Grenich - kolos nr 1 - opracowanie

Stosunki mi

dzynarodowe. Geneza, struktura, dynamika – (red.) E. Hali

ak i R. Ku

niar - fragmenty

II. Wizje rzeczywisto

ci mi

dzynarodowej (S.P. Sałajczyk)

•

Refleksja nt. SM jest równie stara jak istnienie pa

stwa – razem z refleksj

o pa

stwie pojawia si

lenie o

jego aktywno

ci zew. i stosunkach mi

dzy pa

stwami

•

Przede wszystkim rozwija si

lenie nt. przyczyn wojen mi

dzy pa

stwami i warunków zapewnienia pokoju

•

A tematem zajmuj

– Platon, Tukidydes, T. Hobbes, J.J. Rousseau, J. Locke i inni

•

Przyczyn wojen i przesłanek pokoju filozofowie szukali w:

Naturze człowieka

Naturze pa

stwa – jego systemie ekonomicznym lub politycznym

Warunkach funkcjonowania pa

stw w rzeczywisto

ci mi

dzynarodowej – najcz

ęś

ciej! (tu musiały si

pojawi

rozwa

ania nad specyfik

rzeczywisto

ci mi

dzynarodowej)

•

Systematyczne badania nad SM pojawiaj

po I W

•

Wtedy te

musiano ustali

zakres przedmiotowy nauki o SM, definicje poj

ęć

i „wizj

” rzeczywisto

dzynarodowej (wizj

rzeczywisto

ci stosunków mi

dzynarodowych), a to oznaczało konieczno

ść

przyj

cia

pewnych zało

wyj

ciowych, które pozwol

wyodr

bni

badane zjawiska ze zbioru zjawisk społecznych

•

Podstawowe pytania, na które odpowiedzie

trzeba buduj

c wizj

rzeczywisto

ci mi

dzynarodowej:

Jakie podmioty i relacje (stosunki) mi

dzy nimi konstytuuj

rzeczywisto

ść

dzynarodow

Które z owych podmiotów s

podstawowymi uczestnikami

ycia mi

dzynarodowego?

Jakie rodzaje stosunków (interakcji) zachodz

dzy tymi uczestnikami i które z nich s

najwa

niejsze?

Co odró

nia sfer

stosunków „wewn

trznych” od „mi

dzynarodowych”?

Jakie s

fundamentalne cele (interesy) uczestników

ycia mi

dzynarodowego i czym s

one determinowane?

•

Oczywi

cie – jak to w naukach humanistycznych – nie doczekali

my si

wypracowania jednej wizji

(paradygmatu) rzeczywisto

ci mi

dzynarodowej

•

Główne wizje rzeczywisto

ci mi

dzynarodowej:

Pierwsza zwana „realistyczn

”, „egoistyczn

” lub „pa

stwowo-centrystyczn

” (pod wpływem T. Hobbesa, J.J.

Rousseau, N. Machiavellego i B. Spinozy)

Druga – „liberalna”, „idealistyczna” lub „multicentrystyczna” (pod wpływem H. Grocjusza, J. Locke’a i XIX-

wiecznych liberałów)

Trzecia – „perspektywa transnarodowa”, „pluralistyczna” (pod wpływem I. Kanta, A. Comte’a oraz K. Marksa,

F. Nietzschego i L. Wittgensteina)

•

da z tych koncepcji ewoluuje, jest modyfikowana i uzupełniana z biegiem czasu

1. Realistyczna wizja rzeczywisto

ci mi

dzynarodowej

•

Została sformułowana w latach 40. XX w. na podstawie polemiki z liberaln

wizj

rzeczywisto

dzynarodowej podj

tej przez E.H. Carra, N. Spykmanna, R. Niebuhra i H. Morgenthau

•

stwa s

podstawowymi uczestnikami

ycia mi

dzynarodowego i stosunki mi

dzy nimi tworz

par

excellence stosunki mi

dzynarodowe

stwa, dzi

ki temu,

e maj

terytorium i granice, wyznaczaj

wyra

nie lini

demarkacyjn

dzy tym, co

„wewn

trzne”, a tym, co „mi

dzynarodowe”

Rzeczywisto

ść

dzynarodowa =

wiat pa

stw i relacji mi

dzy nimi

To sprawia,

e reali

ci w badaniach nad SM koncentruj

na pa

stwach

Przyjmuje si

zało

enie,

e pa

stwa w pełni kontroluj

swe terytorium, ludno

ść

, zasoby oraz procesy

wewn

trzne

SM sprowadzone do stosunków mi

dzyrz

dowych; równie

tylko za po

rednictwem rz

du interesy

wewn

trzne maj

wpływ na SM

Reali

ci w zasadzie nie znajduj

miejsca w SM dla innych podmiotów ni

stwa

W ich rozumieniu organizacje mi

dzynarodowe nie s

samodzielnymi uczestnikami

ycia mi

dzynarodowego

•

Ze wzgl

du na rozpowszechnienie zasady suwerenno

ci polityczna organizacja

wiata ma charakter

zdecentralizowany

Nie ma centrum, nadrz

dnej struktury dysponuj

cej władz

wobec pa

stw („rz

wiatowego”)

stwa same decyduj

o swoich aspiracjach, celach oraz

rodkach ich osi

gni

cia i jednocze

nie s

zdolne

do u

ycia siły w obronie swych interesów

Sytuacja, w której pa

stwa zdolne do u

ycia siły (gł. militarnej) nie maj

nad sob

władzy centralnej,

nazywana jest najcz

ęś

ciej – za G.L. Dickinsonem – anarchi

dzynarodow

(international anarchy) [mówi si

o „stanie natury” (T. Hobbes) lub „poliarchii”]

Anarchia w tym znaczeniu nie oznacza chaosu, nieładu, zam

tu itp., lecz jedynie brak władzy zwierzchniej

nad uczestnikami SM

W konsekwencji braku podmiotu zwierzchniego SM odbywaj

w specyficznych warunkach – klasyczny

ich opis daje Hobbes w Lewiatanie, mówi

c o wojnie wszystkich ze wszystkimi i ci

głej gotowo

ci do starcia

•

Z punktu widzenia pa

stw anarchia mi

dzynarodowa oznacza,

e w rzeczywisto

ci mi

dzynarodowej nie ma

czynnika (o

rodka), który okre

lałby reguły ich wzajemnego zachowania, zapobiegał konfliktom mi

dzy nimi,

bronił przed napa

Nie ma wi

c o

rodka, który spełniałby funkcje podobne do tych, które wewn

trz pa

stwa spełnia rz

d (aparat

stwa) w stosunku do obywateli i grup społecznych

aden z uczestników SM nie mo

e by

pewien zamiarów i intencji pozostałych, bo ka

de z pa

stw dysponuje

liwo

ycia siły zgodnie ze swymi interesami

Oznacza to permanentn

podejrzliwo

ść

i nieufno

ść

w SM (J.B. Duroselle – „strukturalna nieufno

ść

”)

To sprawia,

e pa

stwa musz

gle zdolne do zapobie

enia agresji

Wszelkie zało

enia,

e o to w danym okresie mamy zagwarantowane bezpiecze

stwo s

bardzo ryzykowne;

nie istnieje bezpiecze

stwo absolutne

Zapewnienie bezpiecze

stwa staje si

wobec tego fundamentalnym celem polityki zagranicznej ka

dego

stwa, a integralno

ść

terytorialna i niezale

ść

polityczna podstawowymi warto

ciami polityki

bezpiecze

stwa

•

Warunki trwałej wzajemnej nieufno

ci i potencjalnego zagro

enia sprawiaj

e pa

stwa musz

zapewni

swe

bezpiecze

stwo przede wszystkim na drodze własnego wysiłku

stwa nie mog

w tym wzgl

dzie polega

na innych uczestnikach

ycia mi

dzynarodowego, prawie lub

instytucjach mi

dzynarodowych – musz

polega

na sobie („samopomoc”)

Konkretne strategie zapewnienia swego bezpiecze

stwa s

ró

ne – zbrojenia, wej

cie w sojusz, utrzymanie

hegemonii, neutralno

ść

, poszukiwanie kompromisu itp.

Reali

ci podkre

laj

jednak,

e mo

liwo

ść

zapewnienia bezpiecze

stwa zale

y od pot

gi (power) pa

stwa, z

jej wszystkimi materialnymi i niematerialnymi składnikami

Pot

ga pa

stwa ma charakter wzgl

dny – daje si

okre

jedynie przez porównanie z innymi pa

stwami

Rodzi to konieczno

ść

nieustannego zabiegania o wzgl

pozycj

stwa na arenie mi

dzynarodowej,

zwłaszcza wobec s

siadów

Pot

ga pa

stwa ma znaczenie zasadnicze nie tylko dla bezpiecze

stwa pa

stwa, ale stwarza ona

niezb

dne przesłanki do osi

gania innych celów polityki zagranicznej (wg H.J. Morgenthau pot

ga jest

zawsze bezpo

rednim celem pa

stwa, słu

Ŝą

cym osi

gni

ciu innych celów ostatecznych)

Reali

ci twierdz

e m

ęŜ

owie stanu definiuj

interes narodowy swych pa

stw w kategoriach pot

gi!!! –

konsekwencje tego s

dwie:

Polityka (w tym mi

dzynarodowa) jest autonomiczn

sfer

działania i poznania w stosunku do innych sfer

jak np. ekonomia, etyka, estetyka czy religia

gło

ść

w polityce zagranicznej wielu pa

stw wydaje si

mie

zrozumiałe i racjonalne przesłanki bez

wzgl

du na zmiany u steru władzy

Reali

ci twierdz

e pa

stwa, które w ten sposób definiuj

swój interes narodowy, przejawiaj

w polityce

zagranicznej trwał

tendencj

do zwi

kszania swej pot

gi, a tym samej pozycji na arenie mi

dzynarodowej

Strategi

minimum jest tutaj niedopuszczenie do uszczuplenia własnej pot

stwa stale, w ten czy inny sposób, my

w kategoriach pot

gi i d

ąŜą

do jej maksymalizacji (stosuj

power

politics)!!!

Dwa argumenty na uzasadnienie trwało

ci uciekania si

stw do power politics bez wzgl

du na ustrój i

epok

ąŜ

enie do pot

gi jest konsekwencj

istnienia anarchii mi

dzynarodowej, czyli braku instancji posiadaj

cej

władz

nad pa

stwami, i wynikaj

cego z tej sytuacji trwałego braku poczucia bezpiecze

stwa oraz wzajemnej

nieufno

ci (K.N. Waltz, J. Herz)

ródłem trwało

ci power politics jest natura ludzka (pojmowana pesymistycznie) – człowiek jest z natury

egoistyczny, dba gł. o własne interesy i stale d

ąŜ

y do władzy i pot

gi;

wiat społeczny jest jedynie projekcj

natury ludzkiej na płaszczy

nie zbiorowo

ci, a wi

c dochodzi do tzw. efektu przeniesienia (przelania na

stwo i SM naturalnych d

ąŜ

jednostek); a poniewa

nie zmienia si

natura człowieka, power politics

równie

jest trwała (H.J. Morgenthau, K.W. Thompson)

Niezale

nie, które z powy

szych dwóch stanowisk si

przyjmie, wniosek jest taki,

e d

ąŜ

enie do pot

gi to nie

tyle kwestia wyboru, lecz konieczno

Analogia pa

stwa jako kuli bilardowej, która działa w ten czy inny sposób pod wpływem sił i czynników

zewn

trznych, z których najwa

niejszym jest fakt istnienia anarchii mi

dzynarodowej (Realizm zakłada,

stwo w pełni kontroluje zachodz

ce w nim procesy wewn

trzne)

•

stwa nie działaj

w pró

ni – wzrost pot

gi jakiego

stwa jest zawsze wyzwaniem dla pozycji i roli innych

stw (grozi ich wzgl

dnym osłabieniem)

stwa widz

w takiej sytuacji realne lub potencjalne zagro

enie, wi

c podejmuj

odpowiednie

przeciwdziałanie

Prowadzi to do sytuacji, gdy przeciwstawne interesy s

gle obecne i naturalnie prowadz

do konfliktów

A wi

c im bardziej pa

stwa d

ąŜą

do pot

gi, tym wi

cej jest konfliktów; a pa

stwa d

ąŜą

do pot

gi, bo chc

zapewni

sobie bezpiecze

stwo; wi

c im bardziej chc

sobie zapewni

bezpiecze

stwo, tym wi

cej konfliktów

prowokuj

W SM nie ma automatycznie harmonii mi

dzy pa

stwami, ani automatycznego dostosowania si

interesów

Reali

ci nie zakładaj

jednak,

e interesy pa

stw s

zawsze i w ka

dej sytuacji przeciwstawne w sposób

absolutny – w SM nie zawsze mamy do czynienia z gr

o sumie zerowej

Gdyby nie było innej mo

liwo

ci ni

gra o sumie zerowej, współpraca mi

dzy pa

stwami byłaby wykluczona

Reali

ci twierdz

e współpraca oraz ustanowienie norm (politycznych, prawnych) reguluj

cych do

pewnego stopnia SM s

liwe pod warunkiem,

e b

dzie to słu

interesowi narodowemu definiowanemu

w kategoriach pot

gi (a przynajmniej nie b

dzie z nim sprzeczne)

A wi

c mimo konfliktowego charakteru SM ich uczestnicy tworz

w rodzaju społeczno

ci – niemniej

reali

ci twierdz

e rozwój społeczno

ci mi

dzynarodowej ma swoje granice, które bior

z faktu istnienia

anarchii mi

dzynarodowej (dopóki ona istnieje, nie da si

zupełnie wyeliminowa

konfliktowego charakteru SM)

Rozwój społeczno

ci mi

dzynarodowej nie jest w stanie osi

ąć

takiego poziomu, który wyeliminowałby

anarchi

dzynarodow

Do współpracy dwóch pa

stw dochodzi najcz

ęś

ciej na skutek zagro

enia ze strony trzeciej

•

Pot

ga jest relatywna, co powoduje pa

stwa (w obawie przed realnym lub potencjalnym zagro

eniem)

nieustannie zabiegaj

o polepszenie (lub przynajmniej utrzymanie) swej pozycji na arenie mi

dzynarodowej, która

jest miejscem ci

głej rywalizacji pa

stw o wzgl

pozycj

definiowan

w kategoriach pot

Zasadnicz

tre

polityki mi

dzynarodowej jest walka o władz

/przewag

, ale:

Nie wszystkie działania pa

stw słu

Ŝą

walce o władz

na arenie mi

dzynarodowej – jest to tylko jeden z

typów aktywno

ci pa

stwa na arenie mi

dzynarodowej

Nie wszystkie pa

stwa w jednakowym stopniu uczestnicz

w walce o władz

– poziom uwikłania w ni

stw jest ró

ny i historycznie zmienny oraz zale

y gł. od pot

gi, jak

w danym mocarstwie dysponuje

stwo – o władz

walcz

przede wszystkim pa

stwa najsilniejsze; słabsze grupuj

w bloki

Najbardziej zdecydowanym politycznym wyrazem rywalizacji pa

stw o pozycj

na arenie mi

dzynarodowej

jest wojna

K. von Clausewitz – wojna jest kontynuacj

polityki

rodkami militarnymi

Wojna w warunkach anarchii mi

dzynarodowej jest jedynym

rodkiem, za pomoc

którego pa

stwo mo

w ostateczno

ci broni

swych

ywotnych interesów i jako taka jest zupełnie zrozumiała

Dopóki istnieje anarchia mi

dzynarodowa pa

stwa nie mog

zrezygnowa

z mo

liwo

ci uciekania si

rodków militarnych

Fundamentaln

[cho

nie jedyn

] przyczyn

wojen jest brak rz

wiatowego (M. Wright)

•

Dlaczego mimo anarchii mi

dzynarodowej, nieustannej rywalizacji mi

dzy pa

stwami itp. nie mamy

permanentnej wojny?

Ramy i ograniczenia rywalizacji pa

stw narzuca przede wszystkim mechanizm równowagi sił (balance of

power), w mniejszym stopniu prawo mi

dzynarodowe i tzw. moralno

ść

dzynarodowa

Najogólniejsz

funkcj

równowagi sił jest niedopuszczenie do sytuacji, która pozwalałaby jakiemu

stwu

zdoby

hegemoniczn

pozycj

w systemie innych pa

stw – bo wtedy hegemon miałby mo

liwo

ść

naruszania

praw i interesów innych pa

stw, a nawet wyeliminowania ich jako niezale

nych podmiotów, a to kłóci si

ąŜ

eniem ka

dego pa

stwa do bezpiecze

stwa

Hegemonii jakiego

stwa zapobiegaj

dwa mechanizmy prowadz

ce do wytworzenia si

równowagi sił:

wiadome d

ąŜ

enie pa

stw do równowagi (realizacja polityki „równowagi sił”)

Przez działania wewn

trzne – np. zbrojenia

Przez działania mi

dzynarodowe – np. wchodzenie w sojusze

Kumulatywny efekt tego typu działa

prowadz

cy do wytworzenia si

równowagi sił w systemie pa

stw (na

ró

nych poziomach – globalnym, regionalnym itp.)

Funkcje równowagi sił:

Zapobieganie hegemonii jednego pa

stwa

Przyczynia si

do zachowania minimum ładu i stabilno

ci na arenie mi

dzynarodowej

Sprawia,

e uciekanie si

do wojny jest mniej racjonalne

Stwarza przesłanki przetrwania nie tylko pojedynczych pa

stw, ale systemu pa

stw jako cało

Równowaga sił nie eliminuje sprzeczno

ci interesów mi

dzy pa

stwami i nie daje gwarancji trwałego pokoju,

ale w praktyce nie ma dla niej alternatywy

2. Liberalna wizja rzeczywisto

ci mi

dzynarodowej

Bierze si

z my

li takich postaci jak J. Bentham, R. Cobden, J.S. Mill i in.

Wła

nie za spraw

liberałów po I W

sformułowano program przebudowy SM i oparcia ładu

dzynarodowego na innych zasadach ni

proponowane przez realistów

Najbardziej znanym or

downikiem tej wizji był W. Wilson ze swoim pomysłem stworzenia LN

•

Liberałowie rozró

niaj

interes pa

stwa/rz

du od interesu narodu/społecze

stwa

Stosunki mi

dzy społecze

stwami nie s

w istocie ró

ne od stosunków mi

dzy społecze

stwami – ró

tylko skal

/form

Skoro wi

c stosunki mi

dzy jednostkami w ramach pa

stwa s

zasadniczo pokojowe, uporz

dkowane i

racjonalne, to nie ma powodu, by stosunki mi

dzy krajami miałyby by

inne!!!

W odró

nieniu od realistów, którzy patrz

na SM przez pryzmat potencjalnej wojny (tego, co dzieli pa

stwa),

liberałowie skupiaj

na pokoju i warunkach jego zapewnienia!!!

Liberałowie zakładaj

e istnieje harmonia interesów narodów i społecze

stw, dzi

ki której SM mog

pokojowe i racjonalne

Bierze si

to liberalnych koncepcji społecznych, a zwłaszcza ekonomicznych – co prawda ka

dy człowiek

jest egoistyczny, ale d

ąŜ

enie do maksymalizacji własnej korzy

ci skłania ludzi do współpracy i prowadzenia

wymiany na rynku (A. Smith – suma indywidualnych egoizmów prowadzi do osi

gni

cia dobra całej

zbiorowo

ci); nie ma sprzeczno

ci mi

dzy interesem jednostki i zbiorowo

ci – czyli mamy harmoni

interesów

Tak samo jak ludzie narody, d

ąŜą

c do własnego dobrobytu, przyczyniaj

do dobrobytu całego

społecze

stwa

Mówi

c o harmonii interesów nale

y rozró

interesy rzeczywiste i pozorne

Interesy rzeczywiste narodów/społecze

stw (real/true interests) – te, które słu

Ŝą

całej społeczno

dzynarodowej; tylko ich dotyczy teza o harmonii interesów

Interesy pozorne narodów/społecze

stw (apparent interests) – te, które s

realizowane kosztem

społeczno

ci mi

dzynarodowej

Harmonia interesów wyst

puje najcz

ęś

ciej w sferze interesów ekonomicznych

dy naród ma interes w tym, by wi

zi ekonomiczne rozwijały si

bez przeszkód, kwitł wolny handel i

współpraca gospodarcza mi

dzy narodami, poniewa

to najlepiej słu

y wzrostowi potencjału ekonomicznego,

rozwojowi cywilizacyjnemu i podniesieniu poziomu

ycia u ka

dej ze stron

Nie ma sprzeczno

ci mi

dzy interesami ekonomicznymi narodów – wszelkie działania typu ograniczenia

wolnego handlu, autarkia itp. s

nie racjonalne i słu

Ŝą

jedynie pozornym, a nie rzeczywistym interesom

narodu/społecze

stwa

Rzeczywistym interesem ka

dego narodu/społecze

stwa jest równie

pokój – bo to przecie

nie rz

d, lecz

naród/społecze

stwo ponosi najwi

ksz

cen

za prowadzenie ka

dej wojny (np. obni

enie poziomu

ycia w

wyniku zbroje

, straty fizyczne, ekonomiczne i moralne)

•

Społecze

stwa i narodu działaj

na arenie mi

dzynarodowej za po

rednictwem pa

stw, które stanowi

form

ich polityczno-terytorialnej organizacji – dlaczego wi

c mimo rzeczywistej harmonii interesów dochodzi do wojen

dzy pa

stwami?

Liberałowie poszukuj

przyczyny wojen w naturze pa

stw (specyfice polityczno-społecznej organizacji

okre

lonego rodzaju pa

stw)

Jak ju

powiedziano społecze

stwa nie s

z natury rzeczy zainteresowane wojn

, bo ta jest sprzeczna z ich

rzeczywistymi interesami – je

eli dochodzi do wojny, to dzieje si

tak za spraw

du i sił politycznych

znajduj

cych si

poza kontrol

społecze

stwa, z czym mamy do czynienia w ustrojach autorytarnych i

totalitarnych (vide koncepcja rozró

nienia interesów pa

stwa/rz

du od interesów społecze

stwa/narodu)

Innymi słowy istnienie pa

stw niedemokratycznych oznacza potencjaln

wojn

•

Lekarstwem na zagro

enie wojn

jest upowszechnienie demokracji na całym

wiecie – „wojna straci racj

bytu,

bo demokracja oznacza pokój, a autokracja wojn

” (H.J. Morgenthau)

Polityka zagraniczna pa

stwa jest zawsze funkcj

polityki wewn

trznej (jest determinowana przez polityk

wewn

trzn

)!!! [a nie przez istnienie anarchii mi

dzynarodowej]

Jak pa

stwa autokratyczne maj

przekształci

w demokratyczne – dwa pogl

dy:

Zmiana ta nast

powa

dzie ewolucyjnie na drodze wewn

trznych reform i przekształce

(„działanie

społecznych i ekonomicznych sił historii”), pa

stwa demokratyczne nie powinny interweniowa

(I. Kant, R.

Cobden)

stwa demokratyczne, nie odrzucaj

c mo

liwo

ci pozytywnego działania „sił historii” (które jednak

działaj

zbyt wolno), powinny podejmowa

działania (polityczne, ekonomiczne, ale i militarne), które b

sprzyja

wewn

trznym przekształceniom pa

stw niedemokratycznych („zasada interwencji” – T. Paine, M.

Mazzini, T.W. Wilson)

•

Upowszechnienie si

demokracji na całym

wiecie nie spowoduje wyeliminowania anarchii mi

dzynarodowej –

jak to b

dzie wpływa

na SM?

Liberałowie uwa

e mo

na unikn

ąć

zakładanych przez realistów nieufno

ci, egoizmu i uciekania si

power politics, dzi

ki harmonii interesów społecze

stw

Trzeba jednak stworzy

takie warunki, aby harmonia miała odzwierciedlenie w

wiadomo

ci społecze

stw

oraz polityce rz

dów pa

stw demokratycznych

Warunkiem sine qua non doj

cia harmonii interesów do głosu jest upowszechnienie demokracji na całym

wiecie

Przeszkod

w urzeczywistnieniu harmonii interesów jest np. obecno

ść

nacjonalizmu w

wiadomo

społecze

stw, stereotypy i historyczne uprzedzenia – liberałowie zdaj

sobie spraw

e nie da si

ich usun

ąć

dnia na dzie

, ale uwa

e jest to mo

liwe pod warunkiem zapewnienia jak najszerszego rozwoju

wszelkiego rodzaju wi

zi i stosunków (szczególnie ekonomicznych) mi

dzy narodami/społecze

stwami

Doj

cie do głosu harmonii interesów praktycznie usuwa negatywne nast

pstwa anarchii mi

dzynarodowej,

nie zmieniaj

c politycznej organizacji

wiata – dzi

ki temu stosunki mi

dzy krajami demokratycznymi s

pokojowe i racjonalne i nie podlegaj

regułom power politics

stwa demokratyczne w SM kieruj

zasadami samoograniczenia, umiarkowania i kompromisu – dzi

temu wszelkie spory i konflikty mi

dzy nimi mog

uregulowane za pomoc

negocjacji i kompromisu,

zgodnie z regułami prawa mi

dzynarodowego

•

Obecnie po upadku re

imów komunistycznych („trzecia fala demokratyzacji” – S. Huntington) jedynie 45%

współczesnych pa

stw mo

na nazwa

demokratycznymi (cho

w tej grupie s

stwa najpot

ęŜ

niejsze i

najwy

ej rozwini

te)

Dopóki jednak istniej

stwa niedemokratyczne nie da si

wyeliminowa

gro

by wojny

nym elementem wizji liberalnej jest wi

c poszukiwanie rozwi

, które umacniałyby bezpiecze

stwo

dzynarodowe, stwarzałyby warunki pokojowego rozstrzygania sporów mi

dzy pa

stwami itd. Proponowane

rozstrzygni

cia id

w trzech kierunkach:

Rozwini

cia i umocnienia mo

liwo

ci ju

istniej

cych w ramach systemu pa

stw

Stworzenia nowych mi

dzynarodowych instytucji zapobiegaj

cych (ograniczaj

cych mo

liwo

ci) agresji

Całkowitego przekształcenia systemu pa

stw – przez stworzenie jakiej

formy pa

stwa uniwersalnego

(rz

wiatowego) – ta opcja jest traktowana jako czysto teoretyczna; liberałowie skupiaj

na dwóch

poprzednich

Praktyczne propozycje zmierzaj

ce do zwi

kszenia bezpiecze

stwa:

Rozwijanie i umacnianie prawa mi

dzynarodowego

Rozbrojenie

Budowa systemu bezpiecze

stwa zbiorowego

Stworzenie warunków „pokojowej zmiany” (paceful change)

Likwidacja barier w handlu mi

dzynarodowym itd.

Tego typu rozwi

zania maj

ogranicza

liwo

ść

ycia siły w SM i umacnia

bezpiecze

stwo przez to,

Przyczyniaj

do zwi

kszenia stopnia powi

zania interesów indywidualnych (narodowych) pa

stw z

interesami całej społeczno

ci mi

dzynarodowej – liberałowie (wzorem H. Grocjusza) szczególn

rol

przypisuj

normom prawa mi

dzynarodowego oraz handlowi mi

dzy pa

stwami

Eliminuj

(ograniczaj

) rol

równowagi sił, bo ta jest zbyt chwiejna, zawodna i niepewna

Tworz

społeczne i humanitarne przesłanki pokoju oraz bezpiecze

stwa mi

dzynarodowego

3. Transnarodowa wizja rzeczywisto

ci mi

dzynarodowej

Powstała w latach 60. XX wieku pod wpływem krytyki wizji realistycznej; autorzy: K. Kaiser, J.S. Nye, R.O.

Keohane, E. Morse, J.N. Rosenau

Punktem wyj

cia jest teza,

e wizja realistyczna nie uwzgl

dnia wielu istotnych zjawisk i procesów

zachodz

cych we współczesnym

wiecie

Punktem wyj

cia s

trzy zasadnicze zjawiska i procesy zachodz

ce we współczesnym

wiecie, których

natur

i skutki (twierdz

transnacjonali

ci) trzeba bra

pod uwag

, je

eli chce si

wypracowa

wizj

bardziej

odpowiadaj

aktualnym warunkom:

Procesy transnarodowe

Wzrost współzale

ci w SM

Globalizacja interakcji mi

dzynarodowych

W koncepcji realistycznej krytykuje si

zało

enia

stwa s

podstawowymi i wła

ciwie jedynymi uczestnikami SM

stwa s

integralnymi, suwerennymi jednostkami, w pełni od siebie niezale

nymi i kontaktuj

jedynie

kanałami rz

dowymi

Istniej

merytoryczne i konceptualne ró

nice mi

dzy polityk

zagraniczn

a wewn

trzn

Gł. przedmiotem zainteresowania i troski pa

stw w polityce zagranicznej s

kwestie bezpiecze

stwa i

przetrwania

Interes pa

stwa (narodowy) jest definiowany wył

cznie w kategoriach pot

gi; uciekanie si

do power

politics jest trwał

i konieczna tendencj

w polityce zagr.

Stosunki mi

dzy pa

stwami kształtuj

w warunkach ci

głego konfliktu interesów

Układ sił w SM opiera si

gł. na pot

dze militarnej pa

stw

•

Charakterystyczn

cech

dzisiejszych SM jest wzrost aktywno

ci niepa

stwowych/nieterytorialnych

uczestników SM, co spowodowane jest procesami rewolucji przemysłowej i technologicznej, gwałtownym
wzrostem powi

komunikacyjnych rozwojem sił wytwórczych oraz intensyfikacj

i pogł

bieniem wi

ekonomicznych w skali mi

dzynarodowej

Do niepa

stwowych uczestników SM zalicza si

przede wszystkim:

Organizacje mi

dzynarodowe – rz

dowe i pozarz

dowe

Korporacje mi

dzynarodowe

Ruchy mi

dzynarodowe (społeczne, ekologiczne itp.)

cioły i grupy religijne

dzynarodówki zrzeszaj

ce partie polityczne

Organizacje prywatne (np. fundacje)

To powoduje,

e realistyczny obraz interakcji mi

dzynarodowych si

zdezaktualizował – to ju

nie tylko

stosunki mi

dzy pa

stwami; du

ego znaczenia nabieraj

stosunki mi

dzy niepa

stwowymi uczestnikami SM

oraz mi

dzy pa

stwami a podmiotami niepa

stwowymi

Prowadzi to do zró

nicowania i intensyfikacji SM oraz do ich decentralizacji (cz

ęść

SM nie jest inicjowana,

podtrzymywana czy w pełni kontrolowana przez pa

stwo – s

to stosunki transnarodowe)

Stosunki transnarodowe nie maj

powszechnie akceptowanej definicji

W sensie podmiotowym najcz

ęś

ciej mówi si

e chodzi o stosunki mi

dzy podmiotami, z których

przynajmniej jeden nie ma

adnych powi

z rz

dem lub instytucjami rz

dowymi

W sensie przedmiotowym – o kontaktach, zwi

zkach i oddziaływaniach wykraczaj

cych poza granice

stw, które nie s

kontrolowane przez rz

dowe organy polityki zagranicznej

Stosunki transnarodowe najcz

ęś

ciej wyst

puj

na takich obszarach jak: transport, handel, stosunki

finansowe (przepływ kapitałów), masowe komunikowanie (przepływ informacji, idei i wzorów kulturowych),
podró

e (turystyka i ruch transgraniczny)

Konsekwencje stosunków transnarodowych:

Rozszerzaj

zi narodowych grup i interesów w ramach szerszych transnarodowych struktur

(ponadnarodowych organizacji), które słu

Ŝą

realizacji ich interesów, koordynacji działania, uzgadnianiu

stanowiska itp. – w konsekwencji granice pa

stw staj

bardziej „rozrzedzone” a polityka wewn

trzna

ulega internacjonalizacji

nie luka mi

dzy aspiracjami rz

du do kontrolowania aktorów i stosunków transnarodowych a

liwo

ciami jej zapewnienia – koszty ewentualnej próby podporz

dkowania stosunków transnarodowych

kontroli rz

du wzrastaj

w miar

rozwoju tych stosunków; to sprawia,

e rz

dy w coraz wi

kszym stopniu

godz

na autonomi

stosunków transnarodowych i preferuj

rozwi

zania kompromisowe

W miar

rozwoju stosunków transnarodowych pogł

bia si

proces pluralizacji uczestników SM

W sumie ro

nie znaczenie i rola niepa

stwowych uczestników SM oraz ulega osłabieniu pozycja pa

stwa

•

W przeciwie

stwie do realistów transnacjonali

ci nie uto

samiaj

formalnej niezale

ci i suwerenno

stw z rzeczywisto

Współzale

ść

stw wzrasta, czego reali

ci nie bior

pod uwag

Przyczyn tego jest wiele – najwa

niejsz

jest rozwój stosunków transnarodowych

Konsekwencje rosn

cej współzale

ci pa

stw:

Zmiana polityki jednego pa

stwa poci

ga za sob

trudne do unikni

cia nast

pstwa dla innego pa

stwa

Pojawia si

wysoki stopie

wra

liwo

ci wewn

trznej pa

stwa na wydarzenia zewn

trzne

Zerwanie (istotne ograniczenie) stosunków mi

dzy pa

stwami jest kosztowne dla ka

dej ze stron (rozkład

kosztów mo

e, ale nie musi, by

równomierny)

W miar

wzrostu współzale

ci pa

stwa trac

autonomi

polityczn

i ekonomiczn

(suwerenno

ść

ulega coraz wi

kszej erozji) – ogranicza to swobod

dów w kształtowaniu polityki wewn

trznej i

zewn

trznej (zmniejsza zakres wyboru mo

liwych opcji działania)

Wzrost współzale

ci sprawia,

e w wielu dziedzinach SM poszerza si

pole zbie

ci (wspólnoty)

interesów pa

stw, a sfera interesów przeciwstawnych ulega ograniczeniu – przez to pa

stwa w coraz

kszym stopniu licz

z interesami partnerów i dzi

ki temu rozwijaj

współprac

, za

spory i konflikty

rozstrzygane s

gł. metodami pokojowymi

Zwi

ksza si

liwo

ść

oddziaływania pewnych pa

stw na inne, podnosz

jednocze

nie koszty takiego

oddziaływania; powi

ksza si

równie

zakres dost

pnych pa

stwu instrumentów słu

Ŝą

cych realizacji jego

polityki, ale jednocze

nie zmniejsza si

ich efektywno

ść

Im wi

ksza współzale

ść

, tym wi

kszej ilo

ci zasobów i wysiłków wymaga osi

ganie partykularnych

celów pa

stw w sferze mi

dzynarodowej – to skłania pa

stwa do poszukiwania sposobów osi

gania swych

celów i interesów raczej przez współdziałanie

•

Post

puj

cy wzrost powi

dzy polityk

wewn

trzn

a zagraniczn

prowadzi do zacierania si

ró

dzy tymi sferami aktywno

ci pa

stwa

Wszystkie kwestie polityki wewn

trznej maj

dzi

swój zewn

trzny (mi

dzynarodowy) wymiar

Realistyczna hierarchia celów polityki zagranicznej pa

stw ulega zanikowi – kwestia bezpiecze

stwa

(jakkolwiek wa

na), nie dominuje ju

w polityce pa

stw

Spektrum polityki zewn

trznej ulega rozszerzeniu gł. w kierunku rozwoju ekonomicznego i wzrostu poziomu

ycia społecze

stwa

•

Ze wzgl

du na pogł

biaj

współzale

ść

, zwłaszcza ekonomiczn

, pa

stw nast

puje transformacja

natury i roli pot

gi/siły w SM

Pot

ga w SM ulega rozproszeniu (dyfuzji), poniewa

stwa przestały by

jedynymi o

rodkami/nosicielami siły w SM – w pewnym stopniu t

funkcj

przejmuj

aktorzy transnarodowi

Dzi

ki rozwojowi i rozprzestrzenianiu si

technologii militarnych oraz wzrostowi współzale

ci rozszerzyły

liwo

ci (siła) pa

stw słabszych, co przyczynia si

do wzgl

dnego osłabienia mocarstw – interwencje

zbrojne i kontrola pa

stw słabszych staj

coraz bardziej kosztowne

Post

puje równie

dywersyfikacja

ródeł pot

gi – trac

na znaczeniu tradycyjne

ródła pot

gi, na które kład

nacisk reali

ci (potencjał przemysłowy, ludno

ść

, terytorium, siła zbrojna), za

wzrasta znaczenie

ródeł

„mi

kkich” (

ródła ekonomiczne (kapitał finansowy, kredyty), sprawno

ść

organizacyjna i instytucjonalna,

aktywno

ść

ideologiczna i kulturalna, potencjał naukowy i technologiczny)

Dyfuzja i dywersyfikacja pot

gi w poł

czeniu z istnieniem arsenałów nuklearnych prowadz

do istotnego

ograniczenia u

yteczno

ci i roli siły militarnej jako narz

dzia polityki pa

stw

Potencjalne koszty wojny wzrosły na tyle,

e przestała ona by

racjonalna i produktywna z punktu widzenia

interesów pa

stw

•

Podsumowanie – podstawowe zało

enia transnacjonalistów:

stwo przestaje by

dominuj

cym uczestnikiem

ycia mi

dzynarodowego, wzrasta rola i znaczenie

uczestników niepa

stwowych

Stosunki transnarodowe stały si

integraln

ęś

SM, pojawiły si

nowe obszary i poziomy (kanały)

interakcji w płaszczy

nie mi

dzynarodowej

Nast

puje ci

gły wzrost współzale

ci w SM – pa

stwa trac

autonomi

polityczn

i ekonomiczn

;

suwerenno

ść

ulega erozji

Zacieraj

ró

nice mi

dzy polityk

zagraniczn

a wewn

trzn

jako wyspecjalizowanymi dziedzinami

aktywno

ci pa

stwa

Znika tradycyjna hierarchia zagadnie

cych przedmiotem uwagi pa

stw: problemy bezpiecze

stwa

militarnego, sojuszów itp. przestaj

dominowa

w polityce pa

stw, wrasta znaczenie kwestii ekonomicznych,

społecznych i ekologicznych

Traci na znaczeniu siła militarna jako narz

dzie polityki pa

stw – mo

liwo

ść

jej realizacji w stosunkach

zewn

trznych zale

y coraz bardziej od „mi

kkich” składników pot

III. Uczestnicy stosunków mi

dzynarodowych, ich interesy i oddziaływania (I. Popiuk-Rysi

ska)

1. Poj

cie uczestnika stosunków mi

dzynarodowych

•

Uczestnicy SM (zwani te

podmiotami SM lub aktorami SM) – bardzo wiele bardzo zró

nicowanych podmiotów

•

Uczestnictwo – udział podmiotu w jakiej

zbiorowej aktywno

ci (działanie w powi

zaniu z innymi) albo

wnoszenie własnego wkładu w rezultaty zbiorowej aktywno

•

Kryteria uczestnictwa w SM:

Charakter działa

– zdolno

ść

do aktywno

ci mi

dzynarodowej

Konsekwencje działa

– zdolno

ść

do zmieniania lub utrwalania stanów rzeczy w

rodowisku

dzynarodowym

•

Aktywno

ść

dzynarodowa – najbardziej ogólne okre

lenie ró

nych przejawów celowego i czynnego stosunku

do rzeczywisto

ci mi

dzynarodowej;

wiadome i celowe post

powanie w stosunku do tego, co dla danego

podmiotu stanowi „zagranic

”

•

Formy aktywno

ci mi

dzynarodowej:

Czynno

ci – krótkotrwałe i mniej skomplikowane (np. głosowanie na konferencji mi

dzynarodowej)

Działania – długotrwałe, zło

one, wymagaj

ce wi

cej wysiłku i wa

niejsze dla całego procesu aktywno

ci;

zespół czynno

•

da aktywno

ść

dzynarodowa, niezale

nie od rezultatów, zmienia stan rzeczy w

rodowisku

dzynarodowym przez sam fakt swego zaistnienia

•

Działania typowo wewn

trzne nie kształtuj

same

rodowiska mi

dzynarodowego, lecz jedynie warunkuj

aktywno

ść

podmiotów zewn

trznych – współzale

ci mi

dzynarodowe ci

gle wzrastaj

, wi

c coraz wi

cej

wydarze

wewn

trznych wywołuje reakcje zagraniczne

•

Uczestnicy SM – podmioty zdolne do aktywno

ci mi

dzynarodowej, a wi

c do zmieniania lub utrwalania w

sposób zamierzony stanów

rodowiska mi

dzynarodowego

Uczestnik jest tylko jednym z elementów szerszej zbiorowo

ci podmiotów podejmuj

cych aktywno

ść

tego

samego typu

Aktywno

ść

uczestnika jest cz

ęś

składow

cało

ci SM

dy uczestnik ma swój udział w rezultatach zbiorowej aktywno

ci, którymi s

procesy i zjawiska

dzynarodowe oraz odpowiadaj

ce im stany

rodowiska mi

dzynarodowego

2. Zró

nicowanie uczestników stosunków mi

dzynarodowych

•

Podstawowe grupy uczestników SM:

stwa

Uczestnicy niepa

stwowi

Narody

Zbiorowe podmioty mi

dzypa

stwowe – organizacje mi

dzynarodowe, UE i in.

Zbiorowe podmioty mi

dzyspołeczne (prywatne) o charakterze niekomercyjnym – mi

dzynarodowe NGOs,

ruchy i sieci mi

dzyspołeczne, fundacje, ko

cioły, organizacje terrorystyczne

Zbiorowe podmioty gospodarcze (komercyjne) – przedsi

biorstwa, grupy przest

pcze

Prywatne i subpa

stwowe (terytorialne) podmioty krajowe – np. partie polityczne, organizacje społeczne,

osoby fizyczne, regiony, miasta

2A. Pa

stwa

•

Powszechnie uwa

ane za najwa

niejszych uczestników SM, poniewa

elementarnymi jednostkami

rodowiska mi

dzynarodowego oraz jednocze

nie najwy

ej zorganizowanymi

podmiotami zbiorowymi (wł

czaj

pod swoje zwierzchnictwo wszystkie jednostki i grupy społeczne

najbardziej wpływowymi uczestnikami

ycia mi

dzynarodowego

Stosunki mi

dzypa

stwowe s

fundamentem cało

ci SM

•

stwo to suwerenna organizacja terytorialno-polityczna, składa si

z ludno

ci, terytorium i suwerennej władzy

Suwerenno

ść

jest nieodł

cznym atrybutem pa

stwa, który pozwala odró

je od innych jednostek

politycznych posiadaj

cych ludno

ść

, terytorium i władz

Suwerenno

ść

oznacza formalny status pa

stwa w otoczeniu mi

dzynarodowym – wskazuje na odr

bno

ść

niezale

ść

danej jednostki geopolitycznej (ponosi ona wył

czn

odpowiedzialno

ść

za to, co dzieje si

na jej

terytorium, oraz niezale

nie i samodzielnie definiuje, reprezentuje i realizuje swoje interesy na arenie

dzynarodowej)

•

stwo uzyskuje zdolno

ść

do aktywno

ci mi

dzynarodowej z chwil

powstania – jest to cecha pierwotna (a

nie np. nadana przez jaki

podmiot zew.) pa

stwa

•

de pa

stwo ma niezbywalne prawo do suwerennego reprezentowania i prowadzenia swoich interesów w

rodowisku mi

dzynarodowym

•

Przedmiot mi

dzynarodowej aktywno

ci pa

stwa jest nieograniczony

•

Formy aktywno

ci mi

dzynarodowej pa

stwa s

bardzo zró

nicowane – najwa

niejsze z nich:

Utrzymywanie stosunków z innymi uczestnikami SM, w tym stosunków dyplomatycznych i konsularnych z

innymi pa

stwami

Zawierania umów mi

dzynarodowych

Współtworzenie organizacji mi

dzynarodowych i uczestnictwo w nich

Udział w konferencjach mi

dzynarodowych

Korzystanie ze

rodków pokojowego rozwi

zywania sporów, w tym z s

dów mi

dzynarodowych

Korzystanie z sił zbrojnych

•

Zdolno

ść

do działa

dzynarodowych jest wspólna wszystkim pa

stwom i stanowi ich stały, powszechny i

niezbywalny atrybut zewn

trzny – pa

stwa korzystaj

z niej jednak w ró

ny sposób – cho

stwa s

potencjalnie jednakowymi uczestnikami SM, w praktyce zakres ich zdolno

ci do działa

dzynarodowych jest

zró

nicowany i zale

y od czynników wewn

trznych i zewn

trznych takich jak:

Zakres efektywnej zdolno

ci do działa

dzynarodowych jest pochodn

potencjału pa

stwa, jego zasobów

materialnych i ludzkich (ilo

ciowych i jako

ciowych), które mog

uruchomione dla osi

gni

cia celów

stwa w

rodowisku mi

dzynarodowym (jak łatwo si

domy

im wi

kszy potencjał i zasoby, tym lepiej; przy

czym potencjał/pot

ga jest wzgl

dna – zale

y od porównania pa

stwa z innymi krajami)

Zakres uznania przez inne pa

stwa – jest ono warunkiem nawi

zania bezpo

rednich stosunków oficjalnych;

bez niego stosunki dwustronne s

teoretycznie niemo

liwe, a praktycznie bardzo utrudnione; brak uznania ze

strony licznej grupy pa

stw nie tylko ogranicza aktywno

ść

stwa, obni

a jego presti

oraz utrudnia

prowadzenie interesów w

rodowisku mi

dzynarodowym

Niektóre zobowi

zania mi

dzynarodowe ograniczaj

zdolno

ść

do działa

– pa

stwa neutralne nie mog

uczestniczy

w sojuszach, Niemcy i Japonia po II W

miały ograniczon

przez mocarstwa zdolno

ść

działania (na mocy aktów bezwarunkowej kapitulacji)

Aktywno

ść

dzynarodowa pa

stwa zale

y od zakresu nawi

zanych stosunków dyplomatycznych – te s

ść

sto zrywane, zawieszane lub ich po prostu nie ma ze wzgl

du na słaby potencjał pa

stwa

•

Gdy mówimy o aktywno

ci mi

dzynarodowej pa

stwa w istocie mamy na my

li jego konstytucyjne organy

2B. Narody

•

jednymi z wa

niejszych uczestników SM, ale ich uczestnictwo ma charakter przej

ciowy – staj

uczestnikami SM, gdy działaj

na rzecz utworzenia własnego pa

stwa

•

Naród mo

e by

uczestnikiem SM, gdy jest odpowiednio zorganizowany i ma organy zdolne do wyst

powania

w jego imieniu i reprezentowania go na zew.

•

Przykłady: Organizacja Ludu Afryki Południowo-Zachodniej (SWAPO) walcz

ca o powstanie Namibii (1960-90),

Organizacja Wyzwolenia Palestyny (OWP; od 1965), POLISARIO (od 1973 walczy o niepodległo

ść

Sahary

Zachodniej), Sajudis na Litwie pod koniec lat 80.

•

Narody maj

ograniczony zakres zdolno

ci do działa

dzynarodowych – ranga ich stosunków z innymi

uczestnikami SM jest ni

sza ni

stosunków mi

dzypa

stwowych

•

Ruchy reprezentuj

ce narody mog

podpisywa

traktaty mi

dzynarodowe, uczestniczy

w organizacjach

dzynarodowych (ale nie zawsze na zasadach pełnego członkostwa), cz

sto posługuj

własnymi siłami

zbrojnymi
2C. Zbiorowe podmioty mi

dzypa

stwowe

•

to trwałe zwi

zki pa

stw zorientowane w swej działalno

ci na rzecz realizacji wspólnych interesów całej

zbiorowo

ci lub jej wi

kszo

ci; maj

charakter kolektywny i publiczny

•

Nale

Ŝą

do nich przede wszystkim organizacje mi

dzyrz

dowe o ró

nym stopniu zinstytucjonalizowania

•

dzynarodowa organizacja mi

dzyrz

dowa – celowy, wielostronny (m.in. 3 podmioty) zwi

zek (zrzeszenie)

stw, powstały w wyniku zawartego mi

dzy nimi porozumienia i wyposa

ony w stałe organy; ich członkami s

w zasadzie pa

stwa reprezentowane przez rz

dy, cho

bywaj

wyj

tki (np. Wspólnota Europejska jako członek

FAO i WTO czy OWP w LPA)

•

Organizacje powstaj

w wyniku porozumienia zawartego przez ich przyszłych członków, które zazwyczaj ma

form

umowy mi

dzynarodowej (cho

zdarzaj

przykłady mniej formalnych porozumie

) – umowa taka jest

zazwyczaj statutem organizacji i okre

la najbardziej podstawowe kwestie (czasem statuty s

przyjmowane po

jakim

czasie funkcjonowania organizacji – RWPG; s

organizacje bez spisanych statutów – OBWE, NATO,

Commonwealth, GATT)

•

Organizacje mi

dzynarodowe istniej

i funkcjonuj

zasadniczo w formie systemu swoich stałych organów –

absolutne minimum to dwa typy organów:

Plenarny – np. walne zgromadzenie składaj

ce si

ze wszystkich członków – najwa

niejsze w tego typu

organizacjach s

organy zło

one z przedstawicieli pa

stw

Stały sekretariat (pojawienie si

stałych organów wi

ąŜ

e si

z zapewnieniem im odpowiedniego zaplecza

przez członków organizacji)

•

Podział organizacji mi

dzynarodowych ze wzgl

du na zakres członkostwa i przedmiotowy zakres kompetencji:

Organizacje powszechne i wszechstronne – dzi

ONZ, kiedy

Liga Narodów

Organizacje powszechne o kompetencjach ograniczonych (funkcjonalne, wyspecjalizowane, celowe) – np.

wiatowa Organizacja Zdrowia (WHO), Mi

dzynarodowy Fundusz Walutowy (IMF), Mi

dzynarodowa

Organizacja Pracy (ILO), Organizacja ds. Wy

ywienia i Rolnictwa (FAO) [wszystkie wymienione wchodz

skład systemu NZ]

Organizacje o ograniczonym członkostwie (regionalne) i ogólnych kompetencjach – np. Organizacja Jedno

Afryka

skiej (OJA), Unia Afryka

ska (UA), Liga Pa

stw Arabskich (LPA) i Organizacja Pa

stw Ameryka

skich

(OPA)

Organizacje o ograniczonym członkostwie i ograniczonych celach (zwykle gospodarcze, polityczno-wojskowe,

społeczne, kulturalne lub techniczne) – np. Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (EFTA), Europejska
Wspólnota

gla

Stali

(EWWiS),

Unia

Zachodnioeuropejska

(UZE),

Organizacja

Traktatu

Północnoatlantyckiego (NATO), Europejska Organizacja Ł

czno

ci Satelitarnej (EUTELSAT)

•

UE nie mie

cie si

w tych klasyfikacjach i ma hybrydowy charakter

•

Obok tego typu organizacji mi

dzynarodowych istniej

inne lu

niejsze zwi

zki pa

stw – na ogół słabiej

zorganizowane i nie wyposa

one w stałe sekretariaty (np. G-8)

•

Zakres zdolno

ci mi

dzynarodowej grupy uczestników mi

dzypa

stwowych jest pochodn

porozumienia

współtworz

cych j

podmiotów – zazwyczaj jest ograniczony i wyra

nie okre

lony

•

Podmioty tego typu nawi

zuj

i utrzymuj

stosunki z innymi uczestnikami SM – korzystaj

z biernego prawa

legacji, czasem mog

tworzy

swoje przedstawicielstwa w pa

stwach (ONZ, MFW, OBWE, WE), zwykle uzyskuj

prawo zawierania umów mi

dzynarodowych w zakresie swoich kompetencji, mog

wyst

powa

z roszczeniami

dzynarodowymi i korzysta

rodków pokojowego rozstrzygania sporów, ponosz

odpowiedzialno

ść

dzynarodow

za szkody wyrz

dzone przez swe organy i funkcjonariuszy

•

Niektóre z tych podmiotów – o ile maj

uprawnienia – podejmuj

działania wymuszaj

ce przy pomocy

rodków

niewojskowych (np. sankcje ONZ i UE), prowadz

operacje i misje pokojowe (ONZ, OBWE), w tym tymczasowo

zarz

dzaj

pewnymi obszarami (UE – Mostar; ONZ – Kosowo, Timor Wschodni), podejmuj

wymuszaj

ce akcje

wojskowe (bombardowanie Serbii przez NATO, zapewnianie przez NATO bezpiecze

stwa w Kosowie)

2D. Zbiorowe podmioty mi

dzyspołeczne (prywatne) o charakterze niekomercyjnym

•

Bardzo zró

nicowana grupa – podmioty, w których skład wchodz

osoby fizyczne i/lub prawne, o ró

nym typie i

stopniu zorganizowania

•

Zarówno podmioty mi

dzynarodowe w pełnym tego słowa znaczeniu (prawdziwie kolektywne, zło

one z

równorz

dnych podmiotów, działaj

ce na podstawie wspólnych decyzji; głównie mi

dzynarodowe NGOs, ruchy i

sieci społeczne), jak i transnarodowe (mi

dzynarodowy skład, ale ukształtowany wokół jednego centrum i przez

to centrum w mniejszym lub wi

kszym zakresie kierowane; np. fundacje i ko

cioły)

•

Równie

organizacje terrorystyczne

•

dzynarodowa organizacja pozarz

dowa (pozapa

stwowa, prywatna) – celowy, wielostronny zwi

zek osób

fizycznych i/lub prawnych, powstały na podstawie zawartego mi

dzy nimi porozumienia i wyposa

ony w system

stałych organów; porozumienie to nie jest umow

dzynarodow

, lecz porozumieniem prywatnym

•

Zarówno organizacje powszechne (np. MKOl), jak i regionalne (np. Unia Europejskich Federalistów), masowe i

elitarne, otwarte na dowolnych członków (np. organizacje ekologiczne) lub nie (np.

wiatowy Kongres

ydów)

•

Podział organizacji pozarz

dowych ze wzgl

du na profil działalno

ci – organizacje:

Ideologiczno-polityczne – np. Mi

dzynarodówka Socjalistyczna, Europejska Unia Chrze

cija

sko-

Demokratyczna

Zwi

zkowe/pracownicze

–

np.

dzynarodowa

Konfederacja

Wolnych

Zwi

zków

Zawodowych,

Stowarzyszenie Personelu NZ

Sportowe, turystyczne, rekreacyjne – np. MKOl

Wyznaniowe – np. Pax Christi, Pax Romana,

wiatowa Rada Ko

ciołów

Naukowe, o

wiatowe, kulturalne – np. Stowarzyszenie Prawa Mi

dzynarodowego, Mi

dzynarodowe

Towarzystwo Muzyki Współczesnej

Pokojowe – np. Mi

dzynarodowe Biuro Pokoju, Mi

dzynarodowy Ruch Lekarzy na rzecz Zapobie

enia

Wojnie J

drowej

Humanitarne i udzielaj

ce pomocy rozwojowej – np. Mi

dzynarodowy Klub Rotarian, Amnesty International,

Caritas International, Lekarze bez Granic

Zawodowe – np. Mi

dzynarodowe Stowarzyszenie Bankowców, Mi

dzyameryka

ska Rada Handlu i

Produkcji

Ochrony

rodowiska – np.

wiatowy Fundusz Przyrody, Greenpeace

Wspólnot lokalnych i regionalnych – np. Rada Regionów Europejskich

Narodów

cych w diasporze – np.

wiatowy Kongres

ydów, Mi

dzynarodowy Zwi

zek Romów

Zwolenników lub przeciwników działalno

ci innych grup/organizacji – np. Mi

dzynarodowy Ruch Studentów

na rzecz NZ,

wiatowa Liga Antykomunistyczna

Grup społecznych wyodr

bnionych np. ze wzgl

du na płe

– np. Mi

dzynarodowa Słu

ba Informacji i

Komunikacji Kobiet, Kobiety w Rozwoju Europy – lub wiek – np. Mi

dzynarodowe Biuro Skautów

Antyglobalistyczne – np. Stowarzyszenie na rzecz Opodatkowania Transakcji Finansowych w celu Pomocy

Obywatelom, Mi

dzynarodowe Centrum Globalizacji

•

Ruchy mi

dzynarodowe – zbiorowe działania zmierzaj

ce do przeprowadzenia zmian społecznych (ruchy

społeczne) o składzie mi

dzynarodowym; s

na ogół słabo zorganizowane, tworz

zbiorowy podmiot dzi

zabiegom nieformalnym, du

a spontaniczno

ść

działania, niski stopie

hierarchizacji i zró

nicowania ról;

ewentualna instytucjonalizacja nast

puje po pewnym czasie

•

Pewna grupa ruchów pozarz

dowych utrwala si

i formalizuje, powołuj

c pozarz

dowe organizacje

dzynarodowe – np. Lekarze bez Granic,

wiatowy Fundusz Przyrody

•

Nowe ruchy społeczne s

trudne do odró

nienia od sieci zwolenników/wsparcia (takich „form organizacji”, które

charakteryzuje dobrowolna, wzajemna i horyzontalna komunikacja oraz wymiana, słu

Ŝą

cych podejmowaniu

wspólnych działa

dla osi

gni

cia celów społecznych) – s

one lu

niejsze, brak im struktury instytucjonalnej i

centrum kierowniczego; powstaj

zwykle w dwóch przypadkach:

W celu wsparcia krajowych grup i organizacji, które samodzielnie nie s

w stanie doprowadzi

do zmiany

niewła

ciwej polityki lub nagannego post

powania swego rz

du w jakiej

kwestii

Gdy osi

gni

cie danego celu wymaga działania w szerszej skali mi

dzynarodowej, na forum organizacji i

konferencji

dzyrz

dowych,

wobec

wielu

dów

lub

podmiotów

pozarz

dowych

zasi

dzynarodowym (gł. koncernów transnarodowych)

•

Ze wzgl

du na ograniczone

rodki i okre

lony profil organizacje i ruchy pozarz

dowe rozwijaj

stosunki z tymi

podmiotami, od których zale

y realizacja ich programów – rz

dami, organizacjami mi

dzyrz

dowymi itp.

•

W podobny sposób w SM uczestnicz

sieci społeczne, których siła opiera si

na pot

dze informacji i idei –

nastawione s

gł. na perswazj

i socjalizacj

; działaj

gł. za pomoc

materiałów (pseudo)dziennikarskich

(informacje i komentarze – cz

sto udramatyzowane), posługuj

uniwersalnymi symbolami lub symbolicznymi

wydarzeniami; dzi

ki wielkiej liczbie uczestników sieci społeczne mog

oddziaływa

na silne podmioty (rz

dy,

organizacje finansowe, koncerny mi

dzynarodowe), poniewa

te musz

dba

o swój wizerunek

•

Uczestnicy transnarodowi – zbiorowe podmioty/organizacje kierowane z jednego o

rodka; maj

skład

dzynarodowy, ale nie s

zwi

zkami mi

dzynarodowymi o charakterze kolektywnym; kształtuj

wokół

jednego centrum i s

przez nie kierowane (s

scentralizowane i zhierarchizowane) – dwa typy:

cioły transnarodowe – np. Ko

ciół rzymskokatolicki

Fundacje transnarodowe – np. Rockefelera czy Forda

•

Organizacje terrorystyczne – ugrupowania tajne, d

ąŜą

ce do realizacji celów politycznych poprzez stosowanie

siły lub przemocy oraz gro

ich u

ycia, co ma wywoła

strach w danej zbiorowo

ci i wymusi

oczekiwane

zmiany, kieruj

motywacj

wieck

(lewicow

lub nacjonalistyczn

) lub religijn

(w ostatnich latach dominuje

islam); pod wzgl

dem organizacyjnym dominuje struktura sieci – nieznaczny stopie

instytucjonalizacji, płaska

struktura, ograniczona rola o

rodka centralnego, decentralizacja i du

a samodzielno

ść

oddziałów, płynne

członkostwo; rdzeniem jest zazwyczaj grupa „dobrze wyszkolonych profesjonalistów”; cz

ęść

grup

terrorystycznych pozyskuje

rodki na finansowanie swej działalno

ci metodami kryminalnymi i utrzymuje kontakty

z grupami przest

pczo

ci zorganizowanej, cz

ęść

jest wspierana przez pa

stwa

2E. Zbiorowe podmioty komercyjne (gospodarcze)

•

Czyli organizacje gospodarcze, maj

ce mi

dzynarodowy skład, prowadz

ce działalno

ść

nastawion

na zysk –

gł. korporacje transnarodowe (zwane mi

dzynarodowymi lub wielonarodowymi), czyli zwi

zki filii z ró

nych

stw poł

czonych, kierowanych i nadzorowanych przez firm

dominuj

(np. IBM, Coca-Cola, Philips, Toyota)

•

Struktura tych przedsi

biorstw jest mniej lub bardziej scentralizowana, wi

c trudno je uzna

za podmioty

kolektywne – st

d najcz

ęś

ciej klasyfikowane s

jako podmioty transnarodowe

•

Na listach zestawiaj

cych PKB pa

stw i obroty najwi

kszych korporacji Wall-Mart otwiera trzeci

dziesi

–

najwi

ksze korporacje dysponuj

tak wielkim potencjałem,

e mog

kształtowa

MSG i wpływa

na gospodarki

krajowe (np. inwestuj

c, ograniczaj

c lub wycofuj

c inwestycje)

•

Skutki ich działalno

ci widoczne s

w sferze społecznej (zatrudnienie) i politycznej

•

Do tej grupy zalicza si

dzynarodowe ugrupowania przest

pcze:

Najwa

niejsze grupy przest

pcze s

transnarodowe: działaj

w skali mi

dzynarodowej i maj

dzynarodowe struktury – Cosa Nostra, Camorra, yakuza, triady, kartele narkotykowe z Ameryki Łac.

(Medelin w Kolumbii i Cali w Boliwii) itd. itp.

kszo

ść

z nich ma form

sojuszy i sieci mniejszych, półautonomicznych zespołów oraz osób prywatnych

Najwi

ksze zyski (ok. 50%) przynosi im handel narkotykami

Gł. formy działalno

ci:

Nielegalny handel mi

dzynarodowy – w tym: narkotykami, broni

, lud

Pranie brudnych pieni

dzy

Prostytucja

Podrabianie i sprzeda

towarów

Wymuszanie

Aby zapewni

sobie korzystne warunki działania organizacje przest

pcze działaj

na scenie politycznej –

wyst

puj

jako grupy nacisku wobec instytucji pa

stwowych, szanta

i korumpuj

polityków, czasem

wspieraj

ruchy rebelianckie i terrorystyczne (UCK w Kosowie)

2G. Prywatne podmioty krajowe i jednostki subpa

stwowe (terytorialne)

•

Prywatne podmioty krajowe podejmuj

ce aktywno

ść

dzynarodow

bez po

rednictwa i udziału rz

dów:

Jednostki

Grupy społeczne i ich organizacje – w tym partie polityczne, zwi

zki zawodowe

Fundacje

Agencje prasowe

Agencje turystyczne

Przedsi

biorstwa

Organizacje terrorystyczne

Grupy przest

pcze

Itp.

Bardzo zró

nicowana grupa i zró

nicowane formy aktywno

ci mi

dzynarodowej – od sporadycznej po

zinstytucjonalizowan

•

Podmioty subpa

stwowe – regiony, gminy czy miasta podejmuj

ce współprac

z zagranic

Nawi

zuj

i utrzymuj

współprac

gł. ze swoimi zagranicznymi odpowiednikami, ale te

i z innymi podmiotami

Odbywa si

to na warunkach okre

lonych przez prawo wewn

trzne i umowy mi

dzynarodowe oraz podlega

kontroli odpowiednich władz pa

stwowych

Najbardziej rozwini

ta i najszersza współpraca dot. wspólnot przygranicznych w Europie (euroregiony) –

rozwija si

od lat 50.

Ponadto:

Wspólnoty terytorialne promuj

swoj

interesy w organach organizacji mi

dzyrz

dowych – np. Kongres

Władz Lokalnych i Regionalnych w Radzie Europy

Współtworz

organizacje pozarz

dowe – np. Stowarzyszenie Europejskich Regionów Granicznych

Nawi

zuj

wzajemne stosunki dwustronne i wielostronne, mniej lub bardziej stałe i sformalizowane

Tworz

i utrzymuj

swoje biura przy instytucjach mi

dzynarodowych – np. niemieckie landy przy UE,

ameryka

skie stany przy WTO

2H. Podziały uczestników SM. Podmiotowo

ść

prawnomi

dzynarodowa

•

Uczestników SM mo

emy podzieli

na:

Podmioty publiczne (np. pa

stwa i ich zwi

zki) i prywatne (np. organizacje pozarz

dowe)

Podmioty jednostkowe (np. osoba fizyczna) i zbiorowe (np. organizacje mi

dzynarodowe)

Podmioty pierwotne (np. pa

stwo) i wtórne (np. ruchy mi

dzynarodowe)

Podmioty globalne, regionalne, mi

dzyregionalne i lokalne

Podmioty działaj

ce legalnie, realizuj

ce społecznie akceptowane cele oraz podmioty nielegalne prowadz

działalno

ść

przest

pcz

Uczestnicy posiadaj

cy podmiotowo

ść

prawnomi

dzynarodow

i jej nie posiadaj

Kryterium uczestnictwa mi

dzynarodowego – zdolno

ść

do działa

dzynarodowych

Kryteria podmiotowo

ci prawnomi

dzynarodowej:

Zdolno

ść

prawna – posiadanie praw i obowi

zków wynikaj

cych bezpo

rednio (bycie adresatem norm

prawa mi

dzynarodowego)

Zdolno

ść

do czynno

ci prawnych – wywoływanie skutków prawnych przez swoje działanie

Kryteria podmiotowo

ci prwanomi

dzynarodowej spełnia tylko cz

ęść

uczestników SM:

stwa – tylko one dysponuj

pełnym zakresem podmiotowo

ci prawnomi

dzynarodowej

Stolica Apostolska

Narody walcz

ce o niepodległo

ść

Powsta

Strony wojuj

Organizacje mi

dzyrz

dowe

Osoby fizyczne – tylko w specyficznych przypadkach

Posiadanie zdolno

ci prawnomi

dzynarodowej pozwala na uczestniczenie w mi

dzynarodowych

stosunkach prawnych – czyli daje mo

liwo

ść

Zawierania umów mi

dzynarodowych

Posiadania prawa legacji

Korzystania z s

dów mi

dzynarodowych

Ponoszenia odpowiedzialno

ci prawnomi

dzynarodowej

3. Interesy uczestników stosunków mi

dzynarodowych

•

Aktywno

ść

dzynarodowa ma charakter celowy – a cele s

pochodn

interesów (np. interes: zapewnienie

bezpiecze

stwa RP -> cel: wst

pienie do NATO)

•

Interes – po

Ŝą

dany stan rzeczy, który jest osi

gany/chroniony przez podmioty SM albo dobro, którego brak lub

niedobór, aktualny b

antycypowany, wywołuje działanie podmiotu

•

Interesy uczestników SM odzwierciedlaj

zale

ci mi

dzy nimi a ich

rodowiskiem zewn

trznym i wyra

sposób ogólny ich po

Ŝą

dane stany:

Okre

laj

Ŝą

dane stany stosunków mi

dzy uczestnikiem a jego

rodowiskiem – chodzi o takie stosunki,

które w maksymalnym stopniu zapewniaj

przetrwanie i rozwój uczestników – interesy:

Bezpiecze

stwo

Niezale

ść

samo

ść

Uczestnictwo w

yciu mi

dzynarodowym

Korzystna współpraca mi

dzynarodowa itp.

Wyra

Ŝą

dane stany zjawisk i procesów mi

dzynarodowych oraz

rodowiska mi

dzynarodowego – ta

grupa jest charakterystyczna dla organizacji mi

dzynarodowych:

Ochrona i umacnianie pokoju

Ochrona praw człowieka

Rozwój handlu mi

dzynarodowego

Rozwój współpracy mi

dzynarodowej

Instytucjonalizacja SM

Okre

laj

Ŝą

dane przez uczestników statusy, pozycje i role mi

dzynarodowe – chodzi o wła

ciwe miejsce

ród innych uczestników i odpowiadaj

ce temu funkcje

•

Typologia interesów wg Kukułki:

Egzystencjonalne – interesy: cało

ci, bezpiecze

stwa, pewno

ci, przetrwania, identyfikacji, rozwoju,

przystosowania i perspektywy

Koegzystencjonalne – interesy: autonomiczno

ci, suwerenno

ci, uczestnictwa, współ

ycia, współpracy,

korzy

ci, wzajemno

ci, pozycji, roli, normatywizacji

Funkcjonalne – interesy: skuteczno

ci, sprawno

ci, informacji, regulacji i innowacji

•

Interesy zagro

one lub niezrealizowane uruchamiaj

proces działania – nadaj

działaniu ogólny kierunek – ich

operacyjn

konkretyzacj

stanowi

cele

•

Na to jakie konkretnie cele zostan

sformułowane oprócz interesów wpływ maj

rodowisko mi

dzynarodowe –

ródło zagro

lub szans

Potencjał uczestnika SM

•

Funkcje celów:

Ukierunkowanie działania – ustalenie hierarchii wa

ci działa

Wpływ na wybór

rodków i metod działania – bo dostosowuje si

je do celów

Decydowanie o czasie trwania aktywno

ci i wydatkowanej energii

•

Wynik działania podmiotu SM – wszelkie zmiany b

ce skutkiem działania (zarówno zamierzone, jak i nie)

•

Dlatego: działanie skuteczne (efektywne) = osi

gni

cie rezultatów zamierzonych (lub bliskich) oraz unikni

cie

negatywnych skutków ubocznych
4. Oddziaływania uczestników stosunków mi

dzynarodowych

•

Oddziaływania dzielimy na:

Nieukierunkowane, niezamierzone

Celowe, ukierunkowane,

wiadomie wybrane i realizowane przez podmiot – czyli działania

•

Działania podmiotów w sferze mi

dzynarodowej maj

najcz

ęś

ciej charakter po

redni – nie kształtuj

bezpo

rednio tej sfery, ani jej nie kontroluj

; s

realizowane przez po

redników (np. przedstawiciele pa

stw,

organy organizacji) za pomoc

„mi

kkich” metod (np. wyra

anie stanowisk, wymiana pogl

dów, negocjacje,

perswazja, wywieranie presji

rodkami pokojowymi)

•

Rzadsze s

działania bezpo

rednie lub do nich zbli

one – np. kontrolowanie, urabianie, wydawanie polece

stwarzanie sytuacji przymusowych – zwykle kwestionowane, krytykowane i odrzucane przez adresatów, ale mog

zyska

legitymacj

dzynarodow

np. w przypadku decyzji RB ONZ

•

Rodzaje działa

bezpo

rednich:

Stosowanie siły zbrojnej wobec innego podmiotu lub gro

enie sił

Interwencja zbrojna

Okupacja cało

ci lub cz

ęś

ci obcego terytorium

Demonstracje zbrojne

Ostrzał terytorium innego pa

stwa

Ultimatum

Akty terrorystyczne

Manipulowanie

rodkami (dobrami materialnymi i niematerialnymi), które s

niezb

dne dla innego podmiotu,

w celu wywołania po

Ŝą

danych zmian w jego działaniach, postawach, koncepcjach – np.:

Zrywanie lub ograniczanie stosunków gospodarczych, politycznych

Zamkni

cie granic

Zawieszenie wymiany osobowej

Wyra

anie gró

Tajne akcje wywiadowcze – gł.:

Infiltracja aparatu pa

stwa

Kontrola działalno

ci partii politycznych

Oczernianie i przekupywanie polityków

Działalno

ść

wywiadowcza

Sabota

Organizowanie zamachów stanu

•

Trudno przypisa

jaki

rodzaj działa

konkretnym uczestnikom SM – s

wspólne

•

Najbogatszy repertuar

rodków działania posiadaj

oczywi

cie pa

stwa – polityczne, gospodarcze, wojskowe,

psychospołeczne, wywiadowcze, normatywne, instrumentalne wykorzystanie innych uczestników SM
5. Ewolucja uczestników stosunków mi

dzynarodowych

•

Dwa procesy charakteryzuj

ewolucj

podmiotów mi

dzynarodowych:

Wzrost ich liczby

Rozwój ich ró

norodno

•

Dot. to wszystkich typów uczestników SM, ale najsilniej podmiotów pozapa

stwowych

•

stwa

Wzrost liczby (1945 – 71; obecnie – ponad 190)

Przyczyny:

Dekolonizacja – 98 pa

stw

Podział pa

stw wielonarodowych na pocz

tku lat 90. – rozpad ZSRR, Jugosławii, Czechosłowacji

Nadal wiele grup narodowych i etnicznych walczy o utworzenie własnych pa

stw

Ogromne zró

nicowanie – utrzymywanie si

odmienno

ci gospodarczych, etnicznych, religijnych,

kulturowych, cywilizacyjnych

•

Organizacje mi

dzynarodowe:

Ogromny rozwój po II w

, potem zahamowanie i spadek od połowy lat 80. – dzi

(244) jest ich prawie trzy

razy wi

cej ni

w 1944 (82)

Nowe rodzaje organizacji:

Integracyjne i ponadnarodowe – np. Wspólnoty Europejskie

Sojusznicze – np. NATO

Regionalne o wszechstronnych kompetencjach – np. OPA, LPA

Finansowe – np. MFW

Energetyczne – np. IAEA

Pojawienie si

nowych typów zwi

zków mi

dzy pa

stwami, o zró

nicowanym stopniu instytucjonalizacji –

unikatowa UE

•

Podmioty prywatne – olbrzymie zmiany!

Rozwój ilo

ciowy – liczba NGOs wzrosła prawie dziesi

ciokrotnie od 1951 (z 832 do 7261) – oznacza to

wzrost zaanga

owania społecze

stw w

ycie mi

dzynarodowe; rozwin

ły si

inne typy podmiotów

prywatnych – w tym przedsi

biorstwa mi

dzynarodowe

Wzrost zró

nicowania podmiotów -> nowe typy podmiotów ró

ce si

od wcze

niejszych przedmiotem

działania (antyglobalistyczne, antynuklearne, ekumeniczne), sposobem organizacji i metodami osi

gania celów

(sieci mi

dzyspołeczne), zasi

giem oddziaływania (globalne)

•

Proces zwi

kszania liczby i ró

nicowania podmiotów pozapa

stwowych uległ przyspieszeniu po zako

czeniu

zimnej wojny – najwa

niejsze powody:

Liberalizacja, gł. gospodarcza

Rewolucja komunikacyjna

Poszerzenie obszaru wolno

ci obywatelskich w wyniku zako

czenia zimnej wojny i demokratyzacji

Rozwój edukacji

•

Skutki – rozszerzenie zakresu przedmiotowego SM, wkraczanie podmiotów niepa

stwowych na obszary

dotychczas zarezerwowane dla pa

stwa, wi

ksze skomplikowanie SM, zwi

kszenie pluralizmu SM, wg niektórych

równie

erozja pa

stwa

IV. Procesy globalizacji a stosunki mi

dzynarodowe (E. Hali

ak)

1. Poj

cie procesów globalizacji

GLOBALIZACJA wielowymiarowy proces zmiany warunków

ycia ludzi, grup społecznych i społecze

stw w skali

całego

wiata (globu), zmiany, która obejmuje sfer

wiadomo

ci, wzorce zachowa

i reguły funkcjonowania

instytucji społecznych – tak

e pa

stw i stosunków mi

dzy nimi.

•

kariera globalizacji w ostatnich latach – tj. od zako

czenia zimnej wojny; o globalizmie mówimy od lat 60/70

XXw. (globalna polityka

wiatowych supermocarstw – USA i ZSRR; ich doktryny wojskowe zakładały konflikt w

skali globalnej; dwie odmienne wizje <=> walka o prymat ideologiczny => USA – liberalizm, wolny rynek; ZSRR –
komunizm w skali

wiatowej); koniec zimnej wojny – zwyci

stwo zachodu = czas liberalnej demokracji w skali

globalnej = koniec historii (F. Fukuyama)

•

1971r. słownik Webstera: „globalny” – zjawisko geograficzne obejmuj

ce cały

wiat

•

1972r. G. Modelski – „globalizacja” – ekspansja europejskiego modelu integracji w

wiecie (EWG – system

handlowy poprzez układy stowarzyszeniowe)

•

F. Braudel (FRA) – badaj

c ewolucj

kapitalizmu stwierdził,

e globalizm przyczynił si

do powstania

gospodarki

wiatowej (economie-monde)

•

zako

czenie ZW => uwolnienie si

wszelkich rodzajów aktywno

ci ludzi, grup społecznych, grup interesów,

stw <=> przyspieszenie

•

koniec podziału na pierwszy, drugi i tzreci

wiat => pa

stwa drugiego i trzeciego

wiata zaczynaj

budow

gospodarek rynkowych

•

post

p techniczny (obni

enie kosztów transportu i komunikacji) ułatwia komunkowanie si

– M. McLuhan –

dzi

rodkom ł

czno

ci ludzie maj

wra

enie,

w globalenj wiosce

•

kompresja czasu – przestrzeni (time-space compression)–

wiat postrzegany jako jedno miesjce (single

place), zamieszkiwane przez jedn

współnot

•

w rzeczywisto

ci nie proces, a wiele procesów globalizacji w róznych dziedzinach (np. g. zagro

ekologicznych, g. w sferze finansów, handlu etc.); wzgl

dy praktyczne -> poj

cie „procesu globalizacji” jako

uogólnienie cało

ciowej zmiany w stosunkach mi

dzynarodowych

•

postrzeganie globalizacji przez ró

ne narody – zasadniczo odmienne

•

ró

ne oblicza procesów globalizacji ł

czy przestrze

geograficzna, istot

globalizacji jest wyj

cie interakcji

społecznych poza zasi

g lokalny (=> regionalny => globalny); wi

ąŜ

e si

to ze zmniejszeniem rangi granic

(politycznych, ekonomicznych, kulturowych) => K.Ohmae (JP)

wiat bez granic („The Bordless World”) => st

d w

mierzeniu globalizacji bierzemy pod uwag

: ruch osobowy i turystyczny, handel mi

dzynarodowy, przepływ

kapitału

•

mimo kompresji czasoprzestrzennej -> ujawnia si

specyfika poszczególnych przestrzeni geograficznych (np.

koncentracja inwestycji kapitałowych czy produkcja przemysłowa)

•

ISTOTA GLOBALIZACJI: zmiana charakteru interakcji – przej

cie: internacjonalizacja o charakterze

lokalnym w danym pa

stwie => o zasi

gu krajowym => mi

dzypa

stwowe => transgraniczne o charakterze

stwowym => mi

dzynarodowe regionalne => globalne tj. cały glob (wszystkie pa

stwa lub znakomita

kszo

ść

) [M.Mann]

•

Globalizacja a stosunki mi

dzynarodowe => przedmiot globalizacji: interakcje społeczne i procesy zmian,

przedmiot SM => pa

stwa i ich działania (pol. zagr.) i oddziaływania mi

dzy nimi; istnieje zwi

zek

przyczynowo – skutkowy:

1. zmniejszenie roli granic (impuls glob.) jako wynik suwerennej woli pa

stw upatruj

cych w tym

liwo

ść

zaspokojenia potrzeb i interesów, decyzje te: podstawy liberalizacji obrotu mi

dzynarodowego,

stwa adaptuj

do mi

dzynarodowych standardów (Chiny – 2001r -> WTO)

2. stopniowe przenikanie si

polityki wewn

trznej i zagranicznej pa

stwa -> internacjonalizacja

(umi

dzynarodowienie): sfera polityki wewn

trznej podlega internacjonalizacji = zewn

trzne standardy i warto

przyjmowane/modyfikowane – internalizowane (np. stosowanie prawa mi

dzynarodowego w krajowym

porz

dku)

•

internacjonalizacja jako skutek globalizacji – w ka

dym pa

stwie przejawia si

w sposób odmienny, za

INTERNACJONALIZM => poj

cie odnosz

ce si

do ideologii/ doktryn/ koncepcji, w których kładzie si

nacisk na

uniwersalny charakter pewnych zjawisk (ruchy pokojowe, ekologiczne, uniwersalny charakter praw człowieka) –
jest to zatem przejaw pewnego idealizmu – wiary w istnienie wspólnoty interesów i warto

ci w skali

wiatowej;

zatem: rozwojowi stosunków mi

dzynarodowych towarzyszyły procesy globalizacji, których dynamika i

zakres były i s

wyznaczane przez liberalizacj

i internacjonalizacj

(!)

•

Poj

cia determinuj

ce zwi

zek mi

dzy globalizacj

a SM:

GLOBALIZM (dwa znaczenia): a) cecha polityki zagranicznej mocarstw (jedno z kryteriów uznania za
mocarstwo globalne); b) zwi

zany z problemami o charakterze globalnym: terroryzmem, pomoc

rozwojow

zagro

eniami ekologicznymi, wy

cigiem zbroje

, głodem etc.)

GLOBALIZACJA/ procesy globalizacji: proces zmian z stosunkach mi

dzynarodowych

GLOBALNO

ŚĆ

: cecha powi

/interakcji mi

dzy uczestnikami stosunków mi

dzynarodowych -> atrybut coraz

kszej liczby zjawisk i procesów (np. Globalno

ść

kultury masowej, globalny charakter stosunków USA – Chiny)

2. Dziedziny globalizacji – kluczowa rola globalizacji ekonomicznej

•

zakres przedmiotowy globalizacji obejmuje niemal wszystkie dziedziny

ycia społecze

stw i pa

stw:

najwa

niejsze to globalizacja komunikacyjna, technologiczna, kulturowa, informacyjna, polityczna i ekonomiczna

– która ujawniła si

najwcze

niej, charakteryzuje si

najwi

ksz

dynamik

i w najwi

kszym stopniu oddziałuje na

•

M. Veseth: glob. ekonom. = integracja rynków finansowych i alokacja w skali

wiatowej kapitału

produkcyjnego

•

M. Pluci

ski – glob. ekonom. ma miejsce, gdy tradycyjnie pojmowane eksport, import oraz tworzenie

zagranicznych przedstawicielstw firm przechodz

w trwałe współzale

ci produkcyjno-handlowe, ponad

granicami pa

stw narodowych (przez kanały zbudowane przez globalne firmy w

druj

w ró

nych kierunkach

ęś

ci, podzespoły, czynniki wytwórcze oraz know-how); proces glob. ł

czy rynki czynników wytwórczych,

produkcji, zbytu, finansowe całego

wiata, zatarcie granicy mi

dzy wewn

trzn

a zagraniczn

pol.

gospodarcz

•

przyczyny: istnienie klienta globalnego, liberalizacja rynków, wzrost wymiany mi

dzynarodowej,

przemieszczanie si

kapitałów (bezpo

rednie inwestycje zagr., inwestycje portfelowe, po

yczki), istnienie

transnarodowej konkurencji, rozwój nowoczesnych technologii, post

p w transporcie, elektronice i telekomunikacji

(Internet), rosn

ca mobilno

ść

społecze

stw

•

powstaje: gospodarka globalna

≠

gospodarka

wiatowa (

∑

gospodarek

wiatowych); np. mimo znacznej

otwarto

ci i licznych powi

w gospodarce

wiatowej okresu przed IW

poziom globalizacji był b. niski –

bowiem produkcja poszczególnych towarów w cało

ci zorganizowana była w ramach gospodarek narodowych,

handel mi

dz. polegał na wymianie wyrobów gotowych, tymczasem gospodarka globalna to taka, która

rozwija si

i funkcjonuje jako cało

ść

w danym czasie w skali całego

wiata

•

zatem: internacjonalizacja ekonomiczna: proces umi

dzynarodowienia działalno

ci ekonomicznej w granicach

stwa, natomiast globalizacja to integrowanie poszczególnych rodzajów ju

umi

dzynarodowionej

działalno

ci ekonomicznej. -> te dwa procesy wyst

puj

równocze

nie, ale w ró

nych sekwencjach czasowych,

prawie wszystkie gospodarki s

umi

dzynarodowione w wyniku internacjonalizacji (w róznym stopniu), oceniamy

to na podstawie udziału eksportu/importu w dochodzie narodowym, wielko

ci eksportu/importu na jednego

mieszka

ca, wielko

ci napływu kapitału, udziału pa

sta w mi

dz. instutucjach gosp.

•

Jeszcze wi

ksze jest zró

nicowanie, je

li chodzi o proces globalizacji ekonomicznej

•

tylko nieliczne aktywno

ci s

zglobalizowane: kryteriom definicji obecnie odpowiadaj

dwa przykłady:

dzynarodowy rynek walutowy (forex) i globalna sie

produkcji (global production chain);

•

dz. rynek walutowy – działa nieprzerwanie 24/7 w skali globalnej, operacje polegaj

na wymianie

walut narodowych (zgodnie z kryteriami MFW wi

kszo

ść

walut jest wymienialnych, st

d rynek globalny; dzienna

warto

ść

obrotów ok. 1,8 bln $!)

•

globalna sie

produkcji – taki system powi

dzy gospodarkami, gdzie ka

da z nich specjalizuje si

pewnej cz

ęś

ci procesu produkcyjnego (np. komputer – projekt w USA, podzespoły Japonia, monta

Chiny,

dystrybucja Singapur); charakterystyczne jest to, ze dany kraj mo

e by

na stałe przypisany do tego, co w

dłu

szej perspektywie czasowej nie jest korzystne => zatem przedsi

biorstwa mi

dz. wyznaczaj

poszczególnym

stwom miejsce w systemie powi

produkcyjnych, rozwój pa

stw jest zale

ny od obcych podmiotów

•

Cztery zasadnicze przesłanki współczesnej globalizacji ekonomicznej:

post

p techniczny (zwł. elektronika) – umo

liwiaj

cy przesyłanie coraz wi

kszej ilo

ci informacji +

pieni

dz elektroniczny (karty kredytowe) = rewolucja w systemie rozlicze

dz., przepływie

rodków

pieni

ęŜ

nych i kapitału

liberalizacja handlu mi

dzynarodowego – powołanie w 1995r. WTO, obj

to ni

równie

sfer

finansów

dz. – ułatwienie przepływu kapitału

rozwój przedsi

biorstw mi

dzynarodowych i zwi

kszenie ich rangi w gospodarce

wiatowej – one

wraz z pa

stwami inicjuj

globalizacj

ekonomiczn

– pa

stwa odpowiadaj

za liberalizacj

, za

przeds. za

przepływ kapitału w formie inwestycji bezpo

rednich i portfelowych, rozwój handlu mi

dzynarodowego (>50%

wiatowego handlu = handel wewn

trzfirmowy tj. mi

dzy central

a filiami w innych pa

stwach)

pojawienie si

ideologii ekonomicznej globalizacji: głoszona przez instytucje wchodz

ce w skład

WASHINGTON CONSENSUS tj. Mi

dzynarodowy Fundusz Walutowy + Bank

wiatowy + agendy rz

federalnego USA => tworz

liczne o

rdoki analityczne (think-tank) ulokowane w Waszyngtonie: inspiruj

procesy globalizacji wdr

ąŜ

c GLOBALNY KAPITALIZM

•

Zasadnicza zmiana we współczesnej gospodarce

wiatowej wi

ąŜ

e si

z zawieszeniem przez USA

wymienialno

ci dolara na złoto (15 sierpnia 1971r., R. Nixon) = upadek systemu z Bretton Woods =

pocz

tek nowej, bardziej intensywnej fazy globalizacji = impuls do deregulacji i liberalizacji – w ramach

klasycznego systemu funkcjonowały kursy stałe walut wszystkich uczestników, (za

nie jest mo

liwe utrzymanie

stałego parytetu poprzez interwencj

), w dawnym systemie, aby kraj o ujemnym deficycie handlowym dokonał

dewaluacji (by uatrakcyjni

eksport) musiał mie

zgod

MFW ; konferencja MFW w 1976r. w Kingston –

zmieniono tre

ść

IV art. Statutu MFW – danie poszczególnym krajom całkowitej swobody wyboru mechanizmu

kursowego => POWSTANIE KURSÓW PŁYNNYCH (Banki Centralne mog

jedynie ogranicza

wahania poprzez

interwencje walutowe, ale w dłu

szym czasie decyduje rynek); jako

ciowa zmiana w postaci pojawienia si

nowego systemu konkurowania mi

dz. z udziałem instrumentów takich, jak: stopy procentowe i kurs walutowy;

mechanizm rynkowy stał si

czynnikiem stymuluj

cym globalizacj

rynków finansowych

•

Lata 70. XXw.: zmiany w ekonomii, dostrze

enie,

e ekonomia Keynes'a kład

ca nacisk na popytow

stron

zarz

dzania gosp. narodow

nie przystaje do nowych warunków i nie odpowiada na wyzwania zwi

zane z inflacj

=> do głosu doszli zwolennicy ekonomii poda

owej, odwołuj

cy si

do pogl

dów Fridricha Hayek'a – rynek jako

regulator procesów gospodarowania (neoliberalna ideologia rynkowa), wiara w racjonalne pa

stwo jest

fałszywa => mo

na polega

jedynie na racjonalno

ci wynikaj

cej z indywidualnych działa

jednostek w

warunkach politycznej i ekonomicznej wolno

ci (wsparcie pa

stwa jest potrzebne, by tworzy

warunki dla

efektywnego funkcjonowania rynku: tworzenie reguł, instytucji chroni

cych prawa własno

ci); pa

stwo nie

powinno działa

bezpo

rednio na rynku, a jego monopol jest szkodliwy; nie powinno odpowiada

polityk

pieni

ęŜ

, bo prowadzi do psucia pieni

dza i inflacji (lata 80. – te pogl

dy przyj

ły MFW i B

)

•

upadek komunizmu = potrzeba opracowania oferty programowej dla gospodarek postkomunistycznych:

sformułowały j

instytucje wchodz

ce w skład Washington Consensus; cel: ustanowienie jednolitego w skali

globalnej systemu gospodarowania w oparciu o liberaln

gosp. rynkow

•

Warto

ci konsensusu, mówi

ce o tym, jak

tre

ść

powinna mie

da konwencjonalna polityka

makroekonomiczna (by J. Williamson):

1. dyscyplina fiskalna = przybli

ona równowaga wpływów i wydatków publicznych

2. ukierunkowanie wydatków publicznych do dziedzin promuj

cych rozwój w długim czasie (o

wiata, ochrona

zdrowia, infrastruktura)
3. reforma podatków – zwi

kszenie bazy opodatkowania przy zmniejszeniu stawek

4.  liberalizacja finansowa
5.  ujednolicenie kursów walutowych
6.  liberalizacja handlu
7.  promocja inwestycji bezpo

rednich

8. prywatyzacja sektora publicznego
9. deregulacja produkcji (przy uwzgl

dnieniu dobra

rodowiska naturalnego)

10. wła

ciwa ochrona praw własno

ci intelektualnej

•

ten zestaw = podstawa promowania i narzucania zasad polityki gospodarczej przez MFW i B

(przyczyna

krytyki ze strony antyglobalistów – nieuwzgl

dnienie specyfiki pa

stw słabo rozwini

tych)

3. Procesy globalizacji a pa

two - Procesy globalizacji a rozwój i funkcjonowanie pa

stwa, jako

najwa

niejszego uczestnika SM.

•

bilans efektów globalizacji dla poszczególnych pa

st jest zró

nicowany, najwi

kszymi beneficjentami s

USA

(zwi

kszyły przewag

nad wszystkimi pozostałymi pa

stwami) oraz Chiny (dzi

ki reformom od 1979r.

wykorzystały efekt globalizacji i utrzymuj

wysokie tempo wzrostu), dzi

ki post

powi w Chinach (>20%

mieszka

ców

wiata) – ogólno

wiatowy bilans globalizacji jest nader pozytywny; jednak w niektórych regionach

post

p jest nieznaczny (Ameryka Łaci

ska), a jeszcze w innych notujemy wzrost ubóstwa (Afryka Subsaharyjska,

Europa i Azja

rodkowa – pa

stwa poradzieckie i Rosja)

•

pogl

dy liberalne głosz

e globalizacja przejawia si

w upowszechnianiu zasad gospodarki rynkowej i

demokracji, i

e s

to procesy współzale

ne (wzrost ilo

ciowy pa

stwa uznawanych za demokratyczne: 1990 –

39% => 2003 – 55%); nale

y jednak pami

e spora grupa pa

stw nie b

cych beneficjentami globalizacji

(pa

stwa Ameryki Łaci

skiej czy Afryki) to własnie pa

stwa demokratyczne (tj. takie, w których wyst

puje system

wielopartyjny); za

np. Chiny, o ustroju okre

lanym jako „mi

kki autorytaryzm” odnosz

sukces oparty na

wykorzystaniu efektów globalizacji

•

procesy globalizacji -> znaczne zró

nicowanie pa

stw pod wzgl

dem rozwoju i ubóstwa, nie wszystkie

stwa stały si

beneficjentami, znaczna ich cz

ęść

została zmarginalizowana w SM

•

inny aspekt: jak zmieniaj

procesy globalizacji i jak zmieniaj

natur

stwa: Keinichi Ohamae „Koniec

stwa narodowego” – w gospodarce globalnej pa

stwa narodowe stały si

niepotrzebnymi jednostkami

politycznymi, które uniemo

liwiaj

dokonywanie racjonalnych wyborów ekonomicznych przez przedsi

biorstwa

•

Suzan Strange – rynki, nie pa

stwa reguluj

procesy globalizacji => przepływ inwestycji portfelowych i

transakcje na mi

dzynarodowym rynku walutowym dokonywane s

niezale

nie od władz pa

stw i oddziałuj

parametry gospodarek tak,

e pa

stwa musz

to uznawa

jako zewn

trzny i niezalezny czynnik w swojej

polityce gospodarczej

•

granice ekonomiczne pa

stwa tr

na znaczeniu w procesie podejmowania decyzji o alokacji czynników

produkcji => odterytorialnienie (deterritorializoation) – tj. oderwanie od obszaru danego pa

stwa decyzji

ekonomicznych przez przeds. mi

dzynarodowe, banki i pozabankowe instytucje finansowe:

wiatowa sie

produkcji przecina granice i tworzy now

przestrze

gospodarowania (delegitymizacja pa

stwa w ustalaniu

własnych narodowych celów polityki ekonomicznej i rozwoju gospodarczego)

•

GLOKALIZACJA: proces ł

czenia podej

cia globalnego i lokalnego w działalno

ci gospodarczej => polega na

lokowaniu, w ramach strategii globalnej, poszczególnych elementów i faz produkcji,

wiadczenia usług oraz

transferu kapitału w wybranym regionie lub mie

cie danego pa

stwa; o miejscu lokalizacji decyduj

zagraniczne

podmioty (wymuszaj

c zgod

dów) => fragmentacja pa

stwa i pogł

bianie si

ró

nic rozwojowych

•

zwi

kszenie współzale

ci mi

dzy wewn

trzn

i zewn

trzn

sfer

aktywno

ci pa

stwa jako wynik

liberalizacji form obrotu mi

dzynarodowego, logika polityki wewn

trznej kształtuje si

pod wpływem

czynników zewn

trznych, ograniczenie aktorów politycznych w wyborach i decyzjach

•

redefinicja interesów ró

nych grup społecznych => globalizacja oddziałuje na zachowania, postawy i

losy jednostek w społecze

stwie, ich karier

zawodow

, dochody i poziom

ycia

•

LOBALIZACJA A WŁADZA

SUWERENNO

ŚĆ

SAMO

C PA

STWA

)

WŁADZA

– efektywna władza zmniejszona w wyniku deregulacji uprawnie

i wycofania si

stwa z

działalno

ci gospodarczej w wyniku powszechnej prywatyzacji, wiele uprawnie

decyzyjnych przekazanych

innym podmiotom – lokalnym i uczestnikom rynku; J. Sztaniskis: globalizacja, ograniczaj

c faktyczn

władz

stwa demokratycznego na rzecz innych podmiotów (zwłaszcza przedsi

biorstw mi

dz.) stwarza zagro

enie

dla demokracji => zmniejsza zakres kontroli wobec pozapa

stwowych o

rodków decyzyjnych, rola pa

stwa =

bierna adaptacja do procesów mi

dz. i dostosowanie si

do norm narzucanych przez inne pa

stwa i instytucje

dz.

)

SUWERENNO

ŚĆ

– uwa

a si

e pomimo wzrostu współzale

ci ekonomicznych, politycznych, wojskowych

nie nast

piło ograniczenie zakresu podmiotowo

ci pa

stwa w SM – tym samym – suwerenno

ci; J.

Symonides: pa

stwa b

suwerenne tak długo, jak długo b

istnie

; [tj. b

posiada

niezale

ść

zdolno

ść

do samoograniczania i okre

lania swojej kompetencji oraz podmiotowo

ść

(zdolno

ść

do wyst

powania

w SM)], suwerenno

ść

znikn

łaby tylko w razie utworzenia pa

stwa czy rz

du globalnego –

fundamentalnego przekształcenia społeczno

ci mi

dzynarodowej

)

SAMO

ŚĆ

– liczne wyzwania, w

ród nich tendencja do homogenizacja

wiata i ujednolicania wzorów

kulturowych; rosn

ca apolityczno

ść

i komercjalizacja postaw => pojawienie si

człowieka o mentalno

globalnej (homo mundiali), dla którego punktem odniesienia s

globalne wzorce konsumpcyjne;

•

„uniwersalizacja partykularyzmów” – ł

czenie podej

cia globalnego z lokaln

specyfik

, adaptacja

globalnych zasad działania do lokalnych warunków

•

globalizacja (sprzyjaj

c odnawianiu si

partykularyzmów) mo

e przyczynia

do wzmocnienia narodowej

samo

ci, która jeszcze dodatkowo wzmacnia si

na bazie krytyki i opozycji wobec globalizacji

•

G. Michałowska: globalizacja poci

ga za sob

w kulturze trzy równoległe (nie kompatybilne!) procesy:

1) upodabnia infrastruktur

kulturow

, upowszechnia materialne elementy kultur ró

nych (na ogół wy

rozwini

tych) pa

stw, rozszerza oddziaływanie kultury masowej

2) promuje warto

ci etyczne kultury zachodniej

3) wyzwala opór przeciwników dominacji kulturowej i homogenizacji kultury, wyra

cy si

w tendencjach

narodowych, nacjonalistycznych i kolektywnym działaniu na rzecz zachowania to

samo

•

PROCESY GLOBALIZACJI NIE PROWADZ

DO POMNIEJSZENIA ROLI PA

STWA NARODOWEGO

NAJWI

KSZE PA

STWA S

INICJATORAMI UPATRUJ

C W TYM KORZY

CI DLA SIEBIE

POZOSTAŁE PA

STWA MOG

ADAPTOWA

W SPOSÓB

TWÓRCZY

INNOWACYJNY

;

KTÓRE TEGO NIE CZYNI

–

ZOSTAJ

ZMARGINALIZOWANE W SM

(

JEDNA Z PRZYCZYN

POWSTANIA GRUPY PA

STW UPADŁYCH

–

FRAGILE STATES

)

•

globalizacja: zmienia warunki zewn

trzne rozwoju i funkcjonowania pa

stw: nowe mo

liwo

ci zarówno

rozwoju, jak i zagro

; rola pa

stwa nie zmniejsza si

, wr

cz ro

nie => potrzebna jest wiedza i wysokie

kompetencje, by stawi

czoła wyzwaniom globalizacji i wykorzysta

liwo

ci, jakie ona oferuje; nale

pami

e mimo liberalizacji i braku granic, post

p techniczny daje pa

stwu nowe narz

dzia regulacji i

kontroli transakcji mi

dz.

4. Procesy globalizaji a porz

dek mi

dzynarodowy

•

globalizacja przyczyn

radykalnych zmian w SM => ogromny ilo

ciowy wzrost transakcji (handel, przepływ

kapitału, informacji i ludzi)

•

ywiono nadzieje,

e procesy globalizacji przyczyni

do ograniczenia nierówno

ci mi

dzy pa

stwami i

wyeliminowania zagro

=> stworzenie nowego, bardziej demokratycznego porz

dku mi

dzynarodowego

•

dyskusja o konsekwencjach globalizacji: koniec lat 60. XX w. „Człowiek i

rodowisko” (raport przygotowany pod

auspicjami U Thanta Sekretarza Generalnego ONZ) => 1972r. Sztokholm: pierwsza wielka konferencja
mi

dzynarodowa po

cona globalnym zagro

eniom dla ekologii

•

1974r. Dwaj członkowie Klubu Rzymskiego: M.Mesarovic i R. Pestel: „Ludzko

c w punkcie zwrotnym” – idea o

współzale

ci rozwoju wszystkich pa

stw na

wiecie, podobny w wymowie był raport D. Meadow:

„Granice wzrostu”

•

1987r. G. Brundland : przewodnicz

wiatowej Komisji ds. Rozwoju i Ochrony

rodowiska: „Nasza wspólna

przyszło

ść

” => przejaw wł

czenia si

do dyskusji o globalizacji ONZ-u; pod jej auspicjami zorganizowano wiele

konferencji, m.in. 1992r. Rio de Janeiro, gdzie przyj

to Globalny Program Działa

– czyli realizacji 21 celów

do realizacji zrównowa

onego globalnego rozwoju i ochrony zasobów Ziemi

•

F. Fukuyama, badaj

c problematyk

globalizacji i jej skutków dla SM, w „Ko

cu historii” stwierdził,

e dla

ekonomicznego liberalizmu nie ma alternatywy, a wszystkie pa

stwa na

wiecie s

zdane na zachodnie

wzorce rozwoju i warto

ci => krytyka takiej postawy m.in. przez A. Giddens'a (GB), twórc

nowej koncepcji

rozwoju, okre

lonej mianem „Trzeciej Drogi” -> wariantu po

redniego odrzucaj

cego klasyczn

polityk

interwencjonizmu pa

stwowego, ale poddaj

cego te

krytyce neoliberalizm => rozs

dne wyj

cie to umiej

tne

poł

czenie, umo

liwiaj

ca stabilny rozwój, równo

ść

i dobrobyt dla wszystkich pa

stw i obywateli: globalizacji nie

da si

uciec, ale trzeba podda

kontroli i regulacji, aby wykorzysta

jej pozytywne efekty

•

M. Castells: twórca koncepcji „społecze

stwa sieci” (the network society) rola współczesnych technologii

informacyjnych; rewolucja informacyjna zmienia relacje społeczne ze wzgl

du na powstanie globalnej sieci,

cej za pomoc

komputerów i Internetu jednostki, lokalne wspólnoty, regiony i pa

stwa; tradycyjne

interakcje s

wypierane przez te z u

yciem nowych technologii

•

ciół Katolicki: pocz

tek lat 90. XX w. – aktywne uczestnictwo Stolicy Apostolskiej w konferencjach

dzynarodowych po

conych globalizacji, 1991 r. Encyklika JPII „Centesimu Annus” zawieraj

ca postulat

ustanowienia w

wiecie sprawiedliwego ładu społecznego i gospodarczego, z czasem narastanie krytyki ze

wzgl

du na zwi

kszenie si

nierówno

ci i pojawienie nowych form ubóstwa, a tak

e niebezpiecze

stwo

uniformizacji kulturowej

•

badacze o rodowodzie lewicowym: (S.Amin): globalizacja = dominacja ideologii liberalnej uzasadniaj

cej

panowanie kapitalizmu, zbyt pospieszne narzucanie wzorców liberalnych pa

stwom nieprzygotowanym nie

przynosi po

Ŝą

danych rezultatów => dostrzegły to tak

e organizacje tworz

ca Washington Consensus: nowe

podej

cie w przezwyci

ęŜ

aniu ró

nic rozwojowych: nale

y zwi

ksza

rol

stwa: sprawnego, silnego,

umiej

cego sprosta

wyzwaniom globalizacji (nowa formuła rozwoju: post-Washington Consensus; nie tylko

wzrost gosp., ale tak

e ochrona

rodowiska, zwi

kszenie dochodu na 1mieszk.)

•

istnieje grono polityków/ekspertów uwa

cych, ze niezb

dnym warunkiem pozytywnych rezultatów glob. jest

realizowanie według liberalnego modelu => wskazanie na korelacje mi

dzy wolno

w duchu liberalnym a

tempem rozwoju ekon. (raport publikowany przez A.T Kearney & Foregin Policy – w postaci tzw. Indeksu
Globalizacji)

•

Podsumowuj

c: nie jest mo

liwa jednoznaczna ocena, natomiast istniej

pewne elementy daj

ce si

zaobserwowa

i potwierdzi

empirycznie:

1) pogł

bienie si

współzale

ci globalnych, o czym

wiadczy logika działania rynku walutowego i

finansowego; ma to miejsce równie

w niematerialnych dziedzinach SM: kulturze, stosunkach

dzyspołecznych, sporcie

2) przenikanie si

sfery polityki wewn

trznej i zewn

trznej pa

stw

3) zmiana układu sił w wyniku zwi

kszenia pot

gi USA i Chin, b

cych głównymi beneficjantami globalizacji,

rekonfiguracja struktur

ycia mi

dz. => wzrost roli organizacji pozarz

dowych w tym przedsi

biorstw

dzynarodowych

4) nowy paradygmat SM = GEOEKONOMIKA; pa

stwa kieruj

wył

cznie interesami ekonomicznymi –

przejawia si

to w d

ąŜ

eniu do zdobywania wi

kszej przestrzeni ekonomicznej: wi

ksze rynki zbytu, dochody,

zyski, korzy

ci z wymiany mi

dz., wi

ksza konkurencyjno

ść

; ale nie! koniec geopolityki (tradycyjnego

zania PZ pa

stwa z obszarem geograficznym)

5) nowe zagro

enia dla bezpiecze

stwa narodowego i mi

dzynarodowego, wzrost znaczenia poj

cia

bezpiecze

stwa ekonomicznego (zagro

enie kryzysami, dominacj

) i ekologicznego; proliferacja broni

masowego ra

enia, terroryzm, rozprzestrzenianie si

chorób w skali globalnej, narastanie konfliktów

wewn

trznych: ich cech

jest asymetryczno

ść

•

zmiany => zapotrzebowanie na mechanizmy reguluj

ce funkcjonowanie SM, od 1991r. Komisja do Spraw

Globalnego Zarz

dzania (ta + ONZ + organizacje => wej

cie do teorii i praktyki SM nowych paradygmatów:

rozwój społeczny, bezpiecze

stwo ludzkie, trwały rozwój

V. Mi

dzynarodowe stosunki polityczne (R. Ku

niar)

1. Nadrz

dno

ść

dzynarodowych stosunków politycznych

•

dzynarodowe stosunki polityczne = stosunki mi

dzy pa

stwami (w pewnym uproszczeniu)

•

Stosunki polityczne s

pierwotne i nadrz

dne w całokształcie

ycia mi

dzynarodowego – wynika to z

pierwotno

ci i nadrz

dno

ci pa

stwa jako uczestnika SM

•

Wszystkie SM maj

przede wszystkim polityczny charakter

•

Wobec innych dziedzin

ycia mi

dzynarodowego stosunki polityczne pełni

funkcje regulacyjne i kreacyjne –

prymat polityki nad innymi sferami społ. aktywno

•

Nadrz

dno

ść

polityki w SM bierze si

z suwerenno

ci pa

stw

Suwerenno

ść

stw jest podstawow

zasad

nowo

ytnego porz

dku mi

dzynarodowego

Jedynie pa

stwa s

suwerenne – tylko one s

całowładne i samowładne

To pa

stwa decyduj

o zakresie swej suwerenno

ci – np. dobrowolne ograniczenia suwerenno

ci zew. i

wew. przez zawierane przez pa

stwo traktaty; próby niezgodnego z wol

stw ograniczania ich

suwerenno

ci s

sprzeczne z prawem mi

dzynarodowym

•

Prymat MSP jako SM nie jest tylko formalny (wynikaj

cy z zasad prawa mi

dzynarodowego) – wynika te

podstawowych potrzeb człowieka, takich jak bezpiecze

stwo, rozwój, urzeczywistnianie praw człowieka i

podstawowych wolno

ci (jedynie pa

stwo jest w stanie je skutecznie zapewni

); stosunki polityczne wpływaj

pozostałe dziedziny SM (im silniejsze pa

stwo, tym bardziej ma to miejsce)

•

Tak jak nie istnieje „czysta polityka” tak nie ma „czystych MSP” – np. im bardziej pokojowe stosunki mi

dzy

dwoma pa

stwami, tym wi

kszy wpływ spraw gospodarczych na ich stosunki polityczne

•

Nie ma potrzeby, by rz

dy kontrolowały wszystkie rodzaje kontaktów mi

dzynarodowych, zwłaszcza

dzyspołecznych, ale zachowuj

sobie one prawo do skutecznego ich ograniczania w sytuacjach

nadzwyczajnych; wszystkie pa

stwa staraj

zachowa

pełn

kontrol

nad dziedzinami, które s

dla nich

najbardziej

ywotne

•

Moc sprawcza instrumentów polityki rz

dów została w ostatnich dziesi

cioleciach ograniczona przez np.

globalizacj

, interakcje transnarodowe, niekontrolowany przepływ kapitałów, działalno

ść

mediów o globalnym

zasi

gu czy wzrost liczby i wielko

ci NGOs – wszystkie one „okrawaj

” suwerenno

ść

stwa „od góry” i „od

dołu”

Czasem postuluje si

„relokacj

władz/uprawnie

” – 1. przekazanie uprawnie

du samorz

dom i NGOs; 2.

przekazywanie uprawnie

du instytucjom ponadnarodowym

Zjawisko dezagregacja pa

stwa – poddawanie ró

nych sfer jego aktywno

ci rozmaitym regulacjom,

zobowi

zaniom i zale

ciom zewn

trznym, które zdaj

„rozrywa

” system decyzyjny pa

stwa

•

Mimo wszystkich zjawisk i problemów podkopuj

cych suwerenno

ść

stwa, wiele z nich mo

e by

rozwi

zane

tylko dzi

ki sprawno

ci aparatu pa

stwowego; „nawet je

li autonomia i funkcje pa

stwa uległy erozji pod

wpływem trendów transnarodowych, nie pojawił si

aden odpowiedni substytut, który mógłby je zast

w roli

głównego podmiotu, stawiaj

cego czoło globalnym wyzwaniom” (P. Kennedy)

2. Polityka zagraniczna – uwarunkowania i instrumenty

•

Polityka zagraniczna jest integraln

ęś

polityki pa

stwowej, ale posiada swoj

specyfik

, która polega na:

e by

uprawiana tylko przez pa

stwa; polityka „zwykła” mo

e by

uprawiana tak

e przez aktorów

„podpa

stwowych” (partie polityczne i inne organizacje)

Jest uprawiana w

rodowisku niezhierarchizowanym i poliarchicznym (współzale

ci w ramach

pluralistycznej zbiorowo

ci uczestników)

Posiada odmienn

tre

ść

, instrumenty i zasi

g działania oraz cechuje si

ksz

gło

•

Polityka zagraniczna – zorganizowany i skierowany na zewn

trz wysiłek pa

stwa, podporz

dkowany osi

ganiu

jego

ywotnych interesów, który wyra

a si

w kształtowaniu jego zewn

trznego otoczenia (tworzeniu i sprzyjaniu

relacji oraz sytuacji korzystnych, zapobieganiu i usuwaniu sytuacji niekorzystnych)

•

Historia polityki zagranicznej:

Najwcze

niej wykształciła si

z całokształtu polityki

Przez wieki powszechna była teza o prymacie polityki zagranicznej nad wewn

trzn

Od XVIII w. mamy do czynienia z uspołecznianiem polityki zagranicznej – przestaje by

domen

monarchy i

dworu, staje si

domen

społecze

stw i narodów – pa

stwo ma oczywi

cie nadal monopol na PZ, ale jest

kontrolowane za pomoc

demokratycznych procedur (wyra

a interesy „rz

dzonych”, a nie jedynie

„rz

cych”)

•

dzy polityk

zagraniczn

a wewn

trzn

istnieje sprz

ęŜ

enie zwrotne – obie na siebie wpływaj

!!!

•

Uwarunkowania PZ – czynniki, decyduj

ce o tre

ci PZ, jej celach i instrumentach, a rezultacie o tym, w jaki

sposób pa

stwo współtworzy SM – najwa

niejsze z nich:

Uwarunkowania obiektywne:

Terytorium (

rodowisko geograficzne pa

stwa)

Wielko

ść

terytorium

Przebieg granic – ich oparcie lub nie o granice naturalne

siedztwo

Ludno

ść

Jej liczebno

ść

(potencjał)

Struktura ludno

ci, zwłaszcza narodowo

ciowa

sto

ść

zaludnienia

Poziom rozwoju gospodarczego i g

sto

ść

zaludnienia jako

ródło migracji

Eksplozja demograficzna

Starzenie si

społecze

stwa

Uwarunkowania ekonomiczne

Bogactwa naturalne

Ogólny potencjał ekonomiczny

Poziom rozwoju

Zaawansowanie technologiczne

Typ ustroju i polityki gospodarczej

Polityka pieni

ęŜ

Inwestycje i handel zagraniczny

Przynale

ść

do okre

lonych ugrupowa

gospodarczych

Potencjał militarny –

le powi

zany z uwarunkowaniami ekonomicznymi

liwo

ci obronne pa

stwa

liwo

ci ekspansywne

Czynnik ustrojowy – szczególnie widoczny podczas Zimnej Wojny

Ustrój wewn

trzny bywa kryterium przynale

ci do organizacji mi

dzynarodowych – np. RE, UE

Uwarunkowania kulturowe i religijne

Uwarunkowania subiektywne

Uwarunkowania kulturowe i religijne – cz

ęś

ciowo

Koncepcje i doktryny PZ

wiadomo

ść

społeczna

Zjawisko percepcji i mispercepcji

Czynnik osobowo

ciowy

I inne – bo klasyfikacji jest mnóstwo, a

adna nie jest wyczerpuj

•

Struktura PZ – jej cele, zasady oraz jej kierunki w sensie geograficznym i geopolitycznym

•

Klasyfikacje celów PZ:

Wg kryterium horyzontu czasowego:

Długookresowe

redniookresowe

Krótkookresowe

Wg znaczenia

Podstawowe –

ywotne

Główne – wa

ne w danym okresie

Drugorz

dne

Wg tre

Egzystencjalne – bezpiecze

stwo, przetrwanie

Koegzystencjalne – zaspokajaj

ce potrzeby pa

stwa w zakresie jego roli, przynale

ci i współpracy

dzynarodowej

Funkcjonalne – odnosz

ce si

do ró

nych form regulacji, informacji, procedur decyzyjnych itp.; słu

Ŝą

skuteczno

ci osi

gania pierwszych dwóch typów celów

Klasyfikacja R. Zi

by – zbiorcze cele PZ wszystkich pa

stw

Bezpiecze

stwa pa

stwa w SM, czyli jego przetrwania, integralno

ci terytorialnej, niezale

ci politycznej,

poziomu i perspektyw rozwoju

Wzrostu jego siły materialnej i moralnej, czyli wzrostu jego potencjału i wpływu, rozwoju gospodarczego,

technicznego, naukowego, kulturalnego, tak

e przez udział we współpracy mi

dzynarodowej

Wzrostu pozycji mi

dzynarodowej pa

stwa, czyli zaspokajaj

cego jego aspiracje uczestnictwa w ró

nych

formach SM (zawiera si

w tym presti

stwa)

Kształtowania i optymalizacji reguł funkcjonowania

rodowiska mi

dzynarodowego, czyli celów

„nieegositycznych”,

zwi

zanych

np.

sprawno

skuteczno

prawa

oraz

organizacji

dzynarodowych, ochron

praw człowieka, ochron

rodowiska, pomoc

humanitarn

•

Czasem wyodr

bnia si

zasady PZ, ale z reguły pokrywaj

one z celami – czasem s

one zawarte w

oficjalnych dokumentach, w tym w konstytucjach; zwykle s

to odniesienia do Karty NZ

•

gi (kierunki) PZ zale

Ŝą

od poło

enia geopolitycznego i wielko

ci (potencjału) pa

stwa – pa

stwo utrzymuje

najbardziej intensywne stosunki z najbli

szymi s

siadami, potem z pa

stwami tego samego regionu, dalej z

stwami innych regionów; czasami wynikaj

one ze wzgl

dów historycznych, kulturowych, religijnych czy

zykowych)

Układ kierunków PZ Polski:

Kierunek euroatlantycki – członkostwo w NATO i UE

Regionalny – polityka wobec pa

stw Europy

rodkowej i Wschodniej

Stosunki z pa

stwami pozaeuropejskimi

•

Instrumenty PZ –

rodki, metody, sposoby post

powania stosowane przez pa

stwo dla osi

gni

cia zało

onych

celów; rozmaite klasyfikacje; historyczna ewolucja wraz z rozwojem społecze

stw (np. wzrost znaczenia

rodków

„mi

kkich” kosztem „twardych”)

•

Klasyfikacja instrumentów PZ wg dziedzin

ycia społecznego, z których one pochodz

Instrumenty polityczne – podstawowe; „dysponuj

” pozostałymi instrumentami PZ pa

stwa; np.:

Wszelkie kontakty mi

dzy oficjalnymi przedstawicielami pa

stw (szefami pa

stw, rz

dów, ministrami)

Cała sfera stosunków dyplomatycznych

Instrumenty gospodarcze –

rodki i metody gospodarcze staj

instrumentem PZ, gdy pa

stwo za ich

pomoc

chce osi

ąć

polityczne cele

Metody negatywne (pa

stwo stara si

zaszkodzi

innemu) – całkowite lub cz

ęś

ciowe embargo w wymianie

gospodarczej, odmowa udzielania kredytów, ró

ne formy dyskryminacji w obrocie handlowym, blokada

gospodarcza

Metody pozytywne – ró

ne formy pomocy

Instrumenty wojskowe – wobec zakazu u

ycia siły w SM, stosowane w ostateczno

Instrumenty psychospołeczne – wykorzystanie nauki, kultury, informacji, atrakcyjno

ci ideologii czy modelu

społecznego w działalno

ci promocyjnej, propagandowej i informacyjnej prowadzonej przez dane pa

stwo

wobec swego otoczenia

Instrumenty normatywne – zabiegi na rzecz ustanawiania takich reguł prawnych oraz mechanizmów ich

egzekwowania

3. Dyplomacja

•

Dyplomacja pojawia si

w staro

ytno

ci (2 tys. lat p.n.e.); I w. n.e. – pierwsza zachowana instrukcja dla

dyplomaty (Indie)

•

Diploma (gr.) – zło

ony na dwoje dokument; swego rodzaju listy uwierzytelniaj

ce; w czasach rzymskich

pojawia si

zasada nietykalno

ci posła

•

Regularne kontakty dyplomatyczne upowszechniaj

w pó

nym

redniowieczu – pierwsze stałe misje

dyplomatyczne wprowadziły włoskie pa

stwa-miasta

•

Pierwsze „MSZ” – XVI w. na dworze francuskim

•

Pokój westfalski (1648) – ustalenie,

e zgodnie z zasad

suwerenno

ci prawo legacji przysługiwało suwerenowi

(pocz

tkowo monarchowie, potem pa

stwa)

•

Prawo dyplomatyczne jako element ius gentium (prawo narodów) kształtuje si

od pó

nego

redniowiecza –

klasyczne prace Grocjusza i Emera de Vattela (XVII/XVIII w.); a

do kongresu wiede

skiego jest to prawo

zwyczajowe

•

Z tego okresu pochodz

pierwsze podr

czniki dyplomatyczne oraz katalog zada

dyplomaty (negocjowanie,

obserwowanie i informowanie)

•

ść

podejrzliwe spojrzenie na dyplomatów i traktowanie ich jak szpiegów – np. Polska

•

1815 – pierwsza cz

ęś

ciowa kodyfikacja prawa dyplomatycznego – 17. zał

cznik do Aktu ko

cowego Kongresu

Wiede

skiego (Regulamin wiede

ski) – uporz

dkowanie stopni dyplomatycznych i zasady precedencji

Klasy przedstawicieli dyplomatycznych (szefów misji) (1815)

1. ambasadorowie oraz (papiescy) legaci lub nuncjusze – akredytowani przy suwerenach

2. posłowie i ministrowie – jw.

2a. ministrowie-rezydenci – wprowadzeni w Protokole akwizgra

skim w 1818

3. charge d’affaires – akredytowani przy ministrach odpowiedzialnych za sprawy zagraniczne

Zasada precedencji – decydowała (w ramach tej samej klasy) data zawiadomienia o przybyciu do kraju, w

którym dyplomata był akredytowany; oczywi

cie pierwsze

stwo klas wy

szych nad ni

szymi

•

Potoczne uto

samienie dyplomacji z polityk

zagraniczn

jest bł

dne – dyplomacja jest instrumentem, za

pomoc

którego pa

stwo wyra

a i prowadzi swoj

polityk

zagraniczn

w stosunkach zewn

trznych

•

Na dyplomacj

jako struktur

składaj

Podstawy prawne

Organizacja

Kadry

Procedury i metody działania

rodki materialne

•

Czyli w sumie minister SZ wraz z podległym mu urz

dem

•

Do oficjalnego reprezentowania pa

stwa na zewn

trz i działania z urz

du w jego imieniu bez

adnych

dodatkowych pełnomocnictw upowa

nieni s

(zakres tych uprawnie

regulowany jest przez prawo wewn

trzne

poszczególnych pa

stw; w czasie pobytu za granic

przysługuj

im szerokie immunitety i przywileje):

Minister spraw zagranicznych

Szef rz

Głowa pa

stwa

•

W tym sensie dyplomacja pełni funkcj

integruj

wszystkie wysiłki pa

stwa w dziedzinie polityki zagranicznej

•

Konwencja wiede

ska o stosunkach dyplomatycznych z 16 kwietnia 1961 – najwa

niejsze uregulowania:

Ustanowienie stosunków dyplomatycznych i wysyłanie stałych przedstawicieli za wzajemn

zgod

zainteresowanych pa

stw

Funkcje misji dyplomatycznej (art. 3):

Reprezentowanie pa

stwa wysyłaj

cego w pa

stwie przyjmuj

cym

Ochrona interesów własnego pa

stwa i jego obywateli

Prowadzenie rokowa

z rz

dem pa

stwa przyjmuj

cego

Zaznajamianie si

w legalny sposób z sytuacj

w pa

stwie pobytu i informowanie o tym swojego rz

(tzw. biały wywiad)

Popieranie przyjaznych stosunków mi

dzy oboma pa

stwami

Notyfikacja przedstawiciela dyplomatycznego, uzyskiwanie zgody w pa

stwie przyjmuj

cym dla osoby szefa

misji (agrement)

Zasady uznawania dyplomaty za persona non grata (w razie prowadzenia działalno

ci niezgodnej ze

statusem dyplomaty)

Klasy szefów misji (art. 14):

Ambasadorowie i nuncjusze – akredytowanie przy głowach pa

stw

Posłowie, ministrowie i internuncjusze – jw.

Charge d’affaires – akredytowani przy ministrach spraw zagranicznych

Precedencja – zgodnie z dat

obj

cia funkcji (zło

enie listów uwierzytelniaj

cych)

Nietykalno

ść

pomieszcze

misji i rezydencji

Nietykalno

ść

korespondencji

Nietykalno

ść

przedstawiciela dyplomatycznego, pozostałych dyplomatów i ich rodzin

Immunitet od jurysdykcji karnej

Przywileje w postaci zwolnienia od podatków i ró

nych opłat, zwłaszcza celnych

•

Konwencja nowojorska o misjach specjalnych z 1969

Dot. „misji czasowo reprezentuj

cych pa

stwo, wysyłanych przez jedno pa

stwo do drugiego pa

stwa za

jego zgod

w celu wspólnego rozpatrzenia w nim okre

lonych spraw albo wypełnienia wobec niego

okre

lonego zadania” – np. podró

e i spotkania szefów pa

stw

Zakres przywilejów i immunitetów członków misji specjalnej odpowiada temu, co konwencja wiede

ska

ustanawia dla szefów misji stałych

•

Konwencja wiede

ska w sprawie statusu przedstawicieli pa

stw przy uniwersalnych organizacjach

dzynarodowych z 1975 – równie

uregulowania wzorowane na wiede

skich z 1961

•

Dyplomacja dwustronna – wci

ąŜ

ma podstawowe znaczenie

Prowadzona za pomoc

stałych misji dyplomatycznych, czyli ambasad

Liczba dwustronnych placówek dyplomatycznych zale

y od wielko

ci pa

stwa, jego zamo

ci i skali

interesów mi

dzynarodowych

Powszechna jest praktyka,

e ambasador oprócz pierwszego kraju swego pobytu, jest tak

e akredytowany w

kilku s

siednich pa

stwa

Akredytowanie ambasadora musi by

poprzedzone nawi

zaniem stosunków dyplomatycznych, za

nawi

zanie stosunków dyplomatycznych nie oznacza konieczno

ci akredytowania ambasadora

Szefem misji dyplomatycznej bywa dyplomata ni

szej rangi albo z powodów politycznych (zły stan stosunków

dyplomatycznych, sankcje nało

one przez organizacje mi

dzynarodowe), albo z powodów finansowych

(koszty)

Wielko

ść

placówki zale

y od wielko

ci interesów i znaczenia stosunków z danym pa

stwem – zgodnie z

konwencj

z 1961 liczebno

ść

placówki powinna by

utrzymana „w rozs

dnych granicach”

•

Dyplomacja wielostronna

Rozwija si

ywiołowo od XIX w. – kongres wiede

ski 1815

Dot. gł. spraw bezpiecze

stwa zbiorowego. Równowagi, rozbrojenia, ochrony praw człowieka, ochrony

rodowiska naturalnego

Trudniejsza od dyplomacji dwustronnej – negocjacje z wieloma partnerami na raz, konieczno

ść

tworzenia

koalicji, szukania wspólnego mianownika, odwzajemnienia uzyskanego poparcia wobec partnerów

Pierwsza uniwersalna organizacja mi

dzynarodowa (trwałe ramy instytucjonalne dla dyplomacji

wielostronnej) – Liga Narodów 1920; potem ONZ 1945

•

Misje specjalne – dot. zarówno dyplomacji dwustronnej, jak i wielostronnej

Odbywaj

regularnie lub ad hoc

Mog

mie

miejsce mi

dzy pa

stwami, które nie utrzymuj

ze sob

normalnych stosunków dyplomatycznych

•

Cele dyplomacji – to

same z celami PZ pa

stwa, aczkolwiek s

bardziej konkretne i krótkoterminowe

(cz

stkowe wobec celów PZ)

•

Funkcje dyplomacji (najbardziej ogólnie rzecz ujmuj

c jest to reprezentowanie swego kraju w stosunkach

zewn

trznych, czyli triada observer – negocier - proteger):

Funkcja obserwacyjna – obserwowanie

ycia politycznego i innych wa

nych wydarze

w ró

nych sferach

ycia społecznego kraju pobytu – sporz

dzanie analiz i wniosków, przekazywanie tych informacji i sugestii do

centrali; musi by

prowadzony w sposób zgodny z prawem (tzw. biały wywiad); stosunkowo dobrze w tej funkcji

wyr

czaj

dyplomatów media

Funkcja negocjacyjna – monopol dyplomacji!; doprowadzanie do „spotkania si

” stanowisk pa

stw w

poszczególnych kwestiach, by doprowadzi

do pozytywnych uzgodnie

(np. umów dwu- i wielostronnych itp.),

unikanie u

ycia siły w SM (unikanie wojny)

Funkcja ochrony interesów swego pa

stwa i jego obywateli przebywaj

cych za granic

– zapobieganie lub

reagowanie na poczynania władz i innych czynników w kraju pobytu, które s

nieprzyja

nie nastawione albo

szkodz

interesom lub dobremu imieniu kraju wysyłaj

cego oraz niezgodnemu z prawem czy

dyskryminacyjnemu traktowaniu jego obywateli; dzisiaj ochron

interesów rozumie si

ofensywnie – jako ich

promowanie; za ochron

interesów pa

stwa i jego obywateli s

odpowiedzialne słu

by konsularne

(Konwencja wiede

ska o stosunkach konsularnych z 1963)

•

Aktywno

ść

mediów zwi

kszyła jawno

ść

spraw publicznych, w tym polityki zagranicznej i dyplomacji – w sferze

„tajne” pozostaj

gł. sprawy bezpiecze

stwa, rokowania (instrukcje negocjacyjne)

•

Coraz cz

stsza jest konieczno

ść

współpracy dyplomatów z NGOs – zazwyczaj jest korzystna (prawa człowieka,

rozbrojenie, ochrona

rodowiska), ale bywa niebezpieczna, bo nie zawsze interesy NGO s

zbie

ne z interesami

du itp.

•

Coraz bardziej zaawansowana integracja europejska – wspólne polityki w ró

nych dziedzinach, reprezentacja

stw członkowskich UE przez placówki Komisji Europejskiej np. przy WTO (wył

cznie przedstawicielstwo

Komisji), placówki UE w krajach członkowskich i stowarzyszonych, wspólne wyst

pienia na forum ONZ (w imieniu

stw UE działa dyplomacja kraju, który aktualnie sprawuje przewodnictwo w Unii)

•

Dzi

dyplomaci to raczej urz

dnicy

4. Stosunki dwu- i wielostronne
4A. Stosunki dwustronne

•

Traktaty dwustronne (niektóre pa

stwa zast

puj

je uroczystymi deklaracjami) – reguluj

zwykle całokształt

stosunków dwustronnych, np.:

Współpraca polityczna

Podstawy współpracy gospodarczej

Kwestie prawne

Stosunki w dziedzinie kultury

Współpraca młodzie

owa

Współpraca wojskowa

Sprawy wspólnej granicy (mi

dzy s

siadami)

Okresowe polityczne konsultacje na ró

nych szczeblach

•

Zdarzaj

umowy dwustronne reguluj

ce kwestie szczegółowe – np. o ekstradycji, unikaniu podwójnego

opodatkowania, jakiej

pomocy (wojskowej, technicznej)

•

Zdarzaj

stosunki dwustronne pozbawione podstawy, jak

jest uroczysty traktat – mog

one

lejsze ni

te, które s

uregulowane traktatowo

☺

•

Dwustronne SM musz

zgodne z postanowieniami art. 2 Karty Narodów Zjednoczonych oraz jego

rozwini

ciem w Deklaracji zasad prawa mi

dzynarodowego dotycz

cej przyjaznych stosunków i współpracy

dzy pa

stwami zgodnie z Kart

NZ – Rezolucja ZO ONZ nr 2526 z 24 pa

dziernika 1970 – zasady:

Powstrzymywanie si

w SM od gro

by u

ycia siły lub jej u

ycia przeciwko integralno

ci terytorialnej lub

niepodległo

ci politycznej innych pa

stw – w tym zakaz wojny agresywnej jako zbrodni przeciwko pokojowi,

zakaz okupacji terytorium innego pa

stwa, zakaz uczestnictwa w wojnie domowej w innym pa

stwie po

którejkolwiek ze stron

Rozstrzyganie sporów mi

dzynarodowych

rodkami pokojowymi – powszechnie uznanymi w prawie

dzynarodowym lub wg swobodnego wyboru zainteresowanych pa

stw

Obowi

zek nieingerencji w sprawy nale

Ŝą

ce do wew. kompetencji pa

stw, w tym zakaz stosowania

rodków

przymusu w celu podporz

dkowania sobie innych pa

stw oraz wspieranie organizacji d

ąŜą

cych do obalenia sił

władz (re

imu) innego pa

stwa

Obowi

zek pa

stw współpracy ze sob

zgodnie z Kart

NZ – w celu utrzymania mi

dzynarodowego pokoju i

bezpiecze

stwa, przyczyniania si

do rozwoju gospodarczego, post

pu w dziedzinie nauki, kultury i o

wiaty

Zasada równouprawnienia i samostanowienia narodów – wszystkie narody maj

prawo swobodnie

decydowa

o swym statusie politycznym i rozwoju gospodarczym, a sposobem realizacji prawa do

samostanowienia jest utworzenie niepodległego pa

stwa, stowarzyszenie si

lub poł

czenie z innym

stwem, lub swobodny wybór innego statusu

Zasada suwerennej równo

ci pa

stw – równo

ść

stw pod wzgl

dem prawnym, poszanowanie

podmiotowo

ci innych pa

stw, nietykalno

ść

integralno

ci terytorialnej i niepodległo

ci politycznej

Zasada wykonywania w dobrej wierze zobowi

przyj

tych zgodnie z Kart

4B. Stosunki wielostronne

•

Realizacja pewnych interesów pa

stw lub rozwi

zanie niektórych problemów wymaga poł

czonego wysiłku

wielu pa

stw – mo

e on mie

charakter jednorazowy lub bardziej trwały

•

Stosunki wielostronne ad hoc – np. koalicje wojenne (przestaj

istnie

po osi

gni

ciu zakładanego celu)

•

Konferencje mi

dzynarodowe

Zwoływane np. w celu wypracowania wspólnego stanowiska w odniesieniu do konkretnego problemu (np. w

formie deklaracji lub traktatu, który nakłada na uczestnicz

ce pa

stwa jakie

zobowi

zania)

Mog

powoływa

jak

ąś

form

instytucji mi

dzynarodowej, a nawet organizacj

dzynarodow

w celu

implementacji przyj

tych zobowi

Rozwój konferencji mi

dzynarodowych liczy si

od lat 70. XX w. – przykłady: KBWE, Ruch Pa

stw

Niezaanga

owanych (konferencje co 3 lata od lat 50.)

VI. Bezpiecze

stwo w stosunkach mi

dzynarodowych (R. Ku

niar)

•

Bezpiecze

stwo to podstawowa kwestia stosunków mi

dzynarodowych – centralne zagadnienie, problem

fundamentalny etc.

•

Proces dochodzenia do bezpiecze

stwa wydaje si

nie mie

ca, bowiem stale pojawiaj

nowe

zagro

enia

1. Poj

cia ogólne

•

Brak jest pozytywnej definicji bezpiecze

stwa mi

dzynarodowego

•

Definicja negatywna – bezpiecze

stwo istnieje, gdy brak jest zagro

w postaci u

ycia siły, gro

by b

prawdopodobie

stwa u

ycia siły

Chodzi gł. o sił

zbrojn

– gro

ba wojny, interwencji, okupacji lub szanta

u zagra

ce istnieniu pa

stwa czy

innym jego interesom

Przetrwanie dot. zarówno interesów egzystencjalnych, jak i koegzystencjalnych pa

stwa – bezpiecze

stwo

jest zwi

zane z

ywotnymi interesami narodowymi (bywaj

one okre

lane jako racja stanu)

•

Bezpiecze

stwo jest pierwszym i podstawowym celem polityki pa

stwa – bez niego nie ma mowy o realizacji

pozostałych celów

•

Podmiotowy i przedmiotowy zakres bezpiecze

stwa stale si

powi

ksza – ju

nie dot. tylko zagro

enia

militarnego

Po zimnej wojnie bezpiecze

stwo zacz

ło obejmowa

zagadnienia gospodarcze, społeczne, ekologiczne

Pojawiaj

koncepcje cało

ciowego bezpiecze

stwa (comprehensive security; nie tylko bezpiecze

stwo w

sensie militarnym) albo wspólnego bezpiecze

stwa

Znakiem uznania,

e czynnik militarny stracił znaczenie, jest zast

powanie terminu „bezpiecze

stwo”

okre

leniem „wyzwania i ryzyka”

Bezpiecze

stwo straciło te

swój czysto narodowy charakter i zostało

le powi

zane z bezpiecze

stwem

dzynarodowym – powrót do koncepcji i praktyki bezpiecze

stwa kooperatywnego

Przechodzi si

od bezpiecze

stwa negatywnego (brak zagro

) do pozytywnego (kształtowanie

rodowiska

dzynarodowego tak, by zminimalizowa

ryzyko pojawienia si

zagro

i wyzwa

) – pojawiaj

takie

poj

cia jak:

Dyplomacja prewencyjna

Conflict management – nie tłumaczy

tego jako „zarz

dzanie kryzysowe/kryzysami”, lecz jako „radzenie

sobie z kryzysami”

Zapobieganie konfliktom

•

Pozimnowojenne wymiary/rodzaje bezpiecze

stwa:

Polityczny

Współpraca pa

stw w ramach instytucji wielostronnych

Dialog polityczny ad hoc prowadzony przez przywódców pa

stw

Dyplomacja prewencyjna

Respektowanie norm prawnych i politycznych stabilizuj

cych bezpiecze

stwo

(!) Standardy wewn

trznego

ycia politycznego pa

stw oparte na respektowaniu zasady praworz

dno

ci,

procedur demokratycznych i praw człowieka (autorytarne/totalitarne rz

→

niestabilno

ść

i napi

cia

wewn

trzne

→

kryzysy/konflikty wewn

trzne

→

zagro

enie dla innych pa

stw lub konieczno

ść

dzynarodowej reakcji) (!)

Ekonomiczny

Prawidłowo

ść

/zaburzenia procesów makroekonomicznych

Struktura gospodarki i jej wpływ na stratyfikacj

społeczn

(strefy biedy i bogactwa)

Stan finansów pa

stwa

Uzale

nienie od działalno

ci korporacji mi

dzynarodowych

Uzale

nienie od dostaw surowców energetycznych

Uzale

nienie od kapitału zagranicznego (zwłaszcza przez zaci

ganie kredytów nadmiernych w stosunku do

liwo

ci ich spłaty)

To wszystko nie tylko zaburza procesy makroekonomiczne, lecz tak

e czyni pa

stwo podatnym na

zewn

trzne

naciski

polityczne,

ogranicza

jego

polityczn

suwerenno

ść

(tak

aspekcie

dzynarodowym)

Społeczny

Poziom społecznej akceptacji systemu politycznego i materialnych warunków bytowania

Gotowo

ść

do czynnej kontestacji istniej

cego ustroju politycznego i porz

dku ekonomicznego

Spoisto

ść

społecze

stwa pod wzgl

dem narodowo

ciowym (obecno

ść

mniejszo

ci etnicznych d

ąŜą

cych do

samodzielno

ci), rasowym, kulturowym czy religijnym, w tym stosunki mi

dzy poszczególnymi grupami

Procesy migracyjne zwi

zane z bied

, konfliktami i tendencjami demograficznymi

Ekologiczny – sprawy zwi

zane z wpływem stanu

rodowiska naturalnego na bezpiecze

stwo nie tylko grup

ludzi czy krajów, lecz wr

cz na przetrwanie całej ludzko

Katastrofy zawinione przez człowieka – np. Czarnobyl 1986

Katastrofy naturalne – np. tsunami 2004, trz

sienia ziemi

Zagro

enia w dłu

szej perspektywie – efekt cieplarniany, zanikanie warstwy ozonowej

Militarne

cig zbroje

Konsekwencje asymetrii potencjałów w zakresie zbroje

Kontrola i ograniczenie zbroje

•

Prób

syntezy wszystkich rodzajów bezpiecze

stwa jest koncepcja human security – jeszcze niedopracowana,

ale ju

popularna w ONZ

•

Bezpiecze

stwo jest procesem bardzo zmiennym i dynamicznym – np. po zako

czeniu zimnej wojny Europa

obawiała si

konfliktów narodowo

ciowych typu b. Jugosławia, potem był okres optymizmu (niedopuszczenie do

wojny w Kosowie przez mi

dzynarodow

interwencj

), po czym doszło do ataków z 11 wrze

nia 2001 i zacz

ła

globalna wojna z terroryzmem

•

Bezpiecze

stwo nie jest nigdy stanem trwałym, osi

gni

tym raz na zawsze

•

Aspekt subiektywny bezpiecze

stwa – odczuwanie zagro

enia i sposób reakcji w zale

ci od adekwatno

percepcji zagro

enia oraz wra

liwo

ci na nie; uwarunkowany kulturowo i psychologicznie

Np. Europa nigdy tak gwałtownie jak Ameryka nie zareagowałaby na atak z 11 wrze

nia 2001, bo czym

e jest

str

cenie 4 samolotów pasa

erskich, zburzenie dwóch budynków w NYC i w sumie niecałe 3 tys. ofiar

☺

•

Kultura strategiczna – sposób w jaki poszczególne pa

stwa staraj

zapewni

sobie bezpiecze

stwo; wynika

z uwarunkowa

kulturowo-psychologicznych, mo

liwo

ci budowy potencjału militarnego oraz charakterystyki

otoczenia (w tym do

wiadcze

historycznych)

•

Dylemat bezpiecze

stwa (security dilema) – pod wpływem niewła

ciwej percepcji zagro

i potrzeby

podwy

szonego standardu bezpiecze

stwa (d

ąŜ

enia do absolutnego bezpiecze

stwa) pa

stwa, poprzez rozwój

potencjału zbrojnego, naruszanie wzgl

dnej równowagi czy agresywne zachowania wobec otoczenia, wywołuj

reakcje u innych pa

stw, polegaj

ce na zwi

kszeniu sił zbrojnych czy zawieraniu równowa

Ŝą

cych sojuszy; nie

sprzyja to poczuciu bezpiecze

stwa tych pierwszych, ani bezpiecze

stwu w regionie, ani całej społeczno

dzynarodowej. Nierzadko taki wy

cig prowadzi do wzrostu napi

cia, kryzysu czy te

wojny

•

Polityk

bezpiecze

stwa prowadz

jedynie pa

stwa, ale nie s

one jedynymi uczestnikami SM, którzy maj

wpływ na mi

dzynarodowe bezpiecze

stwo – licz

Korporacje mi

dzynarodowe – ich interesy (gł. dost

p do rynków i zasobów) wymagaj

stwowej ochrony,

nierzadko przy u

yciu siły militarnej i daleko od granic kraju macierzystego

dzynarodowe grupy terrorystyczne i przest

pcze

•

Na polityk

bezpiecze

stwa prowadzon

przez pa

stwa składaj

koncepcje i działania na rzecz ochrony i

obrony interesu narodowego (warto

ci, które stanowi

jego tre

ść

), czyli przeciwstawianie si

realnym i

potencjalnym zagro

eniom – cz

sto koncepcje i dyrektywy działania s

zawarte w specjalnym dokumencie

nazywanym strategi

bezpiecze

stwa narodowego, który okre

la:

Zasoby materialne – wielko

ść

i charakter sił zbrojnych, zaplecze gospodarcze

Organy, instytucje i słu

by odpowiedzialne za bezpiecze

stwo kraju

Strategi

czysto obronn

na wypadek zagro

enia zewn

trznego (napa

ci, interwencji itp.)

Aspekt zewn

trzny strategii bezpiecze

stwa narodowego – obejmuje wysiłki pa

stwa w zakresie

bezpiecze

stwa, skierowane na zew.:

Kształtowanie

rodowiska mi

dzynarodowego – np. nale

yte układanie stosunków dwustronnych,

tworzenie sojuszy, mechanizmy prawno-instytucjonalne obni

ce mo

liwo

ść

stosowania siły

Zapobieganie kryzysom i ich rozwi

zywanie,

Współpraca słu

b specjalnych

Ofensywne działania zbrojne o charakterze prewencyjno-wyprzedzaj

cym

2. Sojusze i wspólnoty bezpiecze

stwa – NATO i UE

2A. Sojusze – ogólnie

•

Sojusz jest najstarszym znanym instrumentem zewn

trznej polityki bezpiecze

stwa pa

stw

•

Sojusz oznacza wzajemne dodanie do własnego potencjału siły partnera/partnerów (innych pa

stw)

•

na jest liczba stron zaanga

owanych w sojusz – wyró

niamy sojusze/gwarancje:

Jednostronne – tzw. bandwagoning, czyli oddanie si

pod opiek

dominuj

cemu mocarstwu w zamiana za

bezwarunkowe popieranie jego polityki zagranicznej; mo

e mie

charakter defensywny lub ofensywny

Dwustronne

Kilkustronne – anga

kilka pa

stw (3-4)

Wielostronne (grupowe) – w ich skład wchodzi znaczna grupa pa

stw; pojawiły si

po II w

•

Istot

sojuszu jest zobowi

zanie do przyj

cia z pomoc

stwu, w stosunku do którego nast

piła agresja, lub

któremu agresja zagra

•

Klauzula casus foederis – zdefiniowanie aktu (zdarzenia) uruchamiaj

cego realizacj

zobowi

sojuszniczych

Chodzi o na tyle

cisłe okre

lenie tej sytuacji, na ile pozwalaj

intencje pa

stw umawiaj

cych si

oraz trybu i

rodków przychodzenia z pomoc

Formuła casus foederis oraz

rodki zapewniaj

ce jej wiarygodno

ść

zmienia si

w czasie oraz w zale

ci od

charakteru sojuszu (obronny. zaczepny, zawarty ad hoc, na czas wojny, czy te

na czas pokoju)

Obecnie sojusze oznaczaj

równie

coraz dalej id

ce formy konkretnej współpracy – od stałych konsultacji po

cisł

współprac

wojskow

i w innych dziedzinach

•

Model sojuszu, który wykonuje prawo do indywidualnej i zbiorowej samoobrony zgodnie z art. 51 Karty NZ –

stwa zawieraj

układ sojuszniczy, w którym:

Przyjmuj

zasad

e atak zbrojny na jedno z nich równoznaczny jest z atakiem na wszystkich (chroniona jest

geograficznie cało

ść

terytoriów pa

stw stron sojuszu, w tym wysp oraz ewentualnie obiektów pływaj

cych i

lataj

cych w okre

lonej strefie)

Przyjmuj

zobowi

zanie udzielenia w takiej sytuacji pomocy pa

stwu napadni

temu, indywidualnie lub w

porozumieniu z innymi pa

stwami sojuszu, wszelkimi

rodkami, w tym militarnymi

Powołuj

ycia wspólne organy polityczne, wojskowe i inne, które zapewniaj

stałe konsultacje,

koordynacj

stanowisk, wymian

ocen i informacji, lub inaczej zapewniaj

stały charakter współpracy pomi

dzy

stwami członkowskimi na rzecz ich bezpiecze

stwa

Powołuj

wspólne, mieszane oddziały wojskowe, stacjonuj

ce w ró

nych miejscach na terytorium pa

stw

sojuszniczych, ł

cznie ze zintegrowanym dowództwem wojskowym

•

Przykład casus foederis – art. 5 Paktu Północnoatlantyckiego (nie ma tu automatyzmu – ka

dy z sojuszników

„podejmie tak

akcj

, jak

uzna za konieczn

”; mankament ten nadrobiono stworzeniem w latach 50.

zintegrowanej struktury wojskowej)

•

Automatyzm wyst

puje w traktacie UZE (udzielenie pomocy i poparcia wszelkimi

rodkami pozostaj

cymi w

dyspozycji pa

stw stron, w tym wojskowymi) i Układzie Warszawskim (udzielenie natychmiastowej pomocy

wszelkimi

rodkami, jakie zostan

uznane za niezb

dne, ł

cznie z u

yciem siły zbrojnej)

2B. NATO = Organizacja Traktatu Północnoatlantyckiego

•

Powstała na podstawie Traktatu waszyngto

skiego z 4 kwietnia 1949 – 12 pa

stw zało

ycielskich (dzi

– 26

członków)

•

Okoliczno

ci powstania: szczytowy okres zimnej wojny, tu

po kryzysie berli

skim i przej

ciu władzy przez

komunistów w Czechosłowacji, Europa Zachodnia czuła si

zagro

ona ze strony Zwi

zku Sowieckiego i uwa

ała,

e Pakt Brukselski (Francja, Wielka Brytania + Benelux) jest niewystarczaj

cy, za

USA wcielało w

ycie strategi

powstrzymywania komunizmu, rozwini

cie współpracy krajów poło

onych po obu stronach Atlantyku z czasów II

, a nawet wcze

niejszych

•

W latach 50. nast

piła szybka rozbudowa instytucji Sojuszu (wymuszona przez sytuacj

dzynarodow

) –

art. 9 Traktatu waszyngto

skie tworzył Rad

, której nadał uprawnienia do powoływania innych niezb

dnych

organów [dzi

sojusz jest bardzo mocno zinstytucjonalizowany – porównaj ni

ej]

•

Organy polityczne NATO:

Rada Północnoatlantycka – gł. organ polityczny NATO, uprawniony do powoływania innych organów; składa

z przedstawicieli wszystkich pa

stw członkowskich (działa stale przez Stałych Przedstawicieli

akredytowanych przy Kwaterze Głównej NATO w Brukseli, dwa razy do roku zbiera si

na szczeblu ministrów

SZ, a co najmniej co 2 lata – na szczeblu szefów pa

stw lub rz

dów); programuje i nadzoruje bie

Ŝą

działalno

ść

NATO, okre

la gł. kierunki jego strategii polityczno-wojskowej, jest forum bie

Ŝą

cej konsultacji i

wymiany pogl

dów i ocen nt. bezpiecze

stwa mi

dzynarodowego; decyzje podejmuje w drodze jednomy

lnie

Komitet Planowania Obrony – składa si

z ministrów obrony pa

stw członkowskich

Grupa Planowania Nuklearnego – zajmuje si

sprawami polityki nuklearnej

Mnóstwo komitetów i grup ró

nego szczebla

•

Organy wojskowe NATO:

Komitet Wojskowy – zło

ony z szefów sztabów pa

stw członkowskich; podporz

dkowany organom

politycznym; jemu oraz Mi

dzynarodowemu Sztabowi Wojskowemu podlegaj

zintegrowane siły zbrojne NATO

Głównodowodz

cy zintegrowanymi siłami zbrojnymi NATO w Europie (SACEUR) i na Atlantyku (SACLANT)

oraz dowództwa subregionalne i wyspecjalizowane

Zintegrowane siły zbrojne NATO – wydzielone kontyngenty narodowe pa

stw członkowskich: siły

reagowania, siły obronne i siły wsparcia

Podlegaj

procesowi internacjonalizacji – wielonarodowy skład oddziałów, zintegrowane mi

dzynarodowe

dowództwo, wspólne szkolenie,

wiczenia, standaryzacja uzbrojenia, wspólny wywiad, zintegrowana sie

komunikowania, rozmieszczenie ró

nych elementów sił zbrojnych na terytorium wszystkich sojuszników itp.

•

dzynarodowy Sekretariat w Kwaterze Głównej NATO – zajmuje si

logistycznym i merytorycznym

wsparciem działalno

ci NATO; na jego czele stoi cywilny polityk, wybierany na czteroletni

kadencj

; tradycyjnie

jest to Europejczyk (tak samo jak tradycyjnie SACEUR jest Amerykaninem)

•

Mnóstwo ró

nych pomocniczych agencji i organizacji, które wspieraj

Sojusz w ró

nych dziedzinach

•

Zgromadzenie Północnoatlantyckie – gromadzi przedstawicieli parlamentów narodowych; ciało niezale

ne od

NATO, ale „wa

ne i po

yteczne”

•

NATO jest uznawane za najskuteczniejszy sojusz polityczno-wojskowy w historii

wiata – gł. chodzi o

skuteczno

ść

strategii wobec Zwi

zku Radzieckiego i jego sojuszników, która doprowadziła do upadku bloku

komunistycznego; ponadto NATO „skutecznie przetrwało swoje zwyci

stwo” (udało mu si

znale

źć

now

formuł

działania po osi

gni

ciu celu, dla którego zostało stworzone, czyli upadku komunizmu – ewolucja strategii,

przeobra

enia wewn

trznej struktury oraz dwa rozszerzenia – 1999 i 2004)

•

Podstaw

wiarygodno

ci NATO jako sojuszu i jego strategii jest militarna obecno

ść

USA w Europie i

ameryka

ski potencjał nuklearny oraz wielonarodowa, zintegrowana struktura i integracja sił zbrojnych (a

fundamentem tego wszystkiego jest wspólnota cywilizacyjna oraz interesów strategicznych i gospodarczych
Zachodu)

•

Kluczowe znaczenie dla pozimnowojennej

ywotno

ci sojuszu miało podj

cie zada

zwi

zanych z

nieklasycznymi zagro

eniami bezpiecze

stwa pa

stw członkowskich, równie

poza stref

okre

lon

w art. 6

Traktatu waszyngto

skiego jako strefa działania NATO (tzn. poza obszarem na północ od Zwrotnika Raka)

•

Ewolucja strategii NATO:

1949 – podkre

lanie obronnego charakteru sojuszu, odstraszaj

cego waloru potencjału nuklearnego USA,

zasady solidarno

ci transatlantyckiej oraz konieczno

ci integracji wysiłku zdolno

ci wojskowych NATO; lata 50.:

„to keep Americans in, Germans down and Soviets out”

W czasie Zimnej Wojny stopniowa ewolucja wraz ze zmianami w polityce ZSRR

Po zako

czeniu Zimnej Wojny i znikni

ciu egzystencjonalnego zagro

enia dla Zachodu – przyj

cie Nowej

Koncepcji Strategicznej w 1999 i potrójne rozszerzenie NATO:

Otwarcie si

na członkostwo byłych krajów komunistycznych

Rozszerzenie zainteresowania (odpowiedzialno

ci) NATO sytuacj

bezpiecze

stwa w całej strefie

euroatlantyckiej, tzn. tak

e na obszarze b. ZSRR – obj

cie ró

nymi formami współpracy politycznej

wszystkich zainteresowanych pa

stw tej strefy, utworzenie Euroatlantyckiej Rady Współpracy (EAPC –

1997), specjalne porozumienia z Rosj

i Ukrain

, uruchomienie programu współdziałania w sferze czysto

wojskowej – Partnerstwo dla Pokoju (1995)

NATO postanowiło działa

w sposób operacyjny na rzecz stabilno

ci i bezpiecze

stwa poza traktatow

stref

swej odpowiedzialno

ci (operacje out of area) – operacje reagowania kryzysowego, zwłaszcza w

sytuacji dramatów humanitarnych i masowych narusze

praw człowieka – interwencja humanitarna w Bo

ni i

Hercegowinie w 1995 (za zgod

RB ONZ), operacja przeciwko Jugosławii w zwi

zku z konfliktem w Kosowie

w 1999 (bez zgody RB ONZ), misja stabilizacyjna w Afganistanie (mandat RB ONZ), zaanga

owanie (gł.

szkoleniowe) NATO w Iraku, plany odegrania roli w konflikcie izraelsko-palesty

skim

A wi

c: niezale

nie od funkcji obronnych NATO zacz

ło nabiera

charakteru ofensywnego

2C. Unia Europejska

•

Nie jest klasycznym sojuszem polityczno-wojskowym, ale z pewno

jest wspólnot

bezpiecze

stwa

•

Wspólnota bezpiecze

stwa – taki typ stosunków mi

dzy pa

stwami, w którym konflikt pomi

dzy nimi jest

całkowicie niemo

liwy; poj

cie to powstało w odniesieniu do NATO, ale bardziej pasuje do UE

•

Zamysł zapobiegania konfliktom towarzyszył powstaniu Europejskiej Wspólnoty W

gla i Stali w 1951 i

Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (traktaty rzymskie 25 marca 1957) – cel ten osi

gni

to przez daleko id

współzale

ść

, otwarcie si

na siebie oraz wzajemne uwzgl

dnienie potrzeb pa

stw tworz

cych wspólnot

oraz

poddanie wspólnej ponadnarodowej (wspólnotowej) polityce wielu dziedzin

ycia gospodarczego i społecznego

[wszechstronna integracja i jej ponadnarodowe, czyli wspólnotowe organy]

•

W ramach wspólnoty bezpiecze

stwa nie tylko nie jest mo

liwe u

ycie siły w stosunkach wzajemnych, lecz

tak

e nie jest mo

liwe do ukrycia przygotowanie do jej u

ycia

•

Konieczna do zaistnienia wspólnoty bezpiecze

stwa jest istnienie ustrojowej homogeniczno

ci tworz

cych j

stw (demokracja, rz

dy prawa, prawa człowieka) wynikaj

ca ze wspólnoty warto

•

Ponadto pa

stwa zało

ycielskie Wspólnot Europejskich i niektóre inne pa

stwa zostały poł

czone traktatem

sojuszniczym z 1954, który legł u podstaw Unii Zachodnioeuropejskiej i który nie uległ rozwi

zaniu mimo

rozwi

zania samej UZE

•

Klauzula sojusznicza została zawarta tak

e w traktacie konstytucyjnym UE z 2004 – nie wszedł w

ycie

•

UE posiada instrumenty, które pozwalaj

na aktywn

zewn

trzn

polityk

bezpiecze

stwa – UE nie jest

klasycznym sojuszem defensywnym (brak klasycznej klauzuli o wspólnej obronie, casus foederis), ale stała si

swego rodzaju sojuszem ofensywnym za spraw

swojej Wspólnej Polityki Bezpiecze

stwa i Obrony (ESDP, od

1999), która stała si

ęś

Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpiecze

stwa (CFSP) ustanowionej Traktatem z

Maastricht

•

Operacje w ramach ESPD – na Bałkanach i w Kongu

3. Systemy bezpiecze

stwa zbiorowego – ONZ i OBWE

•

Pierwsz

prób

stworzenia systemu bezpiecze

stwa było ustanowienie Ligi Narodów w 1920

•

W odró

nieniu os sojuszy system bezpiecze

stwa nie słu

y obronie przed zewn

trzn

agresj

w stosunku do

stw członkowskich, lecz ma zapobiega

konfliktom pomi

dzy nimi; od wspólnoty bezpiecze

stwa odró

nia go

ró

norodno

ść

i zakres uczestnictwa – system bezpiecze

stwa obejmuje wszystkie pa

stwa (niezale

nie od ich

ustroju) na danym obszarze

•

Elementy modelu systemu bezpiecze

stwa zbiorowego:

Zakaz wojny (u

ycia siły zbrojnej) pomi

dzy jego uczestnikami

Nakaz pokojowej regulacji sporów mi

dzy nimi

Przestrzeganie ogólnych zasad stosunków mi

dzynarodowych (wa

nych ze wzgl

du na utrzymanie

bezpiecze

stwa)

Agresor (pa

stwo naruszaj

ce przyj

te wspólnie zasady) spotyka si

z reakcj

w postaci sankcji, których

charakter b

dzie zale

od natury jego „przewinienia”, czyli zagro

enia dla pokoju i bezpiecze

stwa

Decyzja o zastosowaniu sankcji, w tym zwłaszcza o u

yciu siły, w stosunku do pa

stwa naruszaj

cego

zasady i zagra

cego bezpiecze

stwu innych, jest podejmowana przez uprawnione do tego organy,

powołane przez członków systemu

Mechanizmy ograniczania lub kontroli zbroje

na obszarze systemu

Cało

ść

systemu jest uj

ta w organizacj

dzynarodow

, która jest forum rozwoju stosunków współpracy

pomi

dzy pa

stwami członkowskimi; jej podstaw

jest traktat lub inne porozumienie mi

dzynarodowe,

podpisane przez wszystkich bez wyj

tku członków systemu

•

Liga Narodów:

Była niemal kompletnym systemem bezpiecze

stwa – brakowało mechanizmów stosowania sankcji

Mocarstwa, które ponosiły odpowiedzialno

ść

za jej funkcjonowanie, traktowały j

wył

cznie jako instrument

realizacji swych imperialnych interesów, nie za

instrument zapewniania bezpiecze

stwa zbiorowego

Nie do pomy

lenia było stosowanie siły wobec mocarstw naruszaj

cych zasady przyj

te w Pakcie Ligi (dzi

jest podobnie)

3A. Organizacja Narodów Zjednoczonych

•

Jej powołanie zapowiedziano ju

podczas pierwszego spotkania ministrów spraw zagranicznych Wielkiej Trójki

w pa

dzierniku 1943 w Moskwie – negocjacje nad jej kształtem toczyły si

w Dumbarton Oaks w pa

dzierniku

1944 (z udziałem Chin), Jałcie w lutym 1945 i San Francisco tu

przed podpisaniem Karty

•

Karta Narodów Zjednoczonych podpisana 26 czerwca 1945 w San Francisco – warstwy systemu Karty NZ:

Regulacje i zobowi

zania traktatowe

Organy podejmuj

ce decyzje i nadzoruj

ce ich wykonanie

Procedury i instrumenty realizacyjne

•

Głównym celem ONZ jest utrzymanie mi

dzynarodowego pokoju i bezpiecze

stwa (art. 1 i Preambuła)

•

Członkowie ONZ zobowi

zuj

do (art. 2):

Załatwiania swoich sporów mi

dzynarodowych

rodkami pokojowymi

Powstrzymywania si

w swych SM od gro

by u

ycia siły, lub jej u

ycia przeciw integralno

ci terytorialnej lub

niezawisło

ci politycznej innych pa

stw

Okazania ONZ wszelkiej pomocy w akcjach na rzecz utrzymania pokoju i bezpiecze

stwa

ONZ ma obowi

zek zapewnienia, aby zasady Karty NZ były przestrzegane przez wszystkie pa

stwa (tak

nieczłonkowskie) w stopniu niezb

dnym dla utrzymania pokoju i bezpiecze

stwa

•

Główna odpowiedzialno

ść

za utrzymanie mi

dzynarodowego pokuj i bezpiecze

stwa została nało

ona na Rad

Bezpiecze

stwa ONZ – przy wykonywaniu swych obowi

zków wynikaj

cych z tej odpowiedzialno

ci RB ONZ

działa we wspólnym imieniu członków ONZ (art. 24)

W skład RB ONZ wchodzi 15 pa

stw, w tym 5 członków stałych (USA, Rosja, Francja, Wielka Brytania,

Chiny) oraz 10 niestałych wybieranych na dwuletni

kadencj

RB ONZ działa stale – posiedzenie mo

na zwoła

w trybie natychmiastowym

Tryb podejmowania decyzji:

W sprawach proceduralnych – wi

kszo

9 głosów

W sprawach merytorycznych (zwi

zanych z mandatem RB ONZ) – wi

kszo

9 głosów, w tym wszystkich

jej stałych członków (art. 27)

Rdz. VI Karty NZ okre

la rol

RB ONZ w kontek

cie pokojowego rozstrzygania tych sporów, których trwanie

e zagra

bezpiecze

stwu mi

dzynarodowemu

RB mo

e wezwa

stwa członkowskie do uregulowania ich sporu za pomoc

rodków okre

lonych w art.

33 (

rodki pokojowego rozstrzygania sporów)

RB mo

e sama doprowadzi

do rozstrzygni

cia sporu

RB mo

e zaleci

okre

lony sposób uregulowania sporu

Rdz. VII Karty NZ („Akcje w razie zagro

enia pokoju, naruszenia pokoju i aktów agresji”) – okre

lenie

uprawnie

oraz instrumentów, za pomoc

których RB ONZ ma realizowa

swoj

odpowiedzialno

ść

utrzymanie pokoju i bezpiecze

stwa

Stwierdzenie istnienia lub naruszenia pokoju, b

aktu agresji i udzielanie stosownych zalece

lun

decydowanie o tym, jakie konkretnie

rodki nale

y w danej sytuacji podj

ąć

(art. 39)

Podj

cie kroków (sankcji) niewymagaj

cych u

ycia siły zbrojnej w stosunku do pa

stwa, które – zdaniem

Rady – stwarza takie zagro

enie (art. 41)

li sytuacja tego wymaga lub zawiodły wcze

niejsze

rodki, RB ONZ mo

e zarz

dzi

akcj

zbrojn

, przy

yciu takich sił l

dowych, morskich i powietrznych, jak

uzna za konieczn

(sankcje zbrojne, art. 42)

W razie zastosowania przez RB ONZ sankcji jakiegokolwiek rodzaju, wszystkie pa

stwa członkowskie

maj

obowi

zek podporz

dkowania si

jej decyzjom, respektowania wydanych zarz

dze

, ł

cznie z

udost

pnieniem niezb

dnych sił zbrojnych czy ich terytorium, które mo

e okaza

niezb

dne do

przeprowadzenia takiej akcji

Na mocy Karty NZ członkowie zostali zobowi

zani do wydzielenia i utrzymywania w gotowo

ci takich sił,

których wielko

ść

i struktura mały by

okre

lone przez Wojskowy Komitet Sztabowy – organ pomocniczy RB

ONZ – ze wzgl

du na zimn

wojn

nie wydzielono sił, a Komitet jest kadłubowy

Działalno

ść

RB ONZ nie narusza prawa pa

stw do samoobrony indywidualnej lub zbiorowej, jednak s

one

zobowi

zane do informowania RB ONZ o działaniach podejmowanych w realizacji tego prawa, a RB ONZ nadal

ma prawo do podj

cia akcji ju

w trakcie tocz

cego si

konfliktu (z wyj

tkiem prawa do samoobrony, RB ONZ

ma monopol na legalne stosowanie siły zbrojnej w SM – w praktyce RB ONZ autoryzuje konkretne przypadki
u

ycia siły zbrojnej, bo nie ma własnych sił wojskowych)

•

Konkretne przypadki u

ycia siły w SM w czasach funkcjonowania RB ONZ:

Odparcie napa

ci Korei Północnej na Kore

Południow

w latach 1950-53 (za zgod

RB ONZ) – decyzja RB

ONZ podj

ta dzi

ki nieobecno

ci delegata radzieckiego (protest przeciw nieobecno

ci komunistycznych Chin w

ONZ i RB ONZ – od tego czasu uwa

a si

e nieobecno

ść

przedstawiciela członka stałego lub jego

wstrzymanie si

od głosu pozwala na podj

cie decyzji) – akcja została przeprowadzona przez niewielk

koalicj

dzynarodow

pod wodz

USA

Wyzwolenie Kuwejtu spod okupacji irackiej w 1990-91 – RB ONZ zgodziła si

, by akcj

przeprowadziła

koalicja pa

stw, które chc

wzi

ąć

udział w tej operacji (w praktyce koalicji przewodziły USA)

Interwencja USA w Afganistanie w 2001 i obalenie talibów – za zgod

RB ONZ

Operacja NATO przeciwko Jugosławii w zwi

zku z konfliktem w Kosowie w 1999 – bez zgody RB ONZ

Atak USA i koalicjantów na Irak w 2003 – bez zgody RB ONZ

•

Operacje utrzymania pokoju – peacekeeping – czyli operacje wojskowe przeprowadzane pod szyldem i

najcz

ęś

ciej pod dowództwem ONZ

Bardzo cenny, cho

niezapisany w wprost w Karcie NZ instrument

Pocz

tkowo były to akcje, których gł. zadaniem było utrzymanie pokoju w strefach konfliktu – np.

rozgraniczenie walcz

cych stron po zawieszeniu broni, nadzorowanie porozumienia o zaprzestaniu ognia,

neutralizacja pasa terytorium rozdzielaj

cego skonfliktowane strony

Zasady operacji pokojowych:

Zgoda zwa

nionych stron na wprowadzenie rozdzielaj

cych je sił ONZ

Bezwzgl

dna neutralno

ść

sił ONZ

Zakaz u

ywania siły przez oddziały ONZ inaczej ni

w samoobronie

Nieprzes

dzanie o sposobie rozwi

zania sporu

Operacje pokojowe wywodz

z art. 39 Karty NZ – Rada „decyduje, jakie

rodki nale

y zastosowa

w my

artykułów 41 i 42 w celu utrzymania albo przywrócenia mi

dzynarodowego pokoju i bezpiecze

stwa”

Do tej poty przeprowadzono kilkadziesi

t operacji pokojowych ONZ

Po zako

czeniu Zimnej Wojny jest kłopot z operacjami pokojowymi, bo spadała liczba klasycznych konfliktów

zbrojnych, a wzrosła liczba konfliktów wewn

trznych, zwłaszcza wewn

trz tzw. pa

stw upadłych –

peacekeeping ju

nie wystarcza potrzeba peacemaking lub peace enforcement (narzucania czy wr

wymuszania pokoju), a tego typu operacje wi

ąŜą

z wi

kszym ryzykiem i konieczno

udziału w walkach;

ponadto trzeba od razu przyst

powa

do misji typu peace-building oraz nation-building, czyli odtwarzania

stabilno

ci społecznej i odbudowy struktur pa

stwowych na terytorium danego pa

stwa po zako

czonym

konflikcie

Rozwa

ania na ten temat zapocz

tkował raport Sekretarza Generalnego NZ Boutrosa Boutrosa-Ghali

Agenda for Peace (Program dla Pokoju) z 1992

•

Rdz. VIII Karty NZ – porozumienia i organizacje regionalne jako instrument bezpiecze

stwa mi

dzynarodowego

Dot. gł. pokojowego rozstrzygania sporów i takiego rozwijania SM w regionie, który umacnia ich

kooperatywny i pokojowy charakter

RB ONZ mo

e posłu

organizacj

regionaln

dla u

ycia siły przeciwko pa

stwu, które jest uznane za

zagro

enie dla pokoju – organizacja regionalne nie mo

e sama u

siły bez zgody RB ONZ

3B. Organizacja Bezpiecze

stwa i Współpracy w Europie

•

Kontynuatorka Konferencji Bezpiecze

stwa i Współpracy w Europie, która pojawiła si

w 1975, czyli w okresie

odpr

ęŜ

enia

•

Po zako

czeniu Zimnej Wojny KBWE została przekształcona z konferencji w regionalny system

bezpiecze

stwa zbiorowego – od 1990 posiada stałe organy, a w 1995 zmieniła nazw

na OBWE i została

zgłoszona do ONZ jako organizacja regionalna w rozumieniu rdz. VIII Karty NZ

•

Posiada rozbudowany i dobrze zdefiniowany katalog zasad, słu

Ŝą

cych stabilizowaniu SM i bezpiecze

stwa w

regionie („od Vancouver do Władywostoku”)

•

Posiada rozbudowan

struktur

instytucjonaln

– ogólnopolityczn

i wyspecjalizowan

w sprawach

bezpiecze

stwa, z sekretariatem i siedzib

w Wiedniu, oraz całkiem rozwini

te instrumentarium działania w

ramach swego mandatu

•

Brak mu mo

liwo

ci podejmowania decyzji o u

yciu siły (monopol RB ONZ)

•

Brak własnych sił zbrojnych – w odró

nieniu od NATO i UE

•

OBWE jako system bezpiecze

stwa zbiorowego sprawdza si

gł. w działaniach prewencyjnych (zapobieganie

liwo

ci pojawienia si

zagro

enia bezpiecze

stwa) i szybkim, nie militarnym reagowaniu na pojawiaj

ce si

zagro

enia

•

Działania prewencyjne:

Wprowadzanie wspólnych standardów

ycia politycznego (ustrojów) pa

stw członkowskich, zwłaszcza w

odniesieniu do praworz

dno

ci, demokracji, poszanowania praw człowieka i mniejszo

ci narodowych („ludzki

wymiar”)

W OBWE doszło do rozwini

cia dyplomacji prewencyjnej – cz

ste stosowanie misji długoterminowych i ad

hoc OBWE, których celem jest pomoc pa

stwu zagro

onemu wewn

trzn

niestabilno

w wyj

ciu z kryzysu

Kroki z zakresu rozbrojenia i budowy zaufania – patrz ni

•

Obecnie mamy do czynienia z regresem i marginalizacj

OBWE

4. Ograniczenie, kontrola zbroje

i rozbrojenie

•

liwe działania z kategorii ograniczenie, kontrola zbroje

, rozbrojenie:

Rozbrojenie sensu stricto

Wyznaczenie pewnych ogranicze

na ilo

ciowy i jako

ciowy rozwój potencjałów militarnych

Zakaz upowszechniania pewnych rodzajów broni i uzbrojenia

Kontrola rozwoju i upowszechniania okre

lonych technologii

Zakazy i ograniczenia odnosz

ce si

do handlu pewnymi rodzajami broni (zwłaszcza w szczególnych

sytuacjach – konfliktu, lub jej sprzeda

y okre

lonym krajom, re

imom)

Kroki słu

Ŝą

ce przejrzysto

ci sytuacji militarnej – budowanie stabilno

ci i zaufania w sferze bezpiecze

stwa

dzynarodowego

•

Pierwsze kodyfikacje dot. rozbrojenia znajdujemy na konferencjach haskich (1899 i 1907) – zakaz u

ywania kul

dum-dum i pocisków gazowych

•

Po I w

rozbrojeniem zajmowała si

Liga Narodów – bez rezultatów

•

Konferencja waszyngto

ska 1922 – ograniczenie zbroje

morskich

•

Po II w

sprawa rozbrojenia nabrała tempa

•

W 1966 w Szwecji powstał Sztokholmski Mi

dzynarodowy Instytut Bada

nad Pokojem

•

Negocjacje rozbrojeniowe toczyły si

zarówno na forum ONZ, jak i poza nim – rozbrojenie jest jedn

z cz

ęś

ONZ-owskiego systemu bezpiecze

stwa

•

Najwa

niejsze organy ONZ w kwestii rozbrojenia:

Konferencja Rozbrojeniowa – organ negocjuj

cy z siedzib

w Genewie

Komitet Rozbrojeniowy w ZO – organ deliberuj

•

Na forum ONZ dyskutowano nawet ambitny i całkowicie nierealistyczny program całkowitego i powszechnego

rozbrojenia

•

Porozumienia dotycz

ce broni j

drowej (Dyskutowane na forum ONZ, inicjowane przez pa

stwa posiadaj

bro

atomow

, ale dla ich uniwersalizacji zawierane na forum ONZ):

Traktat o zakazie prób z broni

drow

w atmosferze, przestrzeni kosmicznej i pod wod

z 5 sierpnia 1963

podpisany przez USA, Wielk

Brytani

i ZSRR

1968 – Układ o nierozprzestrzenianiu broni j

drowej (NPT) – zawarty przez 5 pa

stw nuklearnych (tzw. klub

nuklearny (P-5) – stali członkowie RB ONZ), a nast

pnie doł

czyły do niego inne pa

stwa – klub nuklearny

zobowi

zał si

do nieprzekazywania broni i technologii innym pa

stwom, a pozostali zobowi

zali si

nieubiega

o dost

p do tej broni; ponadto mocarstwa j

drowe zobowi

zały si

do stopniowego ograniczania swych

potencjałów (w praktyce idzie do słabo); wprowadzanie w

ycie układu jest nadzorowane przez

dzynarodow

Agencj

Energii Atomowej, która działa przy ONZ

Monopol atomowy P-5 na pewno przełamały Indie i Pakistan, prawdopodobnie zrobiły to lub wkrótce zrobi

Izrael, Korea Północna i Iran

Zagro

enie,

e bomba atomowa dostanie si

w r

ce terrorystów

1974 i 1976 – traktaty ograniczaj

ce moc próbnych wybuchów z broni

drow

do 150 kiloton

Traktat o całkowitym zakazie prób z broni

drow

– wynegocjowany przez Konferencj

Rozbrojeniow

NZ i

podpisany 24 wrze

nia 1996 – nie wszedł w

ycie przez brak ratyfikacji przez USA

Regionalne porozumienia o tworzeniu stref wolnych od broni atomowej:

Tlateloco 1967 – Ameryka Łaci

ska i Karaiby

Raratonga 1985 – południowo-wschodni Pacyfik

Bangkok 1995 – południowo-wschodnia Azja

Kair/Pelindaba 1996 – Afryka

Angloj

zyczna Wikipedia podaje jeszcze traktat z Semipalatinska o strefie bezatomowej w b. sowieckich

republikach w Azji

rodkowej z 2006

Waszyngton 1959 – układ o zakazie wszelkich przedsi

wzi

ęć

wojskowych w Antarktyce

1967 – wył

czenie przestrzeni kosmicznej z aktywno

ci wojskowej anga

cej bro

drow

i jak

kolwiek

inn

bro

masowego ra

enia

1971 – to samo w odniesieniu do dna mórz i oceanów oraz pod ich dnem

•

Bro

Masowego Ra

enia (BMR) = bro

drowa (atomowa) + biologiczna + chemiczna (czyli ABC)

•

Zostały podpisane przez wi

kszo

ść

stw i weszły w

ycie nast

puj

ce konwencje dot. BMR:

Konwencja o zakazie bada

, produkcji i magazynowania broni bakteriologicznej (biologicznej) i toksyn oraz o

ich zniszczeniu z 1972

Nie posiada rozwini

tego systemu implementacji i kontroli przestrzegania przez pa

stwa strony

Konwencja o zakazie i zniszczeniu broni chemicznej z 1993

Nad realizacj

konwencji przez pa

stwa strony czuwa OPCW

•

Nieformalne (tzn. nie traktatowe, a oparte na wielostronnych uzgodnienia) porozumienia odgrywaj

ce istotn

rol

w uszczelnianiu re

imów, zakazuj

cych posiadania, produkcji, magazynowania i transferu (proliferacji)

ró

nego rodzaju BMR:

Grupa Australijska (1985) – kontrola broni chemicznej, substancji i urz

dze

do jej produkcji

Porozumienie o Kontroli Technologii Rakietowych (MTCR; 1987) – dot. rakiet balistycznych o zasi

powy

ej 300 km zdolnych przenosi

głowice o wadze powy

ej 500 kg – w 2002 MTCR przyj

ło

dzynarodowy Kodeks Post

powania dla zwalczania proliferacji technologii rakietowych (ICOC –

International Code of Conduct)

Porozumienie z Wassenaar w Holandii (1995) – promocja w przejrzysto

ci wymiany informacji i ocen w

odniesieniu do broni konwencjonalnych oraz technologii słu

Ŝą

cych do jej produkcji, zwłaszcza technologii

podwójnego przeznaczenia (cywilno-wojskowych), w celu zapobie

enia destabilizacji na tle ich nadmiernego

gromadzenia

Grupa Dostawców Nuklearnych (1978) – nieformalnie wspomaga NPT, podobnie działa tzw. Komitet Zangera

Inicjatywa na rzecz bezpiecze

stwa w kontek

cie proliferacji broni masowego ra

enia (Proliferation Security

Initiative – PSI; Kraków 2003) – ustanowienie

rodków zakazuj

cych przekazywania i uniemo

liwiaj

cych

przechwytywanie nielegalnych technologii i

rodków słu

Ŝą

cych do produkcji broni masowego ra

enia, aby nie

trafiły one w r

ce podmiotów pozapa

stwowych lub pa

stw nieodpowiedzialnych; w tym samym roku przyj

ła

tzw. Zasady Zakazu; grupuje stosunkowo niewiele pa

stw

•

Kroki jednostronne podejmowane przez kraje i organizacje mi

dzynarodowe w celu zapobie

enia u

yciu BMR –

np.:

Narodowa Strategia zwalczania BMR w USA (2002)

Kodeks Post

powania w sprawie Eksportu Broni

•

Rezolucja 1540 RB ONZ z 2003 – przyj

ta w trybie rdz. VII Kraty NZ, wezwanie pa

stw do nieprzekazywania i

nieułatwiania, w jakiejkolwiek formie, dost

pu do BMR podmiotom pozarz

dowym oraz wypracowania zgodnych z

prawem barier uniemo

liwiaj

cych im nabycie BMR

•

dzynarodowe porozumienia w sferze kontroli zbroje

i rozbrojenia dot. broni konwencjonalnej (w Europie gł.

w ramach KBWE i OBWE):

Traktat CFE podpisany w Pary

u w 1990 przez pa

stwa nale

Ŝą

ce do Układu Warszawskiego i NATO

Redukcja liczby czołgów, opancerzonych wozów bojowych, artylerii powy

ej 100 mm, samolotów i

helikopterów

Pułapy w poszczególnych kategoriach ustanowiono dla poszczególnych bloków i pa

stw

Dla uzupełnienia podpisano w 1992 w Pary

u CFE 1A – Akt ko

cy rokowania w sprawie stanów

osobowych sił konwencjonalnych w Europie

W 1999 podpisano porozumienie modyfikuj

ce ten traktat – ustanowienie pułapów narodowych

Porozumienia typu CSBM (Confidence and Security Measures;

rodki budowy zaufania pomi

dzy stronami,

za pomoc

kszej przejrzysto

ci w sferze wojskowej)

Porozumienia CSBM ustanawiaj

obowi

zek:

Informowania

Wymiany informacji

liwo

ci wzajemnej obserwacji poczyna

(manewrów, ruchów wojsk)

Zasady post

powania i komunikowania si

w nieprzewidzianych sytuacjach

Podpisane porozumienia CSBM:

Dokument ko

cowy konferencji sztokholmskiej nt. CSBM (1986)

Dokumenty rozszerzaj

ce CSBM z Wiednia (1992 i 1994) – wzajemna notyfikacja z odpowiednim

wyprzedzeniem o manewrach i ruchach wojsk, zapraszanie obserwatorów, wzajemne inspekcje i inne
kontakty wojskowe, wzajemne informowanie si

o wielko

ci sił zbrojnych, ich strukturze, dyslokacji,

wyposa

eniu itp.

Traktat o otwartych przestworzach (Treaty on Open Skies) z Ottawy (1992) – umo

liwia prowadzenie

inspekcji z powietrza w uzgodnionych terminach, dowolnego terytorium innego pa

stwa strony układu, przy

yciu sprz

tu lotniczego i okre

lonej aparatury pokładowej

Rejestr Zbroje

Konwencjonalnych ustanowiony przez ONZ w 1992 – dot. wi

kszych broni, próbuje si

nim

obj

ąć

i mniejsze; gromadzi informacje o mi

dzynarodowym handlu ci

ęŜ

broni

konwencjonaln

RB ONZ mo

e nakłada

embargo na dostawy broni do miejsc obj

tych konfliktem lub do pa

stw

stwarzaj

cych zagro

enia bezpiecze

stwa mi

dzynarodowego

Konwencja o zakazie u

ycia, gromadzenia, produkcji i transferu min przeciwpiechotnych i ich zniszczeniu z

Ottawy (1997) – powstała dzi

ki mi

dzynarodowej kampanii z silnym udziałem organizacji pozarz

dowych; nie

została podpisana przez USA; Polska nie ratyfikowała

•

Negocjacje rozbrojeniowe USA – ZSRR/Rosja w czasie zimnej wojny i pó

niej – gł. dot. broni nuklearnej i

rodków jej przenoszenia:

Układ SALT I z Moskwy (1972) – pierwsze ograniczenia dot. liczby głowic j

drowych i

rodków ich

przenoszenia (rakiety, samoloty i łodzie podwodne)

Układ ABM podpisany równocze

nie z SALT I – ograniczenie liczby systemów antyrakietowych po obu

stronach do dwóch (od 1974 do jednego); USA odst

piły od niego w 2002 w zwi

zku z programem budowy

tarczy antyrakietowej

Układ SALT II (1979) – dalsze ograniczenia w odniesieniu do zbroje

strategiczno j

drowych

Układ START I (1991) i START II (1993) – wprowadzenie naprawd

ych redukcji w dziedzinie zbroje

drowych

Układ INF (1987) o eliminacji rakiet

redniego zasi

gu – chodziło gł. o Europ

Ponadto zawierano porozumienia o „czerwonej linii” – szybka komunikacja na wypadek kryzysu gro

Ŝą

cego

wybuchem wojny nuklearnej (vide kryzys kuba

ski)

SORT (2002) – układ o ograniczeniu strategicznych zbroje

ofensywnych

5. Nowe problemy bezpiecze

stwa mi

dzynarodowego (czyli sytuacja po zimnej wojnie)

•

W czasie zimnej wojny wiele zagro

bezpiecze

stwa było zamro

onych przez bipolarny układ

wiata – po

1989 nast

piło odmro

enie, zwłaszcza konfliktów na tle etnicznym, nacjonalistycznym i przebiegu granic

•

Zmienił si

układ sił na

wiecie: wzrost znaczenia USA i Chin(!), gwałtowny spadek Rosji

5A. Nowe zagro

enia

•

Po upadku ZSRR dały o sobie zna

konflikty etniczno-religijne – Bałkany i Kaukaz

•

Przez pewien czas USA upatrywała zagro

enia w tzw. pa

stwach hultajskich (rouge states) – Libia, Irak

•

Krwawe walki w Afryce – Rwanda 1994: ponad 0,5 mln ofiar

•

Terrorystyczny atak z 11 wrze

nia 2001 i podobne do niego z 11 marca 2004 z Madrytu i 7 lipca 2005 z

Londynu – od tego czasu islamski terroryzm jest uznawany za najwa

niejsze zagro

enie dla

wiatowego

bezpiecze

stwa

•

Raport Koffiego Annana z 2005 (dot. reformy ONZ, ale w cz

ęś

ci dot. ONZ-owskiego systemu bezpiecze

stwa

diagnozuje sytuacj

u progu XXI w.) wymienia:

Wojny i konflikty mi

dzynarodowe

Wojny i konflikty wewn

trzne

Zorganizowan

przest

pczo

ść

Terroryzm!

Bro

masowego ra

enia i jej rozpowszechnianie!

Brudna bomba atomowa = konwencjonalny ładunek wybuchowy + radioaktywne materiały

dza!

miertelne choroby zaka

ne – szczególnie pandemia HIV/AIDS!

Degradacja

rodowiska naturalnego

•

Strategia bezpiecze

stwa UE z grudnia 2003 wymienia:

Terroryzm

Proliferacja BMR

Konflikty regionalne poza Europ

Upadek i rozkład pa

stw

Przest

pczo

ść

zorganizowana

•

Panuje przekonanie co do niskiego zagro

enia klasycznymi konfliktami mi

dzypa

stwowymi – ich liczebno

ść

spada, a pa

stwa skutecznie staraj

kontrolowa

ich skal

; ostatnio najpowa

niejsze s

Etiopia-Erytrea i

gle

ywy, ale kontrolowany (dzi

ki posiadaniu broni nuklearnej przez oponentów) Pakistan-Indie

•

Za najwi

ksze zagro

enie uznaje si

kompleks: pa

stwa upadłe – terroryzm – bro

masowego ra

enia

Liczb

stw upadłych ocenia si

na 40-50, czyli 1/5 ogólnej liczby pa

stw

stwo upadłe to takie, w którym nie istniej

lub nie działaj

instytucje i słu

by pa

stwowe; ludno

ść

tych

krajów mo

e przetrwa

wył

cznie dzi

ki pomocy zewn

trznej, a jednocze

nie jest ofiar

działaj

cych wzgl

dnie

swobodnie band, partyzantek, terrorystów, narkotykowych mafii i karteli

Z takich miejsc wychodz

ró

ne zagro

enia dla otoczenia – migracje, uchod

cy, przemyt broni,

przygotowywanie ataków terrorystycznych

Aktywne zaanga

owanie Zachodu w stabilizowanie sytuacji w tych pa

stwach jest kosztowne i nara

a na

zarzuty neokolonializmu, a powstrzymywanie si

od zaanga

owania jest pi

tnowane jako brak wra

liwo

ci i

egoizm bogatej Północy

5B. Układ sił

•

Na bezpiecze

stwo mi

dzynarodowe powa

nie wpływa gł

boka asymetria potencjałów zbrojnych i zdolno

ci do

prowadzenia działa

militarnych mi

dzy krajami wysoko rozwini

tymi, zwłaszcza zachodnimi, a reszt

wiata

•

USA wydaje rocznie na zbrojenia niemal tyle (455 mld $ – 47% globalnych wydatków; 1,5 tys. $ per capita), ile

pozostałe kraje razem wzi

te (wszystkie pa

stwa, ł

cznie z USA wydaj

975 mld $)! – USA po zimnej wojnie

notuje te

najwi

kszy na

wiecie wzrost rocznych wydatków na zbrojenia

Pierwszych 15 pa

stw wydaj

cych najwi

cej na zbrojenia ma na koncie 82% globalnych wydatków

NATO wydaje 700 mld $

Wydatki zbrojeniowe per capita: dla USA – 1,5 tys. $; Chiny – 35 $; Afryka – 18$

•

Ta asymetria jest pochodn

obecnej fazy rewolucji w sprawach wojskowych (Revolution in Military Affairs –

RMA), o której mówi si

e jest rewolucj

opart

na informatyce (information led revolution)

Tak naprawd

obj

ła tylko kilka krajów, które dysponuj

wystarczaj

cym potencjałem naukowo-

technologicznym i finansowym

Beneficjenci tej rewolucji (gł. USA) uzyskali zdolno

ść

do projekcji siły wojskowej w odległe rejony

geograficzne (power projection) – oznacza to radykalne zwi

kszenie szybko

ci, mocy i precyzji zadawanych

uderze

w skali globalnej

Dzi

ki niej poprawia si

skuteczno

ść

wywiadu, rozpoznania, rekonstrukcji realnego obrazu walki, dowodzenia

i ł

czno

ci na dalek

odległo

ść

Poprawia si

bezpiecze

stwo (nietykalno

ść

) beneficjentów tej rewolucji w toku prowadzonych przez nich

operacji – radykalnie malej

zdolno

ci odwetowe przeciwnika

Rozwój systemów antyrakietowych, które zapewniaj

panowanie w powietrzu i swobod

zadawania

bezpiecznych dla atakuj

cych uderze

z powietrza

Najbardziej zaawansowan

ilustracj

liwo

ci RMA jest plan ameryka

skiej tarczy antyrakietowej (National

Missle Defense – NMD)

•

Brak ryzyka dotkliwego odwetu sprawia,

e najwy

ej rozwini

te wojskowo kraje

wiata (USA, NATO, Rosja) s

bardziej skłonne do podejmowania interwencji militarnych oraz wykazuj

mniejszy szacunek dla zasad prawnych,

ograniczaj

cych u

ycie siły w SM

A to budzi słuszny niepokój pa

stw biedniejszych, które z kolei przeznaczaj

na zbrojenia wi

ksze sumy, co z

kolei szkodzi ich gospodarkom i społecze

stwom

Takie „nadzbrojenia” stymuluj

cig zbroje

i powoduje erozj

imów kontroli zbroje

•

Za dominacj

militarn

najbogatszych pa

stw idzie dominacja ekonomiczna oraz presja cywilizacyjna –

odpowiedzi

ataki terrorystyczne itp. (zagro

enia asymetryczno

ci)

5C. Dylematy polityki bezpiecze

stwa pa

stw

•

Obecnie zagro

enia bezpiecze

stwa maj

raczej przedmiotowy ni

podmiotowy charakter – ich no

nikami s

konkretne zjawiska i podmioty pozapa

stwowe, a nie pa

stwa

•

Niebezpiecze

stwa nowego typu nie zagra

raczej niepodległo

ci i integralno

ci terytorialnej pa

stw,

lecz ich obywatelom lub infrastrukturze

•

Nowe zagro

enia nie pojawiaj

w formie klasycznego naruszenia granicy pa

stwa, lecz przenikaj

granice i

ujawniaj

od wewn

trz

•

Spektrum zagro

obecnego porz

dku mi

dzynarodowego, które zmuszaj

Zachód do reakcji poszerzyło si

obejmuje m.in.:

Dramaty humanitarne

Stawiania czoła terroryzmowi – równie

prewencyjnie

Usuwanie zagro

zwi

zanych z proliferacj

BMR

Zapewnienie bezpiecznych dostaw surowców, podstawowych dla funkcjonowania gospodarek (gł.

energetycznych)

•

Sytuacja obecnie jest tak skomplikowana,

e trudno jest zdefiniowa

natur

zagro

i wybra

wła

ciw

odpowied

•

W obecnej sytuacji zagro

asymetryczno

ci trudno jest wybra

wła

ciwy rodzaj siły, przy pomocy których

nale

y je zwalcza

– pomysły:

Rozwój konwencjonalnych sił zbrojnych o mo

liwo

ciach ekspedycyjnych, by mogły stanowi

siły szybkiego

interweniowania w dowolnych miejscach

wiata

Rozwój słu

b specjalnych, wywiadowczych, imigracyjnych, reagowania kryzysowego i policyjnych

•

Nie wiadomo, jaki potencjał militarny uzna

za wystarczaj

cy oraz kiedy d

ąŜ

enie do absolutnego

bezpiecze

stwa wywołuje u innych poczucie zagro

enia i skłania ich do rozbudowy własnego potencjału, który

staje si

dla nas zagro

eniem

•

Istnieje te

problem z adekwatn

ocen

geograficznego zasi

gu zagro

– czy nale

y przyj

ąć

pogl

d o

globalnej współzale

ci zagro

i konieczno

ci stawiania czoła wszystkiemu przez wszystkich, czy te

zagro

enia zale

Ŝą

od zasi

gu interesów poszczególnych pa

stw, gł. mocarstw – vide wojna w Iraku 2003 i udział

Polski w działaniach wojennych

•

Kwestia zbrojnych akcji prewencyjnych i wyprzedzaj

cych:

Doktryna USA mówi

ca o uderzeniach wyprzedzaj

cych i ogłoszona przed wojn

z Irakiem jest sprzeczna z

prawem mi

dzynarodowym i kompetencj

RB ONZ

Z drugiej strony byłyby one uprawnione do takich uderze

, gdyby mogło to zapobiec atakom z 11 wrze

nia

2001

•

Istnieje te

problem, jak dalece mo

na ogranicza

prawa i wolno

ci obywatelskie w zwi

zku z zagro

eniami

nowego rodzaju, gł. terroryzmem – nie tylko ograniczanie swobód obywatelskich wewn

trz kraju, ale i naruszanie

prawa humanitarnego w stosunku do osób podejrzanych o działalno

ść

terrorystyczn

, a nawet ludno

ci cywilnej

na obszarze obj

tym konfliktem na tle nowych zagro

(np. Kosowo, Irak)

Nieprzestrzeganie prawa godzi zarówno w legitymizacj

podejmowanych działa

militarnych, zmierzaj

cych

do opanowania zagro

enia, jak i rodzi po drugiej stronie poczucie krzywdy, domagaj

ce si

odpowiedzi czy

zemsty