55

FARMAKOLOGIA

WETERYNARIA

W PRAKTYCE

WRZESIEŃ-PAŹDZIERNIK • 5/2004

C

HARAKTERYSTYKA

I

 

RODZAJE

 

BÓLU

Zwierzęta  posiadają  ewolucyjnie  wy-

kształcony mechanizm niewykazywania 

nadmiernych  objawów  bólu,  co  ma 

obniżać  ryzyko  ataku  ze  strony  wroga. 

Z tego  względu  zwierzęta  mogą  reago-

wać na bodźce bólowe nieco inaczej niż 

człowiek, co może powodować trudności 

w prawidłowym rozpoznaniu bólu i ocenie 

stopnia jego natężenia (1, 2). Dodatkowo 

prawidłową diagnozę zjawiska bólowego 

może komplikować stres pojawiający się 

u zwierzęcia w czasie badania, zazwyczaj 

potęgujący wrażenia bólowe (1). 

Stopień reakcji na ból różni się w za-

leżności od:

a) wieku  –  młode  zwierzęta  wykazują 

mniejszą tolerancję na ból,

b) płci – samice wydają się mniej wrażli-

we na ból niż samce,

c) stanu  zdrowia  –  zdrowe  zwierzęta 

lepiej znoszą ból,

d) gatunku  i rasy  –  psy,  a wśród  nich 

np.  rasy  sportowe,  wykazują  lepszą 

tolerancję na ból niż koty.

 (2)

Ból można sklasyfikować według róż-

nych kryteriów, np.: źródła jego umiej-

scowienia  (

ból  trzewny,  somatyczny, 

neuropatyczny),  czasu  pojawienia  się 

od  momentu  zadziałania  szkodliwego 

bodźca (

ból pierwotny, wtórny), długo-

ści jego trwania (

ból ostry, przewlekły) 

oraz intensywności (

ból słaby, umiarko-

wany lub silny). Najbardziej przydatny 

z klinicznego  punktu  widzenia  wydaje 

się podział ze względu na dwa ostatnie 

kryteria (2).

1. Ból  ostry  szybko  powstaje  i zanika 

w ciągu  24-72  h.  Towarzyszy  infek-

cjom,  zabiegom  chirurgicznym  lub 

silnym urazom. Jest stosunkowo łatwy 

lub  syntetyzowanych  w trakcie  proce-

sów  zapalnych  substancji  takich,  jak 

bradykinina,  histamina,  serotonina, 

prostaglandyny, enzymy proteolityczne 

(2, 5, 6). Jest to główne miejsce działania 

niesteroidowych leków przeciwzapal-

nych, kontrolujących głównie ból o sła-

bym  bądź  umiarkowanym  nasileniu, 

towarzyszący procesom zapalnym

 (2).

Nocyceptory  są  bezmielinowymi  za-

kończeniami włókien czuciowych, które 

jako  włókna  A delta  (włókna  szybkie, 

odpowiedzialne za ból pierwotny), C lub 

A beta (włókna wolniejsze, odpowiedzial-

ne za ból wtórny) przewodzą bodźce bólo-

we w kierunku rdzenia kręgowego. Prze-

wodnictwo to hamowane jest przez 

leki 

miejscowo znieczulające. Wspomniane 

włókna tworzą następnie synapsy z neu-

ronami  rogów  dogrzbietowych  rdzenia 

kręgowego.

 Głównym neuromediatorem 

jest tu 

substancja P oraz, w mniejszym 

stopniu, wazopresyna, cholecystokinina. 

Wypustki  neuronów  rdzeniowych  są 

początkiem 

wstępującej drogi bólowej 

rdzeniowo-wzgórzowej i tworzą synap-

sy  z neuronami  wzgórzowymi,  oddając 

wcześniej odgałęzienia do tworu siatko-

watego, w którym ma miejsce tworzenie 

emocjonalnego składnika reakcji na ból 

w postaci strachu, depresji, cierpienia. 

Ostatecznie  wypustki  neuronów  wzgó-

rzowych  docierają  do  kory  mózgowej, 

gdzie  następuje  subiektywna  końcowa 

interpretacja bólu

 (2, 5, 6, 9, 10).

W obrębie OUN, działają

 alfa2-adre-

nomimetyki, których miejsce oddziały-

wania nie jest dokładnie znane, a także 

nie stosowane w weterynarii leki służące 

do  zwalczania  bólów  neuropatycznych 

(karbamazepina) lub bólów niespecyficz-

nych (imipramina).   

do opanowania dzięki lekom przeciw-

bólowym.

2. Ból przewlekły narasta powoli i jest 

długotrwały  (co  najmniej  kilka  tygo-

dni).  Związany  jest  z przewlekłymi 

chorobami  wyniszczającymi,  takimi 

jak  np.  degeneracyjne  choroby  sta-

wów,  nowotwory,  zapalenie  trzustki. 

Nie zawsze jest podatny na skuteczne 

działanie analgetyków.

Odpowiedź  na  ból  ostry  i przewlekły 

różni  się  pod  względem  reakcji  fizjolo-

gicznej  i zachowania.  Bólowi  ostremu 

towarzyszą: tachykardia, przyspieszone 

oddychanie,  rozszerzenie  źrenic,  śli-

nienie,  wokalizacja,  zwłaszcza  podczas 

omacywania bolesnego obszaru (1, 2, 5). 

Natomiast ból przewlekły może powodo-

wać u zwierzęcia kulawizny, samookale-

czenia poprzez wylizywanie lub drapanie 

bolesnego miejsca lub jego okolic, spadek 

apetytu czy zmiany w okrywie włosowej. 

Może także wyzwalać w zwierzęciu zmia-

ny w zachowaniu.

D

ROGI

 

PRZEWODZENIA

I

 

KONTROLI

 

BÓLU

Farmakologiczna  kontrola  bólu  po-

lega na hamowaniu transmisji bólowej 

na  jej  różnych  poziomach,  a miejsce 

oddziaływania leku decyduje o jego sile 

i charakterze działania. 

Miejscem  wyzwolenia  impulsu  bólo-

wego,  a zarazem  początkiem  trójneu-

ronowej  drogi  bólowej  kończącej  się 

w korze  mózgowej,  są  znajdujące  się 

w skórze oraz w wielu innych tkankach 

(narządach  wewnętrznych,  mięśniach, 

stawach, ścięgnach, otrzewnej, okostnej) 

receptory  bólowe,  czyli 

nocyceptory. 

Ich  pobudzenie  następuje  w wyniku 

uwalnianych  z uszkodzonych  komórek 

Narkotyczne leki 

przeciwbólowe

CZĘŚĆ I. CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA

Bartosz Gawęda 

Katedra Biochemii, Farmakologii i Toksykologii Akademii Rolniczej we Wrocławiu

Ból fizjologiczny, odbierany jako subiektywnie nieprzyjemne odczucie, jest mecha-

nizmem obronnym umożliwiającym organizmowi reakcję na wpływ szkodliwych czyn-

ników uszkadzających jego tkanki (2). Jednak poza funkcją obronną ból niesie za sobą, 

w zależności  od  natężenia  i czasu  trwania,  ryzyko  wystąpienia  niebezpiecznych  dla 

organizmu zmian, które mogą prowadzić do nadciśnienia, arytmii, zaburzeń żołądkowo-

jelitowych, zaburzeń behawioralnych czy immunosupresji (1, 2). Dlatego tak ważna jest 

skuteczna kontrola bólu, która wiąże się z działaniem objawowym i niejednokrotnie 

przyczynia się do polepszenia skuteczności terapii.

56

ARMAKOLOGIA

F

WETERYNARIA

W PRAKTYCE

WRZESIEŃ-PAŹDZIERNIK • 5/2004

Ważną  składową  kontrolującą  ból 

jest 

zstępujący układ regulacji dopły-

wu  bodźców  bólowych,  który  spełnia 

zadanie  hamowania  reakcji  bólowej 

poprzez  depresyjny  wpływ  na  neuro-

transmisję  w obrębie  synaps  w rogach 

dogrzbietowych rdzenia kręgowego, na 

szlaku wstępującej drogi bólowej rdze-

niowo-wzgórzowej.

 Układ ten składa się 

z jąder śródmózgowia, w których neuro-

ny połączone są ze sobą synapsami en-

kefalinergicznymi, na których znajdują 

się receptory opioidowe. Ich pobudzenie 

powoduje  wydzielanie  na  końcach  ich 

wypustek  w rdzeniu  enkefalin,  które 

hamują wydzielanie substancji P, a tym 

samym  transmisję  bodźca  bólowego 

w kierunku wstępującej drogi bólowej. 

Jest to tzw. 

ponadrdzeniowe działanie 

przeciwbólowe.  W skład  powyższego 

układu  wchodzą  także  jądra  okolic 

mostu, których neurony wysyłają nora-

drenergiczne i serotoninergiczne aksony, 

łączące się z enkefalinergicznymi komór-

kami wstawkowymi w rdzeniu kręgowym 

hamującymi  wydzielanie 

substan-

cji P. Jest to tzw. rdzeniowe działanie 

przeciwbólowe (1, 2, 6, 9, 10).

Zstępujący  układ  regulacji  dopływu 

bodźców bólowych jest miejscem oddzia-

ływania zarówno endogennych peptydów 

opioidowych  (enkefalina,  dynorfina,

endorfina), jak i opioidów egzogennych,

do  których  należą 

narkotyczne  leki 

przeciwbólowe (NLPB).

Termin 

opioidy  określa  wszystkie 

substancje, wykazujące efekt morfino-

podobny blokowany przez antagonistów 

receptorów opioidowych, np. nalokson. 

Zatem do opioidów zalicza się zarówno 

endogennych  agonistów  receptorów 

opioidowych, jak i morfinę oraz jej syn-

tetyczne pochodne, również te o innej od 

niej  strukturze  chemicznej.  Natomiast 

termin 

opiaty jest węższy i dotyczy tyl-

ko tych substancji, które oprócz efektu 

morfinopodobnego wykazują ścisłe po-

dobieństwa w budowie strukturalnej do 

morfiny, tzn. kodeiny i heroiny

 (9). Pod-

sumowując, każdy opiat jest opioidem, 

ale nie każdy opioid jest opiatem. 

Mechanizm  działania  NLPB:  pobu-

dzają  receptory  opioidowe,  wzbudza-

2) częściowych agonistów receptorów opio-

idowych: 

buprenorfina, tramadol; 

3) opioidy o właściwościach agonistycz-

no-antagonistycznych: 

butorfanol 

i 

pentazocyna.

Wspólnie z NLPB rozpatruje się również 

leki  będące  antagonistami  receptorów 

opioidowych. Wśród nich wyróżnia się: 

1) czystych antagonistów receptorów opio-

idowych: 

nalokson, diprenorfina;

2) antagonistów o częściowych właściwo-

ściach agonistycznych:

 nalorfina. 

Wykorzystuje się je do znoszenia obja-

wów przedawkowania wywołanych przez 

wszystkie powyższe grupy opioidów, np. 

nalokson lub tylko przez te o właściwo-

ściach czystych agonistów, np. nalorfinę.

Używane są także przy wyprowadzaniu 

zwierząt  ze  stanu  neuroleptoanalgezji, 

np. diprenorfiny używa się przy odwra-

caniu  neuroleptoanalgezji,  do  której 

użyto etorfiny.

Z

ASTOSOWANIE

NARKOTYCZNYCH

LEKÓW

 

PRZECIWBÓLOWYCH

Narkotyczne  leki  przeciwbólowe  są 

najsilniej  działającymi  analgetykami. 

Podawanie ich zaleca się w sytuacjach, 

gdy  ból  jest  na  tyle  mocny,  iż  nie  ma 

możliwości opanowania go przy użyciu 

innych  dostępnych  leków  przeciwbólo-

wych, z których najpowszechniej używa 

się  niesteroidowych  leków  przeciwza-

palnych.

W codziennej praktyce weterynaryjnej 

narkotyczne leki przeciwbólowe nie cieszą 

się dużą popularnością. Wiąże się to za-

pewne z faktem umieszczenia większości 

z nich na liście substancji odurzających 

i psychotropowych,  których  wydawanie 

i obrót podlega specjalnemu nadzorowi, 

zgodnie z rozporządzeniem ministra zdro-

wia z dnia 3 sierpnia 2000 r. w sprawie 

wytwarzania, przetwarzania, przerobu, 

przywozu  z zagranicy  lub  wywozu  za 

granicę oraz obrotu środkami odurzający-

mi, substancjami psychotropowymi i pre-

kursorami,

 na podstawie ustawy z dnia 

24  kwietnia  1997  r.  o przeciwdziałaniu 

narkomanii (11, 12).

Powyższe uregulowania prawne wymu-

szają drobiazgową kontrolę użycia NLPB 

przez lekarza, co w codziennej praktyce 

może być dla niego kłopotliwe. 

S

ZCZEGÓŁOWE

WSKAZANIA

 

KLINICZNE

I. Zwalczanie silnego 

bólu o charakterze 

ostrym, który towarzyszy poważnym 

urazom powypadkowym, oparzeniom 

(np. morfina, tramadol), kolkom jeli-

towym  (np.  petydyna,  pentazocyna, 

butorfanol), oraz 

bólu chronicznego 

związanego np. z nowotworami, zapa-

ją  dokomórkowy  prąd  jonów  potasu 

prowadzący  do  hiperpolaryzacji  błony 

komórkowej  oraz  blokują  otwarcie 

potencjałozależnego  kanału  dla  jonów 

wapnia,  niezbędnego  w procesie  uwal-

niania  neurotransmitera,  którym  jest 

substancja P (9, 10).

 Z farmakologicznego punktu widzenia 

rozpatruje się istnienie trzech oddziel-

nych  typów  receptorów  opioidowych: 

mi,  delta  i kappa,  pobudzanych  za-

równo przez endogenne, jak i egzogenne 

opioidy (1, 2, 3, 4, 5, 9).

 Efekt działania 

opioidów egzogennych wiąże się głównie 

z pobudzeniem receptorów 

mi i kappa, 

a w mniejszym  stopniu  receptora 

del-

ta,  który  funkcjonalnie  zazwyczaj  jest 

ujmowany

 łącznie z receptorem mi (9). 

Obecnie pomija się istnienie receptora 

sigma, który jest prawdopodobnie pod-

typem receptora 

mi (1).

Receptory opioidowe zlokalizowane są 

głównie  w jądrach  śródmózgowia  (mi) 

oraz w komórkach rogów dogrzbietowych 

w rdzeniu (mi, kappa), a ich pobudzenie 

wywołuje  odpowiednio  efekt 

analgezji 

ponadrdzeniowej i rdzeniowej (1, 2, 6).

Poza wspomnianą lokalizacją recepto-

ry te znajdują się także w innych rejo-

nach OUN oraz dodatkowo na obwodzie, 

głównie na komórkach mięśni gładkich 

(delta,  mi,  kappa)  (1,  2).  Decyduje  to 

o tym,  że  oprócz  działania  przeciwbó-

lowego występują także inne efekty ich 

pobudzenia, zazwyczaj niepożądane.

N

ARKOTYCZNE

LEKI

 

PRZECIWBÓLOWE

Są całkowitymi lub częściowymi ago-

nistami receptorów opioidowych, a sto-

pień  wywoływanej  przez  nie  analgezji 

oraz ewentualne skutki uboczne zależą 

od  typu  receptorów,  na  które  działają 

oraz siły, z jaką się z nimi wiążą.

Ze

 względu na sposób oddziaływania z re-

ceptorami opioidowymi, można je podzielić 

na następujące grupy (1, 2, 3, 5, 9):

 

1) czystych  agonistów  receptorów  opio-

idowych:

  morfina,  fentanyl  i jego 

pochodne  (sufentanyl,  alfentanyl, 

remifentanyl),  etorfina,  petydyna 

(meperydyna),  kodeina,  oksymor-

fon, metadon;

Typ receptora

mi/delta

kappa

Analgezja

ponadrdzeniowa i rdzeniowa

rdzeniowa

Depresja oddechowa

++

+

Źrenica

zwężenie

-

Motoryka przewodu pok.

zwolnienie

-

Skurcz mięśni gładkich

++

-

Reakcja behawioralna

euforia ++, sedacja ++

dysforia +, sedacja+

Lekozależność

++

+

Farmakologiczne efekty pobudzenia receptorów opioidowych (9).

58

ARMAKOLOGIA

F

WETERYNARIA

W PRAKTYCE

WRZESIEŃ-PAŹDZIERNIK • 5/2004

leniem trzustki, chorobami degenera-

cyjnymi stawów i kości (np. morfina, 

fentanyl)

 (1, 2, 3, 4, 5, 7, 8).

II. Kontrola bólu w związanego

 z zabie-

gami chirurgicznymi:

1. Okres poprzedzający zabieg chi-

rurgiczny:

a) Używane  podczas  postępowania 

premedykacyjnego

 (np. morfina, pe-

tydyna, oksymorfon, butorfanol).

Uzyskana w premedykacji analge-

zja zwiększa efekt przeciwbólowy 

stosowanego anestetyku, obniża  

jego  wymaganą  ilość,  a także 

skraca  okres  wybudzania.

  Za-

pewnia to z jednej strony mniej-

sze  ryzyko  wystąpienia  efektów 

ubocznych  użytego  anestetyku, 

a z drugiej zapewnia lepszą kon-

trolę bólu w okresie operacyjnym. 

Stanowi  to  dodatkową  korzyść, 

gdyż,  jak  dowiedziono,  zwalcza-

nie  bólu  dopiero  w momencie 

jego  ujawnienia  się  po  okresie 

wybudzania  z narkozy  wymaga 

większych ilości leku niż podczas 

podawania go przed pojawieniem 

się bólu (1, 2, 3).

b) Rzadziej mogą być użyte do wpro-

wadzenia  do  znieczulenia  ogól-

nego,  najczęściej  w połączeniu 

z diazepamem lub midazolamem 

u zwierząt  ciężko  chorych,  ze 

względu na ich stabilny wpływ na 

układ krążenia (poza wywoływa-

niem bradykardii). Wykorzystuje 

się  opioidy  o silnym  i krótkim 

działaniu, np. fentanyl. Nie pole-

cane dla kotów (1). 

c) W połączeniu  z lekami  o wła-

ściwościach  sedacyjnych  (neu-

roleptykami,  alfa-2-agonistami) 

stosowane  do  wywołania  stanu 

neuroleptoanalgezji, czyli silnego 

uspokojenia, z towarzyszącą bez-

bolesnością oraz z zachowaniem 

zmienionej  świadomości.  W tym 

czasie  można  przeprowadzić 

krótsze zabiegi chirurgiczne, gdyż 

efekt działania po dożylnej iniekcji 

trwa  około  1,5  h  (np. fentanyl 

w połączeniu z droperidolem lub 

ksylazyną, etorfina z acepromazy-

ną, butorfanol z medetomidyną), 

(1, 2, 3, 4).

2.   Okres śródoperacyjny

Leki  podawane  są,  w zależności 

od  potrzeby,  bądź  w postaci  in-

iekcji  dożylnych  w określonych 

interwałach lub w postaci infuzji 

jako składniki dożylnej mieszanki 

anestetycznej, np. u psów fentanyl 

z propofolem  i lekami  zwiotcza-

jącymi  mięśnie  szkieletowe  (1).

Niektóre opioidy można podawać 

Także kodeina oraz butorfanol mogą być 

podawane doustnie.

Większość  opioidów  ulega  biotrans-

formacji  w wątrobie,  głównie  poprzez 

sprzęganie  z kwasem  glukuronowym, 

co  może  być  powodem  częstszych 

w porównaniu  z psami  przedawkowań 

u kotów,  u których  aktywność  trans-

ferazy  glukuronylowej  odpowiadającej 

za ten proces jest słabsza (2). Choroby 

wątroby zmniejszają tempo metabolizmu 

opioidów, co wydłuża ich czas działania 

i może  przyczyniać  się  do  wystąpienia 

efektów toksycznych (1, 2, 7). 

Eliminacja  metabolitów  zachodzi 

głównie przez nerki, dlatego konsekwen-

cją zaburzeń w ich prawidłowej funkcji 

(np. u zwierząt uremicznych) może być 

przedłużone działanie leku w sytuacji, 

gdy wytwarzane metabolity są aktywne, 

jak  to  się  dzieje  w przypadku  morfi-

ny,  petydyny,  kodeiny  (1).  Działanie 

opioidów  (np.  morfiny)  wydłuża  także 

ich  krążenie  wątrobowo-jelitowe  (2). 

Niedoczynność  tarczycy  może  spowal-

niać  tempo  metabolizmu  i eliminacji 

opioidów (4, 7).

E

FEKTY

 

UBOCZNE

I

 

PRZECIWWSKAZANIA

Efekty uboczne stosowania narkotycz-

nych  leków  przeciwbólowych  związane 

są  zwykle  z pobudzeniem  receptorów 

mi,  zarówno  w obrębie  OUN,  jak  i na 

obwodzie.

1.  Depresja  oddechowa  jest  najgroź-

niejszym efektem ubocznym, zdarza-

jącym się najczęściej po zastosowa-

niu  czystych  agonistów  receptorów 

opioidowych  o silnym  działaniu 

(morfiny, fentanylu, etorfiny). Sła-

biej  działające  opioidy  (petydyna, 

kodeina) w dawkach, które wywołują 

porównywalny  efekt  przeciwbólowy 

do  silnych  opioidów  również  mogą 

wykazywać  depresyjny  wpływ  na 

ośrodek oddechowy (1, 6). 

  Depresja  oddechowa  związana  jest 

z obniżeniem  reaktywności  ośrodka 

oddechowego na pobudzający wpływ 

dwutlenku  węgla  (CO

2

)  i może  do-

prowadzić w efekcie do zatrzymania 

oddechu.  Występuje  na  ogół  po 

przedawkowaniu  leku,  natomiast 

po  dawkach  leczniczych  notuje  się 

ją z reguły u pacjentów z dysfunkcją 

oddechową, w związku z czym użycie 

opioidów niesie u nich za sobą duże 

ryzyko (1, 2, 4, 7).

  Opioidy należy również ostrożnie sto-

sować u samic w ciąży (np. podczas 

cięcia  cesarskiego),  ze  względu  na 

ryzyko  wystąpienia  depresji  odde-

chowej  u płodu.  Również  zwierzęta 

młode, stare, osłabione i wykazujące 

nadoponowo oraz rzadziej podpa-

jęczynówkowo. Droga ta wydłuża 

czas  działania  leku,  zmniejsza 

szanse  ujawnienia  się  efektów 

ubocznych  oraz  redukuje 

MAC 

(minimalne  stężenie  pęcherzyko-

we)

 anestetyków wziewnych o oko-

ło  30-60%  (1).

  Najlepsza  w tym 

względzie  wydaje  się  morfina, 

która  w odróżnieniu  od  bardziej 

lipofilnego  fentanylu  lub  bupre-

norfiny umożliwia dłuższą kontrolę 

bólu  (12-24  h),  bez  konieczności 

częstych  podań.  U psów  nie  na-

leży podawać więcej niż 6 ml leku 

płynnego, przy czym początkowo 

powinno  się  zaaplikować  25% 

wyliczonej dawki. Czas rozpoczę-

cia działania występuje po 30-60 

minutach (1).

3.  Okres  pooperacyjny.  Wybór 

analgetyku  oraz  droga  jego  po-

dania  zależy  od  natężenia  bólu. 

Najpopularniejszymi lekami stoso-

wanymi u małych zwierząt w tym 

okresie są tramadol, oksymorfon, 

buprenorfina i butorfanol (2).

 Ko-

lejne  dawki  aplikowanych  leków 

powinny być ustalane w zależno-

ści  od  efektu,  jaki  wywołały  po-

przednio  i spodziewanego  czasu, 

przez  jaki  będą  podawane.  Przy 

dłuższym  stosowaniu  dobrze 

rozpocząć  od  dawek  niższych 

i w miarę  potrzeby  stopniowo  je 

podwyższać

  (1).  W tej  sytuacji 

najlepiej  podawać  lek  doustnie 

(jeżeli  istnieje  taka  możliwość), 

domięśniowo lub też przezskórnie 

w postaci  przylepców  uwalniają-

cych w jednostce czasu odpowied-

nią ilość leku (np. fentanyl).

III. Po  połączeniu  z acepromazyną  lub 

ksylazyną (stan neuroleptoanalgezji) 

etorfina  służy  do  unieruchomiania 

lub chwytania dzikich zwierząt (4).

IV.

 Jako leki przeciwkaszlowe: kode-

ina i butorfanol (1, 2, 3, 4, 7).

F

ARMAKOKINETYKA

Większość opioidów dobrze resorbuje 

się zarówno po podaniu enteralnym, jak 

i parenteralnym. Ich szybkość dystrybu-

cji oraz czas rozpoczęcia działania zależy 

od stopnia ich lipofilności. I tak, bardziej 

lipofilne  fentanyl  lub  kodeina  działają 

szybciej od morfiny, ale krócej (2).

Po podaniu doustnym podlegają inten-

sywnemu metabolizmowi wątrobowemu 

(efekt „pierwszego przejścia”), co w przy-

padku  morfiny powoduje obniżenie jej

biodostępności do 25%. Z tego względu 

u małych zwierząt rozsądne może wyda-

wać się użycie czopków, choć w wetery-

narii jest to rzadko praktykowane (1, 2). 

59

FARMAKOLOGIA

WETERYNARIA

W PRAKTYCE

WRZESIEŃ-PAŹDZIERNIK • 5/2004

dysfunkcję wątroby są bardziej nara-

żone na depresję OUN. W tych przy-

padkach wymagane jest wydłużenie 

czasu pomiędzy kolejnymi aplikacja-

mi leku i obniżenie jego dawki (2).

  Dodatkowo  podniesione  ciśnienie 

parcjalne CO

2

 wywołuje zwiększony 

przepływ  mózgowy  krwi  i prowadzi 

do  podwyższenia  ciśnienia  śród-

czaszkowego, co czyni te leki prze-

ciwwskazane  podczas  zwalczania 

bólu towarzyszącego urazom czaszki, 

z wyjątkiem sytuacji, gdy jednocze-

śnie istnieją poważne urazy innych 

części  ciała  wymagające  kontroli 

przeciwbólowej (2).

2.  Działanie uspokajające bądź pobu-

dzające, w zależności od zastosowa-

nego leku i gatunku zwierzęcia. Pety-

dyna, butorfanol i kodeina wykazują 

słabe działanie pod tym względem. 

U psów  występuje  sedacja,  która 

w zależności  od  stanu  klinicznego 

pacjenta  jest  efektem  pożądanym 

(łagodzenie stresu związanego z bó-

lem)  lub  nie  (przy  poważnych  ura-

zach  czaszki)  (2).  Natomiast  koty, 

konie,  krowy  i  świnie  wykazują, 

zwłaszcza  po  morfinie, silne pobu-

dzenie psychomotoryczne, któremu 

może  towarzyszyć  dysforia (4).  Siła 

tego  działania  uzależniona  jest  od 

zastosowanej  dawki  i może  być 

osłabiona dzięki zastosowaniu leków 

o właściwościach  sedacyjnych  lub 

przeciwlękowych (1, 4, 7).

3.  Zaparcia w obrębie jelit (u psów za-

zwyczaj poprzedzone defekacją) oraz 

działanie spastyczne w stosunku do 

dróg żółciowych, moczowych, przewo-

dów trzustkowych. W przypadku jelit 

związane jest to głównie z depresyj-

nym wpływem na neurony w obrębie 

śródściennych  splotów  nerwowych 

oraz skurczem zwieraczy, powodują-

cym zwiększenie napięcia mięśniówki 

i zwolnienie jej perystaltyki. W prze-

ciwieństwie do ludzi, u psów i kotów, 

przy krótkotrwałej terapii, nie stanowi 

to poważnego problemu (1, 2, 7).

  Ze względu na powyższy efekt prze-

ciwwskazane są w przypadku biegu-

nek związanych z zatruciami lub in-

fekcjami bakteryjnymi (7). Większość 

opioidów  działa  w różnym  stopniu 

spastycznie, wyjątkiem może być pe-

tydyna o działaniu spazmolitycznym, 

papawerynopodobnym.

4.  Depresja  ośrodka  naczyniowo-

-ruchowego, prowadząca do rozsze-

rzenia naczyń, bradykardii i spadku 

ciśnienia  krwi.  Największy  wpływ 

stwierdza się po fentanylu, jednak gdy 

podawany jest powoli, można unik-

nąć tego efektu (1). Morfina u psów,

w trakcie  podawania  opioidów  należy 

kontrolować:  częstotliwość  i głębokość 

oddechów, ciśnienie krwi, stopień seda-

cji lub pobudzenia oraz efekt działania 

analgetycznego (7).

Po  stwierdzonym  przedawkowaniu 

opioidów  lekiem  z wyboru  jest 

nalok-

son,  który  jest  czystym  antagonistą 

receptorów  mi  i kappa.  Stosuje  się  go 

w dawce 0,01-0,04 mg/kg. Po podaniu 

dożylnym  początek  jego  działania  po-

jawia  się  natychmiast  (i trwa  krótko), 

natomiast po iniekcji domięśniowej lub 

podskórnej ma miejsce dopiero po paru 

minutach (1, 4). 

Nalokson, poza odwróceniem efektu 

depresyjnego  na  OUN,  znosi  rów-

nież  efekt  analgetyczny.  Wiąże  się 

z tym ryzyko silnej stymulacji układu 

sympatycznego,  mogącej  wywołać 

zagrażające  organizmowi  arytmie 

i nadciśnienie.  Dlatego  nalokson  na-

leży podawać powoli, zwracając uwagę 

na  uzyskiwany  efekt  (2).  Korzystne 

może być wykorzystanie buprenorfiny 

(częściowego  agonisty  receptora  mi 

o wysokim powinowactwie) lub butor-

fanolu (częściowego agonisty receptora 

mi i zarazem jego słabego antagonisty 

oraz agonisty receptora kappa), które 

z jednej  strony  mogą  odwrócić  efekt 

depresji oddechowej, a z drugiej utrzy-

mać analgezję (1, 2).

I

NTERAKCJE

Depresyjny efekt opioidów na ośrodek 

oddechowy  może  być  zaostrzany  bądź 

wydłużany  przez  inne  leki  o działaniu 

depresyjnym  na  OUN,  np.  pochodne 

fenotiazyny,  barbiturany,  anestetyki 

infuzyjne i inhalacyjne, trójpierścieniowe 

związki przeciwdepresyjne (7).

Pomiędzy  opioidami  a acepromazyną 

występuje synergizm w stosunku do efektu 

sedacyjnego oraz analgetycznego (1, 2).

Głównie  petydyna,  ale  także  mor-

fina, fentanyl, oksymorfon powinny

być  ostrożnie  używane  w połączeniu 

z selegiliną (selektywny inhibitor MAO), 

ze  względu  na  możliwość  wywołania 

drgawek (1, 7).

W części  drugiej  przedstawiony  zo-

stanie szczegółowy opis poszczególnych 

leków z grupy NLPB. 



Piśmiennictwo  opublikowane  zostanie 

wraz drugą częścią artykułu.

lek. wet. Bartosz Gawęda 

Katedra Biochemii, Farmakologii

i Toksykologii

 Akademia Rolnicza,

50-375 Wrocław,  ul. C.K. Norwida 31

e-mail: barol@poczta.fm

w przeciwieństwie do ludzi, powoduje 

natomiast  stopniowe  obkurczanie 

naczyń  wieńcowych  z następowym 

zwiększeniem  oporu  w krążeniu 

wieńcowym, co odbywa się prawdopo-

dobnie poprzez pośrednią stymulację 

adrenergiczną (4, 7).

5.  Histaminemia, z towarzyszącym jej 

spadkiem ciśnienia krwi i skurczem 

oskrzeli. Nie jest ona związana z po-

budzeniem receptorów opioidowych, 

gdyż  nie  jest  blokowana  przez  ich 

antagonistów (2). Najsilniej pobudza-

ją  ją  petydyna  i morfina, najsłabiej

oksymorfon. Zdarza się zwłaszcza po 

dożylnej iniekcji, dlatego należy prze-

prowadzać ten zabieg jak najwolniej 

i szczególnie  uważać  u pacjentów 

z hipowolemią (1, 2).

6.  Pobudzenie  CTZ  (chemorecepto-

rowa  strefa  wyzwalająca  wymioty) 

prowadzące do wystąpienia nudności 

i wymiotów, wywołuje je np. morfina,

która silniej działa u psów niż u ko-

tów, natomiast nie działa u świń (4).

7.  Depresja  ośrodka  kaszlu.  Efekt 

przeciwkaszlowy wykazuje większość 

leków  tej  grupy,  ale  tylko  kodeina 

i butorfanol  są  wykorzystywane 

w tym celu u psów.

8.  Wpływ  na  źrenicę  oka.  Efekt  uza-

leżniony jest od gatunku zwierzęcia. 

U psów występuje zwężenie, a u ko-

tów i koni rozszerzenie źrenicy (4).

9.  Wpływ  na  termoregulację.  Efekt 

również jest uzależniony od gatunku 

zwierzęcia.  Np.  u psów  po  morfinie

notuje  się  hipotermię,  natomiast 

u kotów,  koni,  bydła  hipertermię. 

Wiąże się to z wpływem na termore-

gulację podwzgórzową (4).

10. Wykształcanie tolerancji na lek oraz 

zależność  psychofizyczną, której

u ludzi  może  towarzyszyć  zespół 

abstynencji.  W weterynarii  nie  sta-

nowi to jednak istotnego problemu ze 

względu na niewielki zakres stosowa-

nia tych leków w terapii przewlekłej, 

choć  u psów  notowano  przypadki 

wykształcania tolerancji na morfinę

po jej długotrwałym stosowaniu

 (2). 

Fakt działania euforyzującego i uza-

leżniającego  niektórych  opioidów 

u ludzi stanowi podstawę do kontroli 

obrotu tymi lekami.

P

RZEDAWKOWANIE

opioidów  może  spowodować  głęboką 

depresję OUN, w tym depresję ośrodka 

oddechowego,  naczynioruchowego, 

w zależności od gatunku hipotermię lub 

hipertermię,  może  też  wywołać  drgaw-

ki.  U psa  dawka  morfiny większa niż

100 mg/kg podana parenteralnie może 

być  śmiertelna  (7).  Z tych  względów