MATCZAK, A. „Rozwój osobowości” część 1 (str. 184 -197) / Aga Szatko

 

Tekst nie należy niestety do najprzyjemniejszych (czyt. najprostszych) dlatego też życzę dużo 

cierpliwości w trakcie jego „konsumpcji’J

 

       Osiągnięcia rozwojowe w poszczególnych zakresach funkcjonowania są ze sobą ściśle 
powiązane i wzajemnie się warunkują co sprawia, że właściwości dziecka w poszczególnych 
okresach rozwoju tworzą spójne struktury. 
Podstawowe zmiany, za pośrednictwem których kształtuje się osobowość prowadzą do wzrostu i n t 
e g r a c j i  z a c h o w a n i a - nabiera ono cech stałości i spójności w wyniku podporządkowania 
centralnemu systemowi regulacji. Dla określenia tego właśnie systemu używa się terminu 
„OSOBOWOŚĆ”. 
       Niedojrzałość („brak”) osobowości małego dziecka wynika z faktu, iż wykonywane przez nie 
czynności są całkowicie zdeterminowane przez czynniki sytuacyjne (bodźce zewn. i stan 
organizmu).Wraz z rozwojem osobowości na zachowanie prócz w/w zaczynają wpływać: 
wcześniejsze doświadczenia, względnie trwałe potrzeby, wartości i cele życiowe człowieka.
Wyróżniamy dwa poziomy REGULACJI ZACHOWAŃ:
1) regulacja na niższym poziomie – zachowanie jest wyznaczane przez   m e c h a n i z m y  
p o p ę d o w o – e m o c j o n a l n e  czyli nabyte w drodze doświadczeń powiązania między 
bodźcami a reakcjami, dostarczające sposobów osiągania tego co przyjemne, a unikania tego co 
przykre. 
Ważną cechą mechanizmów p.-e. jest fakt, iż działają one we wzajemnej izolacji (np. w przypadku 
konfliktu dwu potrzeb zwycięża zawsze silniejsza).
2) regulacja na wyższym poziomie – zachowanie jest wyznaczane przez   s y s t e m  
s t r u k u r  p o z n a w c z y c h. W toku rozwoju wzrasta stopień organizacji tego systemu  co 
powoduje, że doskonalą się funkcje integrujące zachowanie.
       Dwa ważne zakresy tej integracji stanowią:
1) integracja odbieranych informacji (powstaje umysłowa mapa odzwierciedlające rzeczywistość , 
stanowiąca subiektywny obraz świata i własnej osoby),
2) integracja kierunków podejmowanych działań (powstaje spójny system motywacyjny, na który 
składają się hierarchicznie uporządkowane potrzeby i cele).

 



KSZTAŁTOWANIE SIĘ OBRAZU ŚWIATA I WŁASNEJ OSOBY. 

     
         Wiedza, którą gromadzi dziecko zmienia się z wiedzy j e d n o s t k o w e j  i  s ł a b o 
 z o r g a n i z o w a n e j  w wiedzę  o g ó l n ą  i  h i e r a r c h i c z n i e  u p o r z ą d k o w a n ą. 
Ta pierwsza (jednostkowa) jest zbudowana ze schematów będących odzwierciedleniem 
konkretnych, zmysłowo doświadczanych sytuacji lub zdarzeń – integracja tylko informacji 
bezpośrednio spostrzeganych (stąd jej ograniczoność – może być użyta tylko w znanych 
sytuacjach). Dzięki rozwojowi myślenia pojęciowego następuje integracja wszystkich informacji 
według dowolnego kryterium i zgodnie ze znaczeniem. Wiedza taka oznacza istnienie pewnych 
ogólnych zasad i może być użyteczna w nowych warunkach. 

 

         Inna zmiana, jaką można dostrzec w toku rozwoju dotyczy s u b i e k t y w n e j 
p e w n o ś c i  w i e d z y.
We wcześniejszych etapach dziecko jest w znacznym stopniu pewne słuszności swych sądów;
(podziała sądów jedynie na „prawdziwe’ i „fałszywe”, bez uwzględniania „po części prawdziwych” 
lub „być może prawdziwych).
Wraz ze wzrostem krytycyzmu myślenia dziecko zaczyna sobie uświadamiać konieczność 
sprawdzania informacji i przyswajać umiejętność dokonywania tego. W efekcie obok informacji, 
które uważa za pewne pojawiają się sądy hipotetyczne. Zjawisko to określa się jako p r z e c h o d z 
e n i e  o d  w i e d z y   k a t e g o r y c z n e j  d o  p r o b a b i l i s t y c z n e j.  
 
         Zarazem wiedza zaczyna w coraz większym stopniu odzwierciedlać zmienność 
rzeczywistości  - p r z e k s z t a ł c a  s i ę  z  w i e d z y  s t a t y c z n e j   w  
d y n a m i c z n ą (uwzględnia różne stopnie nasilenia jakie dana właściwość może osiągać). 
 
         Dziecko tworzy również wyobrażenia dotyczące tego jaka powinna być rzeczywistość 
(szczególna rola stawianych mu wymagań, przekazywanych zasad, norm, wzorców, z czasem jego 
własne doświadczenie). W efekcie wiedza zaczyna mieć charakter nie tylko o p i s o w y, lecz 
również n o r m a t y w n y. 
Tworzą się schematy odzwierciedlające stany pożądane tzw. standardy stanu idealnego. Dziecko 
uczy się różnicować standardy, których realizacja jest możliwa od tych, które stanowią jedynie 
idealne modele (niemożliwe do pełnej realizacji).

 

PODSUMOWUJĄC, w toku rozwoju wiedza dziecka o otaczającym świecie i sobie samym 

stopniowo przekształca się:

 
z wiedzy jednostkowej                       w                                               ogólną
z wiedzy słabo zorganizowanej          w        hierarchicznie uporządkowaną
z wiedzy subiektywnie pewnej           w                               probabilistyczną 
z wiedzy statycznej                             w                                      dynamiczną
z wiedzy jedynie opisowej                  w                        również normatywną
               („jak jest?”)                                                    („jak powinno być?”)
 
         Podstawowym warunkiem powstania u dziecka OBRAZU WŁASNEJ OSOBY jest 
umiejętność odróżnienia samego siebie od reszty świata. W pierwszych miesiącach życia niemowlę 
nie potrafi tego dokonać. Odbierając różne bodźce pochodzące z własnego organizmu dziecko 
zaczyna integrować płynące stąd doznania co prowadzi do odkrycia swojej fizycznej odrębności ( 
ma to miejsce w wieku około 12 miesięcy lub nieco później; reakcja na obraz w lustrze).
         Pojawienie się poczucia własnej odrębności oznacza powstanie struktury poznawczej – 
struktury „ja”, wokół której dziecko integruje wszelkie dotyczące go informacje (narodziny 
samowiedzy). Elementarna samowiedza dot. jedynie wyglądu zewn. i właściwości fizycznych. Z 
czasem ulega ona wzbogaceniu o samowiedzę „psychologiczną” (dla której szczególne znaczenie 

ma uświadomienie sobie przez dziecko własne podmiotowości) uwzględniającą cechy wewnętrzne. 
Pozwala to dziecku zdać sobie sprawę ze swoich życzeń i woli  - odkrycie odrębności psychicznej 
(następuje to w wieku około 3 lat, a przejawia się m.in. używaniem zaimka „ja”, wyrażeń „chcę”, 
„nie chcę”, wzroście negatywizmu). 
 
Wśród zmian, jakim w toku rozwoju podlega samowiedza, można wskazać zmiany dot. jej 
składników i struktury, źródeł oraz funkcji, jakie pełni. 
 
Pierwsze składniki samowiedzy mają charakter sądów o charakterze opisowym, dot. posiadanych 
właściwości.
W dalszej kolejności pojawiają się sądy o charakterze wartościującym, czyli samooceny. 
Zdolność ta kształtuje się począwszy od wieku przedszkolnego. 
SAMOOCENA jest odzwierciedleniem stosunku człowieka do charakteryzujących go wartości. 
Gdy stosunek jest POZYTYWNY(człowiek uważa daną cechę za pożądaną) samoocenę określa się 
jako wysoką, w przeciwnym wypadku mówimy o niskiej samoocenie. 
Początkowo samooceny są szczegółowymi sądami dot. pojedynczych cech, stopniowo przybierają 
postać twierdzeń ogólniejszych. 
SAMOOCENA OGÓLNA – stosunek jaki człowiek ma do siebie w większości zakresów, które 
uważa za szczególnie ważne. 
Samoocena może być w różnym stopniu adekwatna – mniej lub bardziej zgodna z rzeczywistością. 
Może być więc z a w y ż o n a  lub  z a n i ż o n a  w stosunku do swych obiektywnych podstaw. Jej 
trafność wzrasta generalnie wraz z wiekiem.  
 
Wspomniano już wcześniej, że w  toku rozwoju zaczyna powstawać wiedza o charakterze 
normatywnym. Dotyczy to również obrazu własnej osoby. W samowiedzy pojawiają się sądy o 
standardach osobistych (z których budowane jest „ja idealne” ). których odróżnienieu od „ja 
realnego”, odzwierciedlającego to, jaki człowiek rzeczywiście jest we własnych oczach, „ja 
idealne” określa jaki chciałby być. Rozbieżność między tymi dwoma obrazami wyznacza poziom 
samoakceptacji (czyli stopień w jakim człowiek jest zadowolony z siebie). 
„JA IDEALNE” ma strukturę hierarchiczną, co oznacza zew repertuarze pożądanych przez 
człowieka wartości znajdują się cechy mniej i bardziej dla niego ważne. 
 
**** niektórzy badacze obok „ja idealnego” wyróżniają też „ja powinnościowe” rozumiane jako 
zbiór atrybutów, które zdaniem jednostki powinny jej przysługiwać.
 
Wskaźnik poziomu samoakceptacji określa się na podstawie zgodności między dwoma 
oszacowaniami (badany ma się ustosunkować do listy cech określając najpierw w jakim stopniu je 
posiada (cechy), a po pewnym odstępie czasu w jakim stopniu chciałby je posiadać). 
         Pierwsze sądy dot. tego jakim chciałoby się być pojawiają się już pod koniec wieku 
przedszkolnego i na początku szkolnego. Są one jednak jeszcze mało stabilne i niesamodzielne. 
W pełni własny, stabilny i spójny obraz „ja idealnego” kształtuje się dopiero w okresie dorastania 
( uświadomienie sobie zmian, zasad stosowanej przez siebie autoprezentacji oraz genezy własnej 
samowiedzy – a to znaczenie dla korygowania samowiedzy, zwiększanie je trafności). 
 

Przyrastaniu składników samowiedzy towarzyszą zmiany w jej strukturze, polegające na 
zwiększeniu stopnia powiązania między poszczególnymi elementami. Sądy na własny temat są 
początkowo rozproszone, dot. poszczególnych aspektów czy cech (struktura 
z a t o m i z o w a n a). Stopniowo przekształca się w strukturę wiązkową, polegające na 
pogrupowaniu sądów odnoszących się do danego zakresu.  
W okresie dorastania wiedza o sobie zaczyna być porządkowana h i e r a r c h i  c z n i e  - sądy o 
niższym stopniu ogólności są podporządkowywane twierdzeniom ogólniejszym.
 
Inna ważna zmiana samowiedzy dotyczy jej źródeł. Pierwsze sądy na temat własne osoby są 
pochodzenia zewnętrznego – stanowią odzwierciedlenie tego co mówią o nim inni ludzie. Bierne 
przyjmowanie nie kiedy sprzecznych informacji czyni niemożliwą ich integrację i sprawia, że sądy 
dziecka na własny temat odznaczają się dużą zmiennością. 
W miarę rozwoju wzrasta samodzielność dziecka w tworzeniu samowiedzy – w coraz większym 
stopniu jest ono zdolne do formułowania sądów o sobie na podstawie obserwacji własnego 
działania (UWEWNĘTRZNIENIE SIĘ ŹRÓDEŁ SAMOWIEDZY)-  informacje z otoczenia 
stanowią teraz jedynie przesłanki dla samodzielnego wnioskowania. 
 
Wraz z dokonywaniem się w/w zmian bogacą się funkcje pełnione przez samowiedzę. 
Wyróżnia się cztery podstawowe funkcje samowiedzy:

1)      POZNAWCZĄ – polega ona na odkrywaniu własnej osoby i uświadomieniu sobie 

posiadanych właściwości.

2)      INSTRUMENTALNĄ (w wielu szkolnym) – wiedza o sobie samym zaczyna 

uczestniczyć w regulacji zachowania. Szczególne znaczenie regulacyjne ma 
SAMOOCENA. Jej poziom jest podstawowym czynnikiem determinującym poziom 
aspiracji. Stawianie sobie celów zbyt łatwych prowadzi do niewykorzystania posiadanych 
możliwości, przez co jest czynnikiem hamującym rozwój. 
Z kolei podejmowanie zadań zbyt trudnych prowadzi di nieuchronności porażek i 
związanych z tym frustracji. 

       3)   MOTYWACYJNĄ ( w wieku dorastania) – dążenie człowieka do zachowania  
             pewnej stabilności wiedzy na temat tego, kim jest, co potrafi, ile jest wart.
             Szczególnie niekorzystne są zmiany, które obniżają poczucie własnej wartości. 
             Pozostaje więc tendencja do poszukiwania informacji podtrzymujących obraz własnej
            osoby i dobre mniemanie o sobie (np. dążenie do kontaktów z tymi którzy wyrażają 
            aprobatę i uznanie dla naszej osoby).  W przypadku sytuacji drastycznie naruszającej 
            obraz naszej osoby („zagrożenie ja”) stosujemy mechanizmy obronne, czyli sposoby 
            redukcji napięcia wynikającego z „zagrożenia ja”.
 
           MOTYWACYJNA funkcja samowiedzy wiąże się również ze standardami  
           powstawania „ja idealnego”.  Dostrzegana rozbieżność między tymi standardami a 
           stanem rzeczywistym może stymulować do działalności o charakterze 
           samowychowawczym (przekształcanie własnych cech by zbliżyć się do pożądanego 

           wzorca). Dla wystąpienia takich zachowań najkorzystniejszy jest optymalny stopień 
           rozbieżności między „ja realnym’, a „ja idealnym” , który pozwala zarówno na 
           dostrzeżenie potrzeby zmian, jak i możliwości ich dokonania. 
      

4)      GENERATYWNĄ ( w wieku dorastania ) – rozwija się wraz z myśleniem 

abstrakcyjnym i polega na tym , że posiadana już samowiedza staje się źródłem nowych 
informacji o sobie, są one wyprowadzane z wiedzy dotychczasowej, w drodze jej 
powtarzania i organizowania. 

 
POCZUCIE TOŻSAMOŚCI PŁCIOWEJ – jego kształtowanie określa się nabywaniem roli 
płciowej. Podstawowym osiągnięciem w tym zakresie ( wiek przedszkolny) jest zrozumienie 
STAŁOŚCI  PŁCI.
- 3 lata – większość dzieci zna swoją płeć (wie, że jest chłopcem lub dziewczynką)
- 4 lata – uświadomienie sobie CIĄGŁOŚCI płci ( wie, że chłopcy wyrastają na mężczyzn, a 
dziewczynki na kobiety),
-5 lat –  uświadomienie NIEZMIENNOŚCI płci – nie można zmienić płci zmieniając ubranie, 
fryzurę J
Również w wieku przedszkolnym dzieci przyswajają STEREOTYPY RÓL PŁCIOWYCH tzn. 
zdobywają wiedzę o tym jakie zachowania są kulturowo uznawane za właściwie dla każdej płci. 
W dalszej kolejności następuje przyswajanie STEREOTYPÓW dotyczących RÓŻNIC między 
płciami w zakresie zdolności i umiejętności (np. mężczyźni są lepsi w matmie ;-/ ) oraz cech 
osobowości (np. że agresywność to cecha męska). Stereotypy te zarówno wpływają a „ja realne”, 
jak i pełnią funkcje standardów asymilowanych do „ja idealnego”.
         Akceptacja własnej płci i stopień wchodzenia w rolę płciową zależą zarówno od czynników 
biologicznych (w tym hormonów) jak i społecznych. Oddziaływanie tych drugich opiera się 
głównie na procesach WZMACNIANIA i MODELOWANIA przez otoczenie społeczne 
(wzmacnianie zachowań zgodnych z wymaganiami roli płciowej, karanie zachowań przeciwnych, 
dostarczanie wzorców bezpośrednio (np. matka) i pośrednio (np. telewizja).