1.  Pojęcie i stosunek filozofii prawa do teorii prawa oraz systemów prawnych. 

Filozofia prawa jest dziedziną wiedzy stawiająca sobie za cel, udzielenie odpowiedzi na trzy podstawowe pytania : 

-  czym jest prawo ? 
-  w jaki sposób poznajemy (powinniśmy poznawać prawo) ? 
-  jaka jest relacja między prawem a innymi zespołami norm lub wartości,, funkcjonującymi w różnych 

społeczeństwach ? 

Istnieją dwa podstawowe sposoby uprawiania filozofii prawa: 

-  „od filozofii do prawa” – polega on na tym, że z określonych poglądów filozoficznych wyprowadza się 

ich konsekwencje odnoszące się do sfery zjawisk prawnych. 

-  „od prawa do filozofii” – polega na tym, że rozważanie problemów filozoficzno-prawnych, jest 

konsekwencją rozważania problemów ściśle prawniczych. Wtedy określone problemy filozoficzno-
prawne przyjmowane są jako konsekwencje konieczności rozstrzygnięcia określonych problemów ściśle 
prawniczych w określony sposób. 
 

Każdy konkretny system prawny, a także każde konkretne rozwiązanie legislacyjne, przyjmowane w ramach 
określonego systemu prawnego, posiada swoje uzasadnienie filozoficzno-prawne, nawet jeżeli twórcy tych 
rozwiązań nie są tego świadomi. 
Teoria prawa jest nauka prawną, która zmierza do sformułowania zespołu uporządkowanych, odpowiednio ogólnych 
twierdzeń o prawie jako zjawisku społecznym, a także stara się wypracować i odpowiednio zdefiniować pewne 
podstawowe pojęcia z zakresu prawodawstwa np. pojęcie obowiązywania, stosowania prawa, pojęcie kompetencji; 
Każda systematycznie uprawiana teoria prawa, oparta jest na pewnych założeniach filozoficzno-prawnych. 
Teoria prawa uprawiana w Polsce, oparta jest w przeważającej mierze na stanowisku pozytywizmu 
prawniczego( ale nie w 100%-tach) 
 

2.  Koncepcje prawno-naturalne – ogólna charakterystyka. 

Wszystkie koncepcje prawno-naturalne formułowane na przestrzeni wieków wyróżniają dwa poziomy prawa: 

a)  prawo naturalne 
b)  prawo pozytywne 

 
Koncepcje te wskazują na to, że oba te porządki nie są względem siebie równorzędne. 
Prawo pozytywne to prawo stanowione przez suwerena lub też uznane wola suwerena. Tworzone zatem przez ludzi 
celowo po to, aby kształtować stosunki w ramach określonej społeczności. 
Prawo naturalne (natury) jest prawem wyższym w stosunku do prawa pozytywnego. Nie jest więc ono wytworem 
świadomej decyzji człowieka. Istnieje w sposób niezależny od czyjejkolwiek woli, obowiązuje jednak wszystkich 
niezależnie od woli określonego suwerena lub jego przedstawicieli. 
Koncepcje prawa natury powstawały w różnych epokach: 

-  w starożytności :  greckiej, rzymskiej 
-  w średniowieczu chrześcijańskim 
-  w epoce oświecenia 
-  później również kilkakrotnie przeżywały swój renesans w okresie kryzysu moralnego prawa 

pozytywnego. 

 

Niezależnie od różnic dzielących poszczególne koncepcje prawno-naturalne od filozoficznych założeń będących ich 
podstawą, prawo nie jest w nich ujmowane w sposób subiektywny jako wyraz czyichś poglądów. 
Podstawę obowiązywania prawa natury w zależności od koncepcji prawno-naturalnych stanowią: 

-  wola istoty boskiej; 
-  natura rozumiana jako zespół przedmiotów materialnych; 
-  natura społeczeństw ludzkich, czyli prawidłowości rządzące wszystkimi ludzkimi społeczeństwami; 
-  wartości lub normy wytworzone w ramach poszczególnych ludzkich kultur. 
 

3.  Typy koncepcji prawno-naturalnych. 

Podstawową typologią koncepcji prawno-naturalnych jest odróżnienie koncepcji religijnych od laickich. 
Wg koncepcji religijnych prawo natury w taki lub inny sposób pochodzi od ISTOTY BOSKIEJ (np. tomizm). 
Zgodnie z koncepcjami laickimi prawo natury ma swoje źródło np. w: 

-  istocie człowieka; 
-  prawach przyrody; 
-  prawach rządzących społeczeństwem; np. Hugo Grocjusz, Thomas Hoobs. 

Biorąc pod uwagę kryterium możliwości zmienności treści prawa natury wyróżnia się trzy typy koncepcji prawno-
naturalnych: 

1.  koncepcje statyczne - zgodnie z którymi prawo natury ma treść niezmienną. Jego treść z upływem czasu nie 

ulega zmianie; 

2.  koncepcje dynamiczne – zgodnie z nimi zasady prawa natury są niezmienne, ale w zależności od okresu 

historycznego mają one zmienne zastosowanie do zmieniającego się świata. Świat bowiem i człowiek podlegają 
przeobrażeniom i w związku z tym przeobrażeniu podlega sposób poznania i zastosowania prawa. Koncepcje te 
mają najczęściej charakter religijny (np. takie poglądy prezentowane są w dokumentach II Soboru 
Watykańskiego; 

3.  koncepcje związane z prawem natury o zmiennej treści (w szczególności poglądy Rudolfa Stammlera). 

Zgodnie z tym poglądem treść prawa natury ulega zmianom i jest zrelatywizowana do określonej kultury lub też 
zespołu warunków historyczno-materialnych. 

Dla każdej epoki i kultury właściwe (najlepsze) prawo natury. Koncepcje te mają charakter laicki i upatrują 
najczęściej źródło prawa naturalnego w naturze człowieka lub też w procesie historycznego rozwoju określonych 
kultur prawnych. 
Wśród koncepcji prawno-naturalnych wyróżnia się: 

1)  koncepcje materialne (św. Tomasza z Akwinu) – charakteryzuje tym, że  

wyraźnie wskazują na normy prawa naturalnego oraz ich treść odnoszącą się do określonego powinnego 
postępowania ludzi. 

2)  koncepcje proceduralne (Fullera) nie charakteryzują treści prawa naturalnego i odpowiednie treści, które prawo 

pozytywne powinno realizować. Wskazują natomiast na pewne normalne proceduralne wymogi, które prawo 
pozytywne powinno realizować. 

W takich ujęciach prawo natury staje się de facto zespołem formalnych wartości, które każde prawo powinno 
realizować (np. wartością taką jest sytuacja polegająca na każdorazowym ogłaszaniu aktów normatywnych).  
 

4.  Relacja prawa natury do prawa pozytywnego w sytuacji ich niezgodności. 

W ramach koncepcji prawno-naturalnych formułuje się różne poglądy w odniesieniu do konsekwencji niezgodności 
treści prawa pozytywnego z treściami prawa naturalnego. Skrajne poglądy polegają na tym, że przyjmuje się, iż w 
sytuacjach niezgodności prawa pozytywnego z prawem natury odpowiednie normy prawa pozytywnego przestają 
obowiązywać. 
Poglądy takie między innymi formułowane były przez Gustawa Radbrucha, który uważał, że skrajnie 
niesprawiedliwe ustawy tracą cechę prawa obowiązującego. 
Poglądy tego rodzaju współcześnie trudne są do utrzymania, gdyż zgodnie z powszechną intuicją prawniczą prawo 
pozytywne, które może nie obowiązywać, traci swój sens społeczny i obarczone jest wewnętrzną sprzecznością. 
Współcześnie przyjmuje się w ramach koncepcji prawno-naturalnych, łagodniejsze poglądy na skutki 
niezgodności prawa pozytywnego z prawem natury. Uznaje się mianowicie, że prawo pozytywne w odpowiednim 
zakresie tzn. w tym niezgodnym może być nie przestrzegane przez jego adresatów.  
Uznaje się, że nie przestrzeganie takiego prawa jest w takiej sytuacji moralnie uzasadnione. 
Szczególną formą wskazanego nie przestrzegania jest tzw. cywilne nieposłuszeństwo. Nazwa ta oznacza specjalny 
sposób naruszania przez obywateli niesprawiedliwego prawa pozytywnego.  
Np. protesty przeciwko polityce apardhaidu stosowane przez Ghandiego w RPA, a także protesty przeciwko 
dyskryminacji rasowej i polityce rządu w latach 60-tych w USA. 
Istotną cecha cywilnego nieposłuszeństwa jest to, że podejmujący je obywatel manifestuje gotowość poniesienia kary 
za naruszenie norm prawa pozytywnego. W koncepcjach amerykańskich podkreśla się również, że cywilne 
nieposłuszeństwo powinno mieć gremialny charakter, dokonywane przez pewna grupę obywateli. 
W niektórych koncepcjach prawno-naturalnych przyjmuje się najłagodniejsze poglądy w stosunku do sytuacji 
niezgodności prawa pozytywnego z prawem naturalnym. Przyjmuje się mianowicie, że w sytuacji tej niezgodności 
prawo pozytywne jest w pewien sposób z aksjologicznego punktu widzenia wadliwe, co stanowi podstawę do 
konieczności jego zmiany, nie uzasadnione jednak nie zrealizowanie norm wadliwego prawa pozytywnego. 
 

5.  Sposoby poznania prawa naturalnego. 

W zależności od koncepcji prawno-naturalnej, różne są poglądy na sposób poznawania prawa naturalnego. 
W religijnych koncepcjach podstawa poznania prawa naturalnego są: 

a)  interpretacja objawienia np. w Biblii; 
b)  rozumowe poznanie woli istoty boskiej na podstawie praw rządzących rzeczywistością materialną i 

duchową. 
 

W laickich koncepcjach prawo naturalne poznaje się na podstawie poznania czy też opisu określonego fragmentu 
rzeczywistości w szczególności człowieka lub społeczeństwa.  
Wspólnym założeniem koncepcji laickich jest to, że ze zbioru określonych twierdzeń o faktach (niezależnie od tego, 
jakie są to fakty), mogą wynikać logicznie pewne normy postępowania lub oceny. Jest to stanowisko filozoficzne 

niezgodne, ze sformułowaną przez Davida Humea (angielskiego filozofa z XVIII w.) tzw. tezą Humea, zgodnie z którą, 
z żadnego opisu faktów, nie sposób logicznie wyprowadzić powinności określonego postępowania. 
 

6.  Koncepcja prawa natury św. Tomasza z Akwinu. 

Koncepcja ta jest klasyczną koncepcją prawno-naturalną o charakterze religijnym i materialnym. Jest ona oparta na 
sformułowanej przez św. Tomasza, a przyjętej za Atystotelesem metafizyce. Poglądy na prawo są konsekwencja 
przyjętych założeń metafizycznych. Zdaniem św. Tomasza z Akwinu  hierarchia, która panuje w całości bytu, 
występuje również w sferze powinności. 
Prawo wieczne - lex aeterna jest najwyższym prawem, które jest przejawem mądrości bożej. Prawo to jest 
wszechobecne i dotyczy całości bytu, a jego odbiciem w umyśle człowieka jest prawo naturalne – lex naturalis. 
Było ono traktowane jako poznawana umysłem człowieka mądrość boża. 
W tamtejszej koncepcji założeniem było przyjęcie, że niejako właściwą, naturalną człowiekowi skłonnością jest 
dążenie do dobra moralnego. Wyrazem tego powinno być prawo ludzkie – lex humana. Prawo pozytywne jest 
pewną konkretyzacją prawa natury, niejako je uszczegółowia, ale jednocześnie nie może być z nim niezgodne. Prawo 
pozytywne niezgodne z prawem natury uzasadnia nie realizowanie prawa pozytywnego, ale tylko wtedy, gdy w  
następstwie takiego buntu nie powstałoby więcej niesprawiedliwości i zła, niż w następstwie przestrzegania 
niesprawiedliwego prawa pozytywnego.  
Św. Tomasz wyróżniał również tzw. boskie prawo pozytywne tzw. lex divina, które zawarte było (jest) w Piśmie 
Świętym i nauce Kościoła. 
Prawo to było częściowym wyrazem (przejawem) prawa wiecznego – lex aeterna. 
 

7.  Lon. L. Fuller ( amerykański filozof prawa XX w.) – koncepcja prawno-naturalna o 

charakterze laickim i proceduralnym. 

Zgodnie z poglądami L. Fullera istnieja pewne wymagania, które musi spełniać każdy system prawny, aby cechował się 
tzw. „wewnętrzną moralnością”. 
Są to wymagania formalne tzn. nie wskazujące na to,  jakich czynów prawo powinno nakazywać lub zakazywać, ale 
wskazujące na to w jaki sposób powinno być ono tworzone i jakie cechy powinny przysługiwać normom składającym 
się na to prawo. 
W związku z tym wymogi te były formułowane w postaci reguł (koncepcji) pod adresem prawodawcy (tzw. przyzwoita 
legislacja) tzn.: 
 

1)  reguły prawne powinny mieć charakter ogólny (generalny), nie należy kierować ich do poszczególnych 

podmiotów, wskazanych ich nazwami własnymi. Normy te nie powinny mieć charakteru indywidualnych; 

2)  prawo  powinno być ogłoszone w taki sposób, aby każdy z jego adresatów mógł odpowiednio wcześniej 

zapoznać się z jego treścią; 

3)  powinna być przestrzegana zasada „lex retro non agit” tzn. prawodawca nie powinien stanowić norm z mocą 

wsteczna; 

4)  normy powinny być wyrażone w języku zrozumiałym dla ich adresatów; 
5)  prawodawca nie powinien świadomie wprowadzać do systemu prawnego norm sprzecznych (niezgodnych) z 

tymi, które już w nim obowiązują ( tzw. spójność systemu prawnego); 

6)  reguły prawne nie mogą nakładać na adresatów tych norm obowiązków niemożliwych do spełnienia; 
7)  prawo powinno cechować się względną stałością; 
8)  organy państwa powinny działać wyłącznie na podstawie i w granicach reguł prawnych. 

 
Krytycy koncepcji Fullera, a jednocześnie zwolennicy materialnych koncepcji prawa natury wskazywali, że możliwy 
jest do zaistnienia system prawny, który będzie spełniał wszystkie te postulaty, a jednocześnie będzie systemem 
skrajnie niesprawiedliwym, jeśli chodzi o treść norm prawnych w nim zawartych. 
 

8.  Pozytywizm prawniczy – ogólna charakterystyka. 

 Nazwa ta używana jest przede wszystkim w dwóch znaczeniach: 

1)  jako pewien typ poglądów na prawo, zwłaszcza sposób pojmowania prawa, uzasadnienie obowiązku jego 

przestrzegania i stosowania. W tym sensie pozytywizm prawniczy jest pewnym sposobem myślenia o prawie, 
który przejawiał się w różnych epokach historycznych; 

2)  mianem pozytywizmu prawniczego określa się pewien kierunek w filozofii prawa, przejawiający się w 

uporządkowanych doktrynach filozoficzno-prawnych w XIX i XX wieku oraz współcześnie, choć w fazie 
pewnych poważnych zmian. 

Wspólny wszystkim pozytywistom jest to, że: 
-   sposób pojmowania prawa polega na tym, że prawo definiuje się jako zespół norm ustanowionych (uznanych) przez 
kompetentne organy władzy publicznej państwa czy samorządowe. 

-   jest przyjmuje się rozdział pojęciowy między prawem a moralnością. Przejawia się to przede wszystkim w tym, że 
dla zdefiniowania prawa nie jest potrzebne odniesienie do zgodności aksjologicznych (do moralności). 
-   przyjmują one, iż zbiór norm moralnych, jest systemem odrębnym od systemu norm prawnych i systemy te, są od 
siebie względnie niezależne treściowo. 
Pozytywiści prawniczy przyjmują, że ocena moralna prawa, może być podstawą jego zmiany. Nie ma jednak wpływu 
na jego obowiązywanie. 
Zgodnie poglądami pozytywistycznymi nauki prawne powinny być wolne od wartościowania. 
W koncepcjach pozytywistycznych przyjmuje się założenia, że należy odróżniać od siebie wypowiedzi o rzeczywistości 
od wypowiedzi o powinności. 
W ramach koncepcji pozytywistycznych zakłada się, że stwierdzeń o rzeczywistości nie sposób wyprowadzić z 
twierdzeń o powinności. „Świat bytów” czyli empiryczna rzeczywistość może być przedmiotem poznania. Natomiast 
„Świat powinności” w prawie nie może być poznawany w takim samym sensie jak rzeczywistość. Powinność prawna 
jest po prostu przejawem woli. 
W koncepcjach pozytywistycznych, w szczególności w tych radykalnych, poznanie prawa polega na analizie 
językowej przejawów woli prawodawcy. 
 

9.  . J. Austin (angielski filozof prawa z XIX w.) – koncepcja pozytywistyczna wg jego 

poglądów 

J. Austin sformułował koncepcję pozytywizmu prawniczego, która obecnie uznawana jest za klasyczną, radykalną 
koncepcje pozytywistyczną. Zgodnie z poglądami Austina prawo to zespół norm generalnych i abstrakcyjnych, 
sformułowanych, ustanowionych przez suwerena i wyrażających pod adresem poddanych władzy suwerena nakazów 
albo zakazów, których poparte jest zagrożeniem użycia przymusu (sankcji). 
Prawo wg Astina, to jedynie normy wyrażające proste nakazy lub zakazy. 
Suweren w koncepcji Austina pojmowany jest personalnie, jako określona osoba, a nie jako instytucja ukształtowana 
przez normy wyznaczająca sposób jej powoływania i przysługujące jej kompetencje. 
Suwerena Austin charakteryzował odwołując się do pojęć socjologicznych. 

1.  suweren nie ma nawyku posłuchu wobec czyichkolwiek nakazów, natomiast poddani (adresaci norm) 

maja nawyk posłuchu wobec suwerena. 

2.  suweren ma zdolność do skutecznego zabezpieczenia zrealizowania stanowionych przez siebie norm. 

Prawo międzynarodowe nie było prawem w świetle poglądów Austina (prawo jest prawem krajowym), ponieważ nie 
można było wskazać tutaj suwerena. 
Poznanie prawa w ujęciu J. Austina sprowadzało się do poznania woli suwerena. 
 
 

10. Pozytywizm prawniczy wg H.L.A. Harta (angielski filozof prawa tworzący w lat 50-60-

tych XX w). 

Sformułował on koncepcję pozytywizmu prawniczego, która obecnie określana jest mianem pozytywizmu 
prawniczego wyrafinowanego. Była ona reakcją na słabości radykalnych i nazbyt uproszczonych koncepcji 
pozytywistycznych. 
Powstała ona pod dużym wpływem osiągnięć filozofii analitycznej, w szczególności poglądów tzw. filozofii języka 
potocznego. 
Hart prawo definiował prawo jako system złożony z dwóch zasadniczo odmiennych rodzajów reguł: 

1)  reguł pierwotnych, które w jego ujęciu wyznaczają swoim adresatom nakazy lub zakazy określonego 

zachowania się. System złożony tylko z reguł pierwotnych , byłby zdaniem Harta ułomny ze względu na brak 
możliwości identyfikowania, ważnie ustanowionego prawa, a więc norm obowiązujących w systemie, a także 
aktów (ważnych) jego stosowania. W związku z tym konieczne jest, aby w systemie prawnym istniały reguły 
wtórne; 

2)  reguł wtórnych, które można określić, używając języka współczesnego polskiej teorii prawa mianem 

szczególnego rodzaju reguł sensu czynności konwencjonalnej. J. Hart wyróżniał trzy rodzaje reguł wtórnych: 

a)  reguły uznania , które dostarczają kryteriów rozstrzygania co do tego, czy określona reguła jest regułą 

obowiązującą w ramach określonego systemu ; 

b)  reguły zmiany wskazują, w jaki sposób można dokonać zmiany w systemie prawnym; 
c)  reguły rozsądzania, to reguły wskazujące w jaki sposób i kto ma kompetencje do wiążącego 

stwierdzenia naruszenia określonych reguł pierwotnych. 

Zdaniem Harta reguły wtórne nie obowiązują w takim sensie, w jakim obowiązują reguły pierwotne. W 
świetle koncepcji Harta podstawą obowiązywania reguł wtórnych jest to, że zostały one zaakceptowane 
przez organy władzy publicznej i obywateli jako kryterium identyfikacji reguł pierwotnych, należących  
do określonego systemu prawnego. 

J.L.A. Hart odmawiał słuszności koncepcjom prawa natury głoszących, że kryteria obowiązywania systemu 
prawnego muszą, choćby milcząco odsyłać do moralności. Zauważał jednak, że przy poznawaniu treści prawa, 
pożądane jest odniesienie do norm moralnych i innych wartości akceptowanych społecznie. Hart dostrzegał w 
koncepcjach prawno-naturalnych pewne jądro zdrowego rozsądku, zauważał mianowicie, normy systemu 
prawnego muszą uwzględniać pewne fakty, które determinują ich treść, ponieważ gdyby normy prawne ich 
nie uwzględniały, to państwo jako organizacja społeczna, nie mogłaby w sposób sprawny funkcjonować. 
 
J.L.A. Hart wymienia pięć takich faktów: 
1)  ludzka słabość, która sprawia, że konieczne są pewne zakazy prawnych zachowań np. zakaz zabijania; 
2)  przybliżona równość ludzi, która powoduje konieczność systemu wzajemnych ustępstw i kompromisów; 
3)  ograniczony altruizm, który powoduje, że system nakazów i zakazów jest z jednej strony konieczny, a 

drugiej strony możliwy; 

4)  ograniczone zasoby naturalne, które czynią jako niezbędną instytucję własności; 
5)  ograniczona siła woli i zdolności rozumienia, które czynią niezbędne istnienie norm sankcjonujących. 

 
 

11. Koncepcja ( normatywizm) Hansa Kelsena. 

Koncepcja filozoficzno-prawna nawiązywała do tradycyjnych koncepcji pozytywizmu prawnego, jednak w 
zamierzeniu Kelsena miała być reakcja na ich niekonsekwencję. Radykalizowała więc pewne poglądy 
pozytywistyczne i często jest ona w literaturze traktowana jako przykład najbardziej radykalnej koncepcji 
pozytywistycznej, a także czasami jako odrębny nurt filozoficzno-prawny, określany normatywizmem.  
Zdaniem Kelsena dotychczasowi pozytywiści popełniali niekonsekwencję polegającą na mieszaniu „bytu” i 
„powinności”. 
Pozytywiści jego zdaniem ujmowali prawo jako wytwór realnie, empirycznie istniejący przejaw woli suwerena, 
przyjmując zarazem, że wyraża ona powinność, która nie należy, zdaniem  Kelsena do świata „bytów”. 
Tej niespójności miała unikać sformułowana przez Kelsena tzw. czysta teoria prawa, pojmując prawo wyłącznie 
jako system powinności uwolniony od zewnętrznej wobec niego rzeczywistości.  
Powinność nabiera treści w zależności od aktu stanowienia norm przez ludzi, którzy tworzą wole państwa. W koncepcji 
Kelsena punktem wyjścia było pojęcie systemu prawa. Normę prawną definiował jako normę przynależącą do 
systemu prawnego. Norma prawna, jej przynależność do systemu była określana formalnie w koncepcji Kelsena, a 
więc poprzez odniesienie do normy wyższego rzędu, która to norma stanowiła podstawę kompetencyjną dla normy 
niższego rzędu. Posługując się językiem współczesnej polskiej teorii prawa, można powiedzieć, że normy prawne 
w ujęciu Kelsena, to normy sankcjonujące i kompetencyjne zarazem. 
Charakterystyczne dla normatywizmu H. Kelsena było to, że postrzegał on system prawny, jako system 
hierarchiczny, na którego najniższym poziomie istnieją normy indywidualne o konkretne.  
Włączał więc te normy w ramy systemu prawnego, który w ujęciu Kelsena był tzw. systemem dynamicznym, w 
którym normy wyższego rzędy były podstawą kompetencyjna do wydania norm niższego rzędu, a więc między 
tymi normami zachodziła relacja kompetencyjna, a nie treściowa. 
Niezwykle istotnym problemem poruszanym przez Kelsena, była kwestia uzasadnienia obowiązywania norm 
najwyższych w hierarchii systemu prawnego.  
Kelsen odwoływał się w tym celu do pojęcia tzw. normy podstawowej „grundnormy”. Norma ta nie była zdaniem 
Kelsena, normą ustanowioną i nie należała do systemu prawa w sensie ścisłym. Była ona jego zdaniem koniecznym, 
logicznym założeniem dla istnienia całości systemu prawnego. 
Norma podstawowa nie ma w zasadzie merytorycznej treści. Ogranicza się do nakazu podporządkowania się normom 
należącym do systemu prawnego. 
 

12. Pozytywizm prawniczy a współczesna polska teoria prawa. 

Współczesna polska teoria prawa bazuje na koncepcjach (poglądach) pozytywistycznych w szczególności przy 
definiowaniu pojęcia obowiązywania, stosowania prawa, a także jego wykładni. Przede wszystkim bazuje na poglądzie 
pozytywistycznym, zgodnie z którym społecznie akceptowane wartości, nie mogą być wykorzystywane, jako 
kryterium obowiązywania norm prawnych. 
Współczesna polska teoria prawa wykorzystuje jednak również inne koncepcje filozoficzno-prawne w 
szczególności koncepcje hermeneutyczne, a także koncepcje argumentacyjne, przede wszystkim odbywa się to w 
ramach tworzenia teorii wykładni, która to jest fragmentem ogólnej teorii prawa. 
Na gruncie rozwijanej obecnie tzw. zintegrowanej koncepcji wykładni prawa przyjmuje się zgodnie z poglądami 
pozytywistycznymi, że odtwarza się normy ustanowione przez prawodawcę, jednak prawodawcę rozumie się w sposób 
zgodny z wyrafinowanym pozytywizmem, nie jako realna osobę lub grupę osób, tylko jako pewną konstrukcję 
pojęciową i określa się go mianem prawodawcy racjonalnego. 

Zgodnie ze zintegrowaną koncepcją wykładni prawa odtworzenie woli prawodawcy racjonalnego koniecznie musi 
uwzględniać wartości akceptowane społecznie w szczególności wartości moralne.  
 

13. Realizm prawniczy – ogólna charakterystyka. 

Realizm prawniczy jest obok pozytywizmu prawniczego pozytywizmu prawniczego oraz koncepcji prawno-naturalnych 
postrzegany jako klasyczny kierunek w filozofii prawa. 
Przez realizm prawniczy rozumie się : 

1.  wszelkie poglądy na temat prawa, utożsamiające prawo z pewnego typu faktami społecznymi i 

psychologicznymi lub socjologicznymi, a nie z normami postępowania; 

2.  kierunek filozoficzno-prawny rozwijający się w USA na początku XX wieku; 

Realizm prawniczy jako sposób pojmowania prawa, czy też kierunek w filozofii prawa, programowo starał się być 
kierunkiem filozoficznym, wzorując się na tzw. podejściu naukowym, przyjmowanym w naukach przyrodniczych 
czy też naukach społecznych tworzących na wzór nauk przyrodniczych w szczególności jak socjologia, a więc nauk 
społecznych uprawianych w sposób naturalistyczny. 
Wspólną cecha koncepcji realistycznych jest to, że nie naruszają one wymagania metodologicznego, aby nie 
wyprowadzać powinności określonego postępowania z określonego typu faktów (powinności z bytów).  
Poza realizmem amerykańskim, w ramach nurtu realistycznego należy przede wszystkim zaliczyć psychologiczną 
teorię prawa Leona Petrażyckiego, a także tzw. realizm skandynawski. 
Wspólną cechą koncepcji realistycznej jest to, że zakładają one behawioralny sposób pojmowania, że jako 
obowiązywanie normy prawnej sposób ten polega na tym, że przestrzega się normę, jeżeli większość przedstawicieli 
danej społeczności postępuje w określony sposób lub też jest dostatecznie prawdopodobne, że nie postępowanie w 
sposób nakazany przez tę normę spotka się z reakcją organów władzy. 
 
 
 
 

14. Psychologiczna teoria prawa Leona Petrażyckiego. 

L. Petrażycki polski filozof prawa tworzący na przełomie XIX i XX wieku, sformułował koncepcję prawa określoną 
w literaturze jako psychologiczną. 
W ujęciu L. Petrażyckiego nauki prawne miały zajmować się psychologicznym aspektem prawa. Prawa nie utożsamiał 
on z zespołem norm ustanowionych przez organy władzy publicznej, bądź też uznanych przez te organy czy nawet 
normami zwyczajowymi, aczkolwiek przyjmował, że obowiązywanie takich norm może być podstawą do wytworzenia 
się prawa rozumianego w sposób psychologiczny. 
Jako prawo pojmował on zespół zjawisk psychicznych, określanych przez niego mianem emocji prawnych. W 
jego ujęciu były szczególnym rodzajem emocji. 
Wśród emocji prawnych wyróżniał on tzw.: 

a)  emocje jednostronnie imperatywne – polegające na tym, że określona jednostka przeżywa powinność 

postępowania w określony sposób, przy czym to przeżycie nie jest połączone z przeświadczeniem, że ktoś może 
się domagać takiego właśnie sposobu postępowania. Takie właśnie przeżycia charakterystyczne są dla sfery 
zjawisk moralnych. 

b)  emocje imperatywno-atrybutywne – występują wówczas, gdy z przeżywaniem powinności określonego 

postępowania, jednocześnie połączone jest przeświadczenie przeżywającego, o możliwości domagania się od 
niego określonego sposobu postępowania przez kogoś. 
 

Jeżeli podstawa wytworzenia się emocji Prawnych był fakt ustanowienia określonych norm prawnych, przez 
organy władzy państwowej lub tez fakt stosowania sankcji przez organy państwa – emocje takie miały wtedy 
charakter związany z prawem pozytywnym. 
 

15. Amerykański realizm prawniczy. 

Amerykański realizm prawniczy był kierunkiem w filozofii prawa, który powstał na początku XX wieku w USA.  
Główni jego przedstawiciele to: O.W. Holms, G.C. Gray, G.Frank, K.L.Lewellyn. 
Podstawową tezą realizmu amerykańskiego była tzw. teza o nie zdeterminowaniu decyzji sędziowskiej przez 
przepisy prawa. Przedstawiciele amerykańskiego realizmu dostrzegali, że przepisy prawne, także wcześniejsze 
precedensy, współ wyznaczają treść decyzji sądowych, jednak nie wyznaczają w sposób jednoznaczny jej treści. 
Realiści amerykańscy przeprowadzali podstawowe dla nich odróżnienie prawa w działaniu od prawa 
książkowego.  
Prawo w działaniu wg realistów amerykańskich – to treść realnych decyzji organów władzy sądowniczej, natomiast 
prawo wyrażone w książkach  - to treść aktów prawnych.   

Wg realistów amerykańskich prawoznawstwo, czyli nauki prawne, powinny zajmować się badaniami 
empirycznymi, które maja służyć jako podstawa do przewidywania przyszłych decyzji organów władzy sądowniczej. 
Wg K.L.Lewellyna stanowisko realizmu prawniczego charakteryzuje się kilkoma podstawowymi tezami: 

1.  prawo jest tworzone przez sądy i podlega nieustannym zmianom; 
2.  prawo nie stanowi celu samego w sobie, natomiast jest jedynie środkiem do realizacji celów 

społecznych. Dla nauk prawnych istotne jest to w jakim zakresie nie jest środkiem skutecznym, 
ponieważ prawo nie „sztuką dla sztuki”; 

3.  istotnym czynnikiem przy przewidywaniu decyzji sądowej jest treść przepisów prawnych , bowiem 

uzasadnienie tej decyzji w oparciu o te przepisy, ma charakter następczy tzw. wtórnej racjonalizacji; 

4.  należy zastąpić dotychczasowe ogólne pojęcia i reguły, konkretnymi regułami i pojęciami, 

ponieważ kategorie zbyt ogólne nie są w stanie ująć w należyty sposób złożoności spraw sądowych; 

5.  badanie istniejącego prawa nie powinno być zakłócane przez rozważania co do tego, jakie prawo 

być powinno; 

6.  podstawowym zadaniem nauk prawnych jest przewidywanie tego, w jaki sposób sąd postąpi w 

określonej sprawie sądowej.  

 

16. 17. Integralna filozofia prawa Ronalda Dworkina 

W zamierzeniu Dworkina jego filozofia prawa  miała stanowić „trzecią drogę” odmienną zarówno od koncepcji prawno 
pozytywnych jak również od koncepcji prawno naturalnych.  
Dworkin rozwinął swoje poglądy przede wszystkim poprzez poddanie krytyce poglądów filozoficzno prawnych 
Herberta Harta którego uznawał za wzorcowego przedstawiciela pozytywizmu prawniczego.  
Dworkin krytykował jego zdaniem powszechnie przyjmowane przez pozytywistów założenie, że w każdym systemie 
prawnym i odpowiednio kulturze prawnej istnieje reguła pozwalająca na w sposób niewątpliwy, niepozostawiający 
żadnej wątpliwości zidentyfikować normę tego systemu prawnego a odnosząca się tylko i wyłącznie do kryterium 
pochodzenia tych norm nie zaś do ich treści. Istotnym elementem dworki nowskiej krytyki pozytywizmu jest krytyka 
pozytywistycznego ujęcia dyskrecjonalności.  Zdaniem Dworkina pozytywiści przyjmują że wtedy gdy organ stosujący 
prawo (w szczególności sędzia) przy wydawaniu decyzji stosowania prawa sięga do argumentów innych niż reguły w 
sposób wyraźny ustanowiony przez prawodawcę to porusza się w sferze dyskrecjonalnej władzy i jego decyzje nie są i 
nie powinny być wyznaczane przez prawo (porusza się poza prawem?). Zdaniem Dworkina taki pogląd jest mylny i 
oparty na fałszywym założeniu, że można przeprowadzić ścisła, wyraźną  granicę między prawem a innymi systemami 
norm lub wartości istniejących w społeczeństwie w szczególności moralnością.  
Zdaniem Dworkina prawo należy pojmować inaczej niż czynili to pozytywiści a mianowicie jako powiązanie dwóch 
rodzajów dyrektyw, z jednej strony reguł z drugiej zaś strony zasad prawnych. 
Zdaniem Dworkina istotą reguł jest to że mogą one być stosowane w trybie „wszystko albo nic” (czyli mogą być 
zrealizowane lub niezrealizowane, nie ma natomiast trzeciej możliwości). 
 Z kolei zasady w ujęciu Dworkina są to dyrektywy  które nie wyznaczają jednoznacznie rozstrzygnięcia w określonej 
sytuacji, stanowią natomiast pewien argument za tym że powstały takie a nie inne konsekwencje prawne (w ujęciu R. 
Alexego który interpretował poglądy Dworkina istotą zasad jest to że mogą być one zrealizowane w mniejszym lub 
większym stopniu). 
Zdaniem Dworkina moc wiążąca zasad  nie musi się opierać na decyzji prawodawcy, źródłem jej jest natomiast 
wytworzona przez długi okres czasu kultura prawna. 
Zdaniem Dworkina w każdej dostatecznie rozwiniętej kulturze prawnej składającej się z wielu zasad, precedensów oraz 
bogatej tradycji prawniczej można przyjąć założenie  istnieje w odniesieniu do każdej sprawy nawet do tzw. trudnych 
przypadków istnieje jedno właściwe rozstrzygnięcie wyznaczane przez prawo nie zaś przez jakiekolwiek dyrektywy 
pozaprawne.  
Zadanie odnalezienia tego właściwego w każdej sprawie rozstrzygnięcia może być zrealizowane w pełni jedynie przez 
sędziego Herkulesa który jest pewną konstrukcją myślową przyjmowaną przez Dworkina na potrzeby jego koncepcji 
filozoficzno prawnej.  
Zdaniem Dworkina w sytuacji gdy zasady prawne pozostają w kolizji ze sobą to rozstrzygnięcie tej kolizji nie polega na 
tym że jedną z nich uznaje się za obowiązującą tylko dokonuje się ważenia zasad przyjmując jedną z nich za bardziej 
istotną w określonej sytuacji.  (dopisane 29.05.2011r.) 
 

17.  Fenomenologiczna filozofia prawa Adolfa Rejnacha 

Adolf Rejnach próbował zastosować filozofię fenomenologiczną E. Husserla w odniesieniu do prawa. Zgodnie z 
poglądami Husserla poszukiwał fenomenologicznego apriori  pojęć prawniczych.  W swoich pracach poświęconych 
prawu cywilnemu wykazywał że pojęcia prawa cywilnego nie mogą być sprowadzone tylko i wyłącznie do pewnej 
kategorii przeżyć psychicznych należy bowiem je analizować poszukując pewnych koniecznych elementów 
niezależnych od tego w jaki sposób poszczególni prawnicy pojmują je w różnych systemach prawnych np. w 
odniesieniu do pojęcia umowy rozważania Rejnacha zmierzały do uchwycenia pewnych właściwości koniecznych 

każdej umowy w każdym systemie prawnym  umożliwiają w ogóle stanowienie i stosowanie prawa pozytywnego . 
Przedmiotem zainteresowania Rejnacha była umowa rozumiana jako pewien przedmiot idealny istniejący niezależnie i 
poprzedzający wszystkie konkretnie istniejące umowy.  A. Rejnach analizował kluczowy dla apriorycznej nauki prawa 
związek pomiędzy pojęciami roszczenia i zobowiązania. Jego zdaniem źródło teg o związku leżało w pojęciu 
przyrzeczenia i to właśnie pojęcie przyrzeczenia było w filozofii Rejnacha niezwykle doniosłe. 
 

18.  Hermeneutyka prawnicza (możliwe że nie będzie na egzaminie) 

1.  Filozofia hermeneutyczna (zmiana 29.05.2011r.) – ogólna charakterystyka i podstawowe pojęcia. 

Filozofia hermeneutyczna wytworzyła się przede wszystkim w efekcie zastosowania dorobku ogólnej filozofii 
hermeneutycznej do problemów prawniczych. 
Filozofia h. występuje w 2 głównych odmianach: 
a)  Jako f.p. w ujęciu epistemologicznym -  w tym ujęciu h. jest sposobem poznania charakterystycznym dla 

nauk humanistycznych. Przedstawiciele tego poglądu filozoficznego uważali że nauki humanistyczne i 
społeczne nie powinny upodabniać się do nauk przyrodniczych i stosować i odwoływać się do metod 
przyjmowanych w naukach przyrodniczych tylko powinny koncentrować się na wypracowaniu własnej 
metody właśnie metody hermeneutycznej. Zgodnie z poglądami przedstawicieli tego nurtu filozoficznego 
celem nauk humanistycznych i społecznych jest rozumienie wytworów kultury nie zaś wyjaśnianie faktów.  
W świetle tej odmiany hermeneutyki hermeneutyka była szczególną odmianą poznania.  

b)  Chronologicznie późniejsza określana jest mianem h. ontologicznej  (ontologicznego ujęcia hermeneutyki)- 

zgodnie z tym ujęciem h. jako sztuka rozumienia jest sposobem bycia człowieka w świecie.  

W filozofii hermeneutycznej niezwykle istotną rolę odgrywają 4 pojęcia i odpowiadające im tezy: 
- teza o językowości rozumienia- filozofowie będący przedstawicielami f.h. twierdzą że poznanie świata jest 
możliwe tylko za pomocą języka. Twierdzą oni że wszystko co jest dane w procesie rozumienia a wiec w 
doświadczeniu hermeneutycznym dane jest w języku i za pośrednictwem języka. Poznanie nie zakładające 
żadnego języka nie jest w ogóle możliwe. 
- teza o historyczności rozumienia- zdaniem przedstawicieli f.h. proces rozumienia ma również charakter 
historyczny. W procesie rozumienia odwołujemy się bowiem zawsze do pewnej uprzedniej historycznej wiedzy 
i tradycji  z uwzględnieniem której powinien być interpretowany tekst.  
- teza o kolistym charakterze poznania hermeneutycznego (hermeneutyczne koło lub h. spirala)-  w świetle 
hermeneutyki proces rozumienia ma charakter kolisty, ewentualnie spiralny, nie zaś liniowy i polega na tym, że 
przystępując do rozumienia określonego tekstu, przystępujemy do niego przyjmując pewne założenia, następnie 
przechodzimy do dalszych faz rozumienia jednak zawsze musimy powracać w pewien sposób do faz 
wcześniejszych i przyjmowanych założeń.  
- przed rozumienie – w świetle f.h. rozumienie możliwe jest, dlatego że podmiot rozumiejący opiera się na tzw. 
przedsądach. Można powiedzieć, że jest to pewna wiedza i pojęcia z góry zakładane przez podmiot rozumiejący. 
 

2. Hermeneutyczna filozofia prawa A. Kaufmanna(29.05.2011r.) 
Kaufmann sformułował filozofią prawa opartą na ontologicznym ujęciu hermeneutyki w wersji przedstawionej przez H. 
G. Gadamera. W centrum swoich zainteresowań postawił on problem wykładni i zastosowania (urzeczywistnienia) 
prawa oraz kwestie relacji jaka istnieje między ustawą a prawem. Prawo zdaniem Kaufmanna konstytuuje się (tworzy 
się) w hermeneutycznym akcie rozumienia. Zdaniem Kaufmanna prawa nie ma przed wykładnią, należy go dopiero 
odnaleźć (stworzyć). W związku z tym cały wymiar sprawiedliwości jest w pełni twórczym procesem. 
 W h.f.prawa Kaufmanna niezwykle istotne jest odróżnienie ustawy i prawa. Ustawa jest przejawem woli prawodawcy i 
nie pochodzi z bytu lecz z normującej woli. Prawo natomiast wypływa bezpośrednio z  bytu i istnieje niezależnie od 
jakiegokolwiek autorytetu. Ustawa jest tylko jednym ze stopni urzeczywistnienia prawa. Ustawa i prawo mają się do 
siebie tak jak potencja i akt lub też możliwość i rzeczywistość.  Prawo wyraża „pierwotną analogię” jaka istnieje 
między bytem i powinnością.  
Zdaniem Kaufmanna ujęcie hermeneutyczne przezwycięża jednostronności, którymi obarczone były koncepcje 
zarówno pozytywistyczne jak i prawno naturalne łącząc pozytywne aspekty zarówno jednych jak i drugich. 
W ujęciu h.f.p. prawo jest pewnym zdarzeniem, „wydarza się”” dzieje się” w jakimś określonym momencie czasowym, 
nie jest ono stanem tylko aktem. Można również powiedzieć że prawo jest pewną relacją między normą ogólną a 
konkretnym przypadkiem która jest ostatecznie ugruntowana w osobie ludzkiej.  
Prawo jest rezultatem procesu „urzeczywistnienia”, dam ten proces Kaufmann dzieli na 3 etapy: 

a)  Najpierw wychodzi się od abstrakcyjnych ponad pozytywnych, podstawowych zasad    konkretnego c) 

materialno pozytywnego , historycznego prawa 

Kaufmann zdecydowanie odrzuca koncepcję sylogizmu prawniczego jako zupełnie nieadekwatną do natury 
hermeneutycznego rozumienia. 
 
 

19.  Filozofia argumentacyjna Ch. Perelmana 

Ch. Perelman stworzył filozofię argumentacji prawniczej w dużej mierze odwołującą się do starożytnej filozofii w 
szczególności do prac Arystotelesa, nazywał on swoją koncepcję Nową Retoryką. Koncepcję jego nazywano też w 
literaturze ujęciem retoryczno topicznym.  
W ramach Nowej Retoryki nie rozważa się bezpośrednio problemu prawdziwości głoszonych twierdzeń, centralną 
natomiast kategorią stawała się kategoria przekonania słuchacza o trafności głoszonego twierdzenia. W centrum 
zainteresowania Perelmana znajdowały się tzw. jawne strategie retoryczne polegające na jawnym i zgodnym z regułami 
dążeniu do  przekonania słuchacza w świetle wartości akceptowanych przez określone audytorium.  
Ch. Perelman charakteryzował argumenty ogólne jak również ściśle prawnicze nie dążąc jednak do systemowego ich 
ujęcia a więc do sformułowania szczegółowych reguł wskazujących które z nich  w jakiej sytuacji są bardziej doniosłe 
niż inne. Perelman przyjmował jednak że ostatecznym celm argumentacji w szczególności argumentacji prawniczej jest 
przekonanie tzw. uniwersalnego audytorium. Pojęcie to (u.a) odnosiło się do ogółu racjonalnych i dobrze 
poinformowanych ludzi.  Skuteczne przekonanie takiego audytorium gwarantowałoby zdaniem Perelmana 
obiektywność, racjonalność i uniwersalność twierdzenia. Ponieważ jednak zebranie takiego audytorium jest niemożliwe 
Perelman wprowadzał pojęcie tzw. partykularnego audytorium które stanowiła grupa osób biorąca udział w konkretnej 
argumentacji lub też obserwująca ją. Przy argumentacji jednak należy dążyć do tego aby były to argumenty które 
potencjalnie przekonałyby najszersze audytorium choć jednocześnie Perelman zauważał że w odniesieniu do niektórych 
audyt. partykularnych argumenty skuteczne nie muszą być jednocześnie argumentami słusznymi. 
 

20.  R. Alexego proceduralna teoria dyskursu prawniczego 

Alexy przyjmował odróżnienie dyskursu teoretycznego i dyskursu praktycznego. D.t. odwołujący się do pojęcia prawdy 
nie był przedmiotem jego zainteresowania, koncentrował się natomiast na dyskursie praktycznym który w jego ujęciu 
polegał na usprawiedliwieniu (uzasadnieniu) wypowiedzi o charakterze normatywnym . W ujęciu Alexego dyskurs 
praktyczny kieruje się innymi regułami niż d.t. A. przyjmował ponadto że dyskurs  prawniczy jest pewnym 
przypadkiem szczególnym ogólnego dyskursu praktycznego. W ujęciu A. d.praktyczny określają formalne reguły, 
postępowanie zgodnie z tymi regułami pozwala na dokonywanie rozstrzygnięć które będą spełniały wymogi 
racjonalności i słuszności. Nie można zanegować tych reguł gdyż występowałoby się w takiej sytuacji przeciwko 
elementarnym intuicjom naukowym (empirycznym i analitycznym) jak również filozoficznym (rozumowi 
praktycznemu lub też zdrowemu rozsądkowi). Alexy wskazywał kilka różnych rodzajów formalnych reguł d. 
praktycznego, przede wszystkim wskazywał na :  reguły podstawowe, rozsądkowe, argumentacyjne, uzasadniające, a 
także tzw. reguły „przejścia”.  
Zdaniem Alexego w dyskursie prawniczym chodzi  o proces usprawiedliwienia szczególnego typu wypowiedzi 
normatywnych jakimi są orzeczenia sądowe.  
Zdaniem A. w grę mogą wchodzić 2 typy czynności usprawiedliwiania a mianowicie : 

a)  U. wewnętrzne 

b)  U. zewnętrzne 

W przypadku u. wewnętrznego chodzi o wykazanie że określone orzeczenie daje się wywieść logicznie z przesłanek 
przyjętych dla jego uzasadnienia. Natomiast przy u. zewnętrznym chodzi o wykazanie słuszności tych przesłanek.  
Alexy wymienia 6 grup reguł u. zewnętrznego:  

1.  R. wykładni 

2.  Dogmatyczną argumentację 

3.  Prawotwórcze orzeczenia (precedensy) 

4.  Praktyczną argumentację 

5.  Empiryczną argumentację 

6.  Tzw. specjalne formy prawniczych argumentów (np. a forkiori, a simili, a contrario, ad absurdum) 

Relacje między ogólnym dyskursem praktycznym a dyskursem prawniczym charakteryzują w ujęciu A. 3 tezy 
będące rozwinięciem przyjmowanej przez niego tezy o tym że dyskurs prawniczy jest szczególnym przypadkiem 
ogólnego d. praktycznego.  

(O postmodernizmie i podejściu  argumentacyjnym to co jest o Habermasie  sami do przedterminu) 
1.  Teza o fasadowości dyskursu prawniczego 

2.  Teza o komplementarności  ogólnego d. praktycznego 

3.  Teza o integralności dyskursu jako całości  

 Myśl pierwszej w przypadkach które nie mogą być rozstrzygnięte wyłącznie w oparciu o przepisy obowiązujących 
aktów normatywnych ogólny dyskurs praktyczny stanowi rzeczywistą podstawę określonego rozstrzygnięcia zaś 
dyskurs prawniczy stanowi jedynie wtórną podstawę legitymacji takiego rozstrzygnięcia.  
Zgodnie z drugą tezą d. prawniczy wystarcza tylko do pewnego momentu, do momentu, do którego specyficzne 
prawnicze elementy nie wskazują na słuszność określonego rozstrzygnięcia, wówczas muszą one zostać 
uzupełnione argumentami pochodzącymi z ogólnego d. praktycznego. 
W myśl trzeciej tezy stosowanie specyficznych prawniczych argumentów powinno być na każdym etapie połączone 
z zastosowaniem argumentów z ogólnego d. praktycznego.  
W świetle wskazanych tez przejście od d. prawniczego do ogólnego d. praktycznego jest nie tylko możliwe  ale w 
wielu sytuacjach argumentacyjnych po prostu konieczne.  
Praktyczny d. prawniczy w ujęciu R. Alexego posiada w pełni formalną strukturę którą tworzą z jednej strony 
reguły ogólnego d. praktycznego z drugiej zaś strony specjalne reguły prawnicze. Postępowanie zgodne z 
wyznaczoną przez nie procedurą zdaniem Alexego pozwala na osiągniecie jednoznacznie akceptowalnego z punktu 
widzenia formalnego kryterium racjonalności i słuszności rezultatu. 

 

21.  Filozofia społeczna J. Habermasa 

J. Habermas sformułował koncepcję filozoficzną  która wywodzi się z tzw. szkoły frankfurckiej. Główną cechą 
poglądów filozoficznych wywodzących się z tej szkoły jest dążenie do refleksji nad tym  w jaki sposób powinno być 
zorganizowane społeczeństwo aby realizować w max stopniu postulat integracji społecznej i przeciwdziałać stosunkom 
społecznym opartym na przemocy i dyskryminacji. Filozofia Habermasa oparta jest na tzw. konsensualnej koncepcji 
prawdy czyli koncepcji zgodnie z którą twierdzenie prawdziwe to takie co do którego wszyscy realni lub potencjalni 
uczestnicy argumentacji  by się zgodzili. Koncepcja filozoficzna Habermasa w zamierzeniu jej autora miała nie być 
koncepcją metafizyczną aby nie narażać się na wiele zarzutów formułowanych pod adresem koncepcji metafizycznych 
we współczesnej filozofii ale jednocześnie miała być koncepcją normatywną która pozwala charakteryzować reguły 
rządzące dobrym społeczeństwem. Punktem wyjścia dla filozofii H. jest odróżnienie dwóch rodzajów działań: 
1. działań celowo- racjonalnych (które dzielą się na działania instrumentalne i strategiczne)  
2. działania komunikacyjne 
Ad.1 polegają na opanowywaniu i sterowaniu obiektami .  
Ad.2 polegają na wzajemnym oddziaływaniu za pośrednictwem symboli. Można powiedzieć że służą kształtowaniu 
struktur osobowości poszczególnych podmiotów a także integracji społecznej. 
 
Odpowiednio do odróżnienia tych dwóch rodzajów działań można zdaniem H. wyróżnić 2 rodzaje racjonalności: 

a)  Racjonalność komunikacyjna  

b)  R. techniczna (instrumentalną) 

Zdaniem Habermasa naturalnym jest to że ten drugi rodzaj racjonalności dominuje w sferze kontaktów człowieka z 
przyrodą, nie powinien on jednak dominować w świecie społecznym. Działania komunikacyjne powinny być 
realizowane zgodnie z pewnymi wymogami zawartymi w sposobie funkcjonowania ludzkiego języka czy ogólniej 
ludzkiej komunikacji. Przy poszukiwaniu tych wymogów Habermas odwoływał się w sposób istotny do tzw. teorii 
aktów mowy. 
W świetle filozofii Habermasa instytucje społeczne w tym instytucje związane z prawem powinny być zorganizowane 
w taki sposób aby umożliwiać w jak największym stopniu niezakłóconą komunikację. W ujęciu Habermasa 
komunikacja jest tym lepsza im bardziej zbliża się do tzw. idealnej sytuacji mowy (i.s.komunikacyjnej). 
Zdaniem Habermasa tylko takie reguły działania społecznego mogą mieć roszczenie do powszechnej ważności na które 
wszyscy adresaci tych reguł wyraziliby zgodę w procesie niezakłóconej komunikacji. 
Początkowo w poglądach Habermasa prawo było postrzegane negatywnie jako ta sfera kultury w której dominują 
procesy sterowania. Jednak w późniejszych poglądach Habermas uznał, ze podstawową funkcją prawa, którą powinno 
ono spełniać, jest zapewnie pomocy w integracji społecznej i funkcja ta może być realizowana wtedy gdy w 
instytucjach prawnych zostanie połączona przymuszająca faktyczność prawa oraz jego dyskursywna legitymizacja. 
 

22.  Filozofia postmodernistyczna – ogólna charakterystyka 

Termin postmodernizm początkowo używany był w architekturze oraz ogólnie krytyce artystycznej, następnie zaś 
został przeniesiony na inne sfery kultury w szczególności zaś zaczęto określać tym mianem pewien typ poglądów 
filozoficznych. Charakterystyczną cechą wspólną tych poglądów filozoficznych jest to że zrywają one z metafizyką w 
filozofii a także z określonymi kategoriami pojęciowymi  wypracowanymi przez filozofią oświeceniową, a w 
szczególności z koncepcją rozumu, racjonalności i postępu. 
 Jedną z centralnych tez, filozofii postmodernistycznej jest tzw. teza o nieobecności znaczenia a także jej konsekwencje 
polegające m.in. na zanegowaniu klasycznego pojęcia prawa.  
W filozofii postmodernistycznej przyjmuje się, że znaczenie nigdy nie jest dane bezpośrednio, jedynym co jest 
bezpośrednio obecne, jest sam materialny substrat znaku. W związku z tym aby chcieć poznać znaczenie zawsze 
określonego znaku zawsze musimy odnosić się do innych substratów materialnych znaków aby z kolei poznać z kolei 
znaczenie tych innych substratów materialnych znaków należy odwołać się do jeszcze innych substratów materialnych 
znaków. W związku z tym w filozofii postmodernistycznej neguje się tezę o tym, iż jakiś tekst ma jedno właściwe 
znaczenie. Znaczenie tekstowi nadaje zawsze odbiorca. Postmodernizm zrywa z tradycyjnym sposobem pojmowania 
komunikacji nadawca- komunikat- odbiorca. W świetle filozofii postmodernistycznej znaczenie przypisywane 
określonym znakom jest zawsze arbitralne i może być tak, że jest wyrazem przemocy.  
Postmodernizm zaleca aby dokonywać tzw. dekonstrukcji która polega na poszukiwaniu ukrytych sensów określonego 
tekstu lub powodów dla których w określonej kulturze przypisuje się określonym tekstom takie a nie inne znaczenie.  
 

23.  Critical legal studies 

CLS to określenie na pewną grupę amerykańskich filozofów prawa którzy rozpoczęli działalność w latach 70 XX w. i 
realizowali pewne tezy filozofii postmodernistycznej w odniesieniu do prawa.  
Jedną głównych tez CLS była teza o niezdeterminowaniu sądowych przez przepisy prawa. Teza ta była już 
formułowana przez amerykański realizm prawniczy, jednak przez CLS została zradykalizowana i rozszerzona. W 
świetle poglądów CLS nie tylko jest tak, że prawo nie determinuje kontekstu społecznego ale ponadto również kontekst 
społeczny również nie determinuje prawa, a ponadto sam ten kontekst społeczny jest niezdeterminowany.  
Zgodnie z poglądami CLS pozytywizm i realizm prawniczy są poglądami które wcale nie opisują właściwej 
„prawdziwej” rzeczywistości prawa i praktyki prawniczej tylko ją po prostu tworzą. Zdaniem CLS teksty prawne i 
prawnicze są w gruncie rzeczy formułowane po to aby ukrywać rzeczywistą przemoc czy presję wywieraną na 
czytelników tych tekstów. Sens narzucany tekstowi prawnemu wynika z przemocy która tkwi w określonej kulturze 
pracy oraz określonym sposobie zorganizowania stosunków produkcyjnych.