
1
, α
2
, t
1
, t
2
, t
m
R
z1
, R
z2
, R
z
>6,3
µm
R
e1
, R
e2
, R
m1
, R
m2
, P, M, l,
µ
ν
1
, ν
2
, Ε
1
, Ε
2
d
w1
, d
z1
, d
w2
, d
z2
PN-77/M-02102
Indeksy:
1
- czop,
2
- oprawa,
wym - wartość wymagana,
dop
- wartość dopuszczalna,
Parametry:
x
- współczynnik kształtu,
d
w
, d
z
- średnice wg rys. 5.14,
p
- nacisk powierzchniowy,
R
e
, R
m
- granice wytrzymałościowe,
P, M - nośność złącza,
l
- długość złącza,
µ
- współczynnik tarcia,
ε
- odkształcenie względne,
δ
ε
R
- popraw. na chropowatość,
R
z
- chropowatość,
δ
ε
t
- poprawka na temperaturę,
t
- temperatura pracy,
t
m
- temperatura montażu,
δ
ε
z
- popr. na obciąż. zewnętrz.
P
z
, M
z
- obc. zewnętrzne złącza,
δ
ε
-
,
δ
ε
+
- poprawki sumaryczne,
ε
min
,
ε
max
- wzgl. odkszt. graniczne,
w
min
, w
max
- wciski graniczne,
P
w
- siła wtłaczania złącza,
P
r
- siła rozłączania złącza,
(5.31
÷ 5.52) - numery wzorów,
Rys. 5.27. Algorytm obliczeń połączeń
wtłaczanych, walcowych
START
STOP