1
KARTEZJUSZ*
*D. Scott-Kakures, S. Castagnetto, H. Benson,
W. Taschek, P. Hurley, Wstęp do historii filozofii,
tłum. J. Ruszkowski, Wyd. Zysk i S-ka, 1999 r.
Kartezjusz (właść. Renę Descartes, 1596-1650) jest
uwaŜany za ojca filozofii nowoŜytnej. Urodził się w La Haye we
Francji, edukację rozpoczął w kultywującym tradycje scholastyczne
kolegium jezuickim w La Fleche. Później studiował prawo na
uniwersytecie w Poitiers. Stamtąd wyjechał do Holandii, gdzie w
1618 roku wstąpił do wojska. W roku następnym znalazł się w
Niemczech. To tam pewnego zimowego dnia, w ciepłej izbie, stworzył
nową teorię poznania. Zadanie wypracowania nowych podstaw nauki
zostało objawione Kartezjuszowi we śnie. W 1828 roku Kartezjusz
wrócił do Francji, skąd jednak wkrótce ponownie wyjechał do
Holandii, gdzie mieszkał do roku 1649, kiedy to na zaproszenie
królowej Krystyny udał się do Sztokholmu. Tam zmarł w roku
1650.
Podobnie jak większość filozofów ery nowoŜytnej
Kartezjusz miał rozległe zainteresowania wykraczające poza
tradycyjnie rozumianą filozofię. Zajmował się m.in. fizyką, fizjologią
i matematyką (stworzył geometrię analityczną, a kartezjański system
współrzędnych został tak nazwany od jego nazwiska). Jego
głównymi dziełami są: Prawidła kierowania umysłem (1628),
Le Monde (1629), Rozprawa o metodzie (1637), La
Dioptriąue (1637), Les Meteores (1637), La Geometrie
(1637), Medytacje o pierwszej filozofii (1641), Zasady
filozofii (1644) oraz Namiętności duszy (1649).
Marzeniem Kartezjusza było stworzenie podstaw
zdobywania niezawodnej wiedzy o świecie oraz uzyskanie takiej
wiedzy za pomocą opracowanej przez siebie metody. Próbując
zrealizować to marzenie, wydatnie przyczynił się do rozwoju nauki.
Kartezjusz sądził, Ŝe jeśli będziemy uŜywać swoich umysłów zgodnie
z jego metodą, to będziemy w stanie osiągnąć niezawodne poznanie
prawdy. UwaŜał, Ŝe wszystkie aspekty natury moŜna badać w ten
sam sposób i Ŝe ostatecznie moŜemy mieć przynajmniej nadzieję na
uzyskanie jednolitego poglądu na świat. Tak więc w swoich dziełach
Kartezjusz przedstawia zarówno szczegółowy opis swojej metody
zdobywania wiedzy, jak i własne, oryginalne teorie naukowe.
METODA KARTEZJUSZA
Znaczenie i oryginalność myśli Kartezjusza polega
się m.in. na tym, iŜ pierwszeństwo w swoim systemie
przyznaje on epistemologii (teorii wiedzy), oraz na
wypracowaniu metody zdobywania wiedzy. Kartezjusz
sceptycznie odnosił się do tzw. wiedzy, którą wpojono mu
w szkole. Nurtowało go pytanie: W jaki sposób moŜna
odróŜnić sądy prawdziwe od sądów fałszywych? I w jaki
sposób moŜna oczyścić umysł z wpojonych mu
fałszywych sądów, pozostawiając jednak te prawdziwe?
Odpowiedzi na te pytania zawarł w Rozprawie o metodzie
oraz w Pierwszej medytacji. W Rozprawie o metodzie Kartezjusz
powiada, Ŝe zawsze miał „największe upodobanie do nauk
matematycznych na skutek pewności i oczywistości ich
racji" i dlatego dziwił się, „iŜ mimo ich podstaw tak
niezachwianych i mocnych nie zbudowano na nich nic
bardziej doniosłego".
Wiedza wymaga pewności. Kartezjusz twierdził,
Ŝe prawdziwa wiedza musi być absolutnie niezawodna,
pewna (pewność tę rozumiał na sposób matematyczny).
Aby zdobyć taką pewność, potrzebujemy po pierwsze,
solidnych podstaw, po drugie, metody budowania wiedzy
na tych podstawach. W swoim najwaŜniejszym dziele,
Medytacjach o pierwszej filozofii, Kartezjusz wyjaśnia, w jaki
sposób przestrzeganie jego metody moŜe pomóc w
zdobyciu niezawodnej wiedzy. Spróbujemy odtworzyć tok
jego
rozumowania,
które
doprowadza
go
do
sformułowania głównych zasad metafizycznych, takich jak
ta, Ŝe Bóg istnieje, Ŝe istnieje świat materialny itd.
PODSTA WY WIEDZY
Podstawy wiedzy Kartezjusz opisuje w Pierwszej
medytacji. Punktem wyjścia swoich rozwaŜań czyni zbiór
poglądów, o których sądzi, Ŝe są w znacznej części
fałszywe. Zastanawia się, czy powinien zbadać kaŜdy z
tych poglądów, odrzucając wszystkie, które okaŜą się
fałszywe lub co najmniej niepewne, a zachowując tylko te,
które okaŜą się niezawodnie prawdziwe. Rozpatrzenie
wszystkich poglądów wyznawanych przez jednostkę,
byłoby jednak zadaniem niewykonalnym. Stąd teŜ
Kartezjusz uznaje, Ŝe wystarczy, iŜ znajdzie „racje
wątpienia" w niektóre podstawowe „prawdy". Jeśli te
okaŜą się wątpliwe, wówczas upadną takŜe wszystkie
twierdzenia, które są na nich oparte.
Racje wątpienia. Tak więc Kartezjusz bada swoje
podstawowe przekonania, szukając powodów, dla których
mógłby je uznać za fałszywe. Inaczej mówiąc, szuka racji
do wątpienia w kaŜde z tych przekonań, czyli innego
wyjaśnienia, zgodnie z którym owo przekonanie mogłoby
być fałszywe. NaleŜy jednak pamiętać, Ŝe Kartezjusz
odrzuca nie tylko przekonania, które są fałszywe, ale takŜe
te, które są niepewne, czyli wątpliwe. MoŜna bowiem
wierzyć w pewne prawdziwe poglądy, nie mając pewności,
Ŝe są prawdziwe. JednakŜe, jeśli nie ma pewności, Ŝe dany
pogląd jest prawdziwy, to nie moŜna go zaakceptować. Jak
pisze Kartezjusz, „juŜ sam rozum radzi, by nie mniej
ostroŜnie powstrzymać się od uznania tych rzeczy, które są
niezupełnie pewne i niewątpliwe, jak od oczywiście
fałszywych". W Medytacjach o pierwszej filozofii Kartezjusz
szczegółowo wyjaśnia, na czym polega ów proces
wątpienia, czy teŜ powstrzymywania się od sądów, oraz w
jaki sposób na nowo odkrytych, trwałych podstawach
moŜna odbudować gmach wiedzy.
Niepewność
postrzegania
zmysłowego.
Kartezjusz
zaczyna
od
poszukiwania
racji
do
zakwestionowania przekonań, które on sam, podobnie jak
większość ludzi, akceptuje najchętniej, to jest przekonań
opartych na postrzeganiu zmysłowym. KaŜdy z nas
hołduje wielu takim przekonaniom; uwaŜamy je za tak
pewne, Ŝe nie przychodzi nam nawet do głowy, aby je
zakwestionować. Na przykład jesteśmy przekonani, Ŝe na
biurku przed nami leŜy ksiąŜka, Ŝe oddychamy, Ŝe
nasze nogi opierają się o podłogę itd. W gruncie rzeczy
wszystkie nasze przekonania związane z otaczającym nas
światem wynikają ze spostrzeŜeń zmysłowych.
2
Czy jednak moŜemy być pewni, Ŝe sądy te są
prawdziwe? Jednym ze sposobów, aby to stwierdzić, jest
sprawdzenie, czy istnieją racje wątpienia, alternatywne
wyjaśnienie doświadczeń, które są źródłem tych sądów.
Czy moŜliwe, Ŝe na biurku przed nami nie leŜy Ŝadna
ksiąŜka? Czy moŜliwe, Ŝe nasze oczy płatają nam figla?
Kartezjusz przyznaje, Ŝe zmysły niejednokrotnie nas
„zwodzą". Na przykład ten sam przedmiot inaczej wygląda
z daleka, a inaczej z bliska. Z reguły jednak uwaŜamy
zmysły za dość wiarygodne źródło informacji o
otaczającym nas świecie.
Brak wyraźnej granicy między jawą a snem.
Według Kartezjusza jednakŜe istnieje jeszcze inna racja do
wątpienia w nasze sądy dotyczące świata. OtóŜ moŜliwe, Ŝe
śnimy. Kartezjusz stwierdza, Ŝe czasem, gdy śpimy, wydaje
się nam, Ŝe nie śpimy. Na przykład teraz teŜ jesteśmy
przekonani, Ŝe nie śpimy. Ale czy moŜemy to udowodnić?
Skąd moŜemy wiedzieć, Ŝe nie jest to jeden z tych
wypadków, kiedy uwaŜamy, Ŝe nie śpimy, a w
rzeczywistości jesteśmy pogrąŜeni w głębokim śnie.
Kartezjusz sądzi, Ŝe nie istnieją niezbite dowody
pozwalające odróŜnić sen od jawy — Ŝe nie ma wyraźnej
granicy między snem a jawą. Tak więc istnieje inne
wyjaśnienie, racja do wątpienia w rzeczy, których
doświadczamy. Jesteśmy przekonani, Ŝe na biurku przed
nami leŜy ksiąŜka, poniewaŜ wydaje się nam, Ŝe na biurku
widzimy ksiąŜkę. MoŜliwe jednak, Ŝe mamy takie wraŜenie
nie dlatego, iŜ naprawdę widzimy ksiąŜkę leŜącą na biurku,
lecz jedynie dlatego, Ŝe śnimy, iŜ na biurku leŜy ksiąŜka. Jak
rozstrzygnąć, która z tych dwóch moŜliwości jest
prawdziwa? Kartezjusz utrzymuje, Ŝe w obrębie naszego
doświadczenia nie ma nic, co by nam pomogło podjąć taką
decyzję. A zatem do czasu, kiedy znajdziemy sposób, aby
zdobyć pewność, Ŝe na biurku leŜy ksiąŜka, musimy
odrzucić przekonanie, Ŝe na biurku leŜy jakaś ksiąŜka.
Podobnie musimy odrzucić wszystkie sądy oparte na
wraŜeniach zmysłowych, aŜ nie upewnimy się, Ŝe są one
prawdziwe. Do tych sądów zaliczają się nie tylko sądy o
jakichś konkretnych przedmiotach, ale takŜe sądy bardziej
ogólne, w tym twierdzenia naukowe czy na przykład
powszechne przekonanie, Ŝe świat w ogóle istnieje!
Niepewność
sądów
apriorycznych.
Sądy
powyŜej
analizowane
czasem
zwane
są
sądami
aposteriorycznymi, a więc sądami przyjmowanymi a
posteriori, w następstwie doświadczenia. KaŜdy z nas
jednakŜe hołduje takŜe wielu przekonaniom, które są
niezaleŜne od naszego doświadczenia. Takie przekonania
są zwane sądami apriorycznymi, a więc sądami
przyjmowanymi
a
priori,
przed
jakimkolwiek
doświadczeniem. Ich prawdziwość moŜna określić
niezaleŜnie
od
doświadczenia.
Przykładem
sądów
apriorycznych mogą być twierdzenia matematyczne i
definicje. Prawdziwość twierdzenia, Ŝe „dwa dodać trzy
równa się pięć", moŜemy stwierdzić, nie przeprowadzając
Ŝadnego eksperymentu. Aby przekonać się, Ŝe dwa dodać
trzy rzeczywiście równa się pięć, wystarczy umieć dodawać
oraz znać pojęcie „dwa". Podobnie jest z twierdzeniem, Ŝe
„kwadrat ma cztery boki": aby przekonać się, Ŝe jest ono
prawdziwe, wystarczy znać definicję kwadratu. Nie ma
potrzeby doświadczalnego badania kwadratów, nie ma teŜ
znaczenia, czy w danym momencie śpimy, czy teŜ nie.
Według Kartezjusza sądy aprioryczne są sądami, które
nabywamy przed doświadczeniem nie tylko w sensie
logicznym, ale i czasowym: twierdzi on, Ŝe ich źródłem są
„idee wrodzone" (zob. niŜej).
Duch zwodziciel. Czy jednak moŜemy być
pewni, Ŝe takie sądy są prawdziwe, Ŝe na przykład dwa
dodać trzy równa się pięć? Inaczej mówiąc, czy nie istnieje
alternatywne wyjaśnienie faktu, Ŝe akceptujemy akurat ten
sąd, a nie inny, który jest prawdziwy? Kartezjusz uwaŜa, Ŝe
takie alternatywne wyjaśnienie jest moŜliwe. Proponuje
nam wyobraŜenie sobie, Ŝe istnieje potęŜny, złośliwy duch,
który sprawia, iŜ zawsze, gdy myślimy, Ŝe „dwa dodać trzy
równa się pięć" — mylimy się. CzyŜ moŜemy być całkiem
pewni, Ŝe taki duch zwodziciel nie istnieje? MoŜemy
równieŜ sobie wyobrazić, Ŝe z naszymi mózgami jest coś
nie w porządku i Ŝe zawsze, gdy formułujemy fałszywy sąd
w rodzaju „dwa dodać trzy równa się cztery", odczuwamy
pewność, Ŝe jest on prawdziwy, a zawsze, gdy
formułujemy prawdziwy sąd w rodzaju „dwa dodać trzy
równa się pięć", odczuwamy pewność, Ŝe jest on fałszywy.
CzyŜ moŜemy mieć pewność, Ŝe tak nie jest? Czy moŜemy
mieć pewność, Ŝe duch zwodziciel nie pomieszał nam w
głowach, tak Ŝe stale się mylimy?
Kartezjusz
stwierdza,
Ŝe
skoro
znalazł
alternatywne wyjaśnienie faktu, iŜ akceptuje właśnie te, a
nie inne sądy — wyjaśnienie, którego nie potrafi w Ŝaden
sposób wykluczyć — wobec tego nie moŜe być pewny
nawet swych z pozoru najbardziej pewnych sądów (z
twierdzeniami matematycznymi włącznie).
Warto zwrócić uwagę, Ŝe kartezjańska racja do
wątpienia w sądy aprioryczne, a mianowicie duch
zwodziciel, jest wystarczająca do podania w wątpliwość
wszystkich jego sądów. DlaczegóŜ więc Kartezjusz nie
uczynił tej racji wątpienia punktem wyjścia swoich
rozwaŜań? Odpowiedź jest prosta: otóŜ Kartezjusz
podejrzewa, Ŝe w rzeczywistości niektóre z odrzuconych
sądów są prawdziwe, podczas gdy inne są fałszywe.
Kartezjusz sądzi, Ŝe nawet jeśli nie istnieje złośliwy duch
zwodziciel — potrafi zresztą dowieść, Ŝe taki duch nie
istnieje — to wciąŜ jednak istnieją wystarczające racje do
wątpienia w niektóre nasze przekonania, na przykład te
oparte na wraŜeniach zmysłowych. Stąd teŜ waŜne jest, aby
mieć w świadomości wszystkie racje do wątpienia w
dowolny zbiór sądów.
PUNKT WYJŚCIA:
COGITO
Tak więc rozpoczynając Drugą medytację, Kartezjusz
znajduje się w dość kłopotliwym połoŜeniu. Jak się wydaje,
nie moŜe on być pewny Ŝadnego ze swych sądów,
skutkiem tego wszystkie je odrzuca. Nie moŜe juŜ dłuŜej
zakładać, Ŝe świat istnieje, ani Ŝe dwa dodać trzy równa się
pięć. (Rzecz jasna, nie moŜe teŜ sądzić, iŜ świat nie istnieje,
ani Ŝe dwa dodać trzy nie równa się pięć — musi po prostu
powstrzymać się od wszelkich sądów). Zastanawia się
3
zatem, czy nie istnieje choćby jedna taka rzecz, o której nie
ma powodu wątpić, to znaczy taka, dla której nie istnieje
alternatywne wyjaśnienie.
ROZUMOWANIE KARTEZJUSZA
Kartezjusz sądzi, Ŝe jest coś takiego, czego moŜe
być absolutnie pewny, a mianowicie to, Ŝe istnieje. Nawet
bowiem jeśli istnieje złośliwy duch zwodziciel, najpowaŜ-
niejsza racja wątpienia, którą odkrywa Kartezjusz, duch ten
nie moŜe być alternatywnym wyjaśnieniem przekonania
Kartezjusza, Ŝe on (Kartezjusz) istnieje. Kartezjusz jest
pewny, Ŝe istnieje, poniewaŜ myśli, myśli zaś niezaleŜnie od
tego, czy złośliwy duch zwodziciel wprowadza go w błąd,
czy teŜ nie. śeby myśleć, musi istnieć. Kartezjusz nie moŜe
więc wątpić w swoje istnienie, poniewaŜ nawet jeśli wątpi,
to myśli, a skoro myśli, to istnieje. Cogito, ergo sum. Istnienie
Kartezjusza jest warunkiem koniecznym jego wątpienia;
nie ma Ŝadnego alternatywnego wyjaśnienia, Ŝadnych racji
do wątpienia, Ŝe Kartezjusz istnieje. Słowem, ma on
absolutną pewność, Ŝe istnieje. Takie rozumowanie czasem
określa się jako cogito.
CZEGO DOWIÓDŁ KARTEZJUSZ
Kartezjusz uwaŜa, Ŝe odkrywając cogito, znalazł
niezawodną podstawę pewności stanowiącą punkt wyjścia
budowania nowego systemu wiedzy. Wszelako owa pod-
stawa wydaje się dość mizerna. Kartezjusz dowodzi
jedynie, iŜ myśląc, wie, Ŝe istnieje. Powstaje pytanie: Co się
z nim dzieje, kiedy nie myśli? Czy swobodnie przekracza
granicę między istnieniem i nieistnieniem, istniejąc jedynie
wówczas, gdy myśli? Czy aby wiedzieć, Ŝe istnieje, musi
pomyśleć: „Ja, Kartezjusz, istnieję", czy teŜ moŜe polegać
na swojej pamięci? MoŜna posunąć się jeszcze dalej,
pytając, czy Kartezjusz ma prawo ufać swoim władzom
umysłowym, swojemu rozumowi. Wydaje się teŜ
oczywiste, Ŝe skoro ów złośliwy duch moŜe zwieść
Kartezjusza, przekonując go, Ŝe dwa dodać trzy równa się
pięć (podczas gdy w rzeczywistości jest inaczej), to równieŜ
cały proces rozumowania moŜe być jedynie złośliwym
figlem zwodziciela.
Naturalnie,
gdyby
Kartezjusz
powaŜnie
potraktował te wszystkie zastrzeŜenia, do niczego by nie
doszedł. Tym, co chce osiągnąć, jest bowiem wykazanie, Ŝe
właściwe posługiwanie się rozumem moŜe doprowadzić
do zdobycia wiedzy; nie podaje w wątpliwość samego
procesu rozumowania, chociaŜ, jak się wydaje, nie
przedstawia on Ŝadnego argumentu uchylającego taką
wątpliwość. Chcąc jednak zrozumieć dzieło Kartezjusza,
musimy przyjąć, iŜ ma on pełne zaufanie do rozumu,
pamięci, języka i innych narzędzi potrzebnych do realizacji
jego przedsięwzięcia.
KRYTYKA COGITO
Cogito Kartezjusza jest przedmiotem licznych
kontrowersji. Czy odkrycie to rzeczywiście czegoś
dowodzi? Według jednego z poglądów nie jest to Ŝaden
argument. Gdyby był to argument, jego przesłanką byłoby
stwierdzenie: „Ja myślę", i z tej to jedynie przesłanki
wynikałby wniosek: „Ja istnieję". Wszelako takie
rozumowanie wymagałoby jeszcze jednej przesłanki, a
mianowicie takiej, iŜ „rzeczy myślące istnieją". Kartezjusz
zaś nie moŜe być pewny, Ŝe rzeczy myślące istnieją, gdyŜ
wątpi we wszystko. Ponadto, jak wskazują niektórzy
filozofowie, nawet gdyby mógł on polegać na tej drugiej
przesłance, takŜe wówczas niczego by nie udowodnił.
Przypuśćmy bowiem, Ŝe natykamy się na ten argument w
jakiejś ksiąŜce. Czy w czasie lektury uwierzymy, Ŝe ów ktoś,
o kim mowa w argumencie Kartezjusza, rzeczywiście
istnieje?
Jaakko Hintikka zaproponował interpretację cogito,
która omija ten problem. Sugeruje on, Ŝe cogito naleŜy
rozumieć niejako argument per se, lecz jako „wykonanie"
(performance). Przy takim załoŜeniu Kartezjusz dowodzi, Ŝe
zawsze gdy „wykonuje" myśl: „Ja myślę", wie takŜe, Ŝe
istnieje, gdyŜ „wykonanie" myśli: „Ja nie istnieję"
świadczyłoby, iŜ nie jest on w pełni władz umysłowych.
Tak więc według Hintikki cogito zachowuje waŜność
niejako abstrakcyjny argument, lecz jako wyraŜenie
(wykonanie) dowodzące, Ŝe jego wykonawca musi istnieć.
Inne
ciekawe
rozwiązanie
tego
problemu
przedstawił Bertrand Russell. Stwierdził on, Ŝe być moŜe
pierwszą przesłankę Kartezjusza powinniśmy rozumieć
niejako „Ja myślę", lecz jako „Trwa proces myślenia". Bo
teŜ czymŜe jest owo „ja", które myśli? Czy Kartezjusz
moŜe mieć o nim jakąś pewną wiedzę? Czy teŜ ma on
wiedzę wyłącznie o myślach?
MODEL WIEDZY
ChociaŜ cogito, jak się wydaje, nie dowodzi zbyt
wiele, w Drugiej medytacji Kartezjusz wskazuje na
konsekwencje takiego rozumowania. Na razie wie tylko, Ŝe
jego dawne sądy o sobie samym były błędne, a
przynajmniej nie opierały się na rozumie. Kiedyś sądził, Ŝe
ma ciało oraz duszę, którą wyobraŜał sobie na
podobieństwo wiatru, czy teŜ płomienia przenikającego
ciało. Obecnie wie, Ŝe ma racje do wątpienia w te
przekonania.
ZASADNICZA WŁAŚCIWOŚĆ: MYŚLENIE
Obecnie, uŜywając rozumu, Kartezjusz juŜ wie, Ŝe
jest „rzeczą myślącą", czyli rzeczą, która „wątpi, pojmuje,
twierdzi, przeczy, chce, nie chce, a takŜe wyobraŜa sobie i
czuje". Stwierdza teŜ, Ŝe — oprócz myślenia — nie potrafi
wskazać Ŝadnej innej własności, bez której nie mógłby
istnieć. Stąd wyprowadza wniosek, Ŝe myślenie jest istotą
jego bytu.
„ŚWIATŁO PRZYRODZONE ROZUMU”
Odkrywając cogito, Kartezjusz odkrył niezawodną
podstawę pewności. Pewność cogito traktuje zatem jako
kryterium prawdziwości. Tak więc kolejny wniosek, jaki
wyprowadza z cogito, jest taki, iŜ wszystko, co jest równie
pewne jak cogito, musi być takŜe prawdziwe. Władzę
umysłową, dzięki której poznaje te prawdy, nazywa „świat-
łem przyrodzonym rozumu".
PRZYKŁAD WOSKU
Chcąc pokazać, w jaki sposób rozumowanie o
sobie samym moŜe słuŜyć jako model zdobywania innych
rodzajów wiedzy, Kartezjusz sięga po dość zaskakujący
przykład. Proponuje, abyśmy sobie wyobrazili kulę wosku i
4
zmiany, którym ona ulega. Rzecz jasna, na tym etapie
Kartezjusz nie wie, czy oprócz niego w ogóle jeszcze coś
istnieje. Jego celem jednak nie jest wykazanie, Ŝe wosk
istnieje, lecz wykazanie, jaką pewną wiedzę mielibyśmy na
jego temat, gdyby istniał. Na przykładzie wosku Kartezjusz
opisuje zachowywanie się przedmiotów materialnych.
Dotąd sądził, Ŝe jego wiedza o przedmiotach materialnych
jest nawet bardziej pewna niŜ jego wiedza o samym sobie.
Badając wosk, stwierdza jednak, Ŝe trudniej poznać
przedmiot materialny niŜ własny umysł. Ponadto dochodzi
do przekonania, Ŝe jego własne przedkrytyczne sądy o
naturze przedmiotów materialnych nie są właściwie
uzasadnione, i Ŝe warunkiem zdobycia absolutnie pewnej
wiedzy naukowej jest pozbycie się wszystkich takich
nieuzasadnionych sądów.
Kartezjusz proponuje nam przeprowadzenie
myślowego eksperymentu. Wyobraźmy sobie, jak wygląda
wosk w chwili, kiedy wyjmujemy go z ula. Ma on określony
kolor, rozmiary, kształt, strukturę, zapach — słowem,
wszystkie te własności, które wyróŜniają go jako wosk.
Następnie wyobraźmy sobie, co się dzieje z takim
kawałkiem wosku, kiedy umieścimy go blisko płomienia.
Wosk topi się, a skutkiem tego traci kolor, rozmiary,
kształt, strukturę i zapach, które dotąd posiadał.
Niewątpliwie, powiada Kartezjusz, wciąŜ jest to wosk;
róŜnica polega na tym, Ŝe inaczej jawi się on naszym
zmysłom. Skoro jednak własności dostępne zmysłom
zmieniły się, to nie mogą być one tym, co wiemy, kiedy
posiadamy wiedzę o wosku czy jakimś innym przedmiocie
materialnym. Wiedza bowiem wymaga pewności, a wiedza
pewna jest niezmienna (np. wiedza matematyczna).
PRAWDZIWE WŁASNOŚCI PRZEDMIO-
TÓW MATERIALNYCH.
Jak zatem moŜemy zdobyć wiedzę o przedmiotach
materialnych? Nie powinniśmy szukać własności, które
poznajemy za pomocą zmysłów, poniewaŜ wraŜenia
zmysłowe są zmienne i niepewne; musimy szukać
własności niezmiennych, które moŜemy odkryć za pomocą
rozumu. Kartezjusz stwierdza, Ŝe chociaŜ wosk uległ
zmianie, to jednak część swoich własności zachował. Są to
bardzo ogólne własności, takie jak rozciągłość, giętkość,
ruchomość. ChociaŜ wosk zmienił kształt i rozmiary,
wciąŜ ma jakiś kształt i wielkość, a więc jest rozciągły.
Podobnie, niezaleŜnie od stanu, w jakim się znajduje, wosk
jest giętki; moŜe równieŜ zmienić swoje połoŜenie, a zatem
jest ruchomy.
WŁASNOŚCI WOSKU SĄ POZNAWANE
ZA POMOCĄ ROZUMU
Kartezjusz uwaŜa, Ŝe te bardzo ogólne własności
poznajemy za pomocą rozumu, poniewaŜ nie istnieje
moŜliwość poznania rozciągłości w ogóle, giętkości w
ogóle czy ruchomości w ogóle — wyłącznie za pomocą
zmysłów. Dzięki zmysłom poznajemy jedynie konkretne
przykłady rozciągłości; nawet gdybyśmy mieli do
dyspozycji tysiąc takich przykładów, to same zmysły nie
dałyby nam pojęcia o tym, czym jest rozciągłość w ogóle
— własność wspólna wszystkim konkretnym przykładom
rozciągłości. Tak więc Kartezjusz uznaje, Ŝe podobnie jak
wiedzę o sobie samym jako rzeczy myślącej takŜe wiedzę o
prawdziwej naturze przedmiotów materialnych moŜe on
zdobyć wyłącznie za pomocą rozumu.
Wprowadzone przez Kartezjusza rozróŜnienie
między
prawdziwymi
własnościami
przedmiotów
materialnych (rozciągłość, giętkość, ruchomość) a tymi
własnościami, które jawią się naszym zmysłom w sposób
zmienny (kolor, smak, zapach, struktura itd.) odpowiada
rozróŜnieniu własności pierwotnych i wtórnych. (Szerzej
omówimy to zagadnienie w rozdziale 13 poświęconym
myśli filozoficznej Johna Locke'a).
PROBLEM Z PRZYKŁADEM WOSKU
Nietrudno dostrzec słaby punkt w rozumowaniu
Kartezjusza. UwaŜa on, Ŝe te własności wosku, które są
niezmienne, są jego własnościami prawdziwymi, czy teŜ
istotnymi, a zatem tymi, których dotyczy prawdziwa
wiedza; tymi, bez których wosk nie byłby woskiem. Czy
nie moŜna zatem powiedzieć, Ŝe ogólna własność
posiadania koloru jest własnością istotną przedmiotów
materialnych? Wydaje się, Ŝe jest to uprawniony wniosek z
rozumowania Kartezjusza. Podobnie, nawet jeŜeli
zgodzimy się z Kartezjuszem, Ŝe rozciągłość poznajemy za
pomocą rozumu, poniewaŜ to rozum odkrywa to, co jest
stałe wśród zmiennych własności przedmiotów, to niejako
zakładamy uprzednią obserwację rozciągłości za pomocą
zmysłów. Kartezjusz jednak twierdzi inaczej. Traktuje
rozciągłość, w przeciwieństwie do koloru, smaku czy
zapachu jako ideę wrodzoną — pojęcie, które jest obecne
w umyśle człowieka w momencie jego narodzin.
WNIOSKI Z PRZYKŁADU WOSKU
Z przykładu wosku Kartezjusz wysnuwa wiele
wniosków. NaleŜy pamiętać, Ŝe nie zakłada on, ani nawet
nie próbuje dowieść, iŜ wosk istnieje. Wskazuje jedynie, w
jaki sposób zdobywalibyśmy wiedzę o przedmiotach
materialnych, gdyby takie istniały. Stara się stworzyć
podstawy nauki, aby pokazać, czym jest prawdziwa wiedza
naukowa o przedmiotach materialnych.
Cechą istotną przedmiotów materialnych jest
rozciągłość. Jednym z waŜnych wniosków płynących z
przykładu wosku jest to, Ŝe przedmiotów materialnych nie
poznajemy za pomocą zmysłów. Poznajemy je za pomocą
rozumu. Odkrycie to stoi w sprzeczności z wcześniejszą
tezą Kartezjusza, iŜ wszystkie nasze sądy o przedmiotach
materialnych wynikają z postrzeŜeń zmysłowych. Przykład
wosku pokazuje jednak, iŜ wraŜenia zmysłowe są zmienne
i niepewne, a zatem nie mogą być źródłem wiedzy.
Jedynym pewnym elementem wiedzy Kartezjusza na temat
wosku jest to, Ŝe wosk jest rozciągły. Stąd wniosek, Ŝe
rozciągłość jest istotą wosku i przedmiotów materialnych
w ogólności, podobnie jak myślenie jest istotą Kartezjusza.
Przedmioty
materialne
są
substancjami.
RównieŜ przekonanie Kartezjusza, Ŝe istnieje taka „rzecz",
która w toku zmiany sama pozostaje nie zmieniona, nie jest
przekonaniem wynikającym z wraŜeń zmysłowych,
poniewaŜ wraŜenia zmysłowe nieustannie się zmieniają.
Dlatego Kartezjusz sądzi, Ŝe jego wiedza o tej niezmiennej
5
rzeczy — substancji — mającej własności, które moŜna
zaobserwować za pomocą zmysłów, moŜe mieć swoje
źródło wyłącznie w rozumie.
Prawdziwa wiedza opiera się na ideach
wrodzonych. Kartezjusz uwaŜa pojęcia rozciągłości i
substancji za idee wrodzone w tym znaczeniu, Ŝe są one
obecne w umyśle juŜ w momencie narodzin i nie są
rezultatem doświadczenia. (Według Kartezjusza wszystkie
pojęcia, którymi posługujemy się w fizyce i matematyce:
liczba, substancja, punkt, rozciągłość itd., są obecne w
umyśle od urodzenia i są rozwijane za pomocą rozumu).
Idee jasne i wyraźne. Nowo odkrytą wiedzę o
wosku, czyli o przedmiotach materialnych Kartezjusz
określa jako wiedzę „jasną i wyraźną". Swoje wcześniejsze
sądy uwaŜa dla odmiany za niejasne. Na kryterium jasności
i wyraźności Kartezjusz powołuje się w Medytacjach o
pierwszej filozofii, gdy dowodzi prawdziwości twierdzeń
mających tworzyć podstawy nauki. Problem z sądami,
które nie są jasne i wyraźne, polega na tym, Ŝe po prostu
nie wiadomo, czy są one prawdziwe czy fałszywe.
Natomiast sądy jasne i wyraźne muszą być prawdziwe.
ZałóŜmy na przykład, Ŝe istnieją kwadratowe koła.
Kartezjusz powiedziałby, Ŝe nie jest to twierdzenie jasne i
wyraźne, gdyŜ kaŜdy, kto wie, czym jest koło i czym jest
kwadrat, wie takŜe, iŜ nie ma czegoś takiego jak
kwadratowe koło. Kartezjusz twierdzi, Ŝe jego dawne
przekonania na temat wosku były właśnie tego rodzaju.
Najpierw sądził, Ŝe wosk jest biały, kruchy itd., później
jednak zobaczył, jak traci on kolor, kształt i kruchość. Jego
początkowe sądy nie były więc jasne i wyraźne.
Kwestię jasności i wyraźności sądów moŜna teŜ
przedstawić w następujący sposób. Jeśli dana idea jest jasna
i wyraźna, to jej zaprzeczenie powinno zawierać
sprzeczność. Tak na przykład oznajmienie Kartezjusza: „Ja
nie istnieję" zawiera sprzeczność, a zatem twierdzenie: „Ja
istnieję" jest jasno i wyraźnie prawdziwe. Podobnie stwier-
dzenie: „Przedmioty materialne nie są rozciągłe" zawiera
sprzeczność, gdyŜ nie potrafi on sobie wyobrazić
przedmiotu materialnego, który jest nie rozciągły. Potrafi
natomiast wyobrazić sobie przedmiot materialny, który nie
ma koloru, kruchości itd. Stąd teŜ jego dawne sądy, Ŝe
przedmioty materialne mają kolor, strukturę, kruchość itd.,
nie są jasne i wyraźne. Tak więc według Kartezjusza
wraŜenia zmysłowe nigdy nie dają nam wiedzy, która jest
jasna i wyraźna. Poznanie jasnych i wyraźnych idei
zawdzięczamy przyrodzonemu światłu rozumu.
Poznanie
umysłu.
Z
przykładu
wosku
Kartezjusz wyprowadza równieŜ wniosek, Ŝe swój umysł
— swój rozum — zna o wiele lepiej niŜ przedmioty
materialne. Wynika to z faktu, iŜ ma on bezpośredni
dostęp do swojego umysłu poprzez introspekcję. Nic nie
stoi między Kartezjuszem a jego umysłem; introspekcja
jest niejako „oknem na umysł". Natomiast przedmioty
materialne nie są Kartezjuszowi dostępne bezpośrednio.
Ponadto, rozumując o naturze przedmiotów materialnych,
Kartezjusz zarazem dowiaduje się czegoś o swojej własnej
naturze jako istoty rozumującej.
Przykład wosku wyznacza pewien etap w rozwoju
Kartezjańskiego dualizmu, który pełniejszą postać osiąga w
Szóstej medytacji. ChociaŜ Kartezjusz nie wie jeszcze, czy
przedmioty materialne naprawdę istnieją, to wiejuŜ, Ŝe jeśli
istnieją, to znacznie róŜnią się od tego rodzaju substancji,
którą jest on sam. Kartezjusz jest umysłem, czyli
substancją, której cechą istotną jest myślenie. Przedmioty
materialne z kolei są substancjami, których istotą jest
rozciągłość.
DOWODY NA ISTNIENIE BOGA
Odkrywając cogito, Kartezjusz ustala pierwszy
pewny fakt, a mianowicie, Ŝe istnieje i Ŝe jest rzeczą
myślącą. Cogito dostarcza teŜ kryterium wiedzy. O prawdzi-
wości przekonania Kartezjusza, Ŝe musi on istnieć,
upewnia go jasność i wyraźność tego sądu. Taka pewność
wynikająca z jasności i wyraźności jest dowodem
naprawdę; zarazem wszystko, co ma ten sam stopień
jasności i wyraźności, równieŜ musi być prawdziwe. Mimo
to Kartezjusz nie zdołał się jeszcze wydostać z
kłopotliwego połoŜenia, w jakim sam się postawił: wciąŜ
nie wolno mu zaakceptować Ŝadnego sądu, który mógłby
wyjaśnić działalnością złośliwego ducha. Tak więc
Kartezjusz musi wykazać, Ŝe nie zwodzi go Ŝaden
wszechmocny demon. Wykazuje to, dowodząc istnienia
Boga.
Kartezjusz twierdzi, Ŝe wszystko, co jest
prawdziwe,
moŜe
być
dowiedzione
apriorycznie,
rozumowo, a zatem przekonanie, Ŝe moŜna dowieść
istnienia Boga, jest całkowicie uprawnione. Co więcej,
uwaŜa on, iŜ dowiedzenie istnienia Boga przekona
wszystkich niewierzących, gdyŜ nikt racjonalnie myślący
nie odrzuci wniosku z dowodu opartego wyłącznie na
rozumowaniu.
W Medytacjach o pierwszej filozofii Kartezjusz
przedstawia dwa dowody na
istnienie Boga. śaden z nich nie jest w pełni
oryginalny. Pierwszy, z Trzeciej medytacji, jest wersją
argumentu kosmologicznego, którego odmianami są
dowody podane przez Platona, Arystotelesa i św. Tomasza
z Akwinu. Drugi, z Piątej medytacji, jest wersją argumentu
ontologicznego św. Anzelma. W obu wypadkach za punkt
wyjścia Kartezjusz obiera jasną i wyraźną ideę Boga; na tej
podstawie wnioskuje o istnieniu Boga.
ARGUMENT KOSMOLOGICZNY
Kartezjańska wersja argumentu kosmologicznego
jest bardzo zawiła i odwołuje się do scholastycznych
koncepcji przyczyny, mocy i rzeczywistości. Jest to próba
wyprowadzenia istnienia Boga z przyczynowości idei.
Kartezjusz wychodzi od rozwaŜań o rodzajach idei, które
znajduje w swoim umyśle. Jego zamiarem jest wykazanie,
Ŝe jest wśród nich pewna idea —jego idea Boga — której
przyczyną moŜe być wyłącznie Bóg. Rozpoczynając swój
dowód, Kartezjusz wie tylko, Ŝe jest rzeczą myślącą i Ŝe
wszystko, co jest równie pewne jak cogito, musi być
prawdziwe.
Jako rzecz myśląca Kartezjusz ma „idee", które są
przedmiotem myśli. Ideami są więc uczucia, wyobraŜenia,
6
pojęcia itd. Kartezjusz nie zna przyczyn tych idei. MoŜliwe,
Ŝe sam jest ich przyczyną, ale teŜ moŜliwe, Ŝe się z nimi
urodził, moŜliwe równieŜ, Ŝe przyczyną jest coś
zewnętrznego wobec niego: Bóg, duch zwodziciel, czy
nawet przedmioty materialne. Kartezjusz jednak nie wie,
które z wielu moŜliwych przyczyn jego idei są przyczynami
rzeczywistymi, a nie moŜe ufać swoim dawnym sądom. Co
więcej, na tym etapie rozumowania nie wie takŜe, czy poza
nim samym istnieje jeszcze coś, co mogłoby być przyczyną
idei.
PORZĄDKOWANIE IDEI
Chcąc ustalić przyczyny idei, Kartezjusz musi w
jakiś sposób je uporządkować. W tym celu wprowadza
pojęcia rzeczywistości obiektywnej i rzeczywistości formal-
nej. Rzeczywistość formalna jest rzeczywistością zawartą w
rzeczach i odbijającą się w rzeczywistości obiektywnej,
która z kolei zawiera się w ideach reprezentujących te
rzeczy.
Rzeczywistość formalna rzeczy. Co w tym
kontekście
oznacza
pojęcie
„rzeczywistość"?
Rzeczywistość formalna, zwana teŜ mocą, wiąŜe się ze
zdolnością do wywoływania skutków — do bycia
przyczyną. Kartezjuszowi chodzi w przybliŜeniu o to, Ŝe
pewne rzeczy mają więcej mocy, czyli więcej rzeczywistości
niŜ inne. Tak na przykład pies jest mocniejszy niŜ kamień,
a człowiek jest mocniejszy niŜ pies. Rzecz jasna, Bóg jest
mocniejszy niŜ cokolwiek innego, poniewaŜ Bóg jest
wszechmocny. Im mocniejsza, im bardziej rzeczy wista jest
dana rzecz, tym jest teŜ doskonalsza.
Rzeczami
najdoskonalszymi
są
substancje
umysłowe, gdyŜ zawierają zasadę aktywności: mogą myśleć
i wywoływać zmiany w innych rzeczach. W przeciwień-
stwie do substancji umysłowych przedmioty materialne są
z natury bezwładne — coś musi je poruszyć, gdyŜ nie
mogą one działać same z siebie. Tak więc wszystkie rzeczy
moŜna uporządkować według posiadanego przez nie
stopnia rzeczywistości formalnej.
Rzeczywistość obiektywna. Porządkując swoje
idee, Kartezjusz odwołuje się takŜe do innego rodzaju
rzeczywistości — do rzeczywistości obiektywnej, która
charakteryzuje idee. Rzeczywistość obiektywna idei jest
rzeczywistością posiadaną przez ideę ze względu na to, co
reprezentuje, a zatem ze względu na jej przedmiot. Wynika
stąd, Ŝe rzeczywistość obiektywna idei odpowiada
rzeczywistości formalnej przedmiotu, który reprezentuje.
Na przykład, skoro człowiek ma więcej rzeczywistości
formalnej niŜ kamień, to idea człowieka ma więcej
rzeczywistości obiektywnej niŜ idea kamienia.
Idea
Boga
ma
najwięcej
obiektywnej
rzeczywistości. Najbardziej rzeczywistą ideą spośród
tych, które Kartezjusz znajduje w sobie, jest oczywiście
idea Boga. PoniewaŜ idea ta reprezentuje nieskończoną
substancję, która jest nieskończenie potęŜna, dobra, mądra
itd. — czyli rzecz o nieskończonej rzeczywistości
formalnej — sama idea musi mieć nieskończoną
rzeczywistość obiektywną. Naturalnie Kartezjusz nie wie,
Ŝe Bóg naprawdę istnieje, lecz jedynie, Ŝe znajduje w sobie
ideę bytu o nieskończonej rzeczywistości formalnej. Aby
jednak dowieść, Ŝe Bóg musi istnieć, przyjmuje, iŜ
przyczyną idei o takim stopniu rzeczywistości obiektywnej
moŜe być wyłącznie Bóg.
Kartezjańskie
zasady
przyczynowości.
Kartezjusz odwołuje się do dwóch zasad przyczynowości,
które uwaŜa za jasne i wyraźne, objawione mu przez
„przyrodzone światło rozumu". Pierwsza z nich głosi, Ŝe
przyczyna
musi
mieć
przynajmniej
tyle
samo
rzeczywistości co skutek (w przeciwnym razie coś
mogłoby powstać z niczego). Druga zasada, związana z
pierwszą, głosi, iŜ przyczyna idei musi mieć przynajmniej
tyle rzeczywistości formalnej, ile sama idea —
rzeczywistości obiektywnej. Na przykład przyczyna idei
pomidora musi mieć przynajmniej tyle rzeczywistości for-
malnej, ile ma jej pomidor. (Kartezjusz zakłada teŜ, Ŝe
kaŜda jego idea ma swoją przyczynę, gdyŜ — w
przeciwnym razie — idea mogłaby powstać z niczego).
Oczywiście przyczynami idei mogą być inne idee,
co oznacza, Ŝe idee mogą się składać z innych idei. Na
przykład moŜemy mieć ideę jednoroŜca, chociaŜ nie
istnieją jednoroŜce, które byłyby przyczyną takiej idei.
Mimo to mamy ideę konia oraz ideę rogu, które łącznie
dają nam ideę jednoroŜca. Nadal jednak przyczyną idei
konia pozostaje koń, a przyczyną idei rogu — róg. Tak
więc, stwierdza Kartezjusz, nawet jeŜeli idea tworzy inną
ideę, to musi istnieć coś, co jest przyczyną tych pierwszych
idei, z których wszystkie inne są złoŜone.
Czy przyczyną tą nie moŜe być sam Kartezjusz?
Kartezjusz przyznaje, Ŝe ma w sobie dostatecznie duŜo
rzeczywistości formalnej, aby być przyczyną wielu swoich
idei. Twierdzi, Ŝe kontemplując samego siebie, moŜe
poznać ideę substancji, poniewaŜ jest on substancją
umysłową. Zarazem wiele spośród jego idei jest niejasnych
i niewyraźnych. Na przykład nie jest pewny, czy jego idea
zimna jest po prostu ideą braku ciepła, czy teŜ, na odwrót,
jego idea ciepła jest ideą braku zimna; nie moŜe więc być
pewny, która z nich ma więcej rzeczywistości obiektywnej.
PoniewaŜ idee te są niejasne, Kartezjusz przyjmuje, Ŝe to
on sam mógł je stworzyć. Wynika stąd, Ŝe mógł równieŜ
stworzyć swoje idee nieskończonych atrybutów Boga, gdyŜ
jego (Kartezjusza) idea nieskończoności moŜe być po
prostu zaprzeczeniem jego idei skończoności.
Przyczyną idei Boga moŜe być tylko Bóg.
Kartezjusz jednak odrzuca moŜliwość, iŜ to on jest
przyczyną idei Boga. Swoją ideę Boga uwaŜa za jasną i
wyraźną, a zatem nie moŜe się mylić, sądząc, iŜ ma ona
nieskończoną rzeczywistość obiektywną. Kartezjusz
natomiast jako byt skończony nie ma w sobie dostatecznie
duŜo rzeczywistości formalnej, aby być przyczyną takiej
idei. Jedyną rzeczą o nieskończonej rzeczywistości
formalnej jest Bóg. Stąd wniosek, Ŝe Bóg musi istnieć.
Kartezjusz rozwaŜa równieŜ moŜliwość, Ŝe jego
idea Boga ma kilka przyczyn. Zgodnie z jego ideą Boga
Bóg
jest
nieskończoną
substancją,
która
jest
wszechwiedząca, wszechmocna, wiekuista, niezmienna i
która jest stwórcą wszystkich rzeczy. MoŜna jednak sobie
7
wyobrazić, Ŝe istnieje kilka bóstw, z których kaŜde ma
jedną lub więcej z tych własności. Wówczas idea Boga
byłaby po prostu połączeniem idei, których przyczynami
są te bóstwa. Na przykład jedno z bóstw mogłoby być
wszechwiedzące, inne wszechmocne, jeszcze inne byłoby
stwórcą wszystkich rzeczy itd. Kartezjusz dowodzi jednak,
Ŝe jego idea jest ideą doskonałego Boga, wskazując, iŜ Bóg
jest substancją prostą i jednostkową, i Ŝe Boskie własności
są nierozłączne. A zatem przyczyną idei Boga, którą
znajduje w sobie Kartezjusz, moŜe być tylko pojedyncze
bóstwo.
ISTNIENIE BOGA TŁUMACZY ISTNIE-
NIE KARTEZJUSZA
Dowiódłszy istnienia Boga, Kartezjusz moŜe
wyjaśnić własne istnienie. Jest to moŜliwe, poniewaŜ teraz
pojmuje Boga jako źródło swojego istnienia, jako tego, kto
go stworzył i podtrzymuje jego Ŝycie. Przed odkryciem
dowodu na istnienie Boga Kartezjusz nie wiedział,
dlaczego istnieje, poniewaŜ w samym sobie nie znajdował
wystarczającej mocy, która mogłaby spowodować jego
istnienie. Obecnie nadal uwaŜa się za istotę niedoskonałą
— skończoną i zaleŜną. Wie juŜ jednak, Ŝe w momencie
stworzenia Bóg wyposaŜył go we wszystkie narzędzia
niezbędne do odkrycia, Ŝe Bóg istnieje: dał mu rozum oraz
jasną i wyraźną ideę Boga (którą Kartezjusz uwaŜa za
najjaśniejszą i najwyraźniejszą spośród swoich idei); idea ta
jest niczym „znak, którym artysta naznaczył swoje dzieło".
Kartezjusz dochodzi teŜ do wniosku, Ŝe został stworzony
na obraz i podobieństwo Boga. Podobnie jak Bóg
Kartezjusz jest racjonalną substancją umysłową, jednak w
przeciwieństwie do Boga jest bytem skończonym. Mimo to
został obdarzony władzami umysłowymi pozwalającymi
mu się doskonalić przez zdobywanie wiedzy, która zbliŜa
go do Boga.
ROLA ARGUMENTU KOSMOLOGICZN-
EGO W FILOZOFII KARTEZJUSZA
Oczywiście dowód Kartezjusza budzi wiele
wątpliwości.
NajpowaŜniejsze
dotyczą
zasad
przyczynowości, akceptacji przez Kartezjusza dawnych
scholastycznych teorii o stopniach rzeczywistości w ideach
i rzeczach oraz twierdzenia, Ŝe jego idea Boga jest jasna i
wyraźna. Warto jednak zauwaŜyć, iŜ celem Medytacji o
pierwszej filozofii jest wykazanie, Ŝe wszelka wiedza ma swoje
źródło w rozumie, takŜe jasne i wyraźne idee. Kartezjusz
jest niczym Ŝeglarz płynący do nowego lądu racjonalności.
Wychodzi od cogito, dzięki czemu wie, Ŝe istnieje i jest
rzeczą myślącą. Dzięki cogito wie równieŜ, iŜ wszystko, co w
„przyrodzonym świetle rozumu" postrzega jasno i wy-
raźnie, musi być prawdziwe. Następnie odkrywa jasne i
wyraźne zasady, z których — opierając się na jasnej i
wyraźnej idei Boga — wyprowadza istnienie Boga.
Dowiódłszy istnienia Boga, moŜe odrzucić hipotezę ducha
zwodziciela jako racji wątpienia, poniewaŜ wie juŜ, Ŝe
istnieje bóstwo potęŜniejsze od niego, dobre i doskonałe.
W ten sposób Kartezjusz przywraca do łask sądy
aprioryczne. Nie musi juŜ wątpić, Ŝe dwa dodać trzy równa
się pięć. Jest na najlepszej drodze, aby wydostać się z
otchłani, w którą wtrąciły go jego własne wątpliwości.
ARGUMENT ONTOLOGICZNY
Kartezjusz przedstawia jeszcze jeden dowód na
istnienie Boga. Argument w Piątej medytacji jest odmianą
argumentu wysuniętego znacznie wcześniej przez św.
Anzelma. Jest o wiele mniej skomplikowany niŜ argument
z Trzeciej medytacji, ale podobnie jak tamten jest
argumentem apriorycznym. Z jasnej i wyraźnej idei Boga
Kartezjusz wyprowadza dowód na istnienie Boga.
ISTOTA I ISTNIENIE
W poprzednim argumencie Kartezjusz dowiódł,
Ŝe Boga moŜna pojmować jako przyczynę idei Boga. W
argumencie ontologicznym Kartezjusz wykazuje, Ŝe
zgodnie z jasną i wyraźną ideą Boga istnienie jest jedną z
Jego istotnych własności. Wychodzi od stwierdzenia, Ŝe
istota rzeczy jest czymś róŜnym od jej istnienia. Istota
rzeczy jest własnością rzeczy, bez której ta rzecz nie byłaby
tym, czym jest. Na przykład istotą góry jest sąsiedztwo
doliny: dana rzecz nie moŜe być górą, jeśli nie sąsiaduje z
doliną. Kartezjusz nie dowodzi w ten sposób, Ŝe góra i
dolina istnieją, lecz jedynie, Ŝe bycie górą jest nieodłączne
od sąsiadowania z doliną. Podobnie jest z Bogiem — z
posiadanej przez Kartezjusza jasnej i wyraźnej idei Boga
moŜe on wnioskować o rozmaitych własnościach Boga.
Rzecz jasna nie oznacza to, Ŝe Bóg istnieje, lecz
jedynie, Ŝe nie moŜna oddzielić Boga od Jego istotnych
własności, które wynikają z idei Boga. Kartezjusz twierdzi
jednak, Ŝe skoro — zgodnie z jasną i wyraźną ideą Boga —
Bóg jest najdoskonalszym bytem, wobec tego istnienie jest
istotną własnością Boga, gdyŜ istnienie jest doskonałością.
Stąd teŜ — podobnie jak z jasnej i wyraźnej idei Boga —
wynika, Ŝe Bóg jest dobry, wszechmocny, wszechwiedzący
itd.; wynika stąd równieŜ, Ŝe Bóg istnieje.
Istnienie jako doskonałość. Koncepcja istnienia
jako jednej z doskonałych własności Boga budzi liczne
kontrowersje. Wielu filozofów, począwszy do Kanta,
stwierdza, Ŝe istnienie w ogóle nie jest własnością, a zatem
nie moŜna o nim wnioskować na podstawie pojęcia Boga
w analogiczny sposób, jak wnioskuje się o Boskiej dobroci
czy wszechmocy; innymi słowy, istnienia Boga nie moŜna
wyprowadzać z pojęcia Boga, tak jak własności trójkąta
wyprowadza się z definicji trójkąta. Gdyby poproszono nas
o wymienienie własności 'ksiąŜki, którą czytamy,
moglibyśmy podać jej rozmiary, liczbę stron, kolor, wagę
itd., jednak zapewne nikt z nas nie powiedziałby, Ŝe
ksiąŜka ta „istnieje".
Łatwiej zrozumiemy, dlaczego Kartezjusz pojmuje
istnienie jako doskonałość, gdy przypomnimy sobie
pojęcie doskonałości, do którego odwołuje się on w
swoim argumencie kosmologicznym. Kartezjusz utoŜsamia
tam doskonałość z rzeczywistością, z „byciem". Twierdzi,
Ŝe im bardziej doskonała jest dana rzecz, tym bardziej jest
rzeczywista, tym więcej ma w sobie „bycia". Poruszając się
w górę tak rozumianej skali rzeczywistości, napotykamy
byty coraz bardziej aktywne, a więc coraz bardziej aktualne
i coraz mniej potencjalne. Byt w pełni aktywny to taki,
którego istnienie zaleŜy wyłącznie od niego samego, a
8
zatem taki, który — w przeciwieństwie do Kartezjusza —
jest substancją nieskończoną i niezaleŜną. Kartezjusz zaś
ma w sobie zarówno aktualność, jak i potencjalność. Jego
potencjalność przechodzi w aktualność wskutek jego
aktywności (uŜywania rozumu i woli). Kartezjusz jednak
nigdy nie będzie w pełni aktualny: jego istnienie jest
ograniczone, a on sam niedoskonały.
W argumencie ontologicznym Kartezjusz mówi o
bycie, który jest nieskończenie doskonały — o rzeczy, jeśli
wolno tak powiedzieć, znajdującej się na szczycie skali
rzeczywistości. Taka rzecz jest z definicji w pełni aktualna,
poniewaŜ ma nieskończoną rzeczywistość, co oznacza, Ŝe
istnieje w sposób konieczny. Nie jest od niczego zaleŜna, a
zatem jest przyczyną własnego istnienia. Gdyby nie
istniała, nie byłaby doskonała; tym samym nie byłaby
najdoskonalszym z bytów, co przeczyłoby jasnej i wyraźnej
idei, którą Kartezjusz załoŜył na wstępie.
Inne problemy. Oczywiście, podobnie jak w
przypadku
dowodu
kosmologicznego,
moŜemy
zakwestionować twierdzenie Kartezjusza, Ŝe jego idea
Boga jest jasna i wyraźna. Być moŜe idea najdoskonalszego
bytu zawiera sprzeczność, której na razie nie dostrzegamy.
I nawet jeśli zgodzimy się z Kartezjuszem, Ŝe
rzeczywistość, czy teŜ istnienie, jest własnością, to nie jest
to równoznaczne z akceptacją sądu, iŜ najdoskonalszy byt
istnieje — to jest, Ŝe znajduje się na szczycie skali
rzeczywistości i Ŝe jest w pełni aktualny.
Odkąd św. Anzelm po raz pierwszy sformułował
argument ontologiczny, nie przestaje on fascynować
filozofów. Zarazem jednak jest on częstym obiektem
krytyki i być moŜe dlatego Kartezjusz nie przywiązuje do
niego aŜ tak wielkiej wagi jak do swojego pierwszego
dowodu na istnienie Boga. Ponadto, celem Medytacji o
pierwszej filozofii jest stworzenie podstaw zdobywania
wiedzy, a środkiem prowadzącym do tego celu — odkrycie
prawdziwych przyczyn zjawisk. Wątpliwości Kartezjusza w
Pierwszej
medytacji
są
przewaŜnie
wątpliwościami
odnoszącymi się do przyczyn, co oznacza, Ŝe racje do
wątpienia w jego przekonania stanowią alternatywne
hipotezy dotyczące przyczyn tych przekonań. Stąd teŜ
zrozumiałe, Ŝe pierwszy Kartezjański dowód na istnienie
Boga jest argumentem z przyczynowości wykazującym, iŜ
istnieje prawdziwa przyczyna — coś, co przerasta jego,
Kartezjusza, umysł i jest przyczyną nie tylko jego idei
Boga, ale takŜe przyczyną narodzin i nieprzerwanego
istnienia samego Kartezjusza. Powstaje zatem uzasadnione
pytanie, dlaczego Kartezjusz zdecydował się włączyć do
Medytacji o pierwszej filozofii takŜe argument ontologiczny.
KARTEZJANSKIE KOŁO
Dowiódłszy istnienia Boga, Kartezjusz usunął
wątpliwości wywołane przez hipotezę ducha zwodziciela.
Tak więc znowu moŜe być pewny, Ŝe sądy aprioryczne,
takie jak twierdzenia matematyczne, są rzeczywiście
prawdziwe. W toku rozumowania Kartezjusza jest jednak
coś
zastanawiającego.
Wysunięcie
hipotezy
ducha
zwodziciela było, jak się zdaje, równoznaczne z podaniem
w wątpliwość takŜe sądów apriorycznych, a zatem sądów,
które poprzednio uchodziły za jasne i wyraźne. Mimo to,
aby dowieść istnienia Boga, Kartezjusz musi załoŜyć, Ŝe to,
co postrzega jasno i wyraźnie, w sposób konieczny jest
prawdziwe. (Przypomnijmy, Ŝe powodem przyjęcia przez
Kartezjusza zasad przyczynowości, uŜytych w argumencie
kosmologicznym, była ich jasność i wyraźność. Kartezjusz
musiał równieŜ być pewny, Ŝe jego idea Boga jest jasna i
wyraźna—Ŝe nie zwodzi go jakiś złośliwy duch, a takŜe, Ŝe
idea nieskończonej substancji nie jest wyłącznie
zaprzeczeniem idei substancji skończonej).
Tak więc rozumowanie Kartezjusza przypomina
nieco błędne koło: dopóki nie udowodni istnienia Boga,
dopóty nie moŜe być pewny, Ŝe jego na pozór jasne i
wyraźne idee nie są wytworem jakiegoś złośliwego ducha.
Wszelako, aby dowieść istnienia Boga, musi załoŜyć, Ŝe to,
co postrzega jasno i wyraźnie, jest prawdziwe. Stąd teŜ
dylemat ten nazywa się kartezjańskim błędnym kołem.
Czy Kartezjusz naprawdę dopuścił się tak
oczywistego błędu w rozumowaniu? Byłoby co najmniej
dziwne, gdyby tego nie zauwaŜył. Być moŜe więc
znalazłszy mocne oparcie w cogito, Kartezjusz nie sądził,
aby w swoich jasnych i wyraźnych postrzeŜeniach mógł
być łudzony przez złośliwego ducha. Jedną z konsekwencji
odkrycia cogito jest zdobycie kryterium prawdy. Wszystko,
co jest równie jasne i wyraźne jak cogito, musi być takŜe, jak
cogito, prawdziwe. Tak więc moŜliwość, Ŝe jasność i
wyraźność sądów jest złudzeniem wytworzonym przez
jakiegoś złośliwego ducha, staje się dla Kartezjusza bardzo
mało prawdopodobna. Jak to określa sam Kartezjusz, jest
to wyłącznie „wątpliwość metafizyczna".
ROZWIĄZANIE
Dlaczego zatem w zakończeniu Piątej medytacji
Kartezjusz stwierdza: „Skoro jednak poznałem, Ŝe Bóg
istnieje, i poniewaŜ zarazem teŜ zrozumiałem, Ŝe wszystko
inne od Niego zaleŜy oraz Ŝe On nie jest zwodzicielem, [...]
wysnułem [stąd] wniosek, Ŝe wszystko to, co ujmuję jasno i
wyraźnie, musi być koniecznie prawdziwe"? Kontynuując
tę myśl, Kartezjusz powiada, Ŝe teraz, gdy wie, iŜ Bóg
istnieje, moŜe być pewny, Ŝe prawdziwe jest równieŜ to, co
pamięta jako ideę jasną i wyraźną; innymi słowy wie, Ŝe
moŜe polegać na swojej pamięci.
Wynika stąd, Ŝe Kartezjusz uwaŜa za prawdziwe
to, co poznaje jasno i wyraźnie w czasie, kiedy to poznaje.
JednakŜe duch zwodziciel mógłby płatać figle jego pa-
mięci, sprawiając, Ŝe myślałby on, Ŝe coś wie lub coś
wywnioskował, podczas gdy w rzeczywistości niczego by
nie wiedział. Na przykład zanim dowiódł istnienia Boga,
mógł być pewny, Ŝe dwa dodać trzy równa się pięć — tak
długo, jak długo o tym rozmyślał, i tym samym postrzegał
to jasno i wyraźnie. Kiedy jednak przestawał o tym myśleć,
nie mógł być juŜ tego pewny. Teraz, kiedy juŜ wie, Ŝe Bóg
istnieje, moŜe być pewny, Ŝe dwa dodać trzy równa się pięć
niezaleŜnie od tego, czy o tym myśli, czy teŜ nie. Nawet to
jednak nie rozwiązuje w pełni problemu Kartezjusza,
poniewaŜ w Medytacjach o pierwszej filozofii jak dotąd cały tok
jego argumentowania, włącznie Z dowodami na istnienie
Boga, wymaga dokładnego zapamiętywania kolejnych eta-
9
pów rozumowania — wymaga polegania na własnej
pamięci.
NiezaleŜnie od tego, czy problem kartezjańskiego
błędnego koła moŜna rozwiązać, czy teŜ nie, świetnie
obrazuje on trudność zadania, jakiego podjął się
Kartezjusz, próbując stworzyć podstawy wiedzy z pozycji
skrajnego sceptycyzmu.
PRAWDA I BŁĄD
Celem, który stawia sobie Kartezjusz w Medytacjach
o pierwszej filozofii, jest stworzenie solidnych podstaw
wiedzy, a w szczególności nauki. W punkcie wyjścia
podejrzewa on, Ŝe część jego sądów jest fałszywa; szuka
sposobu odróŜniania prawdy od fałszu. Dzięki rozumowi
— „światłu przyrodzonemu rozumu" — zdobywa pew-
ność, Ŝe to, co poznaje jasno i wyraźnie, jest prawdziwe.
Dlaczego w takim razie dotąd błądził? Pytanie to narzuca
się zwłaszcza od czasu, kiedy Kartezjusz udowodnił
istnienie absolutnie doskonałego Boga, który go stworzył.
Skoro Bóg jest absolutnie doskonały, to dlaczego stworzył
ludzi, którzy popełniają błędy? CzyŜ dzieło BoŜe — nawet
jeśli jest skończone — nie powinno być doskonałe?
Kartezjusz próbuje odpowiedzieć na to pytanie w
Czwartej medytacji. Zaczyna od stwierdzenia, Ŝe błąd nie jest
wynikiem jakiejś przyrodzonej skłonności do mylenia się
— Bóg nigdy nie obdarzyłby człowieka taką skłonnością.
Kartezjusz uwaŜa, Ŝe Bóg dał człowiekowi wszystko, co
niezbędne do zdobywania wiedzy; przyczyną mylenia się
jest złe uŜywanie posiadanych zdolności, a nie skłonność
do błędu. A zatem, dlaczego się mylimy?
SĄD
Popełnienie błędu jest równoznaczne z przyjęciem
fałszywego sądu, a sąd według Kartezjusza jest rezultatem
współdziałania dwóch przyczyn, dwóch władz umysło-
wych: rozumu i woli. Wydanie sądu o jakiejś rzeczy
wymaga zarówno poznania tej rzeczy za pomocą rozumu,
jak i podjęcia decyzji, czy owo poznanie jest prawdziwe,
której „wykonawcą" jest wola. Przypuśćmy na przykład, Ŝe
patrzymy na KsięŜyc i postrzegamy go jako przedmiot o
średnicy jednego centymetra. Zgodnie z Kartezjańską
teorią sądów moŜemy albo zaakceptować to spostrzeŜenie,
to znaczy przyjąć, Ŝe KsięŜyc ma średnicę jednego
centymetra, albo je odrzucić, wiedząc z innych źródeł, iŜ
KsięŜyc jest znacznie większy, niŜ nam się wydaje.
MoŜemy teŜ po prostu powstrzymać się od sądu, ani nie
akceptując, ani nie odrzucając tego, co postrzegamy. W Me-
dytacjach o pierwszej filozofii Kartezjusz wybiera właśnie tę
ostatnią moŜliwość: pomimo naturalnej skłonności do
uznawania swych postrzeŜeń za prawdziwe, powstrzymuje
się od sądów, akceptując jedynie te postrzeŜenia, które są
jasne i wyraźne, to znaczy tylko te, których źródłem jest
rozum. Tak więc metoda, którą stosuje Kartezjusz, jest
zbieŜna z poglądem wyraŜonym w Czwartej medytacji, iŜ
moŜemy oddzielić treść sądu od jego akceptacji.
PRZYCZYNA BŁĘDU
Pogląd ten pozwala Kartezjuszowi tłumaczyć błąd
jako rezultat równoczesnego działania dwóch władz
umysłowych: rozumu i woli. Podczas gdy kaŜda z nich,
rozpatrywana osobno, funkcjonuje bez zarzutu, razem nie
zawsze współdziałają naleŜycie. Bóg obdarzył Kartezjusza
nieskończoną, to znaczy absolutnie wolną wolą. Nie
stawiając Ŝadnych ograniczeń jego woli, Bóg stworzył
Kartezjusza na swoje podobieństwo. Zarazem jednak Bóg
obdarzył Kartezjusza jedynie ograniczonym rozumem.
Zatem wiedza, którą moŜe zdobyć Kartezjusz, takŜe jest
ograniczona. Tak więc błąd powstaje wtedy, gdy
nieograniczona wola decyduje o przyjęciu tego, co nie jest
jasno i wyraźnie pojęte przez rozum. A poniewaŜ rozum
jest ograniczony, nie moŜe nam dostarczyć jasnych i
wyraźnych postrzeŜeń o wszystkim, co chcielibyśmy
poznać. Według Kartezjusza jednak ludzie nie muszą
błądzić — mogą uniknąć błędów, przyjmując za
prawdziwe jedynie postrzeŜenia jasne i wyraźne. Tym
samym Kartezjusz podtrzymuje twierdzenie, Ŝe doskonały
Bóg stworzył doskonałych ludzi, mimo Ŝe są zdolni do
błędu.
WciąŜ jednak moŜna by zapytać, dlaczego Bóg nie
stworzył po prostu ludzi niezdolnych do błędu? Aby tak
się stało, Bóg musiałby wyposaŜyć ludzi albo w ogra-
niczoną wolę (czyli taką, która nie jest całkowicie wolna i
która moŜe przyjmować jedynie to, co postrzegamy jako
jasne i wyraźne), albo teŜ w nieograniczony rozum, dzięki
któremu kaŜde ich postrzeŜenie byłoby jasne i wyraźne.
Kartezjusz zdecydowanie twierdzi, Ŝe lepiej mieć wolę
nieograniczoną niŜ ograniczoną. JeŜeli zaś chodzi o brak
nieograniczonego intelektu, to filozof powiada, Ŝe mając
jedynie ograniczony rozum, nie moŜe pojąć przyczyn, dla
których Bóg obdarzył go rozumem ograniczonym,
zwłaszcza Ŝe zrozumienie tych przyczyn wymagałoby
uwzględnienia tego, co jest najlepsze dla całego stworzenia,
a nie tylko dla ludzi. Tak czy inaczej Bóg daje istotom
ludzkim
moŜliwość
rozwijania
ich
ograniczonych
intelektów i zbliŜania się do doskonałości.
WĄTPLIWOŚCI ZWIĄZANE Z TEORIĄ
KARTEZJUSZA
Opisana teoria błędu opiera się na Kartezjańskiej
teorii sądów. Ta zaś, mimo Ŝe ma pewną siłę
przekonywania, budzi jednak wiele wątpliwości. Weźmy
pod uwagę na przykład sąd, Ŝe „dwa dodać trzy równa się
pięć". Zgodnie z teorią Kartezjusza najpierw postrzegamy,
Ŝe dwa dodać trzy równa się pięć, a potem uznajemy to
postrzeŜenie za prawdziwe, przez co staje się ono sądem.
MoŜna więc zapytać: Na jakiej podstawie - innej niŜ nasze
własne przekonanie- jesteśmy skłonni uznać owo
postrzeŜenie za prawdziwe? Wówczas jednak całe
rozumowanie znowu zaczyna przypominać błędne koło:
aby o czymś sądzić, musimy najpierw przyjąć, Ŝe to coś jest
prawdą. Chodzi tu o tę samą trudność, którą mogło nam
sprawić przyjęcie poglądu, iŜ Kartezjusz moŜe wątpić, Ŝe
dwa dodać trzy równa się pięć.
Odpowiedź Kartezjusza. Kartezjusz przedstawia
własne rozwiązanie tego problemu. Twierdzi, Ŝe
przyczyną, dla której jesteśmy skłonni uznać, Ŝe dwa dodać
trzy równa się pięć, nie jest fakt, Ŝe juŜ wcześniej tak
sądziliśmy, lecz raczej fakt, Ŝe „wielka jasność pojmowania
10
wytworzyła wielką skłonność [naszej] woli". Kartezjusz
przyznaje zarazem, Ŝe odczuwa silną skłonność do
przyjęcia tego, co mówią mu zmysły, mimo Ŝe chciałby
powstrzymać się od przyjęcia tych sądów. Powstaje
pytanie: Dlaczego sama silna skłonność miałaby być
wystarczającym powodem do uznania owych postrzeŜeń za
prawdziwe? Ostatecznie czasami mylimy się nawet w
swoich sądach apriorycznych. Na przykład matematycy
często
się
mylą,
konstruując
swoje
dowody.
Najprawdopodobniej
jednak
poczucie
pewności
matematyka konstruującego dowód, w którym znalazł się
błąd, jest nieodróŜnialne od poczucia pewności matema-
tyka konstruującego dowód, w którym nie ma błędu. A
zatem, jak Kartezjusz wyjaśniłby błąd w tym pierwszym
przypadku? Czy matematyk nigdy nie powinien sądzić, Ŝe
zbudowany przez niego dowód jest poprawny? Skoro więc
pomyłka jest moŜliwa, zatem poczucie pewności wydaje się
niewystarczającym „zabezpieczeniem".
Znaczenie teorii Kartezjusza. NiezaleŜnie od
tego, czy akceptujemy tę teorię, czy teŜ nie, istotne jest to,
iŜ dla Kartezjusza stanowi ona wyjaśnienie, w jaki sposób
moŜemy uniknąć błędów. Jest to waŜne z dwóch
powodów. Po pierwsze, Kartezjusz moŜe być teraz pewny,
Ŝe zdobycie prawdziwej wiedzy, wolnej od błędu, jest
jednak moŜliwe; Ŝe nie jest to zadanie niewykonalne. Po
drugie, oznacza to dla Kartezjusza, Ŝe nie istnieje
sprzeczność między BoŜą doskonałością i ludzką
niedoskonałością, to jest zdolnością do błędu lub — w
sferze moralności — do grzechu. Bóg stworzył ludzi nie w
pełni doskonałymi aktualnie, ale doskonałymi potencjalnie,
pod warunkiem, Ŝe będą oni mądrze uŜywać swych
zdolności, to jest utrzymywać swą wolę w tych granicach,
w których rozum daje podstawę do sądów jasnych i
wyraźnych.
ŚWIAT MATERIALNY
Jak wynika z powyŜszych rozwaŜań, Kartezjusz
sądzi, Ŝe zdobycie prawdziwej wiedzy jest moŜliwe
wyłącznie poprzez rozumowanie — poprzez uŜywanie
rozumu. Nie uwaŜa on, aby nasze zmysły były
wiarygodnym źródłem informacji o tym świecie, a
dotychczasowe błędy przypisuje wykraczaniu poza granicę
sądów jasnych i wyraźnych. Jak zatem moŜemy zdobyć
wiedzę o świecie materialnym? Skąd wiadomo, Ŝe świat ten
w ogóle istnieje?
POSTRZEZENIA ZMYSŁOWE I ŚWIAT
MATERIALNY
Pogląd, Ŝe rzeczy materialne istnieją, Kartezjusz
wywodził z faktu, Ŝe je postrzega, i sądził tak dopóty,
dopóki nie stwierdził, Ŝe to wszystko moŜe mu się tylko
śnić. W Trzeciej medytacji powiada:
Przyjmowałem
dawniej
wiele
rzeczy
jako
całkowicie pewne i oczywiste, o których się później
przekonałem, Ŝe są wątpliwe. CóŜ to były za rzeczy? Oto
ziemia, niebo, gwiazdy i wszystko to, co zdobywałem
zmysłami.
TEORIA POSTRZEśEŃ PRZEDSTAWIA-
JĄCYCH
Zgodnie z wcześniejszą Kartezjańską teorią
postrzeŜeń przedmioty materialne miały wywoływać w
umyśle wraŜenia, które wspólnie tworzyły wyobraŜenia
tych przedmiotów. W myśl tej teorii postrzegając
wyobraŜenia, zdobywamy wiedzę o przedmiotach, które są
przyczynami postrzeŜeń. WyobraŜenia te są niczym obrazy
przedmiotów. Teoria ta zwana jest czasem teorią
postrzeŜeń przedstawiających: przedmioty materialne
wywołują w nas idee, czyli wyobraŜenia; idee te z kolei
przedstawiają przedmioty, które je wywołały. Mówiąc
słowami Kartezjusza, jest to pogląd, Ŝe „są jakieś rzeczy
poza mną, od których owe idee pochodzą i do których
idee te są całkowicie podobne". (Z poglądem tym
spotkamy się ponownie w rozdziale 13).
WĄTPLIWOŚCI ZWIĄZANE Z TEORIĄ
POSTRZEśEŃ PRZEDSTAWIAJĄCYCH
Kartezjusz uwaŜa jednak, Ŝe nie ma Ŝadnego
powodu, aby tak sądzić:
Zasadniczy i najczęściej spotykany błąd, jaki
mógłby się [tutaj] znaleźć, polega na tym, Ŝe sądzę, iŜ idee,
które są we mnie, są podobne lub zgodne z jakimiś
rzeczami znajdującymi się poza mną.
MoŜliwość, Ŝe wszystko to mu się tylko śni,
przekonuje Kartezjusza, iŜ nie ma Ŝadnych podstaw, aby
sądzić, Ŝe przyczyny jego idei przedmiotów materialnych są
właśnie tymi przedmiotami. Co więcej, w Trzeciej medytacji
Kartezjusz stwierdza, Ŝe nawet jeŜeli przyczynami idei
przedmiotów materialnych są właśnie owe przedmioty, to
wciąŜ nie ma podstaw, aby sądzić, Ŝe idee przedmiotów
materialnych są podobne do tych przedmiotów: Gdyby
nawet [te idee] pochodziły od rzeczy róŜnych ode mnie, to
nie wynika, Ŝe muszą być do nich podobne. Przeciwnie,
zdaje mi się, Ŝe w wielu wypadkach zauwaŜyłem wielką
róŜnicę [między przedmiotem a jego ideą]. Tak na przykład
znajduję w sobie dwie róŜne idee Słońca, jedną jak gdyby
od zmysłów zaczerpniętą i tę naleŜałoby umieścić w
rzędzie idei pochodzących —jak sądzę — z zewnątrz.
Dzięki niej Słońce wydaje mi się bardzo małe. Druga idea
jednak jest wzięta z obliczeń astronomii, tzn. z pewnych
wrodzonych mi pojęć, albo teŜ urobiona przeze mnie w
jakiś inny sposób. Przy pomocy tej [idei] wydaje mi się
Słońce kilkakrotnie większe od Ziemi. Z pewnością obie
idee nie mogą być podobne do tego samego Słońca
istniejącego poza mną; i rozum kaŜe mi wierzyć, Ŝe ta,
którą uwaŜam za bezpośrednio od Słońca pochodzącą,
bardzo jest do niego niepodobna.
RównieŜ przykład wosku dowodzi, Ŝe prawdziwa
natura przedmiotów materialnych nie jest tym, czym nam
się wydaje.
DOWÓD
NA
ISTNIENIE
ŚWIATA
MATERIALNEGO
Kartezjusz wydaje się nie mieć podstaw, aby
sądzić, Ŝe zmysły informują go o własnościach
przedmiotów materialnych. A czy ma wystarczające
podstawy, aby sądzić, Ŝe przedmioty te w ogóle istnieją?
Wiedza, Ŝe przedmioty materialne istnieją jako przyczyny
ich postrzegania wymaga pewności, czyli wiedzy, Ŝe nie jest
11
moŜliwe Ŝadne alternatywne wyjaśnienie tych postrzeŜeń.
MOśLIWE PRZYCZYNY NASZYCH IDEI
PRZEDMIOTÓW MATERIALNYCH
Próbując dowieść, Ŝe świat materialny istnieje,
Kartezjusz stwierdza, iŜ przyczynami naszych postrzeŜeń,
czy teŜ idei przedmiotów materialnych mogą być tylko
przedmioty materialne — stosuje więc metodę podobną
do tej, którą posłuŜył się w argumencie kosmologicznym,
dowodząc istnienia Boga. Tym samym Kartezjusz
wyklucza kilka innych moŜliwych przyczyn, czy teŜ
alternatywnych wyjaśnień owych postrzeŜeń.
Kartezjusz nie jest przyczyną swoich idei
przedmiotów materialnych. Jedną z moŜliwych przyczyn
jego postrzeŜeń przedmiotów materialnych jest sam Karte-
zjusz. Filozof jednak nie sądzi, aby mógł być przyczyną
tych idei, poniewaŜ nie znajduje w sobie wystarczającej
mocy, aby je stworzyć. W rzeczywistości wydaje się on
mieć niewielką kontrolę nad swoimi postrzeŜeniami. Na
przykład, kiedy otwiera oczy, wraŜenia wzrokowe docierają
do niego, czy tego chce czy nie.
Bóg
nie
jest
przyczyną
naszych
idei
przedmiotów materialnych. Inną moŜliwą przyczyną
jego postrzeŜeń przedmiotów materialnych jest Bóg. Z
zasady przyczynowości, do której Kartezjusz odwołuje się
w Trzeciej medytacji, dowodząc istnienia Boga, zdaje się
wynikać, Ŝe Bóg mógłby być przyczyną wszystkich naszych
idei, poniewaŜ Bóg, mając nieskończoną rzeczywistość
formalną, ma dość rzeczywistości, aby być przyczyną
kaŜdej z idei, którą znajdujemy w naszym umyśle.
Kartezjusz jednak nie zadowala się takim
wyjaśnieniem. Zwraca on uwagę, Ŝe nawet gdyby Bóg był
przyczyną naszych postrzeŜeń przedmiotów materialnych,
to i tak nie moglibyśmy o tym wiedzieć. Przyczyną taką
moŜe bowiem być wszystko, co ma w sobie dość
rzeczywistości formalnej, od Boga poczynając, a na samych
przedmiotach
materialnych
kończąc.
Wszelako
niemoŜność ustalenia konkretnej przyczyny naszych idei
zniweczyłaby plan Kartezjusza stworzenia solidnych
fundamentów wiedzy.
Przyczyną
naszych
idei
przedmiotów
materialnych mogą być tylko przedmioty materialne.
Kartezjusz wykorzystuje tę obserwację do wykazania, Ŝe
przedmioty materialne istnieją i Ŝe są przyczynami naszych
postrzeŜeń tych przedmiotów. Jego rozumowanie jest
następujące: gdyby ludzie nie mogli pojąć, Ŝe przyczynami
ich idei przedmiotów materialnych są w rzeczywistości
właśnie te przedmioty, to znajdowaliby się w stanie
permanentnej
ignorancji,
w
stanie
przymusowego
zawieszenia sądu, a więc takim, w jakim Kartezjusz
znajdował się w Pierwszej medytacji. Wszelako Bóg, będąc w
najwyŜszym stopniu doskonały, nie stworzyłby ludzi
niezdolnych do zdobywania wiedzy, skazując ich tym
samym na egzystencję w stanie permanentnej ignorancji.
Co więcej, Bóg stworzył ludzi mających skłonność do
sądzenia,
Ŝe
przyczynami
ich
idei
przedmiotów
materialnych są właśnie przedmioty materialne. Tak więc,
jeśli Bóg nie jest zwodzicielem, to przedmioty materialne
muszą istnieć i muszą być przyczynami naszych idei tych
przedmiotów. Kartezjusz jednak podkreśla, Ŝe przedmioty
materialne nie muszą być dokładnie takie jak nasze
postrzeŜenia tych przedmiotów. Na przykład Słońce
wydaje się nam małe, choć w istocie jest bardzo duŜe.
PROBLEM ZWIĄZANY Z ROZUMOWA-
NIEM KARTEZJUSZA
Kartezjański dowód na istnienie przedmiotów
materialnych budzi pewne wątpliwości. Opiera się on na
załoŜeniu, Ŝe skoro Bóg obdarzył nas skłonnością do
sądzenia, iŜ na przykład przyczynami naszych postrzeŜeń
są przedmioty materialne, to moŜemy zaufać tej
skłonności, w przeciwnym bowiem wypadku Bóg byłby
zwodzicielem, który stworzył nas, obdarzając skłonnością
do błądzenia. Z drugiej strony, Kartezjusz juŜ wcześniej
zakwestionował
pogląd,
Ŝe
silna
skłonność
do
przyjmowania pewnych sądów za prawdziwe nie jest
wystarczającym powodem do akceptacji tych sądów.
Przyznaje zresztą, Ŝe sam odczuwa silną skłonność do
sądzenia, Ŝe nasze postrzeŜenia zmysłowe wiarygodnie
przedstawiają przedmioty materialne, chociaŜ wie, Ŝe
przynajmniej w części przypadków tak nie jest, czego
dowodzą podane przezeń przykłady błędnych postrzeŜeń.
Oczywiście według Kartezjusza w tym ostatnim
wypadku mamy moŜliwość stwierdzenia, Ŝe owa skłonność
sprowadza nas na manowce, natomiast sądząc, Ŝe
przedmioty materialne istnieją jako przyczyny naszych
postrzeŜeń, nie moŜemy wykazać, Ŝe tak nie jest. Ponadto
Bóg dał nam moŜliwość odkrywania prawdziwej natury
przedmiotów materialnych za pomocą rozumu, który
trzyma w ryzach naszą skłonność do ufania zmysłom.
(Ciekawie wypada porównanie poglądów Kartezjusza w
tym zakresie ze stanowiskiem Berkeleya. Kartezjusz
utrzymywał, Ŝe Bóg, nie będąc zwodzicielem, nie moŜe być
przyczyną naszych postrzeŜeń przedmiotów materialnych.
Berkeley natomiast uwaŜał, Ŝe potrafi udowodnić, iŜ to
właśnie
Bóg
jest
przyczyną
naszych
postrzeŜeń
przedmiotów materialnych. Dowodząc, Ŝe to Bóg musi
być przyczyną naszych postrzeŜeń, Berkeley dowodził tym
samym, Ŝe Bóg istnieje).
WIEDZA O NATURZE PRZEDMIOTÓW
MATERIALNYCH
Kartezjańskie podstawy wiedzy dostarczają więc
dowodu na to, Ŝe przedmioty materialne istnieją i są
przyczynami naszych postrzeŜeń tych przedmiotów,
naszych wraŜeń zmysłowych. Kartezjusz twierdzi zarazem,
Ŝe postrzeganie zmysłowe nie daje nam wiedzy o tym,
czym naprawdę są przedmioty materialne. Rodzi się
pytanie: W jaki sposób moŜemy zatem poznać prawdziwą
naturę świata materialnego, który próbuje opisać fizyka?
Jednym z głównych celów Kartezjusza jest
stworzenie podstaw wiedzy naukowej. UwaŜa on, Ŝe
fizyka, podobnie jak geometria, naleŜy do najwaŜniejszych
nauk. Twierdzi teŜ, Ŝe „narzędziami" w zdobywaniu
prawdziwej wiedzy są wrodzone idee, „władzą" zaś —
rozum. W kilku fragmentach Medytacji o pierwszej filozofii
Kartezjusz
przeciwstawia
wiedzę
o
przedmiotach
12
materialnych, którą zdobywamy za pomocą rozumu,
posługując się wrodzonymi ideami, przekonaniom, których
źródłem są postrzeŜenia zmysłowe. Na przykład w
cytowanym
wyŜej
fragmencie
Trzeciej
medytacji
przeciwstawia naszą ideę Słońca, zdobytą za pomocą
obliczeń astronomicznych, jako bardzo duŜego ciała
niebieskiego, naszemu przekonaniu wynikającemu z oglą-
dania Słońca „gołym okiem", Ŝe wcale nie jest ono takie
duŜe. Naturalnie nie moŜemy nabyć Ŝadnej idei Słońca, nie
dokonując empirycznej obserwacji. Wszelako, jak to
Kartezjusz stwierdził w Drugiej medytacji, omawiając
przykład wosku, za pomocą rozumu odkrywamy to, co w
przedmiotach materialnych jest trwałe i niezmienne, a
narzędzi, których do tego uŜywamy, nie znajdujemy w tych
przedmiotach, ale w nas samych (są one nam wrodzone).
W Kartezjańskiej fizyce przedmioty materialne są
bytami, których cechą istotną jest rozciągłość. W
przeciwieństwie do umysłu, który myśli, a zatem jest
aktywny, przedmioty materialne są same w sobie bierne.
Ich najmniejszymi elementami są rozciągłe cząsteczki,
które znajdują się w nieustannym ruchu, wirując w eterze.
Według
Kartezjusza
wszystkie
inne
własności
przedmiotów materialnych moŜna wyprowadzić właśnie z
rozciągłości (wielkości i kształtu) oraz ruchu tych
cząsteczek. Na przykład to, Ŝe dany przedmiot
postrzegamy jako niebieski, ciepły, albo teŜ długi na dwa
metry, wynika z wielkości, kształtu oraz ruchu jego
cząsteczek składowych. Kartezjusz jest przekonany, Ŝe
fizyka ostatecznie stanie się podobna do matematyki, Ŝe
wiedzę o świecie będziemy zdobywać w sposób
analogiczny do tego, w jaki odkrywamy twierdzenia
geometryczne, posługując się wrodzonymi ideami i rozu-
mem. Głównym zadaniem fizyki Kartezjusza pozostaje
więc wyjaśnienie, w jaki sposób przedmioty materialne są
wprawiane w ruch i utrzymywane w nim. Źródłem
wszelkiego ruchu, rzecz jasna, okazuje się Bóg.
REWIZJA „ARGUMENTU ZE SNU"
MoŜna zapytać, co się stało z Kartezjańskim
„argumentem ze snu"? W zakończeniu Szóstej medytacji
Kartezjusz odrzuca ten argument jako rację do wątpienia,
Ŝe świat materialny istnieje, twierdząc, Ŝe teraz juŜ wie, w
jaki sposób odróŜnić sny od postrzeŜeń zmysłowych na
jawie. Utrzymuje on, Ŝe kiedy nie śpi, jego postrzeŜenia są
zgodne ze sobą i z resztą jego Ŝyciowych doświadczeń, co
nie zawsze zachodzi w snach; a skoro Bóg go nie zwodzi,
pomyłka w tej kwestii jest niemoŜliwa.
Nie jest to całkiem zadowalające wyjaśnienie,
poniewaŜ wcześniejsza wątpliwość zrodziła się z
obserwacji, Ŝe czasami sny są równie spójne i logiczne jak
doświadczenia na jawie. Pomimo to, dowiódłszy, Ŝe
przyczyną naszych postrzeŜeń na jawie muszą być
przedmioty materialne, Kartezjusz wydaje się nie martwić
moŜliwością sporadycznych pomyłek w odróŜnianiu snu
od jawy. Jest całkowicie przekonany, Ŝe jeśli naprawdę nie
będzie spał, nigdy nie popełni takiego błędu.
KARTEZJAŃSKI DUALIZM
Jednym z najbardziej wyrazistych aspektów
metafizyki Kartezjusza jest teoria umysłu i jego relacji z
ciałem. W Drugiej medytacji Kartezjusz dochodzi do
wniosku, Ŝe istnieje i Ŝe o jego istnieniu stanowi myślenie.
Traktuje siebie jako rzecz, jako substancję, której
własnością istotną — czyli taką własnością, bez której nie
mógłby istnieć —jest myślenie. Przedmioty materialne
równieŜ są substancjami, ale całkowicie odmiennego
rodzaju: własnością istotną substancji materialnych jest
rozciągłość. PoniewaŜ Kartezjusz uwaŜa, Ŝe istnieją dwie
istotowo róŜne substancje, jego pogląd nazywa się
dualizmem.
Z argumentu przedstawionego w Drugiej medytacji
moŜna wysnuć wniosek, Ŝe według Kartezjusza jego
istnienie zaleŜy od myślenia, a nie od posiadania ciała. Na
tym etapie „medytacji" nie moŜe on jednak być pewny, Ŝe
jego istnienie nie jest zaleŜne od ciała: wie tylko, Ŝe z
pewnością zaleŜy ono od myślenia. Zarazem jednak,
analizując przykład wosku, dochodzi do przekonania, Ŝe
jeśli przedmioty materialne istnieją, to ich własnością
istotną jest rozciągłość. Oznaczałoby to, Ŝe istnienie
przedmiotów psychicznych i przedmiotów fizycznych
zaleŜy od róŜnych czynników. Kiedy jednak w Szóstej
medytacji Kartezjusz udowadnia, Ŝe przedmioty materialne
istnieją, wie juŜ takŜe, Ŝe na pewno ma ciało. Musi więc
odpowiedzieć na pytanie, w jaki sposób umysł i ciało
współistnieją, i czy w ogóle muszą współistnieć, skoro są
istotowo róŜne. Kartezjusz sądzi, Ŝe nie muszą. Tym
samym zakłada moŜliwość, Ŝe umysł (dusza), istniejąc
niezaleŜnie, nie ginie wraz ze śmiercią ciała.
MOśLIWOŚĆ NIEZALEśNEGO ISTNIE-
NIA DUSZY I CIAŁA
Poglądu o moŜliwości niezaleŜnego istnienia duszy
i ciała (pomimo ich współistnienia na ziemi) Kartezjusz
broni w następujący sposób. Wszystko, co pojmuje on
jasno i wyraźnie, moŜe być stworzone przez Boga właśnie
tak, jak on (Kartezjusz) to pojmuje. Na przykład ma on
jasną i wyraźną ideę tego, czym jest umysł—jest to rzecz
myśląca i nierozciągła — oraz jasną i wyraźną ideę tego,
czym jest ciało — jest to rzecz rozciągła i niemyśląca. Tak
więc Bóg moŜe stworzyć umysł bez ciała. Skoro jednak
Bóg moŜe stworzyć umysł bez ciała, to istnienie ciała nie
jest warunkiem istnienia umysłu, pomimo Ŝe na ziemi ciało
tymczasowo współistnieje z umysłem. Nie moŜna
wykluczyć, Ŝe Bóg stworzył takie umysły bez ciał lub ciała
bez umysłów. W rzeczy samej, istnienie zwierząt moŜe być
przykładem ciał Ŝyjących bez umysłów; z kolei istoty
niebiańskie, takie jak aniołowie, mogłyby być przykładem
umysłów bez ciał. Kartezjusz dochodzi więc do wniosku,
Ŝe umysł i ciało rzeczywiście są dwiema odrębnymi
substancjami, które w zasadzie mogą istnieć takŜe
oddzielnie, niezaleŜnie od siebie.
NATURA UMYSŁU
Według Kartezjusza cechą charakterystyczną
gatunku ludzkiego jest posiadanie umysłu. Umysł jest nie
rozciągłą substancją myślącą. Owo myślenie wyraŜa się we
właściwym tylko temu gatunkowi posługiwaniu się
rozumem, mową i wolną wolą.
13
ROZUM I MOWA
Myślenie, które cechuje ludzi i odróŜnia ich od
reszty zwierząt, Kartezjusz nazywa rozumem. Pod tym
względem ludzie zostali stworzeni na podobieństwo Boga;
w przeciwieństwie do Boga jednak nie mają oni pełnej
wiedzy, lecz jedynie moŜliwość zdobywania wiedzy za
pomocą
rozumu,
stawania
się
coraz
bardziej
rzeczywistymi, coraz bardziej aktualnymi, co teŜ czynią.
RównieŜ mowa jest funkcją intelektu, którą nie dysponują
zwierzęta. Tak więc Kartezjusz uwaŜa, Ŝe rozum i mowa
cechuj ą jedynie umysły, natomiast maszyny, które są
częścią świata materialnego, nie mają rozumu ani nie
posługują się mową.
WOLNA WOLA
Kolejną cechą ludzkiego umysłu jest posiadanie
wolnej woli, którą Kartezjusz omawia w Czwartej medytacji.
Tak jak Bóg ludzie mają absolutnie wolną wolę. Nasze
wybory nie są ograniczone przez prawa natury. Z faktu, Ŝe
umysł i ciało są odrębnymi substancjami, Kartezjusz
wnioskuje, Ŝe nasz umysł jest wolny, choć ciało jako
maszyna podlega prawom natury.
NaleŜy jednak podkreślić, Ŝe zdaniem Kartezjusza
najbardziej wolni jesteśmy wówczas, gdy dokonujemy
wyborów zgodnie z wiedzą zdobytą za pomocą rozumu.
Wolność bowiem nie polega na arbitralnym wybieraniu
spośród róŜnych moŜliwości. Najbardziej wolni jesteśmy
wówczas, kiedy rozum wskazuje nam, która z wielu
moŜliwości jest najbardziej racjonalna. W ten sposób,
zdobywając wiedzę, stajemy się coraz bardziej wolni i coraz
bardziej upodabniamy się do Boga. Gdybyśmy mieli Boską
wiedzę, nie musielibyśmy się obawiać, Ŝe dokonamy złego
wyboru, to jest, Ŝe zgrzeszymy albo uznamy fałsz za
prawdę. Wszelako zdobywając coraz większą wiedzę,
stajemy się coraz bardziej niezaleŜni do naszych ciał;
mówiąc inaczej, stajemy się coraz mniej zaleŜni od naszych
ciał oraz naszych postrzeŜeń. Zdobywając wiedzę o
świecie, stajemy się stopniowo coraz mniej zaleŜni od tego
świata. Wolność jest zatem swoistą władzą, aktywnością
(myśleniem, czy teŜ rozumowaniem), niezaleŜnością od
wszelkich przyczyn zewnętrznych, które na nas oddziałują.
ZWIĄZEK CIAŁA I UMYSŁU
Zatem poprzez ciało jesteśmy związani ze światem
materialnym, i to właśnie postrzeŜenia zmysłowe pomagają
nam poruszać się w tym świecie, informując nas, co się
dzieje wewnątrz naszego ciała, i w jakiej relacji pozostaje
ono względem innych przedmiotów materialnych.
Kartezjusz twierdzi, Ŝe postrzeŜenia zmysłowe nie naleŜą
do istoty jego istnienia jako umysłu, gdyŜ moŜe on pojąć
własne istnienie bez tych postrzeŜeń, a takŜe bez
wyobraŜeń, które są rodzajem odwzorowania w umyśle
przedmiotów materialnych postrzeganych za pomocą
zmysłów. Traktując wraŜenia zmysłowe jako czysto
mechaniczną
funkcję
ciała,
Kartezjusz
dopuszcza
moŜliwość, Ŝe zwierzęta równieŜ doznają takich wraŜeń,
chociaŜ nie mają umysłów i są zwykłymi automatami.
Mimo to uwaŜa, Ŝe postrzeŜenia zmysłowe są łącznikiem
między ciałem i umysłem. Skoro jednak umysł i ciało są
substancjami istot owo róŜnymi — pierwsza jest aktywnie
myśląca i nie rozciągła, a druga bierna, nie myśląca i
rozciągła — to czy połączenie takie jest w ogóle moŜliwe?
DWIE TEORIE ZWIĄZKU CIAŁA I UMY-
SŁU
W Szóstej medytacji Kartezjusz przedstawia dwie
róŜne teorie dotyczące związku ciała i umysłu.
Umysł przenika ciało. Według jednej z tych
teorii umysł przenika ciało. Związek umysłu z ciałem nie
jest bowiem podobny do tego, który łączy kapitana z jego
okrętem; gdyby tak było, wówczas zjawiska zachodzące w
ciele umysł mógłby postrzegać wyłącznie za pomocą
rozumu, skutkiem czego nie mógłby się mylić. Tak więc
jest bardziej prawdopodobne, Ŝe umysł odbiera wraŜenia
zmysłowe za pośrednictwem ciała. O tak pojętej jedności
ciała i umysłu Kartezjusz powiada, Ŝe owe wraŜenia
pragnienia, głodu, bólu itd. [nie są bowiem niczym innym]
jak tylko pewnymi mętnymi odmianami myślenia
powstałymi z połączenia i jak gdyby przemieszania umysłu
i ciała.
Umysł to mózg. Gdzie indziej Kartezjusz
sugeruje, Ŝe umysł jest zlokalizowany w części mózgu, „w
której ma się znajdować zmysł wspólny (sensus communis)",
czyli szyszynka. To pozwala Kartezjuszowi wyjaśnić
mechanizm
powstawania
w
umyśle
postrzeŜeń
zmysłowych. Rozumuje on następująco: ciało, podobnie
jak wszystkie przedmioty w świecie materialnym, jest
maszyną działającą zgodnie z zasadami mechaniki.
Oznacza to, Ŝe ruch cząsteczek, z których są zbudowane
przedmioty materialne, pobudza narządy zmysłów, a
wzbudzony w ten sposób ruch cząsteczek w narządach
przenosi się poprzez nerwy do mózgu. Nerwy łączące
narządy zmysłów z mózgiem Kartezjusz wyobraŜa sobie
jako rodzaj elastycznych włókien (lin). Pociągnięcie za
jeden koniec tego włókna wywołuje ruch na jego drugim
końcu. Jeśli ruch powstały w narządzie zmysłu dociera do
mózgu, a ściślej mówiąc, do szyszynki, w umyśle powstają
postrzeŜenia zmysłowe. KaŜdemu poruszeniu w mózgu
odpowiada ściśle określone wraŜenie. Odwołując się do
jednego z przykładów podanych przez Kartezjusza,
przypuśćmy, Ŝe nastąpiliśmy na gwóźdź. Gwóźdź pobudza
nerwy w naszej stopie, wprawiając w drganie nerw łączący
stopę z mózgiem i ostatecznie wywołując ruch w
szyszynce, który zostaje tam „przetłumaczony" na
wraŜenie bólu w stopie. Tak więc chociaŜ boli nas stopa,
wraŜenie bólu powstaje w umyśle, dzięki czemu moŜemy
usunąć przyczynę bólu i tym samym ocalić swoje zdrowie.
Zwróćmy uwagę, Ŝe Kartezjański dualizm nieco
komplikuje opis postrzeŜeń zmysłowych: ból w stopie w
gruncie rzeczy okazuje się powstałym w umyśle wraŜeniem
bólu w stopie.
Pominąwszy tę kwestię, moŜna jednak zapytać, jak
to się dzieje, Ŝe kaŜdemu ruchowi w szyszynce odpowiada
właściwe postrzeŜenie? Na przykład, jak to się dzieje, Ŝe
pobudzenie nerwów wywołane nastąpieniem na gwóźdź
zostaje w szyszynce „przetłumaczone" na wraŜenie bólu w
stopie, a nie, dajmy na to, na wraŜenie głodu? Albo na
14
wraŜenie barwy niebieskiej? Albo na wraŜenie dźwięku
trąby? Kartezjusz odpowiada, Ŝe to Bóg będący
najwyŜszym dobrem „skojarzył" w najdoskonalszy
moŜliwy sposób poruszenia w mózgu z postrzeŜeniami
zmysłowymi, które zapewniają nam przetrwanie. Stwórca
mógł przecieŜ sprawić, Ŝe ruch, który obecnie odpowiada
wraŜeniu bólu w stopie, odpowiadałby wraŜeniu głodu. To
jednak raczej nie słuŜyłoby Ŝadnemu racjonalnemu celowi,
gdyŜ zamiast usunąć gwóźdź i opatrzyć stopę, zaczę-
libyśmy szukać czegoś do jedzenia.
BŁĘDY W POSTRZEGANIU NASZEGO
CIAŁA
Pomimo ustanowionego przez Boga związku
między ruchami w mózgu i wraŜeniami w umyśle czasem
w nasze postrzeganie własnego ciała wkrada się błąd.
Kartezjusz wyjaśnia to w następujący sposób. Podobnie jak
wszystkie maszyny tak i ciało moŜe się zepsuć. Stąd teŜ
ruch przenoszony przez połączenia nerwowe czasami
ulega zakłóceniu. Co więcej, ruch ten moŜe zostać
wzbudzony w dowolnym miejscu włókien łączących
narządy zmysłów z mózgiem. ZałóŜmy na przykład, Ŝe
włókno biegnące ze stopy do mózgu zostało poruszone w
połowie swej długości. Ruch zostanie przeniesiony do
mózgu tak samo jak wówczas, gdy impuls pochodził ze
stopy, i wywoła w mózgu identyczny efekt. PoniewaŜ
jednak temu ruchowi odpowiada tylko jedno wraŜenie —
bólu w stopie — takie właśnie wraŜenie powstanie w
umyśle.
Zjawisko bólu fantomowego. W ten sposób
moŜna wyjaśnić zjawisko bólu fantomowego polegające na
tym, Ŝe ludzie, którzy utracili kończynę, mogą nadal
odczuwać w niej ból. Włókna nerwowe, które pierwotnie
miały swoje zakończenia w amputowanej ręce lub nodze,
wciąŜ istnieją, a w ich ocalałych częściach czasem zostaje
wzbudzony ruch, który następnie przenosi się do mózgu,
tak jak wówczas, gdy impuls pochodził z istniejącej
kończyny.
Wiemy
tylko
tyle,
Ŝe
naleŜy
szukać
przyjemności
i
unikać
cierpienia.
PoniewaŜ
postrzeŜenia zmysłowe bywają zawodne, zatem nic
dziwnego, Ŝe czasem popełniamy błędy w postrzeganiu
własnego ciała. JednakŜe Kartezjusz uwaŜa, Ŝe nasze
postrzeŜenia zmysłowe częściej są prawdziwe niŜ fałszywe.
Co więcej, uwaŜa takŜe, iŜ jedyną rzeczą, której moŜemy
być pewni w odniesieniu do wraŜeń zmysłowych, jest to,
Ŝe w zasadzie powinniśmy szukać przyjemności, a unikać
cierpienia. Bóg bowiem tak zorganizował nasze
postrzeŜenia, Ŝe wraŜenia przyjemne są związane z tym, co
słuŜy naszemu przetrwaniu, a przykre z tym, co nam
zagraŜa.
PROBLEMY KARTEZJANSKIEGO DUALI-
ZMU
Kartezjańska teoria umysłu wywarła wielki wpływ
na filozofię Zachodu. Wiele religii przyjmuje istnienie
substancjalnej duszy, która nie ginie wraz ze śmiercią ciała.
Warto jednak zwrócić uwagę na problemy związane z tą
teorią.
POŁĄCZENIE CIAŁA Z RZECZĄ NIE-
ROZCIĄGŁĄ
Kartezjański opis umysłu jako substancji myślącej
rodzi pewne wątpliwości. Jedna z nich dotyczy wyjaśnienia,
w jaki sposób substancja, która jest nierozciągła, moŜe się
łączyć z substancją rozciągłą, jaką jest ciało. Skoro umysł
nie jest rozciągły, trudno sobie wyobrazić, w jaki sposób
mógłby mieć on jakąś lokalizację. Podobnie trudno pojąć,
w jaki sposób ciało i umysł mogłyby na siebie wzajemnie
oddziaływać, skoro umysł działa poprzez myśl, a ciało
poprzez rozciągłość. Jak myśl moŜe wpłynąć na rzecz
rozciągłą i niemyślącą? W jaki sposób rozciągłość moŜe
oddziaływać na rzecz myślącą i nierozciągłą?
MYŚLENIE MOśE CECHOWAĆ NIE
TYLKO UMYSŁY
Wątpliwość budzi takŜe twierdzenie Kartezjusza,
Ŝe myślenie cechuje wyłącznie umysły. Powiada on, Ŝe
wyłącznie umysły mogą rozumować oraz posługiwać się
mową, natomiast maszyny tego nie potrafią. Przekonanie
to bierze się między innymi z faktu, Ŝe Kartezjusz pojmuje
myślenie jako rodzaj aktywności; zawarta w umyśle zasada
aktywności inicjuje myślenie i akty woli. Przedmioty
materialne są natomiast z natury bierne. Jeśli działają lub
się poruszają, to wyłącznie pod wpływem jakiejś
oddziałującej na nie siły zewnętrznej.
Czy tak jest w rzeczywistości? W epoce
komputerów, które wykonują wszelkiego rodzaju funkcje
„rozumowe" — prawdę mówiąc, część z nich znacznie
lepiej, niŜ potrafią to ludzie — moŜna wątpić, czy myślenie
cechuje wyłącznie ludzkie umysły.
Podobne zastrzeŜenia wysuwa się równieŜ wobec
poglądu Kartezjusza, Ŝe cechą wyłącznie ludzkich
umysłów jest umiejętność komunikowania się za pomocą
mowy. Doświadczenia przeprowadzone na szympansach,
które uczono języka migowego, sugerują, Ŝe w królestwie
zwierząt posługiwanie się mową moŜe nie ograniczać się
jedynie do ludzi. Ogólnie mówiąc, zarówno mowa, jak i
rozum mogą być obecnie rozpatrywane jako wynik
procesów mechanicznych, które, przynajmniej w teorii,
moŜe wykonywać takŜe komputer. Nie ma dostatecznych
podstaw do stwierdzenia, Ŝe przedmioty materialne nie
mogą być źródłem procesów psychicznych, a zatem, Ŝe
procesy psychiczne nie mogą być wytworem materialnego
mózgu. Kartezjusz uwaŜa równieŜ, Ŝe umysł ludzki
wytwarza wiedzę poprzez rozumowanie, posługując się
ideami wrodzonymi. Gdyby więc komputery wyposaŜyć w
identyczne narzędzia, prawdopodobnie takŜe one mogłyby
wytworzyć ten rodzaj wiedzy, o którym mówi Kartezjusz.
PRZEJRZYSTOŚĆ UMYSŁU
Wątpliwość budzi takŜe przekonanie Kartezjusza,
Ŝe umysł jest „przejrzysty" — Ŝe poprzez introspekcję
moŜemy niejako bezpośrednio zajrzeć do wnętrza umysłu.
Przypomnijmy, Ŝe w Drugiej medytacji Kartezjusz odwołał
się właśnie do tego argumentu, twierdząc, iŜ umysł jest
nam lepiej znany niŜ ciało. Badania psychologiczne
dowodzą jednak, Ŝe introspekcja nie zawsze dostarcza nam
wiarygodnych informacji o pracy naszego umysłu. Taki
15
wniosek wypływa z doświadczeń przeprowadzanych z
pacjentami o tzw. rozdwojonych mózgach, czyli z ludźmi,
którym operacyjnie usunięto membranę oddzielającą lewą i
prawą półkulę mózgową (zabieg ten stosuje się w leczeniu
cięŜkich przypadków epilepsji). Mimo Ŝe ludzie ci na ogół
wracają do normalnego Ŝycia, eksperymenty opracowane
przez psychologów wykazały, Ŝe czasami lewa półkula ich
mózgu „nie wie", co czyni półkula prawa. Doświadczenia
takie podają w wątpliwość pogląd Kartezjusza, według
którego mózg jest jednością. Pewien psycholog wystąpił
nawet z tezą, Ŝe kaŜdy z nas ma więcej niŜ jeden umysł,
choć tylko jeden jest obdarzony samoświadomością.
Kartezjusz
nie
przedstawia
przekonujących
argumentów za poglądem, Ŝe istnieje tylko jeden umysł;
pojęcie substancji uwaŜa za ideę wrodzoną i stąd
przyjmuje, Ŝe to, co stanowi fundament zróŜnicowanej
aktywności umysłu, musi być jednością. Czy moŜemy
jednak być pewni, Ŝe istnieje tylko jeden umysł?
UMYSŁ WYRÓśNIA LUDZI SPOŚRÓD
INNYCH ZWIERZĄT
Podobne zastrzeŜenie moŜemy wreszcie wysunąć
wobec przekonania Kartezjusza, Ŝe tym, co wyróŜnia nas
spośród innych istot — tym, co czyni nas ludźmi, jest
właśnie umysł; ciało, w myśl tego poglądu, jest jedynie
artefaktem, którym Bóg nas obdarzył, aby umoŜliwić nam
istnienie w świecie materialnym. Taka koncepcja natury
ludzkiej obniŜa znaczenie ciała dla naszej egzystencji i
pomija jego udział w budowaniu naszej świadomości.
Teoria ta jest takŜe źródłem przekonania, Ŝe praca
intelektualna jako wartościowsza i uŜyteczniejsza bardziej
zbliŜa nas do Boga niŜ praca ciała, czyli praca fizyczna.
Mówiąc ogólnie, Kartezjański dualizm ustala
wątpliwą hierarchię bytów, w której najwyŜszą pozycję
zajmują ludzie, wszelako ci, którzy oddają się pracy
intelektualnej, zajmują pozycję wyŜszą niŜ inni. Hierarchia
ta uzasadnia podrzędny status nie tylko zwierząt, ale i na
przykład robotników fizycznych. Uznając wyŜszość
umysłu nad materią, Kartezjusz sądzi takŜe, Ŝe Bóg dał
ludziom rozum, Ŝeby mogli zrozumieć naturę i czynić ją
sobie poddaną.
KARTEZJAŃSKA EPISTEMOLOGIA
Głównym celem Kartezjusza jest stworzenie
podstaw wiedzy. Przenosząc punkt cięŜkości z metafizyki
na epistemologię, zapoczątkowuje on nową erę w dziejach
filozofii—erę nowoŜytną. Zagadnieniami metafizycznymi,
takimi jak: istnienie Boga, istnienie świata materialnego,
natura człowieka i świata materialnego, wolna wola itd.
Kartezjusz zajmuje się dopiero po ustaleniu, czym jest
prawdziwa wiedza. Jego poglądy w tych kwestiach tworzą
fundament jego nauki. Kartezjusz sądzi, Ŝe tym, co stanowi
o wyjątkowości ludzkiego umysłu, jest rozum, i Ŝe to
właśnie rozum jest źródłem prawdziwej wiedzy. Jedynie
dzięki rozumowi moŜemy zdobyć ten rodzaj pewności,
który jest warunkiem owej wiedzy. Tak więc Kartezjusz
kwestionuje wartość poznania zmysłowego jako źródła
wiedzy. Jego zdaniem prawdziwa wiedza jest czysto
aprioryczna:
moŜna
ją
zdobyć
niezaleŜnie
od
doświadczenia tak jak wiedzę matematyczną. Tak samo
bowiem jak wiedzę matematyczną moŜna wywieść — za
pomocą rozumu — z podstawowych aksjomatów i
definicji, tak teŜ wiedzę o nas samych, o Bogu i świecie
materialnym moŜna wyprowadzić — wyłącznie za pomocą
rozumu — z wrodzonych nam idei i zasad.
WĄTPLIWOŚCI ZWIĄZANE Z KARTEZJA-
ŃSKA TEORIĄ WIEDZY
ChociaŜ próba stworzenia podstaw nauki
wyłącznie za pomocą rozumu jest godna uwagi, niektóre
poglądy Kartezjusza na źródła i sposoby zdobywania
wiedzy budzą wątpliwości.
ODRZUCENIE DOŚWIADCZENIA
Zdaniem Kartezjusza postrzeŜenia zmysłowe nie
są wiarygodnym źródłem wiedzy. Twierdzi on, Ŝe zmysły
słuŜą jedynie przetrwaniu naszego ciała. Zarazem
postrzeŜenia takie często skłaniają nas do wydawania
fałszywych sądów jak wówczas, gdy kij częściowo
zanurzony w wodzie wydaje się nam krzywy, a słońce na
niebie wydaje się mieć kilka centymetrów średnicy.
Nasze zmysły się nie mylą. W rzeczywistości
jednak zmysły rzadko wprowadzają nas w błąd. To raczej
my sami wyprowadzamy błędne wnioski z dostarczonych
nam informacji. Nasza zdolność zdobywania informacji o
świecie za pośrednictwem zmysłów jest w gruncie rzeczy
czymś bardziej niezwykłym niŜ umiejętność rozumowania.
Odpowiednio zaprogramowany komputer moŜe bowiem
rozumować równie sprawnie. Ściśle rzecz biorąc, w
wykonywaniu obliczeń komputery są nawet sprawniejsze
niŜ ludzie; potrafią teŜ udowodnić twierdzenia, wobec
których
ludzie
okazują
się
bezradni.
Zarazem
informatykom nie udało się dotąd zaprogramować
komputera tak, aby mógł on zdobywać informacje o
otaczającym go świecie w sposób, w jaki czynią to ludzie i
zwierzęta.
Kartezjusz twierdzi, Ŝe zmysły nie mogą być
źródłem prawdziwej wiedzy, między innymi dlatego, Ŝe
sądzi on, iŜ nigdy nie moŜemy mieć pewności, czy zmysły
nas nie zwodzą. Maszyna zawsze moŜe się zepsuć; sądy o
przedmiotach materialnych, które postrzegamy, zawsze
mogą być błędne. Natomiast rozumowanie wydaje się
niezawodne. Twierdząc, Ŝe „dwa dodać trzy równa się
pięć", po prostu nie moŜemy się mylić. Stąd teŜ tylko
wnioski z „czystego" rozumowania moŜna uwaŜać za
prawdziwą wiedzę. Zgodnie z tym poglądem błędy
dawnych filozofów i naukowców miały swoje źródło
właśnie w braku pewnej wiedzy, w próbie wyjaśnienia
zachowania się przedmiotów poprzez odwołanie się do
sposobu, w jaki jawią się one naszym zmysłom. Kartezjusz
miał nadzieję, Ŝe fizyka stanie się podobna do geometrii, Ŝe
stanie się nauką aprioryczną rozwijającą się wyłącznie
dzięki rozumowi. Kwestionując rolę zmysłów w
zdobywaniu wiedzy o świecie, Kartezjusz posunął się
jednak za daleko. Przyjmując wiedzę matematyczną za
wzór wszelkiej wiedzy, postawił przed nauką wzór niemoŜ-
liwy do zrealizowania. Model taki de facto wymusza
sceptycyzm
wobec
moŜliwości
poznania
świata
16
materialnego.
WIEDZA I JEDNOSTKA
Innym waŜnym przeświadczeniem Kartezjusza jest
to, Ŝe dąŜenie do wiedzy moŜe być w zasadzie procesem
izolowanym. Medytacje o pierwszej filozofii niejako same w
sobie stanowią model zdobywania wiedzy: aby bezpiecznie
przebyć drogę wiodącą do prawdziwej wiedzy, wystarczy
podąŜać śladami Kartezjusza. Zdobywanie wiedzy jest
podobne do uczenia się geometrii z podręcznika — kaŜdy
to moŜe robić samodzielnie i kaŜdy, kto wykona to
zadanie, osiągnie ten sam rezultat. RównieŜ te załoŜenia
budzą powaŜne wątpliwości. Wiedza jest po części
wytworem określonego społeczeństwa i określonej kultury.
Nie jest bez znaczenia, Ŝe Newton Ŝył w Anglii w XVII
wieku, a Kartezjusz w tym samym stuleciu we Francji.
Obaj myśliciele znajdowali się pod wpływem idei
charakterystycznych dla swoich czasów. Ponadto wiedza
naukowa jest zazwyczaj odbiciem zainteresowań zarówno
samego badacza, jak i społeczeństwa, w którym on Ŝyje, a
nie czeka „gotowa" na swojego odkrywcę.
Kartezjusz był z pewnością jednym z najwybitniejszych
filozofów ery nowoŜytnej. Dokonał przełomu, stawiając
epistemologię, czyli teorię poznania naukowego, w centrum
zainteresowania filozofii. Wykazał znaczenie metody oraz pytań o
źródło naszych sądów dla rozwoju wiedzy. Za pomocą opracowanej
przez siebie metody usiłował odróŜnić przesądy i niczym nie
umotywowane przekonania od jasno pojmowanych prawdziwych
sądów, które następnie dostarczyłyby mu podstaw do odrzucenia tych
pierwszych, fałszywych przekonań. W Medytacjach o pierwszej
filozofii Kartezjusz pokazuje, na czym polega zastosowanie jego
metody. Za jej pomocą dowodzi, Ŝe on, Kartezjusz, istnieje, Ŝe Bóg
istnieje, Ŝe istnieje świat materialny, Ŝe cechą istotną umysłu jest
myślenie, a cechą istotną przedmiotów materialnych — rozciągłość,
Ŝe ciało i umysł są odrębnymi substancjami. Kartezjusz sądził, Ŝe
stosując swoją metodę, stworzy nowe podstawy nauki, Ŝe odtąd postęp
w nauce nie będzie hamowany przez fałszywe załoŜenia i ignorancję,
Ŝe prawdziwa wiedza leŜy w zasięgu ludzkich moŜliwości.
Kartezjusz był takŜe czołowym przedstawicielem
racjonalizmu w filozofii. UwaŜał, Ŝe wiedza jest wyłącznie
wytworem rozumu. Odrzucał postrzeŜenia zmysłowe jako niepewne,
a stąd niewiarygodne. Nawet w zakończeniu Medytacji o
pierwszej filozofii jego wątpliwości dotyczące niezawodności
postrzeŜeń zmysłowych jako źródła informacji o świecie materialnym
nie zostają ostatecznie uchylone. Tak więc dla Kartezjusza
prawdziwa wiedza o Bogu, o sobie samym i o świecie materialnym
jest aprioryczna, tak samo jak wiedza matematyczna. MoŜna ją
zdobyć, niezaleŜnie od doświadczenia, jedynie za pomocą rozumu.
Większość poglądów Kartezjusza wydaje się dziś
niezrozumiała lub przestarzała, a jego wiara w rozum nazbyt
optymistyczna. Wszelako w epoce, w której Ŝył, jego filozofia była
zjawiskiem wyjątkowym, a jego poglądy na naturę wiedzy oraz
umysłu wywarły przemoŜny wpływ na filozofię Zachodu.
WYBRANA BIBLIOGRAFIA Ogólna
Curley E.M., Descartes Against the Skeptics,
Cambridge 1978.
Kenny A., Descartes. A Study ofHis Philosophy, New
York 1968.
Wilson M., Descartes, London 1978.
O wątpliwościach
Frankfurt H., Demons, Dreamers, and Madmen. The
Defense ofReason in Descartes' Meditations,
Indianapolis 1970.
O dualizmie
Churchland
P.M.,
Matterand
Consciousness,
Cambridge 1988. Ryle G., The Concept ofMind, New York
1949.
ŹRÓDŁA CYTATÓW
Descartes R., Rozprawa o metodzie właściwego
kierowania rozumem i poszukiwania prawdy, przeł.
W. Wojciechowska, Warszawa 1970. — Medytacje o
pierwszej filozofii wraz z Zarzutami uczonych męŜów i
Odpowiedziami autora oraz
Rozmowa z Burmanem, t. 1-2, przeł. M. i K.
Ajdukiewiczowie, Warszawa 1958.