QPrint

OSOBOWOŚĆ NAUCZYCIELA - WYCHOWAWCY

W ŚWIADOMOŚCI UCZNIÓW

mgr Krystyna Piórecka

STRUKTURA PRACY –

I.

1.  Wstęp.
2.  Wstępne przygotowanie do zawodu nauczyciela.
3.  Walory osobiste nauczyciela.
4.  Cechy osobowościowe nauczycieli.
5.  Wyniki badań własnych.
6.  Stosunek nauczyciela do uczniów.
7.  Zakończenie.
8.  Kwestionariusz ankiety – opracowanie własne.

II.

1. Recenzja książki – Wincentego Okonia -

J. WŁ. Dawid, Z. Mysłakowski, St. Szuman, M. Kreutza, St. Baley.:
Osobowość nauczyciela. Rozprawy. Warszawa 1962, PZWS.

LITERATURA –

1. J. Wł. Dawid, Z. Mysłakowski, St. Szuman, M. Kreutz, St. Baley.:

Osobowość nauczyciela. Rozprawy. Warszawa 1962, PZWS.

2. Z. Gaś.: Doskonalący się nauczyciel. Lublin 2001, Wydawnictwo

Uniwersytetu Marii Curie – Skłodowskiej.

3.  J. Wł. Dawid.: O duszy nauczycielstwa. Lublin 1997, Wspólnota Polska.
4.  Nowa Szkoła. 1995/3.
5.  Ireneusz  Pyrzyk.:  Prekursorzy  pedagogiki  opiekuńczej.  Toruń  2002,

Wydawnictwo Adam Marszałek.

,,Pamiętaj,  że  zanim  odważysz  się  przedsięwziąć  formowanie  człowieka  –  musisz  przedtem
sam  stać  się  człowiekiem;  musisz  z  samego  siebie  uczynić  przykład,  którym  powinieneś  być
dla  ucznia.  Uczyń  się  godnym  szacunku,  zacznij  od  tego,  żeby  się  dać  lubić.  Nie  będziesz
rządził  dzieckiem,  jeżeli  nie  rządzisz  wszystkim,  co  je  otacza;  a  ta  władza  nie  będzie  nigdy
dostateczna, jeżeli nie będzie oparta na poszanowaniu cnoty. Trzeba poświęcić bliźnim swój
czas,  starania,  życzliwość,  siebie  samego  doprowadzaj  do  zgody  ludzi,  którzy  się  na  siebie
gniewają; usuwaj przyczyny zatargów; przypominaj dzieciom obowiązki, ojcom pobłażliwość,
dopomagaj do szczęśliwych małżeństw”

J. J Rousseau.

Zawód nauczyciela jest szczególny i nie da się porównać z żadnym innym. W pracy

wychowawczej mamy do czynienia z tym, co jest najbardziej skomplikowane, bezcenne i
najdroższe w życiu – człowiekiem. Od nas, od naszego kunsztu pedagogicznego i mądrości
zależy droga życiowa wychowanka, jego rozwój umysłowy, charakter, postawa obywatelska,
miejsce i rola w życiu, wreszcie szczęście osobiste.

Wychowanie stanowi jeden z fundamentalnych czynników rozwojowych każdego

społeczeństwa.  Spełnia  ono  swe  zadania  należycie  wówczas,  gdy  przygotowuje  młode
pokolenia  do  uczestnictwa  w  życiu  i  kulturze  społeczeństwa,  narodu  i  ludzkości,  do  mądrej
przebudowy tego życia i tej kultury, gdy przyczynia się do wytwarzania więzi pożądanych ze
społecznego  punktu  widzenia,  integrujących  społeczeństwo,  naród,  ludzkość.  Niedoskonałe
lub  złe  wychowanie  –  pozostając  z  tymi  celami  w  sprzeczności  i  przyczyniając  się  do
rozkładu społecznego – staje się samo w sobie sprzecznością, bowiem w istocie wychowania
leży czynić ludzi lepszymi, społeczeństwa – lepiej zorganizowanymi. Wiele warunków składa
się  na  dobre  wychowanie,  lecz  jeden  wśród  nich  jest  szczególnej  wagi:  doskonałe
wychowanie może być dziełem tylko doskonałego wychowawcy. Wiedział już o tym świetny
nauczyciel  narodu  polskiego  Andrzej  Frycz  Modrzewski,  gdy  w  dziele  O  poprawie
Rzeczypospolitej stawiał ,,szkolny stan” na równi z najwyższymi stanami, zakładając, iż tylko
doskonały  nauczyciel  może  zaszczepiać  uczniom  w  szkole  te  cnoty,  na  których  opierają  się
prawa w Rzeczypospolitej panujące

Rozwój profesjonalny nauczyciela jest elementem szerszego procesu, jakim jest

rozwój osobowy człowieka. Z kolei rozwój osobowy polega na wyzbywaniu się
niekorzystnych właściwości oraz kształtowaniu właściwości korzystnych, umożliwiających
tworzenie pozytywnych relacji z samym sobą i innymi ludźmi. Do którego człowiek zmierza
w sposób dynamiczny i który chce osiągnąć.

Podstawowym pytaniem, jakie stoi przed instytucjami i osobami przygotowującymi

kandydatów  do  wykonywania  zawodu  nauczyciela,  jest  pytanie  dotyczące  modelu
przygotowania kompetentnych specjalistów. Wśród współczesnych koncepcji w tym zakresie
warto  wskazać  na  kilka  przykładowych.  I tak, R.  Vadoboncoeur. I.  Rahm,  D.  Aguilera  i  M.
LeCompte (1996) wskazują na pięć podstawowych standardów dla profesjonalnego szkolenia
nauczycieli:  wiedza  przedmiotowa  oraz  o  uczeniu  się  i  nauczaniu;  umiejętności  w
oszacowywaniu  osiągnięć;  umiejętności  porozumiewania  się;  promowanie  demokratycznych
ideałów oraz poszanowanie różnorodności.

Z kolei P. Hager (1996) twierdzi, iż szkolenie przyszłych nauczycieli winno

obejmować trzy podstawowe poziomy:

1.  Rozwój wiedzy, umiejętności i postaw;
2.  Działania w sytuacjach symulowanych i realnych;
3.  Rozwijanie kompetencji w trakcie pracy zawodowej

J. Wł. Dawid.: O duszy nauczycielstwa. Lublin 1997, Wspólnota Polska, s.25.

J. Wł. Dawid, Z. Mysłakowski, St. Szuman, M. Kreutz, St. Baley.: Osobowość nauczyciela. Rozprawy.

Warszawa 1962, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, s. 1.

W jego trakcie winno obowiązywać logiczne przechodzenie od poziomu pierwszego do

trzeciego,  a  jakościowo  progresja  ta  winna  dodatkowo  uwzględniać  rozwój  w  różnych
obszarach,  tzn.:  od  części  do  całości;  od  analizy  do  syntezy;  od  aspektów  teoretycznych  do
zagadnień  praktycznych;  od  zewnętrznych  do  osobistych  doświadczeń  w  nauczaniu;  od
osiągnięć w uczeniu się do osiągnięć w nauczaniu.

Bardziej kompleksowo problem ten ujmuje J. Kuźma (1995), który akcentuje, iż

nauczyciel

przyszłości

winien

człowiekiem

wielowymiarowym,

tzn.

wolnym,

autonomicznym, transgresywnym, a jednocześnie otwartym, elastycznym i samodzielnym. W
związku z tym optymalny model kształcenia nauczyciela przyszłości winien obejmować trzy
zespoły składników: merytoryczno – motywacyjny, metodycznoorganizacyjny oraz społeczno
- kulturotwórczy

Problematyką osobowości zajmowali się dotąd głównie psychologowie. Wprawdzie i

pedagogowie występowali z pewnymi roszczeniami w tym względzie, o nawet znalazło swój
wyraz w powstaniu pedagogiki personalistycznej, ale zainteresowania te miały charakter
wtórny, polegały bowiem raczej na czerpaniu z danych psychologii niż na uprawianiu
własnych, pedagogicznie ukierunkowanych badaniach.

We wspomnianych badaniach tych cech w samym nauczycielu, niezależnie od tego, czy

miały one charakter wrodzony, czy nabyty, jak również od tego, czy w tych poszukiwaniach
chodziło o cechy nauczycieli rzeczywistych, czy też idealnych nauczycieli – wychowawców.

Badania polskie odnoszą się nie do osobowości lecz do ,,duszy” nauczyciela; po nich

pojawiły  się  prace  traktujące  o  ,,instynkcie”  nauczycielskim,  o  ,,typie  antropologicznym”
nauczyciela, następnie przedmiotem badań uczyniono ,,talent” nauczyciela, w końcu zaczęto
zajmować  się  ,,osobowością”  nauczyciela,  rozumiejąc  ją  zresztą  rozmaicie,  a  więc  jako
strukturę  w  której  dominują  czynniki  bądź  biologiczne,  bądź  psychologiczne,  bądź
pedagogiczne a nawet społeczne.

Biorąc pod uwagę często wymieniane cechy nauczyciela, jak ,,miłość dusz ludzkich” czy

,,przychylność dla wychowanków” lub ,,skłonność do obcowania wychowawczego”, czy
,,skłonność agitacyjną”, St. Szuman stwierdza, że nie mają one charakteru wrodzonego, a
zatem nie ma wrodzonego talentu pedagogicznego.

Szuman zakłada konieczność występowania dwu elementów w osobowości ,,doskonałego

nauczyciela”.  Pierwszym  jest  to,  co  nauczyciel  –  wychowawca  posiadł  i  ma  do  rozdania,  a
więc  bogactwo  jego  własnej  osobowości,  drugim  –  sposób  rozdawania,  umiejętność
oddziaływania  na  innych.  Bogata  osobowość,  dojrzały  charakter,  wielka  wiedza  i  piękna
dusza  nie  stanowią  jeszcze  talentu,  podobnie  jak  umiejętność  oddziaływania,  ,,zdolność
agitacyjna” lub ,,kontaktowość. Dopiero harmonijne współwystępowanie obydwu elementów
warunkuje pełną osobowość nauczyciela.

Pod względem wartości osobistej nauczyciela doskonałego możemy określić w stopniu

wysokim, który poznał i wciela w życie wiedzę o świecie oraz podstawowe normy społeczno
–  moralne  i  estetyczne,  a  więc  taki,  jaki  ucieleśnia  w  swoim  życiu    ideały  prawdy,  dobra  i
piękna. Takich nauczycieli kochających wiedzę, kierujących się prawdą i dobrem innych oraz
miłujących  piękno  było  i  jest  nie  mało.  W  tych  zaletach,  polegających  na  umiejętności
poznawania zjawisk przyrodniczych, społecznych i kulturowych oraz wartościowania tego, co
dobre  i  piękne,  leży  pierwsza  tajemnica  ich  pedagogicznych  sukcesów.  W  tej  sferze
prawdopodobnie  doszukiwalibyśmy  się  podstawowych  warunków  ,,talentu  pedagogicznego”
wybitnego  nauczyciela,  o  którym  pisał  prof.  Żabiński.  I  jeśli  jakże  często  spotykamy
,,nauczycieli”,  którzy  przez  jakieś  złośliwe  nieporozumienie  znaleźli  się  w  szeregach
nauczycielskich,  to  przede  wszystkim  razi  nas  u  nich  elementarny  brak  wiedzy  lub  niski
poziom  moralny  czy  estetyczny,  a  niekiedy  wszystko  na  raz.  Tę  cechę  osobowości

Z. B. Gaś.: Doskonalący się nauczyciel. Lublin 2001. Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie – Skłodowskiej,

s. 33 – 34.

nauczyciela  zdecydowanie  podkreślał  prof.  Szuman,  określając  ją  jako  ,,bogactwo
osobowości”. Inni autorzy pomijają ją sądząc, iż jest ona właściwa nie tylko nauczycielowi.
Wydaje się jednak, że w pracy nauczyciela ma ona szczególniejsze znaczenie, bowiem chcąc
dawać innym – musi sam wiele posiadać, chcąc kształcić innych – musi sam być gruntownie
wykształcony,  chcąc  czynić  innych  lepszymi  –  musi  sam  być  dobry.  Tej  fundamentalnej
właściwości  nauczyciela  nie  można  jednak  rozumieć  statystycznie,  chcąc  bowiem  być
dobrym  nauczycielem  –  wychowawcą,  trzeba  stale  wzbogacać  własną  wiedzę  o  świecie,  a
zarazem udoskonalać własny system wartościowania tego, co dobre, oraz tego, co piękne. Tak
więc,  tylko  wówczas  można  mówić  o  dynamicznym  rozwoju  osobistych  wartości  danego
nauczyciela, gdy zostanie w nim zaszczepione – przez innych lub przez niego samego – stałe
dążenie  do  stawiania  się  mądrzejszym,  lepszym  i  wrażliwszym  na  piękno,  a  zarazem  do
czynienia innych takimi

W myśli pedeutologicznej problematyka osobowości nauczyciela – wychowawcy zajmuje

znaczące  miejsce,  czego  wyrazem  jest  bogata  literatura  pedagogiczna  i  psychologiczna,  a
także  obecność  jej  praktycznych  aspektów  wielu  aktach  normatywnych  i  dokumentach
traktujących  o  zadaniach  szkoły  i  nauczyciela.  W  kategoriach  kompetencji  zawodowych
funkcje  nauczyciela  można  także  ujmować  w  zakresie:  nauczania,  wychowania,  opieki,
diagnozowania,  resocjalizacji,  współpracy  ze  środowiskiem,  działalności  innowacyjno  –
reformatorskiej i badawczej, organizacji pracy własnej i zbiorowej.

Osobowość nauczyciela wychowawcy obejmuje trzy struktury:

Poznawczą – wyrażającą się działaniami związanymi ze spostrzeganiem i
rozumieniem ucznia – wychowanka;

Motywacyjną – obejmującą system wartości, potrzeby i postawy
nauczyciela;

Czynnościową – prakseologiczno – pedagogiczną.

Istotę pracy nauczycielskiej wyraził kiedyś G. Klimowicz – jednym słowem MOTTO.
Tworzą go pierwsze litery słów: miłość, odpowiedzialność, tolerancja, troskliwość, otwartość.

Na układ właściwości osobowych nauczyciela składają się zintegrowane składniki –

właściwości: światopogląd, zainteresowania, motywacje, zdolności, inteligencja, mechanizmy
temperamentalne, charaktelogiczne i samoregulujące. Wszystkie one uczestniczą w procesach
interakcji, tworzą różnorodną i otwartą sieć relacji, między nauczycielami i uczniami, ale też
pomiędzy nauczycielami i rodzicami oraz środowiskiem lokalnym, nauczycielami a
dyrektorem i nadzorem pedagogicznym

Uczniowie chcą widzieć w wychowawcy to, co najlepsze. Cała gama pozytywnych

cech  –  kultura  zachowania,  kultura  języka,  serdeczność,  sprawiedliwość  oceniania,
umiejętność  rozwiązywania  konfliktów  –  musi  być  wkomponowana  w  osobowość
nauczyciela  –  wychowawcy,  by  mógł  spełniać  właściwie  swoje  posłannictwo.  Oprócz  cech
osobowości ważna jest też wiedza o uczniach, o ich rozwoju psychofizycznym, zaburzeniach,
defektach, sytuacji materialnej rodziny itp.

W związku z powyższym, iż temat mojej pracy brzmi ,,Osobowość nauczyciela –

wychowawcy w świadomości uczniów” opracowałam kwestionariusz ankiety dla klas VI oraz
przeprowadziłam badania w Zespole Szkolno – Przedszkolnym w Drewnicy, w której to
placówce pracuję. Kwestionariusz ankiety zamieszczam na końcu swej pracy.

J. Wł. Dawid, Z, Mysłakowski, St. Szuman, M. Kreutz, St. Baley.: Osobowość ...op. cit., s.18 – 19.

Nowa Szkoła. 1995/3.

Wyniki badań –

1. Właściwości wychowawcze –

WYNIKI BADAŃ

5 4 3 2 1 0 W PUNKTACH

a) otwarty na problemy młodzieży

9 1 5 1 1 0

b) traktujący młodzież w sposób ,,urzędowy"

0 2 3 6 4 2

c) wyrozumiały, opiekuńczy

7 3 3 2 0 2

d) dotrzymujący słowa i obietnic

4 3 4 5 1 0

e) tylko uczący

1 1 3 3 4 5

f) posiadający autrytet osobisty

1 6 0 1 6 3

OCENY

WŁAŚCIWOŚCI WYCHOWAWCZE

* Źródło : kwestionariusz ankiety

Analizując wyniki powyższych badań uszereguję cechy osobowe nauczycieli od

najbardziej wartościowych do najmniej ważnych dla dzieci. Poniższe zestawienie będzie
odpowiedzią  dla badacza na pytanie: ,,Jakie cechy osobowe nauczyciela – wychowawcy
są istotne w świadomości uczniów?
1.  Otwarty na problemy uczniów – 67 pkt.;
2.  Wyrozumiały, opiekuńczy – 60 pkt.;
3.  Dotrzymujący słowa i obietnic – 55 pkt.;
4.  Posiadający autorytet osobisty – 37 pkt;
5.  Traktujący młodzież w sposób ,,urzędowy” – 33 pkt.;
6.  tylko uczący 28 pkt.

Z powyższego zestawienia wynika , iż dla uczniów najważniejsze są cechy osobowe

nauczyciela – wychowawcy związane z bezpośrednim kontaktem z uczniem m. in.
empatią czy też skuteczną komunikacją interpersonalną. Uczniowie nie akceptują bądź
wysuwają na dalszy plan nauczycieli ,,zimnych”, ,,osłych”. Mogę przypuszczać, że są to
nauczyciele, którzy w szeregach kadry pedagogicznej znaleźli się przypadkowo.

2.Właściwości osobowe –

WYNIKI BADAŃ

5 4 3 2 1 0 W PUKTACH

a) dostępny, bezpośredni, "kontaktowy"

6 6 2 1 1 1

b) obojętny na sprawy innych

1 2 0 1 7 6

c) szanujący godność uczniów

3 7 3 1 2 1

d) pogodny, serdeczny

6 4 6 1 0 0

e) zarozumiały, "ważny"

0 0 1 2 6 8

f) kulturalny, taktowny

1 0 4 8 1 3

WŁAŚCIWOŚCI OSOBOWE

OCENY

* Źródło : kwestionariusz ankiety

Uszeregowane cechy osobowe –

1.  Pogodny, serdeczny – 66 pkt.;
2.  Dostępny, bezpośredni, ,,kontaktowy” – 63 pkt. ;
3.  Szanujący godność uczniów – 56 pkt.;
4.  Kulturalny, taktowny – 39 pkt.
5.  Obojętny na sprawy innych – 22 pkt.
6.  Zarozumiały, ważny – 13 pkt.

Na podstawie powyższych punktów wysnuwamy, że dzieci cenią sobie u nauczycieli

serdeczność, uśmiech, pogodę ducha. Automatycznie wnioskujemy, iż nie akceptują osób
,,zadufanych  w  sobie”,  nieprzyjemnych.  Którzy  traktują  uczniów  przedmiotowo  a  nie
podmiotowo. Jest to zrozumiałe, gdyż nikt z nas takich osób po prostu nie lubi. Lubimy
osoby  ciepłe,  otwarte  na  innych.  Negatywne  cechy  u  nauczycieli  często  wynikają  z
niedokształcenia  np.  z  nieposiadania  wiedzy  o  komunikacji  niewerbalnej.  A  przecież
każdy nauczyciel w swojej pracy jest aktorem: klasa – scena, widownia – uczniowie.

2.  Właściwości zewnętrzne -

WYNIKI BADAŃ

5 4 3 2 1 0 W PUNKTACH

a) wygląd byle jaki

1 2 0 1 7 6

b) schludny wygląd, dobra prezentacja ogólna

5 2 5 0 5 0

c) dbający o zdrowie fizyczne i psychiczne

2 7 5 3 0 0

d) kulturalny sposób bycia ( miły, sympatyczny )

7 4 2 2 1 1

e) niekulturalny sposób bycia

0 2 0 7 4 4

f) interesujący się sukcesami i kłopotami innych ludzi

6 3 4 1 2 0

WŁAŚCIWOŚCI ZEWNĘTRZNE

OCENY

* Źródło : kwestionariusz ankiety

Uszeregowane cechy osobowe –
1.  Kulturalny sposób bycia (miły, sympatyczny) – 62 pkt.;
2.  dbający o zdrowie psychiczne i fizyczne – 59 pkt.;
3.  Interesujący się sukcesem i kłopotami innych ludzi – 58 pkt.;
4.  Schludny wygląd, dobra prezentacja ogólna – 53 pkt.;
5.  Niekulturalny sposób bycia – 26 pkt.;
6.  Wygląd byle jaki – 22 pkt.;

W właściwościach zewnętrznych na pierwszym miejscu uplasowała się odpowiedź:

,,Kulturalny  sposób  bycia”  (miły,  sympatyczny).  Wierzę,  że  są  to  szczere  odpowiedzi
dzieci,  gdyż  z  własnego  doświadczenia  wiem,  że  dzieci  lgną  do  osób  miłych,  ciepłych  i
uśmiechniętych. Sama pracuję w Przedszkolu dlatego też, na co dzień mam bezpośredni
kontakt  z  małymi  dziećmi.  Zwłaszcza  małe  dzieci  lgną  do  osób  ,,ciepłych”.  Aby  na  co
dzień takim być nauczyciel musi wyćwiczyć sobie choćby umiejętność nie przenoszenia
problemów dnia codziennego na pole zawodowe. W swojej pracy wchodząc w kontakty z
dziećmi  staram  się  w  momencie  przekroczenia  Przedszkola  ,,zrzucić”  z  siebie  wszelkie
troski  i  kłopoty.  Jest  to  bardzo  ważne  w  mojej  pracy,  gdyż  im  mniejsze  dziecko  tym
bardziej boi się lub też wycofuje z kontaktów z naburmuszoną, nie dbającą o swój wygląd
panią.  A  warto  pamiętać,  że  dzieci  są  świetnymi  obserwatorami  a  więc  zauważą  każdy
detal u innych.  Ciepły uśmiech u nauczyciela naprawdę nic nie kosztuje a tak naprawdę
bardzo wiele znaczy zwłaszcza dla dziecka wstępującego w nowe, obce progi bez mamy!

3. Właściwości intelektualne –

WYNIKI BADAŃ

5 4 3 2 1 0 W PUNKTACH

a) inteligentny

9 4 1 1 2 0

b) zdolny

2 6 4 1 1 3

c) posiadający braki w wiedzy

0 1 2 1 4 9

d) pochopny

0 0 1 6 9 1

e) spostrzegawczy i z żywą wyobraźnią

4 3 6 3 1 0

f) twórczy w formułowaniu problemów i poglądów

5 3 3 5 1 0

WŁAŚCIWOŚCI INTELEKTUALNE

OCENY

* Źródło : kwestionariusz ankiety

Uszeregowane cechy osobowe –

1. Inteligentny – 68 pkt.;
2. Spostrzegawczy i z żywą wyobraźnią oraz twórczy w formułowaniu problemów i

poglądów – 57 pkt.;

3.  zdolny – 49 pkt.;
4.  pochopny – 24.;
5.  posiadający braki wiedzy – 16 pkt.
Każde dziecko zadaje tysiące pytań nauczycielom i oczekuje na nie odpowiedzi najlepiej

w pełni wyczerpujących oraz oczywiście wiarygodnych. Czasami słyszę wypowiedzi dzieci:

,,Mamo, bo tak mówiła moja pani, tak naprawdę jest!” bądź ,,Nie wierzysz? – to zapytaj się
mojej pani!”. W związku z powyższym nie dziwię się, iż dzieci chcą mieć mądrego
nauczyciela, który wszystko wie a jeżeli nie wie to na pewno dowie się i udzieli prawidłowej
odpowiedzi.

Z powyższych badań wynika, że uczniowie chcą widzieć w swoim nauczycielu to co

najlepsze: a więc otwartość na problemy młodzieży, wyrozumiałość, opiekuńczość,, pogodę
ducha, serdeczność, dostępność, otwartość, kulturę osobistą, mądrość, kreatywność, oraz
spostrzegawczość i z żywą wyobraźnię.

Nauczyciel nie może być biernym, mechanicznym wykonawcą celów i zadań nie przez

niego pomyślanych i przyjętych, ale narzucanych mu z zewnątrz, przypisywanych z góry na
lata, tygodnie, dni i godziny. Musi zdobyć jeszcze świadomość, czego chcieć, do czego dążyć,
co ma być ostateczną wartością, jaką ma przez wychowanie swe wytwarzać, a zatem – jaki
cel wychowania

W oczach wychowanków tajemnica powodzenia wysiłków nauczycieli zależy głównie od

tego, czy są sprawiedliwi, wymagający, a przy tym cierpliwi i wyrozumiali oraz serdeczni i
uosobieni  do  uczniów  przyjaźnie.  Sytuacja,  w  której  wychowankowie  stawiają  te  zalety  na
pierwszym  miejscu,  podczas  gdy  przy  rekrutacji  i  kwalifikowaniu  do  zawodu
nauczycielskiego  nie  zwraca  się  na  nie  uwagi  –  jest  wyrazem  dziwnej,  lecz  uporczywie
pomijanej milczeniem sprzeczności.

Uczniowie zwracają uwagę na zalety intelektualne nauczycieli, na poziom ich wiedzy, ich

zaangażowanie światopoglądowe, jasność i przystępność ich wypowiedzi, umiejętność
zaciekawiania przedmiotem i wzbudzania zainteresowań.

W wielu wypowiedziach wychowanków można wreszcie spotkać postulaty co do wyglądu

estetycznego nauczyciela, jego poczucia humoru i pogodnego usposobienia.

Cechom pozytywnym zazwyczaj przeciwstawiają uczniowie cechy negatywne, zapewne

podpatrzone u konkretnych nauczycieli, jak niesprawiedliwość, używanie niewłaściwych
słów, a nawet bicie dzieci, braki w wiadomościach i umiejętnościach, braki w ubiorze i inne.

Ogólnie biorąc, uczniowie cenią najwyżej zalety moralne i charakterologiczne

nauczyciela,  a  jednocześnie  najdokładniej  dostrzegają  i  najostrzej  piętnują  braki  moralne
swoich preceptorów. Znacznie pobłażliwiej i powierzchowniej oceniają zalety i braki natury
intelektualnej, a mniej stosunkowo uwagi koncentrują na sprawach estetyki. Znamienne jest,
że  np.  uczniowie  szkoły  średniej  poświęcają  już  więcej  uwagi  niż  ich  młodsi  koledzy  na
wiedzy  nauczyciela  i  umiejętności  jej  przekazywania.  Mimo,  że  odbicie  nauczyciela  w
świadomości nauczyciela ma swoje braki – zawiera ono wszystkie podstawowe komponenty
osobowości nauczyciela

Wydaje się, iż pod pewnymi względami trafne jest porównywanie pracy nauczyciela do

pracy artysty. Jak artysta kształtuje w sposób twórczy określone tworzywo, pokonując jego
opór, tak nauczyciel postępuje i ze swoim tworzywem: uczniem pojedynczym czy zespołem
uczniów, pokonując opory ze strony wychowanków.

Są jednak dwie szczególne właściwości tego procesu pedagogicznego, jakich nie

spotykamy w innych procesach twórczych, a które go niesłychanie komplikują. Obie te
właściwości będziemy uważać za kryteria mistrzostwa pedagogicznego.

Pierwsza istotna właściwość ,,twórczości” wychowawczej kryje się w stosunku

nauczyciela  do  jego  niepowodzeń.  Gdy  artystę  malarza,  kompozytora  spotka  określone
niepowodzenie,  może  on  w  różny  sposób  zareagować  np.  zaniechać  pracy,  zniszczyć  i  na
przyszłe dziedzictwo nie będzie miało to wpływu. Tymczasem wychowawca w takiej sytuacji
tylko z wielkim trudem, kosztem długiego wysiłku, może usunąć ich skutki.

J. Wł. Dawid.: O duszy...op. cit., s. 50 – 51.

J. Wł. Dawid, Z. Mysłakowski, St. Szuman, M. Kreutz, St. Baley.: Osobowość nauczyciela...op. cit., s.21 – 22.

Drugą szczególną właściwością twórczości wychowawczej jest upodobnienie się

tworzywa  do  twórcy,  wychowanka  –  do  wychowawcy.  Upodobnienie  owo  ma  miejsce
zarówno  wówczas,  gdy  wychowawca  reprezentuje  niepożądane  cechy  charakteru  i
umysłowości, jak i wówczas, i zaryzykować hipotezę – w znacznie silniejszym stopniu, gdy
wychowawca  reprezentuje  wysokie  walory  osobiste  oraz  mistrzostwo  w  oddziaływaniu
pedagogicznym.  Szczytem  tego  mistrzostwa  jest  doprowadzenie  do  tego,  by  przedmiot
wychowania stawał się w toku procesu wychowawczego podmiotem wychowania, by zatem
procesy  wychowania  i  nauczania  były  wspierane  przez  procesy  samowychowania  i
samokształcenia

Wartość nauczyciela nie sprowadza się więc tylko do jego wartości osobistej, do tego, ile

wie  i  umie,  jak  wartościuje  sprawy  ludzkie  i  dobra  kultury,  lecz  także  w  równej  mierze  do
tego  jak  umie  przekształcać  wychowanków  w  ludzi  posiadających  bogatą  i  twórczą
osobowość,  jak  umie  zaszczepiać  im  normy  moralne,  wiedzę  o  świecie,  upodobania
kulturalne,  umiejętności  techniczne.  O  tym,  czy  nauczyciel  osiągnął  większy  czy  mniejszy
stopień mistrzostwa, świadczą dwa kryteria: Pierwsze z nich dotyczy tego, czy nauczyciel zna
określone  prawidłowości  i  zasady  oraz  umie  w  różnorodnych  warunkach  stosować
odpowiednie  sposoby  wychowania  i  nauczania,  aby  unikać  niepowodzeń  wychowawczych  i
dydaktycznych,  a  jeśli  wystąpią  –  umiejętnie  je  likwidować.  Drugie  kryterium  mistrzostwa
pedagogicznego  stanowi  stopień,  w  jakim  wychowankowie  z  przedmiotu  wychowania  stali
się  podmiotem  wychowania,  W  jakim  sami  spontanicznie  realizują  określony  program
samowychowania i samokształcenia.

Efekty pracy pedagogicznej są dostrzegalne nie od razu, lecz po upływie długiego okresu.

Powinnością szkoły, nauczyciela – wychowawcy jest przezwyciężenie skutków negatywnych
oddziaływań.  Osobowość  człowieka  może  się  w  pełni  ujawniać  pod  wpływem  mądrego,
rozważnego  i  doświadczonego  wychowawcy.  Jedną  ze  znaczących  właściwości  twórczej
działalności  pedagoga  jest  konieczność  uwzględniania  ciągle  zmieniających  się  sytuacji.
Dziecko  cały  czas  się  zmienia,  dziś  jest  inne  niż  wczoraj.  Najważniejszymi  instrumentami
naszego oddziaływania na psychikę dziecka są słowa, ukazywanie piękna przyrody, literatury
i dzieł sztuki, kierowanie emocjami ucznia.

J. Wl. Dawid, Z. Mysłakowski, St. Szuman, M. Kreutz, St. Baley.; Osobowość nauczyciela...op. cit., s.25 – 26.

ANONIMOWA ANKIETA

DLA UCZNIÓW SZKOŁY PODSTAWOWEJ

KLASY VI

Proszę o wystawienie nauczycielom ocen w skali 0 – 5 według własnego odczucia nt .

Jakie cechy u nauczycieli najbardziej popieram?

1. Właściwości wychowawcze –

a)  otwarty na problemy młodzieży
b)  traktujący młodzież w sposób ,,urzędowy”
c)  wyrozumiały, opiekuńczy,
d)  dotrzymujący słowa i obietnic
e)  tyko uczący
f)  posiadający autorytet osobisty

2. Właściwości osobowe –

a)  dostępny, bezpośredni, ,,kontaktowy”
b)  obojętny na sprawy innych
c)  szanujący godność uczniów
d)  pogodny, serdeczny
e)  zarozumiały, ,,ważny”
f)  kulturalny, taktowny

3. Właściwości zewnętrzne –

a)  wygląd byle jaki
b)  schludny wygląd, dobra prezentacja ogólna
c)  dbający o zdrowie fizyczne i psychiczne
d)  kulturalny sposób bycia (miły, sympatyczny)
e)  niekulturalny sposób bycia
f)  interesujący się sukcesami i kłopotami innych ludzi

4. Właściwości intelektualne –

a)  inteligentny
b)  zdolny
c)  posiadający braki w wiedzy
d)  pochopny
e)  spostrzegawczy i z żywą wyobraźnią
f)  twórczy w formułowaniu problemów i poglądów

DZIĘKUJĘ ZA WYPEŁNIENIE ANKIETY.

RECENZJA KSIĄŻKI –

OSOBOWOŚĆ NAUCZYCIELA. ROZPRAWY.

J. Wł. Dawida, . Mysłakowskiego, St. Szumana, M. Kreutza, St. Baleya.

Powyższa książka ma charakter rysu historycznego. Obejmuje te prace, które dzisiaj

uważa się za klasyczne lub niemal klasyczne w tej dziedzinie, które dzisiejszemu
nauczycielowi – wychowawcy mogą być pod wieloma względami pomocne w dokonywaniu
analizy własnej pracy oraz własnej osobowości.

Poniższa publikacja składa się z wstępu, który dotyczy problemu osobowości nauczyciela

– pióra Wincentego Okonia oraz rozpraw znamienitych autorów:

Jana Władysława Dawida O duszy nauczycielstwa

Prof. Zygmunta Mysłakowskiego Co ty jest talent pedagogiczny?

Prof. Mieczysława Kreutza Osobowość nauczyciela – wychowawcy oraz

Prof. Stefana Szumana Talent pedagogiczny.

Wincenty Okoń w rozdziale poświęconemu problemowi osobowości nauczyciela skupia

się  na  wychowaniu  jako  jednemu  z  fundamentalnych  czynników  rozwojowych  każdego
społeczeństwa.  Podkreśla  w  nim,  że  na  dobre  wychowanie  składa  się  wiele  czynników  lecz
najważniejszy  z  nich  to  doskonały  wychowawca.  Autor  mówiąc  o  osobowości  danego
człowieka  ma  na  myśli  stopień  jego  zaawansowania  w  poznawaniu  i  wartościowaniu
stosunków  panujących  w  świecie,  przede  wszystkim  w  świecie  społecznym  a  zarazem  w
twórczym przekształcaniu tych stosunków.

Pedagog stawia pytanie: Czy w charakterystyce osobowości nauczyciela powinno się

wyodrębniać tylko te cechy, które są typowe dla zawodu nauczyciela, a pomijać te, które choć
bardzo  ważne,  są  jednakże  właściwe  innym  ludziom.  Czy  jest  słuszne  np.  pominięcie
moralności  nauczyciela  lub  jego  wiedzy?  Niełatwo  zgodzić  się  z  taką  redukcją,  jeśli
przyjmiemy,  że  charakterystyka  osobowości  nauczyciela  nie  jest  równoznaczna  z  definicją
osobowości  nauczyciela,  opartą  na  poszukiwaniach  rodzaju  najbliższego  i  różnicy
gatunkowej.  Można  się  jednocześnie  obawiać,  że  daleko  idące  specjalizowanie  cech
nauczyciela  powiększy  dystans  między  nauczycielem  rzeczywistym  a  postulowanym.
Tymczasem,  jak  się  wydaje,  właściwe  projektowanie  osobowości  nauczyciela  powinno
nauczycielom  czynnym,  jak  również  zakładom  kształcenia  nauczycieli  wskazywać  realne
możliwości urzeczywistniania określonych zalet ,,doskonałego nauczyciela”.

W. Okoń przybliżył czytelnikowi zagadnienia z zakresu stosunku nauczyciela do

uczniów.  Stwierdza,  iż  wartość  nauczyciela  nie  sprowadza  się  tylko  do  jego  wartości
osobistej, do tego, ile wie i umie, jak wartościuje sprawy ludzkie i dobra kultury, lecz także w
równej mierze do tego, jak umie przekształcać wychowanków w ludzi posiadających bogatą i
twórczą osobowość, jak umie zaszczepiać im normy moralne, wiedzę o świecie, upodobania
kulturalne,  umiejętności  techniczne.  O  tym,  czy  nauczyciel  osiągnął  większy  czy  mniejszy
stopień mistrzostwa, świadczą dwa kryteria: pierwsze z nich dotyczy tego, czy nauczyciel zna
określone  prawidłowości  i  zasady  oraz  umie  w  różnorodnych  warunkach  stosować
odpowiednie  sposoby  wychowania  i  nauczania,  aby  unikać  niepowodzeń  wychowawczych  i
dydaktycznych,  a  jeśli  wystąpią  –  umiejętnie  je  likwidować.  Drugie  kryterium  mistrzostwa
pedagogicznego  stanowi  stopień,  W  jakim  wychowankowie  z  przedmiotu  wychowania  stali
się  podmiotem  wychowania,  w  jakim  sami  spontanicznie  realizują  określony  program
samowychowania i samokształcenia.

Pedagog podkreśla aby zapewnić nauczycielowi jak najpełniejszy rozwój osobowości, a

zarazem uzyskanie jak najlepszych wyników w przekształcaniu własnych wychowanków i
całego społeczeństwa – musi społeczeństwo zagwarantować mu wysoki poziom
wykształcenia oraz odpowiednia pozycję społeczną i ekonomiczną.

O Duszy nauczycielstwa – Jan Władysław Dawid (1859 – 1914). Powyższa Rozprawa

ukazała  się  po  raz  pierwszy  w  Ruchu  Pedagogicznym  w  1912  roku,  została  dedykowana
tragicznie zmarłej żonie. Według Dawida istotą nauczycielskiego powołania, które można by
określić jako miłość dusz ludzkich. Jest to miłość, bo człowiek wychodzi poza siebie, troszczy
się,  bezinteresownie  czyni  coś  dla  drugiego;  jest  to  miłość  dusz,  bo  przedmiotem  jej  jest
wewnętrzna duchowa treść człowieka, jego dobro moralne, jego oświecenie i udoskonalenie
jako  istoty  duchowej.  Dala  nauczyciela  z  takim  powołaniem  każdy  nowy  uczeń  to  jakby
rozszerzenie i przyrost własnej jego jaźni, to nowe zadanie do spełnienie w zakresie własnego
jego osobistego życia.

Nauczyciel, który ma w sobie rozwinięte życie wewnętrzne i czuje swą duchową z

uczniem wspólność, ma jednocześnie silne poczucie odpowiedzialności, obowiązku, potrzebę
doskonałości. Kto chce innych oświecić, podnieść przez miłość dla nich, ten musi zarazem
chcieć uczynić to w sposób najlepszy, najskuteczniejszy.

Potrzeba doskonałości, poczucie odpowiedzialności i obowiązku, wewnętrzna

prawdziwość, moralna odwaga i ponad tym wszystkim miłość dusz ludzkich – stanowi tło i
istotę tego, co nazwał autor ,,duszą nauczycielstwa”. Jest to dar indywidualny, powołanie,
przejaw wyższego duchowego w człowieku pierwiastka.

Dopóki jesteśmy w świecie, dusza objawiać się może tylko w ciele i przez ciało; więc i

dla ,,duszy nauczycielstwa” muszą być naprzód dane lub wywalczone zewnętrzne materialne
warunki: prawo do słusznej płacy, należytego odpoczynku i płodnej bezczynności.

Co to jest ,,talent pedagogiczny?”- Zygmunt Mysłakowski. Możemy powiedzieć, że

talent jest wrodzoną dyspozycją psycho – fizjologiczną, dzięki której osobnik pewne
szczególne typy działalności lub produkcji uprawiać może w sposób bardziej wydajny niż w
wypadku zajmowania się czym innym. Talent pedagogiczny jest także dyspozycją wrodzoną
sprzyjającą wypełnianiu zadań wychowawczych. Z. Mysłakowski podkreśla, że ważną cechą
u nauczyciela jest kontaktowość. Zdolność ta nabiera rangi zawłaszcza w momencie gdy
wchodzi w grę stosunek do uczniów.

Pedagog wymienia składniki i cechy talentu pedagogicznego, a mianowicie: wrodzoną

żywość wyobraźni, zdolność obserwacji ruchów ekspresyjnych u bliźnich, instynkt,
uczuciowość oraz całkowite nastawienie naszej psychiki indywidualnej.

Stefan Szuman Talent pedagogiczny. Autor wysnuwa wniosek, że istnieją i istnieć

muszą różne typy talentu pedagogicznego i że na próżno szuka się jednolitego schematu i
jednego wzoru tego talentu. Wrodzony talent pedagogiczny istnieje jako odrębna
dyspozycyjna fundamentalna cecha w którą wyposażone są wszystkie jednostki, wykazujące
w życiu później talent pedagogiczny.

Talent nie powstaje według jednego schematu, lecz polega na ścisłym wykorzystaniu

odrębnych  walorów  każdej  indywidualnej  struktury  psychicznej  na  polu  wychowania.  Z
punktu widzenia praktycznych zadań szkolnictwa, chodzi bardziej o umiejętny podział ról w
wychowaniu,  o  pielęgnowanie  i  popieranie  indywidualnego  talentu  i  odpowiednie
zużytkowanie  go  w  ramach  zespołu  pedagogów  niż  o  dobór  nauczycieli  według  jakiegoś,  a
abstrakcyjnego i nierealnego schematu selekcji zawodowej.

Mieczysław Kreutz Osobowość nauczyciela – wychowawcy. Pedagog ujmuje

osobowość w znaczeniu: empirycznym, metafizycznym oraz normatywnym. Według Kreutza
najwłaściwsze jest przyjęcie znaczenia empirycznego. Osobowość empiryczną posiada każdy
człowiek już od chwili urodzenia przez cały ciąg swego życia. Ponadto pedagog w poniższym
rozdziale  porusza  wiele  interesujących  problemów:  m.  in.:  zajmuje  się  wieloznacznością
wyrazu osobowość, ustaleniem znaczenia terminu ,,osobowość”, badaniami nad osobowością
obecnych  nauczycieli,  uwagami  krytycznymi  –  przede  wszystkim  metoda  ankiety;
normatywnym problemem osobowości nauczyciela; wpływem  wychowawczym nauczyciela;
problemem psychotenicznym; właściwościami neutralnymi, niespecyficznymi; nauczycielem

a wychowawcą oraz planem pracy itp. Dzięki ujętym przez Kreutza wiadomościom czytelnik
może wzbogacić swoje dotychczasowe doświadczenia z zakresu m. in. pedeutologii.

Książka Osobowość nauczyciela. Rozprawy - skierowana jest głównie do nauczycieli.

Osobiście przeczytanie tej książki skierowałabym do nauczycieli młodych rozpoczynających
swoje pierwsze kroki w tym zawodzie. A nawet skłaniałabym się do tego aby sięgnęli po nią
młodzi ludzie, którzy stają przed wyborem swego zawodu, których aspiracją jest nauczanie
innych. Czy w swojej przyszłej pracy potrafią wyczuć ,,miłość dusz ludzkich”, swój ,,talent
pedagogiczny”?

Osobowość nauczyciela zawiera wiele przemyśleń, mądrości życiowych, wskazówek

do pracy w zawodzie nauczyciela – wychowawcy spisanych przez ludzi, którym ta profesja
nie jest obca, jest bardzo bliska.

Czytając powyższe Rozprawy czułam pewną aurę, otoczkę duchową wplątaną w wersy

pióra  znakomitych  osobistości  polskiej  nauki,  Którzy  chcą  przekazać  czytelnikowi  jak
,,naprawdę” powinien wyglądać prawdziwy nauczyciel – wychowawca. Jakie cechy osobowe
powinien  posiadać.  Uważam,  że  jest  to  bardzo  istotne  KTO  UCZY,  I  JAK  UCZY?  .
Zwłaszcza  w  dobie  XXI  wieku  gdzie  zauważalne  jest  rozerwanie  więzi  między  ludzkich,
gdzie  rodzina  często  traci  funkcje  wychowawcze.  I  niestety  funkcje  te  czasami  musi  podjąć
szkoła,  instytucje  zajmujące  się  nauczaniem.  Ale  nasuwa  się  pytanie:  Jak  nauczyciel  –
wychowawca  wyłoni  osoby  ,  które  potrzebują  pomocy,  wsparcia  duchowego?  Jak  wyłoni
osoby, u których proces socjalizacji został skrzywiony już w okresie dzieciństwa, podczas tak
istotnego  procesu  socjalizacji,  który  przebiega  od  momentu  urodzenia  w  podstawowej,,
kolebce”  jaką  jest  rodzina.  A  jak  już  wyłoni  czy  potrafi  pomóc?  Ukazać  wartościowe  drogi
życia?  Nauczyciel  -  wychowawca  według  J.  Wł.  Dawida,  prof.  Z.  Mysłakowskiego,  prof.
Zygmunta  Kreutza  czy  też  prof.  Mieczysława  Stefana  Szumana  na  pewno  byłby  dobrym
przewodnikiem.  Janusz  Korczak  ,,stary  doktor”  pisał:  ,,Dziecko  jest  cudzoziemcem,  nie
rozumie języka, nie zna kierunku ulic, nie zna praw i zwyczajów. Niekiedy samo rozejrzeć
się  woli,  gdy  trudno  prosi  o  wskazówkę  i  radę.  Potrzebny  jest  przewodnik,  który  grzecznie
odpowie na pytanie. Szacunku dla jego niewiedzy”

Każdy nauczyciel powinien być takim przewodnikiem.

Ireneusz Pyrzyk.: Prekursorzy pedagogiki opiekuńczej. Toruń 2002, Wydawnictwo Adam Marszałek, s.67.