Zegarmistrz_731[05]_O1.02

„Projekt wspó

łfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Grażyna Uhman

Posługiwanie się dokumentacją techniczną731[05].O1.02

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2006

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:

mgr inż. Andrzej Strzykowski
mgr inż. Henryk Stańczyk

Opracowanie redakcyjne:

mgr inż. Grażyna Uhman

Konsultacja:

mgr inż. Andrzej Zych

Korekta:

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej Posługiwanie się

dokumentacją techniczną 731[05].01.02 zawartego w modułowym programie nauczania dla
zawodu zegarmistrz.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI:

Wprowadzenie

Wymagania wstępne

Cele kształcenia

Materiał nauczania

4.1.

Rodzaje zegarów, mechanizmów zegarowych - ich budowa,
konserwacja i magazynowanie

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2.

Podstawy rysunku technicznego

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.3.

Tolerancje i pasowania, chropowatość powierzchni i ich
oznaczanie w dokumentacji

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4.

Zasady wykonywania dokumentacji technicznej
z wykorzystaniem oprogramowania komputerowego

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

Sprawdzian osiągnięć

Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Kontynuujesz naukę zawodu w systemie modułowym, w którym treści nauczania są

podzielone na jednostki modułowe. Jednostka modułowa „Posługiwanie się dokumentacją
techniczną”, do której otrzymałeś(łaś) poradnik jest drugą z kolei jednostką w module
Techniczne podstawy zawodu zegarmistrza.

Zadaniem tego modułu i jednostki modułowej „Posługiwanie się dokumentacją

techniczną” jest pomóc Ci zdobyć wiedzę ogólnotechniczną. Dzięki niej będziesz
zorientowany w rodzajach dokumentacji technicznej stosowanej przez zegarmistrza, będziesz
umieć odczytywać z niej stosowne informacje oraz sporządzać fragmenty lub całość takiej
dokumentacji.

Poradnik dla ucznia ma pomóc Ci w opanowaniu wiedzy zawartej w jednostce

Posługiwanie  się  dokumentacją  techniczną.  Zawiera  niezbędne  materiały  i  ćwiczenia  wraz
ze wskazówkami, potrzebnymi do zaliczenia jednostki modułowej. Przed rozpoczęciem nauki
zapoznaj  się  z  celami  tej  jednostki.  Dowiesz  się  na  tej  podstawie,  co  będziesz  umieć  po  jej
zakończeniu. Jednostka podzielona została na cztery rozdziały:
1.  Rodzaje

zegarów,

mechanizmów

zegarowych

ich

budowa,

konserwacja

i magazynowanie.

2.  Podstawy rysunku technicznego.
3.  Tolerancje i pasowania, chropowatość powierzchni i ich oznaczanie w dokumentacji.
4.  Zasady  wykonywania  dokumentacji  technicznej  z  wykorzystaniem  oprogramowania

komputerowego.

Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczeń sprawdź, czy jesteś do nich odpowiednio

przygotowany(a).  W  tym  celu  wykorzystaj  zestaw  pytań  zamieszczony  po materiale
nauczania  do  każdego  z  rozdziałów.  Na  końcu  opracowania  każdego  z  rozdziałów,  po
ćwiczeniach  znajduje  się  kwestionariusz  postępów,  który  pozwoli  Ci  określić  swoje  własne
osiągnięcia w zakresie poznawanej wiedzy. Jeśli  uzyskasz pozytywne wyniki,  będziesz mógł
(mogła)  przejść  do  następnego  ćwiczenia,  a  jeśli  nie,  to  wiadomości  i umiejętności
powinieneś  (powinnaś)  powtórzyć  i poprawić  z  pomocą  nauczyciela.  Ponadto  ćwiczenia
proponowane będą tak skonstruowane, by pomóc Ci ocenić stopień opanowania wiedzy.

Jednostka kończy się testem. Stanowić on będzie podstawę zaliczenia tej jednostki

modułowej.

Jednostka modułowa „Posługiwanie się dokumentacją techniczną” składa się z sześciu

ćwiczeń.
1. Do rozdziału - Rodzaje zegarów, mechanizmów zegarowych - ich budowa, konserwacja

i magazynowanie wykonasz jedno ćwiczenie.

2.  Do rozdziału - Podstawy rysunku technicznego - wykonasz dwa ćwiczenia.
3.  Do  rozdziału  -  Tolerancje  i  pasowania,  chropowatość  powierzchni  i  ich  oznaczanie
w dokumentacji - wykonasz jedno ćwiczenie.
4.  Do  rozdziału  -  Zasady  wykonywania  dokumentacji  technicznej  z  wykorzystaniem
oprogramowania komputerowego - wykonasz dwa ćwiczenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat układu jednostek modułowych w module 731[05].O1

MODUŁ 731[05].O1

Techniczne podstawy zawodu zegarmistrza

731(05].O1. 01

Stosowanie przepisów bezpieczeństwa i higieny

pracy, ochrony przeciwpożarowej i ochrony

środowiska

731(05].O1. 02

Posługiwanie się dokumentacją techniczną

731[05].O1.03

Rozpoznawanie podstawowych materiałów

stosowanych w zegarmistrzostwie

731[05].O1.04

Wykonywanie wybranych prac z zakresu obróbki

ściernej i wiórowej

731[05].O1.05

Wykonywanie wybranych części mechanizmów

zegarowych

731[05].O1.06

Identyfikowanie wyrobów zegarmistrzowskich

731(05].O1. 07

Magazynowanie i transportowanie mechanizmów

zegarowych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej „Posługiwanie się

dokumentacją techniczną” powinieneś (powinnaś) umieć:
–

interpretować podstawowe akty prawne, prawa i obowiązki pracownika oraz pracodawcy,
związane z bezpieczeństwem i higieną pracy,

–

odczytać i zastosować zakładowy regulamin bezpieczeństwa pracy i ochrony
przeciwpożarowej,

–

rozpoznawać i przewidzieć zagrożenia dla człowieka i środowiska,

–

dobrać zabezpieczenia i osłony ruchomych części maszyn i urządzeń mechanicznych,

–

zabezpieczyć dostęp do szkodliwych środków chemicznych,

–

dobrać i zastosować właściwy ubiór i sprzęt ochronny, środki ochrony osobistej na
poszczególnych stanowiskach pracy,

–

powiadomić odpowiednie służby bhp o zauważonych zagrożeniach dla zdrowia i życia
pracowników,

–

udzielić pierwszej pomocy osobom poszkodowanym,

–

zastosować, w przypadku zagrożenia pożarowego, podręczny sprzęt oraz środki gaśnicze,
zgodnie z zasadami ochrony przeciwpożarowej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

Po zrealizowaniu tej jednostki będziesz umieć:

–

zdefiniować i określić znaczenie terminów zawodowych, dotyczących mechanizmów
zegarowych, ich rodzajów, budowy oraz konserwacji i magazynowania,

–

wyjaśnić oraz zastosować pojęcia, nazwy i określenia, dotyczące eksploatacji
mechanizmów zegarowych,

–

rozróżnić i nazwać specjalistyczne narzędzia, przyrządy i urządzenia,

–

rozróżnić i scharakteryzować pojęcia związane z mechanizmami zegarowymi,

–

wyjaśnić określenia i sformułowania specjalistyczne, stosowane w literaturze zawodowej,
normach, instrukcjach, opisach technologicznych, dotyczące badań kontrolnych
procesów naprawczych,

–

zinterpretować dokumentację techniczną,

–

wykonać odwzorowanie graficzne części mechanizmu zegarowego,

–

wykonać podstawowe obliczenia konstrukcyjne i kinematyczne,

–

skorzystać z norm technicznych,

–

wykonać dokumentację techniczną z wykorzystaniem oprogramowania komputerowego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Rodzaje zegarów, mechanizmów zegarowych - ich budowa,
konserwacja i magazynowanie

4.1.1. Materiał nauczania

Zegarek to wielostopniowa przekładnia zębata, w której na jednym końcu znajduje się

napęd, zaś na drugim izochroniczny regulator zapewniający powolny i równomierny ruch
całej przekładni wraz ze wskazówkami.

Zegary można podzielić na – wykorzystujące do wskazań tarczę i wskazówki oraz na

przykład symbole  faz księżyca, a także cyfrowe – wykorzystujące do wskazań wyświetlacze
ciekłokrystaliczne  lub diodowe. Zegary powszechnego użytku wskazują  najczęściej godziny,
minuty  i  sekundy.  W  niektórych  zegarach  i  zegarkach  stosowany  jest  także  system
kalendarzowy  do  wskazywania  dni  tygodnia,  dat,  faz  księżyca  i  tym  podobne.  W zegarach
specjalistycznych stosuje się  bardzo precyzyjne  mechanizmy wskazywania i rejestracji  czasu
z dokładnością do ułamków sekundy.

Ze względu na sposób pomiaru czasu można podzielić zegary na:

a.  oparte na zjawiskach naturalnych i prostych zjawiskach fizycznych:
–  zegary słoneczne,
–  zegary księżycowe,
–  zegary wodne,
–  zegary piaskowe (klepsydra),
–  zegary ogniowe (świeca),
–  zegary oliwne,
b.  oparte na bardziej skomplikowanych mechanizmach i zjawiskach fizycznych:
–  zegary mechaniczne (wahadłowe, balansowe),
–  zegary elektryczne i elektroniczne,
–  zegary kwarcowe,
–  zegary atomowe,

Zegary dzielimy także ze względu na sposób wyświetlania czasu na:

– tarczowe (tarcza 12-godzinowa dwu- lub trójwskazówkowa, tarcza 24-godzinowa

jednowskazówkowa, ewentualnie z drugą tarczą minutową),

–  diodowe (wyświetlacz z diodami LED),
–  ciekłokrystaliczne (wyświetlacz ciekłokrystaliczny),
–  kartkowe (posiada zazwyczaj plastikowe kartki, stosowany jest na przykład. na dworcach)
–  projekcyjny (mały projektor wyświetla czas na ścianie lub suficie),
–  dźwiękowy (po naciśnięciu przycisku godzina jest wypowiadana z głośnika),

–

dotykowy (na przykład naręczny zegarek wskazówkowy dla niewidomych)

Zegary wykorzystywane są do mierzenia i wskazywania czasu w różnych celach:

– w astronomii (zegary astronomiczne i zegary atomowe),
– w ogólnym codziennym użyciu (zegary domowe, budziki, minutniki, zegarki, zegary

dworcowe i tym podobne),

– w sporcie (stopery),
– w nawigacji (chronometry),

–

w urządzeniach samoczynnych (zegary systemowe komputerów, programatory pralek
i tym podobne).

Podstawa budowy zegara [17] to cztery zasadnicze segmenty:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

– źródła napędu (na przykład bateria wraz z silnikiem, sprężyna, obciążniki) powodujące

działanie zegara,

– regulatory chodu (na przykład wahadło, generator kwarcowy) wywołujące okresowe

impulsy,

– liczniki cykli (sumator) zliczający impulsy regulatora,
– wskaźniki i sygnalizatory (na przykład wskazówki, wyświetlacze, gongi i pozytywki)

przekazujące użytkownikowi informacje o upływie czasu),

Wychwyt – element mechanizmu zegarowego spełniający dwie podstawowe funkcje:

– reguluje ruch przekładni chodu poprzez blokowanie i zwalnianie obrotu koła

wychwytowego o stały kąt w jednostce czasu równej jednemu impulsowi – wahnięciu
wahadłowego lub balansowego regulatora chodu,

– przekazuje do regulatora chodu energię z źródła napędu otrzymaną za pośrednictwem

przekładni chodu i w ten sposób podtrzymuje jego ruch.

Rys. 1.

Wychwyt [17].

Rys. 2. Schemat zegarka [17].

Źródłem energii w klasycznym mechanizmie jest sprężyna - płaska, stalowa taśma

zwinięta w bębnie napędowym. Od niej zależy dokładność czasomierza. Od sprężyny moment
napędowy  przekazywany  jest  dalej  do  balansu  poprzez  kolejne  stopnie  przekładni  zębatej.
Osie  maleńkich kółek  łożyskowane  są  ślizgowo w panewkach wykonanych z syntetycznego
rubinu,  tak  zwanych  kamieniach.  Rozwiązanie  to  zapewnia  odpowiednią  trwałość,  dlatego

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

dawniej o jakości mechanizmu świadczyła liczba kamieni. Kamienie jak również łożyska
metalowe i inne elementy muszą być smarowane.

Z ostatniego elementu przekładni, jakim jest koło wychwytowe, energia przekazywana

jest poprzez kotwicę do balansu.

Funkcja wychwytu sprowadza się z jednej strony do

napędzania balansu, zaś z drugiej zaś balans, w rytm swoich wahnięć, ma zapewniać
równomierny ruch wychwytu i dalej całej przekładni wraz ze wskazówkami.

Prostą regulację

polegającą  na  zmianie  czynnej  długości  włosa  przesuwką  może  przeprowadzić  osoba
niebędąca  zegarmistrzem.  Wysokiej  klasy  zegarki  mają  balanse  regulowane  na
elektronicznych  sprawdzarkach  (chronokomparatorach)  w  kilku  pozycjach  -  najczęściej
dwóch,  ale  zdarza  się,  że  nawet  ośmiu.  Ma  to  na  celu  precyzyjne  wyważenie  balansu  wraz
z włosem  w  ruchu,  jak  również  sprawdzenie  wpływu  temperatury  i  zmian  oporów
w łożyskach. Konstrukcja łożysk powinna zapewniać niezmienność oporów tarcia w różnych
pozycjach, a co za tym idzie amplitudy balansu, gdyż wbrew pozorom wielkość amplitudy ma
wpływ  na  okres  jego  wahań.  W  zwykłej,  spiralnej  sprężynie  włosowej  środek  ciężkości
nieustannie  "wędruje"  w trakcie  jej  zwijania  się  i  rozwijania.  W  zależności  od  pozycji,
w jakiej  znajduje  się  zegarek  oraz  od  aktualnej  amplitudy  balansu,  chód  może  być  wskutek
tego  przyśpieszony  lub  opóźniony.  Regulacja  przeprowadzana  dla  warunków  uśrednionych
(oznaczana  często  na  werku  jako  "unadjusted")  może  dać  bardzo  dobre  wyniki,  lecz  w  celu
uzyskania  najwyższej  dokładności  w  niektórych  mechanizmach  stosowany  jest  włos
wynaleziony przez najsłynniejszego zegarmistrza, żyjącego na przełomie XVIII i XIX wieku
Abrahama  Bregueta.  Dzięki  specjalnemu,  przestrzennemu  ukształtowaniu  końcówki  włosa
według  ściśle  wyliczonej  krzywej  rozwija  się  on  koncentrycznie,  a  jego  środek  ciężkości
zawsze pozostaje na osi balansu. Włos bregetowski jest jednak znacznie droższy od płaskiego
i zwiększa grubość kompletu balansowego.

Rys. 3. Mechanizm zegarka [16].

Zegary wymagają regularnej konserwacji i czyszczenia.

Polega to na usuwaniu

zanieczyszczeń oraz wymianie całego zestawu oliw i smarów. Zegarki wodoszczelne dobrej
klasy utrzymują szczelność bardzo długo, ale i tak należy je czyścić z zestarzałej oliwy
i startego metalu wymieszanego oliwą i smarem.

Mechanizm zegara jest niezwykle delikatny i precyzyjny, także ten elektroniczny. Należy

zatem przechowywać go w szczególnie sprzyjających warunkach: szczelnie zamkniętych
opakowaniach, w pomieszczeniach pozbawionych drgań, o właściwej wilgotności powietrza.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zegary przechowuje się z wyłączonym mechanizmem zegarowym. Należy pamiętać, ze
zegary zbyt długo przechowywane, mimo, iż nie pracują, co jakiś czas wymagają przeglądu
i konserwacji. Dotyczy to także zegarków elektronicznych.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Jakie są kryteria podziału zegarów?
2.  Jakie są rodzaje zegarów według poszczególnych kryteriów?
3.  Jakie zespoły składają się na budowę zegara?
4.  Jakich zabiegów konserwacyjnych potrzebuje zegar?
5.  Jak przechowuje się zegary?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Znajdź w podręczniku wyjaśnienie nieznanych Ci określeń i nazw, jakie napotkasz

w artykule o zegarach pod tytułem Tourbillon [15] autorstwa pana Mirosława Zięby zawarty
w Młodym  Techniku  z  czerwca  1999.  Ponadto  opisz  funkcję  wymienionego  w artykule
mechanizmu  w  pracy  zegara.  Wyjaśnij,  dlaczego  minimalne  niewyważenie  balansu
powodowało  znaczne  odchyłki  chodu?  Określ  współczesne  znaczenie  tourbillonu.  Jak  dziś
technika  zegarmistrzowska  radzi  sobie  z  problemem  odchyłek  chodu?  Wyniki  swojej  pracy
zaprezentuj innym i oceń. Ćwiczenie możesz także wykonać w zespole trzyosobowym. Ustal
to z nauczycielem.

Tourbillon

Jak wiadomo wysiłki zegarmistrzów zawsze koncentrowały się na zwiększaniu

dokładności  czasomierzy.  Z  praktycznego  punktu  widzenia  zagadnienie  to  jest  szczególnie
ważne  dla  nawigacji  morskiej,  gdzie  precyzyjny  pomiar  czasu  decyduje  o  dokładności
ustalenia  długości  geograficznej.  Oczywiste  więc,  że  to  zegarmistrze będącej  potęgą  morską
Anglii  osiągnęli  na  tym  polu  największe  sukcesy.  Już  konstruowane  w  XVII  wieku  przez
Johna  Harrisona  chronometry  okrętowe  były  w  stanie  zapewnić  dokładności  porównywalne
z dzisiejszymi  prostymi  zegarkami  kwarcowymi.  Rozwiązań  konstrukcyjnych  dużych,
przechowywanych pieczołowicie w jednej pozycji chronometrów okrętowych nie można było
jednak w prosty sposób przenieść do coraz powszechniejszych zegarków noszonych.

W zegarku kieszonkowym minimalne niewyważenie balansu powodowało znaczne

odchyłki chodu. Trudności z regulacją w pozycjach (...) były tak wielkie, że w XIX wieku
pojawiły się obiegowe urządzenia wychwytu "tourbillon" - dowcipna próba obejścia tego
kłopotu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Założenie było proste: skoro chód zegarka zależy od pozycji (a ta nie może być stała, jak

w przypadku  chronometru  okrętowego),  byłoby  najlepiej  gdyby  ta  pozycja  samoczynnie
zmieniała  się!  Nie  ma  jednak  potrzeby,  żeby  cały  zegarek  ciągle  zmieniał  położenie,
wystarczy,  że  tylko  zespół  balansowy  będzie obracał  się  względem  reszty  mechanizmu  -  na
taki  pomysł  wpadł  200  lat  temu  Breguet,  który  zasłynął  z  wielu  innych  (bardziej  jednak
pożytecznych) wynalazków. Najważniejszy dla chodu zespół zegarka - balans z wychwytem -
umieścił  on  w  lekkim  koszu,  który  zabierając  poprzez  nieco  skomplikowaną  przekładnię
napędu wykonywał pełen obrót w ciągu minuty. Dla każdego obdarzonego intuicją inżyniera
pozorność  tego  rozwiązania  jest  oczywista,  lecz  tourbillon  był  stosowany  w  niektórych
najdroższych  zegarkach  kieszonkowych  -  przyznajmy,  że  raczej  jako  dowód  kunsztu  firmy,
niż dla praktycznego efektu.

Jakiekolwiek uzasadnienie dla stosowania tego kosztownego rozwiązania zanikło

z wprowadzeniem  na  początku  XX  wieku  balansów  jednometalowych  współpracujących
z koncentrycznie  rozwijającym  się  włosem  bregetowskim  (tak  jest,  to  też  wynalazek
wspomnianego  wyżej  szwajcarskiego  zegarmistrza).  W  tak  zbudowanym,  starannie
wyregulowanym  balansie  położenie  środka  ciężkości  zawsze  znajdowało  się  na  osi.
Wynalezienie  w  1931  roku  elektronicznej  sprawdzarki  tzw.  chronokomparatora  oraz  dalsze
postępy  inżynierii  materiałowej  umożliwiły  uzyskiwanie  dobrych  wyników  regulacji
pozycyjnej  nawet  w  przypadku  zastosowania  zwykłego  włosa  płaskiego.  Lecz  oto  wraz
z powracającą ostatnio modą na skomplikowane zegarki mechaniczne w ofertach najlepszych
marek  szwajcarskich  od  kilku  lat  znowu  występują  w  coraz  większej  liczbie  kosztowne
modele  wyposażone  w  fascynujący  swą  złożoną  kinematyką  tourbillon.  Doszło  do  tego,  że
produkująca  dla  innych  wytwórców  same  mechanizmy  Lemania  (m.in.  dla  Bregueta
i Vacherona)  oferuje  szablonowy,  charakteryzujący  się  bardzo  wysoką  jakością  kaliber  387
wyposażony w to urządzenie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Jednak najbardziej cenione przez koneserów tourbillony powstają w całości

w manufakturze  Girard-Perregaux.  Szczycąca  się  ponad  200-letnią  historią  marka  zawsze
należała do ścisłej czołówki - na przełomie XIX i XX wieku zdobyła wiele nagród na różnych
wystawach  i konkursach  precyzji.  W  1966  roku  jako  pierwsza  rozpoczęła  produkcję
zegarków  o częstotliwości  balansu  10  Hz,  czyli  dwukrotnie  podwyższonej  w  stosunku  do
zwykłych  modeli.  Pokonanie  trudności  technicznych  związanych  ze  smarowaniem,
bezwładnością  elementów  wychwytu  i  większym  zapotrzebowaniem  energetycznym
"szybkiego"  balansu  zaowocowało  oczekiwaną  poprawą  dokładności.  Był  to  jednak  kres
możliwości  zegarka  tradycyjnego.  3  lata później  firma  zaprezentowała  pierwszy  mechanizm
kwarcowy  o częstotliwości  32768  Hz,  zaakceptowanej  następnie  jako  standard  przez
wszystkich innych wytwórców.

W latach 80-tych G-P ustąpił jednak pola pod naporem japońskiej elektroniki

i skoncentrował  się  na  luksusowych  zegarkach  mechanicznych,  których  w  zeszłym  roku
wyprodukował zaledwie 16.000 egzemplarzy. W ostatnim czasie wytwórnia zasłynęła bardzo
klasycznymi  chronografami  ze  znakiem  skaczącego  konia,  który  trafił  na  tarcze  tych
prestiżowych  czasomierzy  za  zgodą  "Ferrari".  Bez  wątpienia  obie  marki  są  godne  siebie
i zajmują  równie  wysokie  pozycje  w  swoich  dziedzinach.  Warto  to  podkreślić,  gdyż  inne
czasomierze  opatrywane  nazwami  znanych  samochodów,  kosmetyków  a  nawet  butów  są
gadżetami dla pozbawionych smaku snobów.

Mimo, że G-P w niektórych modelach umieszcza własnej produkcji skomplikowany

mechanizm  kwarcowy,  to  dla  koneserów  najbardziej  wartościowe  i  najpiękniejsze  są
oczywiście  egzemplarze  mechaniczne,  szczególnie  zaprezentowany  w  1991  roku  "Three
Bridges".  Jego  unikalną  konstrukcję  wzorowano  na  zdobywających  przed  wiekiem  laury  za
urodę

precyzję

mechanizmach

kieszonkowych.

Między

trzema

symetrycznie

rozmieszczonymi, wyraźnie wyodrębnionymi mostkami umieszczono osobno obiegowy
zespół balansu i wychwytu, przekładnię, bęben sprężyny.

Tak tourbillon jak i "Three Bridges" przeniesione zostały po stu latach, aby cieszyć oko

znawców,  z  muzealnych  zegarków  kieszonkowych do współczesnych,  najdroższych okazów
naręcznych.  Oczywiście,  że  poza  względami  estetycznymi  taka  konstrukcja  nie  ma  żadnego
technicznego  uzasadnienia.  Lecz  jeśli  ktoś  jeszcze  wątpi,  czy  mechanizm  może  być  dziełem
sztuki,  to  ma  szansę  zweryfikować  swoje  poglądy  patrząc  poprzez  przezroczysty  dekiel  do
czystego w formie wnętrza Girard-Perregaux.

Mirosław Zięba

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia:

Uczeń powinien:

1) znaleźć w podręczniku wyjaśnienie nieznanych mu określeń i nazw, jakie napotka

w artykule o zegarach po tytułem Tourbillon [15] autorstwa pana Mirosława Zięby
zawarty w Młodym Techniku z czerwca 1999 i zanotować w zeszycie przedmiotowym,

2) opisać w zeszycie przedmiotowym funkcję wymienionego w artykule mechanizmu

w pracy zegara,

3) wyjaśnić, dlaczego minimalne niewyważenie balansu powodowało znaczne odchyłki

chodu i zapisać to w zeszycie,

4) określić współczesne znaczenie tourbillonu,
5) odpowiedzieć pisemnie w zeszycie na pytanie: jak dziś technika zegarmistrzowska radzi

sobie z problemem odchyłek chodu?

6) zaprezentować i ocenić wyniki swojej pracy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

podręcznik napraw zegarów,

–

poradnik techniczny lub leksykon techniczny,

–

zeszyt,

–

długopis,

–

arkusze papieru A0,

–

flamastry.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) znaleźć w poradniku i podręczniku znaczenie nieznanych Ci określeń i

nazw w artykule prasowym?



2) opisać funkcję wymienionego w artykule mechanizmu w pracy zegara?



3) wyjaśnić, dlaczego minimalne niewyważenie balansu powoduje

znaczne odchyłki chodu?



4) określić współczesne znaczenie tourbillonu?



5) określić,

jak

dziś

technika

zegarmistrzowska

radzi

sobie

z dokładnością wskazań zegarków?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Podstawy rysunku technicznego

4.2.1. Materiał nauczania

W warsztacie zegarmistrzowskim powinna być dokumentacja techniczna oraz instrukcja

obsługi  większości  popularnych  zegarów.  Ponadto  powinny  być  gromadzone  oferty  firm
zaopatrujące  zarówno  w  zegary,  jak  i  części  czy  narzędzia  zegarmistrzowskie  oraz  fachowe
czasopisma i artykuły. Należy także gromadzić dokumentację techniczną narzędzi i urządzeń
stosowanych  w  zegarmistrzostwie.  Wskazane  jest  też  posiadanie  branżowych  zestawów
Polskich Norm.

Rysunek techniczny znormalizowany i skodyfikowany jest językiem porozumiewania się

projektantów, konstruktorów i pracowników uczestniczących w procesie produkcji lub usług.
Rysunek  znormalizowany  oznacza,  że  jego  zasady,  stosowane  oznaczenia,  sposób
przedstawiania przedmiotów uregulowany został w odpowiednich normach (normy te wydane
zostały  w  postaci  publikacji  –  Zbiór  Polskich  Norm  w  dwóch  tomach.  Rysunek  techniczny
i Rysunek  maszynowy.  Warszawa,  Wydawnictwo  Normalizacyjne  Alfa  –  Wero  1997).

Skodyfikowany  zaś  oznacza,  że  normy  te  są  obowiązujące  jako  prawo.  Rysunek  stanowi
znaczącą  cześć  każdej  dokumentacji  technicznej  czy  technologicznej.  Na  rysunku
technicznym  jednoznacznie widać,  jak przedmiot będzie wyglądać  i  jakie  będzie mieć  cechy
po  jego  wykonaniu  lub  złożeniu  w  całość.  Rysunek  precyzyjniej  i  prościej  przedstawia
budowę czy zasadę działania maszyn, urządzeń czy przyrządów niż sam opis słowny.

W zależności od sposobu przedstawiania przedmiotu, stopnia złożoności, przeznaczenia,

sposobu wykonania mamy różne rodzaje rysunków. Wśród nich na uwagę zasługują: rysunki
aksonometryczne, rzutowe, szkic, schemat, wykres, rysunek złożeniowy, rysunek części,
wykonawczy, montażowy, instalacyjny.

Rysunki techniczne wykonywane są na arkuszach o odpowiednich formatach: A0, A1,

A2, A3, A4. Każdy z arkuszy ma właściwe dla siebie wymiary. Na przykład arkusz A4 ma
wymiary 210x297 mm, a A3 – 297x420 mm. Formaty reguluje PN – 80/N – 01612.

Często nie istnieje sposobność, by wykonać rysunek przedmiotu w jego rzeczywistym

wymiarze. Stosuje się wówczas powiększenia lub pomniejszenia zgodne z przyjętą podziałką
(skalą). W rysunku technicznym nie stosuje się dowolnych podziałek. Zalecane podziałki
podane są w PN – EN ISO 5455:1998. Podziałkę dobiera się tak, by zapewniona była
czytelność rysunku.

Na umieszczenie potrzebnych informacji przeznaczone są odpowiednie obszary arkusza.

Zbiorcze oznaczenia stanu powierzchni znajdują się w górnym prawym rogu. W dolnym
prawym rogu umieszcza się tabliczkę rysunkową. Zawiera ona dodatkowe informacje, na
przykład: nr rysunku, nazwę przedmiotu czy urządzenia, nazwisko kreślarza czy projektanta.

W rysunku wszelkie opisy słowne wykonywane są pismem technicznym prostym lub

pochyłym.

Przedmioty mogą być przedstawiane w postaci rzutów prostokątnych. Rzut prostokątny

powstaje przez wyznaczenie rzutu na płaszczyznę prostopadłą do kierunku rzutowania.
Przykład rzutu prostokątnego przedstawia rysunek nr 4.

Wybrane zasady rzutowania prostokątnego:

–

do wykonania rzutów przedmiot powinien być tak ustawiony, by w rzucie głównym było
widać jak najwięcej szczegółów,

–

do wykonania rzutów przedmiot powinien być tak ustawiony, by jego płaszczyzny i osie
były bądź równoległe, bądź prostopadłe do rzutni – ułatwia to rysowanie i
wymiarowanie,

–

liczba rzutów powinna być minimalna, ale niezbędna do jednoznacznego przedstawienia
przedmiotu i jego zwymiarowania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 4. Rzutowanie prostokątne [1].

W postaci rzutów prostokątnych przedstawia się widoki, przekroje czy kłady. Przekrój

jest  niezbędny,  gdy  dla  zobrazowania  przedmiotu  istotne  są  jego  elementy  nie  tylko
zewnętrzne,  ale  i  wewnętrzne.  Przekrój  powstaje  zatem  przez  przecięcie  przedmiotu
w wyobraźni płaszczyzną  i odrzucenie tej części, która zasłania  istotne kształty wewnętrzne.
Odrzuca  się  część,  która  znajduje  się  przed  płaszczyzną  przekroju.  Położenie  płaszczyzny
przekroju zaznacza  się  na  rysunku  dwiema  krótkimi kreskami  i  oznaczamy dużymi  literami.
Dopuszcza  się  pominięcie  oznaczeń  płaszczyzny  przekroju,  jeżeli  jej  położenie  nie  budzi
wątpliwości, jak na rysunku nr 5.

Rys. 5. Przykład przekroju [1].

Widok przedmiotu przedstawia rysunek nr 6.

Rys. 6. Przykłady widoków cząstkowych [1].

Rysunki mogą przedstawiać także równocześnie widok i przekrój.
Kładem nazywamy figurę płaską określająca kształt przekroju poprzecznego w danym

miejscu przedmiotu, otrzymaną przez rzutowanie tego przekroju w lewo lub do góry.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Oprócz przedstawienia kształtów przedmiotu na rysunku trzeba podać także jego

wymiary. Nanoszenie wymiarów na rysunku nazywa się wymiarowaniem. Niezwykle ważne
jest przestrzeganie zasad wymiarowania i sposobów wymiarowania różnych części.

Zasady wymiarowania

[1]

–

Rysunek wykonawczy powinien zawierać tylko wymiary niezbędne do jednoznacznego
określenia jego kształtu, przy czym sposób wymiarowania fragmentów przedmiotu musi
być zgodny z odpowiednimi wskazaniami norm rysunku technicznego.

–

Nie należy powtarzać tych samych wymiarów na różnych rzutach przedmiotu.

–

Łańcuchy wymiarowe nie powinny być zamykane. Należy pominąć wymiar uznany za
wypadkowy (rysunek nr 7). Czasami dla lepszej orientacji łańcuch się zamyka.

Rys. 7. Wymiarowanie [1].

–

Linie wymiarowe i pomocnicze linie wymiarowe powinny być tak umieszczone, aby nie
przecinały się i nie były przecinane przez linie odnoszące.

–

Pierwsza linia wymiarowa powinna być odsunięta od zarysu przedmiotu o około 10 mm,
następne o około 7÷8 mm przy wysokości pisma 3,5 mm. W przepadku większych
formatów odległości pisma mogą być większe.

–

Linie wymiarowe powinny być zakończone strzałką.

–

Nie powinno się wykorzystywać pomocniczych linii wymiarowych lub ich przedłużeń
jako linii wymiarowych.

–

Do wymiarowania przedmiotu powinno się wykorzystywać przekroje oraz widoki
wyraźnie uwypuklające wymiarowane fragmenty.

–

Należy przestawiać liczby przy kolejnych wymiarach rysunek nr 8 w celu uniknięcia
pomyłek odczytu.

Rys. 8. Przestawianie liczb przy kolejnych wymiarach [1].

–

Linie wymiarowe powinno się umieszczać poza rzutami przedmiotu.

–

Wymiary powierzchni zewnętrznych przedmiotów symetrycznych przedstawionych
w półwidoku i półprzekroju należy podawać na widoku, a wymiary powierzchni
wewnętrznych na przekroju.

–

Powierzchnie współpracujących przedmiotów należy wymiarować zgodnie z
odpowiednią PN.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

Liczby wymiarowe należy zawsze podawać tak, aby można je było czytać od dołu lub
z prawej strony rysunku.

–

Położenie  środka  otworu  należy  wymiarować  na  widoku:  wymiary  odnoszące  się  do
średnic  i  głębokości  otworów  zaleca  się  podawać  na  przekrojach  lub  wyrwaniach
widoków.
Różne  kształty  mają  swoje  sposoby  wymiarowania.  Chcąc  odczytywać  czy  sporządzać

rysunki  techniczne  należy  wiedzieć  jak  wymiaruje  się  średnice,  promienie  i  kule,  kąty,  łuki
i cięciwy,  podstawy  graniastosłupów,  stożków,  nakiełków,  ścięć  krawędzi  (faz),  podcięć
obróbkowych, pierścieni osadczych, czy zarysów powtarzających. Opisy wymiarowania tych
elementów  znaleźć  można  w  podręczniku  do  rysunku  technicznego.  Oprócz  przedstawienia
kształtu  przedmiotu  (na  przykład  rzutów,  przekroju,  widoku),  i wymiarów,  na  rysunku
umieszcza się  także  inne  oznaczenia: dotyczące  dokładności  wykonania  kształtu  i położenia
(tolerancje),  rodzaju  pasowania  (dotyczy elementów współpracujących),  a także  dokładności
powierzchni (chropowatości), nanoszone są rodzaje połączeń.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Jaka dokumentacja znajduje się w warsztacie zegarmistrzowskim?
2.  Do czego służy rysunek techniczny?
3.  Co to znaczy, że rysunek jest znormalizowany i skodyfikowany?
4.  Jakie mamy rodzaje rysunków?
5.  Jakie stosowane są arkusze w rysunku technicznym?
6.  Dlaczego rysunki wykonywane są w skali (podziałce)?
7.  Skąd należy dobierać podziałki w rysunku technicznym?
8.  Co oprócz rysunku znajduje się na arkuszu?
9.  Na czym polega rzutowanie prostokątne?
10. Jakie są zasady rzutowania prostokątnego?
11. Czym różni się przekrój od widoku i kładu?
12. Co to jest wymiarowanie?
13. Jakich zasad wymiarowania należy przestrzegać?
14. Wymiarowanie  jakich  elementów  należy  poznać,  by  sprawnie  odczytywać  rysunki

techniczne?

15. Jakie oznaczenia umieszcza się na rysunku?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Uzupełnij ołówkiem rysunki techniczne elementów mechanizmów zegarowych

przygotowanych przez nauczyciela z zastosowaniem reguł i wymagań rysunku technicznego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) uzupełnić ołówkiem rysunki techniczne elementów mechanizmów zegarowych

przygotowanych przez nauczyciela z zastosowaniem reguł i wymagań rysunku
technicznego,

2) zaprezentować i ocenić efekty swojej pracy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

przybory kreślarskie,

–

znormalizowane arkusze A4 z przygotowanymi rysunkami do uzupełnienia,

–

podręcznik do rysunku technicznego,

–

PN dotyczące rysunku technicznego.

Ćwiczenie 2

Wykonaj

ołówkiem

rysunki

techniczne

elementów

mechanizmu

zegarowego

przygotowanych przez nauczyciela z zastosowaniem reguł i wymagań rysunku technicznego.
Poproś o ocenę nauczyciela. Znajdź i popraw błędy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) wykonać ołówkiem rysunki techniczne elementów mechanizmu zegarowego

przygotowanych przez nauczyciela z zastosowaniem reguł i wymagań rysunku
technicznego,

2) poprosić o ocenę nauczyciela po zakończeniu pracy,
3) znaleźć i poprawić błędy i ocenić poprawioną pracę w konsultacji z nauczycielem.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

przybory kreślarskie,

–

znormalizowane arkusze A4,

–

podręcznik do rysunku technicznego,

–

modele brył geometrycznych,

–

modele części mechanizmu zegarowego,

–

rzeczywiste części mechanizmu zegarowego,

–

PN dotyczące rysunku technicznego.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wykonać rysunki przedmiotów zgodnie z regułami rysunku

technicznego?



2) skorzystać z PN dotyczącej rysunku technicznego?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Tolerancje i pasowania, chropowatość powierzchni i ich

oznaczanie w dokumentacji

4.3.1. Materiał nauczania

Tolerowaniem nazywa się określenie dopuszczalnego zakresu wartości cech

geometrycznych  elementów  precyzyjnych.  Różnica  zaś  wartości  tolerowanego  wymiaru
nazywa  się  tolerancją.  Tolerowanie  jest  niezbędne  ze  względu  na  nierealność  wykonania
przedmiotu  dokładnie  zgodnie  z  wymiarem  nominalnym.  Każda  maszyna,  każdy  proces
technologiczny  „wykona”  część  czy  element  precyzyjny  z  pewnym  błędem.  Zakres  tego
błędu określa się poprzez określenie tolerancji. Rysunek  nr 9. przedstawia nazwy wymiarów
i prezentuje pojęcia związane z tolerowaniem wymiaru.

Rys. 9 [1].

a) Wymiary graniczne b) Odchyłki graniczne

c) Położenie pola tolerancji

Wymiar nominalny N to wymiar, jaki powinna posiadać cześć, gdyby została wykonana

idealnie.
–

Wymiar rzeczywisty jest to wymiar, jaki posiada część wyprodukowana, a zatem
obarczony błędem wykonania. Wymiar jest określony za pomocą przyrządu
pomiarowego z dokładnością właściwą dla przyrządu pomiarowego.

–

Górny wymiar graniczny B, to największy wymiar, jaki może mieć przedmiot uznany za
dobry.

–

Dolne wymiar graniczny A, to najmniejszy wymiar, jaki może mieć przedmiot uznany za
dobry.

–

Odchyłkę górną oznacza się ES dla otworów i es dla wałków, jest to różnica wymiarów
B i N: ES = B-N

i es = B-N.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

Odchyłkę dolną oznaczamy EI dla otworów i ei dla wałków, jest to różnica wymiarów
A i N: EI=A-N

ei=A-N.

–

Pole tolerancji T jest to różnica wymiarów A i B lub odchyłek górnej i dolnej: T=B-A
Pole tolerancji jest zawsze liczbą dodatnią, jej wartość zależy od wartości wymiaru

nominalnego i klasy tolerancji. Oznaczane jest numerem klasy tolerancji poprzedzonej
symbolem IT, na przykład IT5 oznacza, ze pole tolerancji wynosi 4 mm dla średnicy do 3mm.
Zobacz PN – EN 20286-1. Położenie pola tolerancji przedstawia rysunek nr 9c.

Tolerancje przedstawia się na rysunkach: liczbowo przez podanie odchyłek za liczbą

wymiarową

20 ± 0,001

oraz symbolowo na przykład 50 IT5.

Tolerancje dotyczą nie tylko wymiarów, ale także kształtu: prostoliniowości, płaskości

okrągłości, walcowatości, zarysu przekroju. Odchyłki i tolerancje kształtu wraz z ich
oznaczeniami zawiera PN – 87/M – 01145 i PN – 78/M-02137. Oznaczenia przestawione są
w tabeli 1. Tolerancje dotyczą także położenia, zawiera je PN-87/M-01145 i PN-78/M-02137.

Tabela 1. Przykłady oznaczania tolerancji kształtu

Rodzaj tolerancji

Znak

Tolerancja prostoliniowości

Tolerancja płaskości

Tolerancja okrągłości

Tolerancja walcowości

Tolerancja zarysu przekroju wzdłużnego

Pasowanie określa charakter współpracy dwóch elementów o tym samym wymiarze

nominalnym (wewnętrznym i zewnętrznym). Dotyczyć to może wałka i współpracującej
z nim tulei. Pasowanie wynika z wymiarów granicznych tych elementów przed ich
połączeniem.

Wymiarem nominalnym pasowania nazywamy wymiar nominalny tulei i wałka.

Położenia pól tolerancji obu współpracujących elementów decydują o tolerancji pasowania.
W zależności od położenia pół tolerancji wałka i tulei może wystąpić luz lub wcisk. Wcisk
wystąpi, gdy luz ma wartość ujemną.

L max = Bo – Aw, Lmin = Ao – Bw, Lmax = ES – ei, L min = Ei – es, T = To+Tw
Lmax – luz maksymalny

Lmin – luz minimalny

T - tolerancja pasowania To – tolerancja otworu (tulei)

Tw – tolerancja wałka

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 10 [1]. Rodzaje pasowań:

a) luźne,

b) ciasne,

c) mieszane.

Rodzaje pasowań przedstawia rys. 10.

– pasowanie luźne – to pasowanie, w którym zawsze zapewniony jest luz,

zatem Lmax > 0 i Lmin > 0,

– pasowanie ciasne wystąpi, gdy zawsze zapewniony jest wcisk,

zatem Lmax < 0 i Lmin < 0,

– pasowanie mieszane wystąpi, gdy może zaistnieć wcisk lub luz

zatem Lmax > 0 i Lmin < 0.

– pasowanie podstawowe ma miejsce, gdy otwór i wałek tolerowane są asymetrycznie

w głąb materiału. To oznacza, że średnica otworu jest „powiększana”, a wałka
„zmniejszana”

zatem Lmax >0, Lmin=0.

Pasowania są usystematyzowane w układy pasowań. Najbardziej istotne są układy

pasowania  według  stałego  wałka  i  stałego  otworu.  Określają  to  normy  PN-77/M-02105.
Przykład  oznaczenia  pasowania:  Ø20N7/h6  oznacza,  że  średnica  wynosi  20  mm,  a  klasa
tolerancji  dla  wałka  wynosi  N7  a  tulei  h6, dla których  odpowiednie  wartości  należy  znaleźć
w tablicach określających klasy tolerancji.

Rodzaj powierzchni i jej dokładność wykonania określa falistość i chropowatość

powierzchni. Falistość powierzchni jest to zbiór okresowo powtarzających się nierówności
powierzchni o dużych odległościach między wierzchołkami, zaś chropowatość powierzchni to
zbiór nierówności o stosunkowo małych odległościach miedzy wierzchołkami. Falistość
powierzchni określa PN-74/M-04255, PN-89/M-04256 i PN – EN 4287:1999. Chropowatość
zaś określa między innymi PN – EN 4287:1999, PN-ISO 1302:1996, PN-87/M-04251. Normy
te zawierają pełne oznaczenia falistości i chropowatości na rysunkach technicznych.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Na czym polega tolerowanie?
2.  Jakie wymiary używa się w celu określenia tolerancji?
3.  Co to jest tolerancja?
4.  Co to są odchyłki?
5.  Jak mogą być położone pola tolerancji względem wymiaru nominalnego?
6.  Jakie parametry części podlegają tolerowaniu?
7.  Jak oznacza się tolerancje na rysunkach technicznych?
8.  Co to jest pasowanie?
9.  Kiedy występuje luz, a kiedy wcisk?
10. Jakie mamy rodzaje pasowań?
11. Jakie mamy układy pasowań?
12. Na czym polega pasowanie według stałego wałka?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13. Na czym polega pasowanie według stałego otworu?
14. Jak oznaczamy pasowania na rysunkach?
15. Jakie parametry określają jakość powierzchni?
16. Które PN mówią o oznaczaniu parametrów powierzchni na rysunkach?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Odczytaj z rysunków technicznych następujące parametry wykonania części:

–

tolerancje wymiarów,

–

tolerancje kształtu,

–

rodzaj pasowania,

–

falistość i chropowatość.
Wypisz w zeszycie oznaczenia i ich interpretację wykorzystując odpowiednie PN i (lub)

podręcznik  do  rysunku  technicznego.  Zwróć  uwagę,  że  na  rysunku  mogą  nie  wystąpić
niektóre  oznaczenia.  Następnie  uzupełnij  ołówkiem  oznaczenia  tolerancji,  pasowania,
falistości,  chropowatości  powierzchni  w  rysunkach  technicznych  elementów  mechanizmów
zegarowych  przygotowanych  przez  nauczyciela  stosownie  do  jego  zaleceń  z zastosowaniem
reguł i wymagań rysunku technicznego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) odczytać z rysunków technicznych następujące parametry wykonania części:

–  tolerancje wymiarów,
–  tolerancje kształtu,
–  rodzaj pasowania,
–  falistość i chropowatość,

2) wypisać w zeszycie oznaczenia i ich interpretację wykorzystując odpowiednie PN i (lub)

podręcznik do rysunku technicznego,

3) uzupełnić ołówkiem oznaczenia tolerancji, pasowania, falistości, chropowatości

powierzchni w rysunkach technicznych elementów mechanizmów zegarowych
przygotowanych przez nauczyciela stosownie do jego zaleceń z zastosowaniem reguł
i wymagań rysunku technicznego.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

zeszyt,

–

długopis,

–

przygotowane przez nauczyciela rysunki,

–

literatura dotycząca rysunku technicznego i właściwe PN.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) odczytywać i interpretować na rysunku technicznym tolerancje

wymiarów?



2) odczytywać i interpretować na rysunku technicznym tolerancje

kształtu?



3) odczytywać i interpretować na rysunku technicznym pasowania?



4) odczytywać i interpretować na rysunku technicznym falistość?



5) odczytywać

interpretować

rysunku

technicznym

chropowatość?



6) nanosić na rysunku odpowiednie oznaczenia tolerancji,

pasowania, chropowatości i falistości?



7) korzystać z PN i literatury związanej z tematem tolerancji,

pasowań?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4. Zasady

wykonywania

dokumentacji

technicznej

z wykorzystaniem oprogramowania komputerowego

4.4.1. Materiał nauczania

W obecnych czasach w sporządzaniu dokumentacji technicznej pomagają komputery

i ich  niejednokrotnie  bardzo  specjalistyczne  oprogramowanie.  Pozwala  ono  nie  tylko
wykonać rysunki, ale także niezbędne obliczenia konstrukcyjne czy kinematyczne. Większość
oprogramowania  stosowanego  w  sporządzaniu  dokumentacji  jest  typu  CAD,  na  przykład
AUTO – CAD. Rysunki sporządzane z pomocą komputera mają  lepszą jakość i dokładność,
niż  sporządzane  ręcznie.  Jednak  w  niektórych wypadkach  (na  przykład  wykonanie  szkiców)
nie  ma  potrzeby  angażowania  komputera.  Nadal  łatwiej,  a  czasem  i  szybciej  jest  sporządzić
go ręcznie.

Aby móc sporządzać dokumentację techniczną w oparciu o komputer należy przejść kurs

posługiwania  się  danym  programem  komputerowym.  Znajomość  jego  opcji,  poleceń
i ułatwień pomaga rzeczywiście w szybkim sporządzeniu dokumentacji. Nauka taka przebiega
w pracowni komputerowej, w której znajdują się stanowiska z zainstalowanym odpowiednim
programem. Dobrze jest poznać zasady sporządzania rysunków chociaż na przykładzie dwóch
programów.  W  pracy  zawodowej,  bowiem  można  spotkać  się  z  różnym  oprogramowaniem.
Poznanie  różnic  między  nimi  na  przykładzie dwóch programów  umożliwi zorientowanie  się
przede  wszystkim  w  podobieństwach  i pomoże ocenić,  na  ile różnice  wymagają dodatkowej
edukacji w postaci kursów i czy czasem do poprawnej obsługi nie wystarczy samokształcenie.

Przed przystąpieniem do nauki pracy z danym oprogramowaniem dobrze jest wiedzieć na

ile często występuje ono w warunkach przemysłu czy usług. Nie poleca się zdobywania
umiejętności tworzenia dokumentacji na oprogramowaniu przestarzałym lub marginalnie
używanym w warunkach pracy zawodowej. Jasne jest, że w wyborze oprogramowania istotną
rolę odgrywa jego cena.

Konieczność posiadania umiejętności pracy z komputerem w celu pozyskiwania

informacji  jest  już  dość  oczywista.  Tak  samo  oczywiste  powinno  być  poosiadanie
umiejętności  pracy  z oprogramowaniem  wspomagającym  różne  czynności  w  danym
zawodzie.  A  zatem  w  kręgu  zainteresowań  każdego  fachowca,  także  zegarmistrza,  powinno
być  zarówno  oprogramowanie  wspomagające  projektowanie,  jak  i  wspomagające  pracę
urządzeń czy maszyn.

Każde oprogramowanie ma własny program kursu obsługi. Warto zrealizować taki kurs,

by sprostać wymaganiom współczesnej techniki. Dobrze, jeśli kurs zawiera tematykę
związaną z wykonywaniem prostych obliczeń konstrukcyjnych i kinematycznych (na
przykład dotyczące wytrzymałości, przekroju, a zwłaszcza przełożenia).

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Jaka jest rola komputera w sporządzaniu dokumentacji technicznej?
2.  W jakich sytuacjach poprzestajemy na ręcznym sporządzeniu dokumentacji technicznej?
3.  Co jest niezbędne do posiadania umiejętności pracy z komputerem i oprogramowaniem do

sporządzania dokumentacji technicznej?

4. Jakimi kryteriami posługujemy się przy nauce obsługi i zakupie oprogramowania do

sporządzania dokumentacji technicznej?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zapoznaj się z programem kursu obsługi oprogramowania do sporządzania dokumentacji

technicznej  dostępnym  w  pracowni.  Zrealizuj  kolejno  wszystkie  ćwiczenia,  jakie  program
obejmuje.  Korzystaj  z  rad  i  doświadczenia  nauczyciela.  Zabiegaj,  by  na  stanowisku
komputerowym  pracowała  tylko  jedna  osoba.  Gdy  to  jest  niemożliwe  ustal  z  kolegą
(koleżanką)  częstotliwość  i  sposób  zamieniania  się  przy  pracy.  Jeśli  takie  ustalenia
nastręczają trudności, poproś o pomoc nauczyciela.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) zapoznać się z programem kursu obsługi oprogramowania do sporządzania dokumentacji

technicznej dostępnym w pracowni,

2) zrealizować kolejno wszystkie ćwiczenia, jakie program obejmuje z wykorzystaniem rad

i doświadczenia nauczyciela.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

zeszyt,

–

długopis,

–

program kursu obsługi oprogramowania do sporządzania dokumentacji technicznej wraz
z zadaniami,

–

stanowisko komputerowe z zainstalowanym odpowiednim programem do sporządzania
dokumentacji technicznej z możliwością drukowania efektów zadań,

–

literatura i właściwe PN.

Ćwiczenie 2

Dla zadanych części i wymagań technologicznych sporządź dokumentację wykorzystując

program komputerowy. Przykłady części oraz opisy wymagań przygotuje dla Ciebie
nauczyciel. Po sporządzeniu rysunku w komputerze wydrukuj go, przestaw nauczycielowi
i oceń. Błędy, które popełnisz popraw.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) wykonać prosty rysunek techniczny zadanej części zegara wykorzystując program

i stanowisko komputerowe,

2)  wydrukować swój rysunek,
3)  przedstawić rysunek nauczycielowi i ocenić,
4)  wziąć pod uwagę sugestie nauczyciela i poprawić ewentualne błędy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

przygotowane przez nauczyciela części i opisy wymagań technologicznych ich
wykonania,

–

zeszyt,

–

środki pomiarowe,

–

stanowisko komputerowe z zainstalowanym odpowiednim programem do sporządzania
dokumentacji technicznej z możliwością drukowania efektów zadań,

–

literatura, inne źródła informacji i właściwe PN.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA

DLA UCZNIA

1)  Przeczytaj uważnie instrukcję.
2)  Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3)  Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4)  Test zawiera 22 zadania. 15 zadań jest z poziomu podstawowego, 7 zadań jest z poziomu

ponadpodstawowego Do każdego z nich z nich podane są 4 możliwe odpowiedzi. Tylko
jedna jest w pełni poprawna.

5) Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej KARCIE ODPOWIEDZI, stawiając

w odpowiedniej rubryce znak „X”. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź
zaznaczyć kółkiem, a następnie ponownie zakreślić poprawną odpowiedź.

6) Punktacja zadań: 0 lub 1 punkt.
7) Proponuje się następujące normy wymagań na oceny:

– dopuszczający

- za uzyskanie 10÷12 punktów,

– dostateczny

- za uzyskanie 13÷15 punktów,

– dobry

- za uzyskanie 16÷18 punktów,

– bardzo dobry

- za uzyskanie 19÷22 punktów.

8) Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz mieć pewność, ze sprawdziłeś (aś) swoją

wiedzę.

9) Nie musisz zachowywać kolejności rozwiązywania zadań.
10) Na rozwiązanie testu masz 45 minut.

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1) W warsztacie zegarmistrzowskim powinny się znajdować:

a) dokumentacja techniczna i instrukcja obsługi większości popularnych zegarów, oferty

firm zaopatrujących zarówno w zegary, jak i części czy narzędzia zegarmistrzowskie,
fachowe czasopisma i artykuły, dokumentacja techniczna narzędzi i urządzeń
stosowanych w zegarmistrzostwie, branżowe zestawy Polskich Norm,

b) oferty firm zaopatrujące w zegary, fachowe czasopisma i artykuły, branżowe zestawy

Polskich Norm,

c) dokumentacja techniczna, instrukcja obsługi większości popularnych zegarów,

dokumentacja techniczna narzędzi i urządzeń stosowanych w zegarmistrzostwie,
branżowe zestawy Polskich Norm.

d) instrukcja obsługi większości popularnych zegarów.

2) Zegar ciekłokrystaliczny to zegar, który posiada:

a)  ciekłokrystaliczny napęd,
b)  tarczę i wskazówki,
c)  ciekłokrystaliczny wyświetlacz,
d)  mały projektor, który wyświetla czas na ścianie lub suficie.

3) Segmenty budowy zegara to:

a)  źródło napędu, licznik cykli, wskaźniki i sygnalizatory,
b)  źródło napędu, regulator chodu, licznik cykli,
c)  źródło napędu, regulator chodu,
d)  regulator chodu, licznik cykli.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4) Konserwacja zegara polega na:

a)  wymianie całego zestawu oliw i smarów,
b)  usuwaniu zanieczyszczeń,
c)  pozostawieniu zanieczyszczeń oraz wymianie całego zestawu oliw i smarów,
d)  usuwaniu zanieczyszczeń oraz wymianie całego zestawu oliw i smarów.

5) Zegary należy przechowywać:

a) w szczelnie zamkniętych opakowaniach, w pomieszczeniach pozbawionych drgań,

o właściwej wilgotności powietrza, z wyłączonym mechanizmem zegarowym,

b) w pomieszczeniach o właściwej wilgotności powietrza, z włączonym mechanizmem

zegarowym,

c) w szczelnie zamkniętych opakowaniach, w pomieszczeniach pozbawionych drgań,

o właściwej wilgotności powietrza, z włączonym mechanizmem zegarowym.

d) w szczelnie zamkniętych opakowaniach, w pomieszczeniach pozbawionych drgań,

o właściwej wilgotności powietrza.

6) Rysunek przedstawiający część może być:

a)  rysunkiem wykonawczym,
b)  rysunkiem montażowym,
c)  wykresem,
d)  rysunkiem złożeniowym.

7) Rysunki wykonywane są w skali, ponieważ:

a)  nie wolno wykonywać rysunku przedmiotu w jego rzeczywistym wymiarze,
b)  nie zawsze można wykonać rysunek przedmiotu w jego rzeczywistym wymiarze,
c)  trzeba wykonywać rysunki pomniejszone,
d)  trzeba wykonywać rysunki powiększone.

8) Wśród zasad prawidłowego wykonywania rzutowania prostokątnego jest zasada, że:

a) liczba rzutów powinna być minimalna, ale niezbędna do jednoznacznego

przedstawienia przedmiotu i jego zwymiarowania,

b)  liczba rzutów jest nieistotna,
c)  liczba rzutów powinna być minimalna,
d)  liczba rzutów powinna być maksymalna..

9) Rysunki przedstawiają przekrój i widok. Wybierz z poniższych poprawną odpowiedź.

Rys. 1.

[1]. do testu Posługiwanie się dokumentacją techniczną

Rys. 2. [1].do testu Posługiwanie się dokumentacją techniczną

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

a)  Rys. 1 przedstawia widok, a rys. 2 przestawia przekrój,
b)  rys. 1 przedstawia przekrój, a rys. 2 przestawia widok,
c)  rys. 1 przedstawia widok i rys. 2 przestawia widok,
d)  rys. 1 przedstawia przekrój i rys. 2 przestawia przekrój.

10) Wśród zasad prawidłowego wymiarowania jest zasada, że:

a)  nie należy powtarzać tych samych wymiarów na różnych rzutach przedmiotu,
b)  należy powtarzać te same wymiary na różnych rzutach przedmiotu,
c)  nie nanosi się wymiarów na rysunkach,
d)  wymiaruje się dowolnie.

11) Tolerowanie występuje, ponieważ:

a) każdy proces technologiczny „wykona” część czy element urządzenia bezbłędnie,
b) każda maszyna, każdy proces technologiczny „wykona” część czy element urządzenia

z pewnym błędem,

c) błędy maszyn są nieistotne,
d) tylko ludzie są omylni.

12) Oznaczone na rysunku nr 3. wymiary to:

Rys. 3 [1]. do testu Posługiwanie się dokumentacją techniczną

a)  N – wymiar nominalny, A –, B – dolny wymiar graniczny,
b)  N – górny wymiar graniczny, A – wymiar nominalny, B – dolny wymiar graniczny,
c)  N – dolny wymiar graniczny, A – górny wymiar graniczny, B – wymiar nominalny,
d)  N – wymiar nominalny, A – dolny wymiar graniczny, B – górny wymiar graniczny.

13) Oznaczone na rysunku nr 3. wymiary to:

a)  ES, es – odchyłki dolne, EI, ei – odchyłki dolne,
b)  ES, es – odchyłki górne, EI, ei – odchyłki górne,
c)  ES, es – odchyłki górne, EI, ei – odchyłki dolne,
d)  ES, es – odchyłki dolne, EI, ei – odchyłki górne.

14) Tolerancję przedstawia się wzorem:

a) T=A-B, gdzie T – tolerancja, A – dolny wymiar graniczny, a B – górny wymiar

graniczny,

b) T=B-A, gdzie T – tolerancja, A – dolny wymiar graniczny, a B – górny wymiar

graniczny,

c) T=A-B, gdzie T – górny wymiar graniczny, A – tolerancja, a B – dolny wymiar

graniczny,

d) T=A-B, gdzie T – dolny wymiar graniczny, A – tolerancja, a B – górny wymiar

graniczny.

15) Odchyłkę górną przedstawia wzór:

a)  ES = B-N, gdzie B- dolny wymiar graniczny, a N – wymiar nominalny,
b)  ES = A-N, gdzie A- dolny wymiar graniczny, a N – wymiar nominalny,
c)  ES = B-N, gdzie B – górny wymiar graniczny, a N – wymiar nominalny,
d)  ES = B-A, gdzie B – górny wymiar graniczny, a A – wymiar nominalny.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

16) Odchyłkę dolną przedstawia wzór:

a)  EI=A-N, gdzie A – górny wymiar graniczny, N – górny wymiar graniczny,
b)  EI=A-N, gdzie A – dolny wymiar graniczny, a N – wymiar nominalny,
c)  EI=A-N, gdzie A – dolny wymiar graniczny, a N – górny wymiar graniczny,
d)  EI=B-N, gdzie B– górny wymiar graniczny, a N – wymiar nominalny.

17) Z pasowaniem luźnym mamy do czynienia, gdy:

a)  występuje wcisk i luz,
b)  występuje wcisk,
c)  występuje luz lub wcisk,
d)  zawsze zapewniony jest luz.

18) Pasowanie ciasne występuje, gdy:

a)  zawsze zapewniony jest luz,
b)  występuje luz albo wcisk,
c)  zawsze zapewniony jest wcisk,
d)  występuje wcisk i luz.

19) Pasowanie mieszane występuje, gdy:

a)  zawsze zapewniony jest wcisk,
b)  może być luz, albo wcisk
c)  zawsze zapewniony jest luz,
d)  występuje wcisk i luz.

20) Najbardziej istotnymi układami pasowań są:

a)  pasowanie według stałego wałka i stałego otworu,
b)  pasowanie według stałego wałka,
c)  pasowanie według stałego otworu,
d)  pasowanie według wałka.

21) Jakość powierzchni określa:

a)  falistość,
b)  nierówność,
c)  falistość i chropowatość powierzchni,
d)  tylko chropowatość powierzchni.

22) Najbardziej istotnymi warunkami przy zakupie oprogramowania do wspomagania

projektowania dokumentacji technicznej są:
a)  zastosowanie i aktualność,
b)  cena i atrakcyjność,
c)  zastosowanie w pracowni szkolnej,
d)  upodobania użytkownika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko

............................................................................................................................

Posługiwanie się dokumentacją techniczną

Zakreśl poprawną odpowiedź

Nr zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

1.  Burcan J. Podstawy rysunku technicznego. WNT, Warszawa 2006
2.  Ciekanowski A.: Poradnik ślusarza narzędziowego wzorcarza. WNT, Warszawa 1989
3.  Górecki A.: Technologia ogólna. WSiP, Warszawa 2000
4.  Hansen A.: Bezpieczeństwo i higiena pracy. WSiP, Warszawa 1998
5.  Jakubiec  W.,  Malinowski  J.:  Metrologia  wielkości  geometrycznych.  ISBN,  Warszawa

1999

6. Kowalewski S., Dąbrowski A., Dąbrowski M.: Zagrożenia mechaniczne. Centralny

Instytut Ochrony Pracy, Warszawa 1997

7.  Kurdziel R.: Podstawy elektrotechniki dla szkoły zasadniczej. WSiP, Warszawa 1997
8.  Lewandowski T.: Rysunek techniczny dla mechaników. WSiP, 1995
9.  Mac S., Leowski J.: Bezpieczeństwo i Higiena Pracy. Podręcznik dla szkół zasadniczych.

WSiP, Warszawa 1999

10. Maksymowicz A.: Rysunek zawodowy dla szkół zasadniczych. WSiP, Warszawa 1999
11. Malinowski J.: Pasowania i pomiary. WSiP, Warszawa 1991
12. Okoniewski S.: Podstawy technologii mechanicznej, WNT, Warszawa 1983
13. Okoniewski S.: Technologia maszyn. WSiP, Warszawa 1995
14. Rutkowski A.: Części maszyn. WSiP, Warszawa 1996
15. Młody Technik, czerwiec 1999, miesięcznik
16. Młody Technik, sierpień 2002, miesięcznik
17. http://pl.wikipedia.org