FORMY ŻYCIA SPOŁECZNEGO: WIĘŹ SPOŁECZNA I JEJ KOMPONENTY. POJĘCIE I BUDOWA
SPOŁECZEŃSTWA
Pobieżna nawet obserwacja wskazuje, że zbiorowości, które tworzą ludzie, mają
zróżnicowany charakter, różnią się trwałością. Zależy to od rodzaju więzi, która łączy ludzi
wchodzących w jej skład. Jeśli chcemy scharakteryzować jakąkolwiek zbiorowość, musimy
znać m.in. charakter więzi łączącej jej członków.
Więź społeczną definiuje się, za Janem Szczepańskim następująco:
Więź społeczna to oparty na styczności społecznej, wzajemnym oddziaływaniu i określonych
działaniach społecznych, zależności społecznych, kontroli społecznej i organizacji społecznych,
skupiający jednostki, podgrupy, grupy i inne elementy składowe zbiorowości w całość zdolną
do trwania i rozwoju.
Jak kształtuje się więź społeczna, jakie elementy muszą zaistnieć, aby więź się ukształtowała?
1. Pierwszym takim elementem jest styczność przestrzenna, innymi słowy, ludzie, którzy
w przyszłości będą tworzyli jakąkolwiek zbiorowość muszą się ze sobą zetknąć, spotkać.
Pierwszy moment, kiedy przynajmniej część przyszłych studentów może się spotkać
to wrześniowy „adapciak”. W październiku część tych osób zetknie się ze sobą w akademiku,
bądź na korytarzu tego samego wydziału. Spotkają się ze sobą, powiedzą cześć, być może
uścisną sobie ręce. Będzie to styczność przestrzenna. Styczność przestrzenna to spostrzeżenie
innego człowieka czy innych ludzi, zlokalizowanie ich w przestrzeni, uświadomienie sobie, iż
osoby te funkcjonują w tejże przestrzeni i że ten fakt ma dla nas jakieś, choćby bardzo
przejściowe i krótkotrwałe, znaczenie. Takim przykładem styczności może być spostrzeżenie,
że ładna brunetka, która też była na adapciaku, studiuje na tym samym wydziale. Styczność
przestrzenna polega zarówno na bezpośrednim postrzeganiu i uświadomieniu sobie na tej
przestrzeni spostrzeganych ludzi jak też na pośredniej styczności ze wszystkimi, których
widzę. Styczność przestrzenna może, choć nie musi, prowadzić do powstawania dalszych
elementów więzi. Tym kolejnym elementem jest styczność psychiczna.
2. Styczność psychiczna – jest to kolejny krok w rozwoju relacji pomiędzy jednostkami.
Powróćmy do przykładu studenta, który na adapciaku zauważył ładną brunetkę. Widuje ją na
korytarzu, w stołówce. Ona również go zauważa. Nasz student, próbuje zaaranżować jakąś
rozmowę. Udaje mu się ją nawiązać. Wymieniają podstawowe informacje o sobie,
spostrzeżenia na temat nowopoznanych osób, uczelni itd. Rozmowa się klei, rodzi się
wzajemne zainteresowanie. W trakcie kolejnych kontaktów dokonują kolejnych ocen
(konstatują np.: ona jest naprawdę fajna, całkiem do rzeczy facet). Oczywiście nie zawsze
musi być tak, że zainteresowanie jest dwustronne, jeśli jednak sytuacja tak właśnie się ułoży,
to mamy do czynienia ze stycznością psychiczną. Styczność psychiczna to spostrzeżenie
2
drugiego człowieka czy innych ludzi i stwierdzenie, że człowiek ten czy ci ludzie posiadają
cechy, które mogą być użyteczne w zaspokojeniu naszych potrzeb. Zainteresowanie jest
wzajemne.
3. Styczność społeczna – wyobraźmy sobie teraz, że nasi świeżo poznani studenci wpadają
na siebie dzisiaj rano przy wejściu do budynku.
Brunetka pędzi w stronę akademika. Indagowana rzuca, że zapomniała zeszytu i piórnika,
a za chwilę ma wykład, na którym bardzo jej zależy, musi koniecznie zrobić notatki,
a wykładowca ma w zwyczaju sprawdzać listę. Nasz kolega rzuca, że on zawsze ma więcej
zeszytów niż to konieczne, więc może jej od ręki jakiś dać, a i coś do pisania się na pewno
znajdzie. Za chwilę oboje idą do szatni, a dziewczyna jest zadowolona, że ma notatnik i nie
spóźni się na zajęcia. W tym przykładzie doszło u naszych bohaterów do styczności
społecznej. Styczności psychiczne są ich podstawą, ale o ile te pierwsze nie mają swego
materialnego wymiaru, o tyle tutaj w grę wchodzi już pewne dobro, przedmiot i określona
czynność wykonywana w związku z tym przedmiotem. Styczność społeczna polega na
dokonaniu pewnej czynności dotyczącej jakiegoś przedmiotu, który ma osoba B i który jest
potrzebny także osobie A. Styczność społeczna to więc, pewne układy, złożone przynajmniej
z dwóch osób oraz pewnej wartości, która jest przedmiotem tej styczności oraz pewne
czynności dotyczące tej wartości.
Styczności społeczne mogą mieć różny charakter:
a. Ze względu na sposób kontaktu
Pośrednie – notujemy w naszej świadomości informację o konkretnej osobie, jednak
nie stykamy się z nią, nie widzimy jej (wymiana korespondencji, wysłuchanie audycji
w radiu);
Bezpośrednie - podmioty styczności spotykają się w przestrzeni. Spotkanie twarzą
w twarz (nasi studenci w drzwiach budynku).
b. Ze względu na czas trwania
Trwałe – przez dowolnie długi czas podmioty styczności spostrzegają się w przestrzeni
i łączy ich styczność psychiczna i społeczna (robienie zakupów stale w tym samym
sklepie osiedlowym);
Przelotne – trwa krótko, choć to spostrzeżenie może się powtarzać (ktoś kogoś pyta
w autobusie o ulicę, na którym przystanku wysiąść do dworca PKP).
c. Ze względu na zakres styczności
Publiczne – przynajmniej z jednej strony występuje osoba urzędowa, tj. działająca
w imieniu urzędu a nie własnym (urzędniczka w dziekanacie przyjmująca podanie od
studenta, policjant wymierzający mandat – przedmiotem tej styczności jest jakaś
wartość, przedmiot, czynność uregulowana przepisami);
Prywatne – obydwie osoby/strony działają we własnym imieniu (student pożyczający
długopis na wykładzie).
d. Ze względu na przedmiot
Osobista – przedmiotem są cechy sprawy czy osoby, z którymi następuje styczność;
3
Rzeczowa – przedmiotem zainteresowania są tu rzeczy, usługi, które dana osoba
posiada lub musi wykonać, umiejętności stron (np. bilet w kasie, naprawienie
komputera).
Wszystkie te rodzaje styczności są istotnym elementem więzi społecznej
i determinują jej charakter.
4. Wzajemne oddziaływania – rozwijają się na bazie styczności społecznych. Mają charakter
systematycznych i trwałych działań, mających wywołać odpowiednią reakcję drugiej
strony. Ta z kolei odpowiada i w ten sposób dochodzi do ciągu oddziaływań.
Wzajemne oddziaływanie to rozwijające się na podstawie styczności społecznych
systematyczne i trwałe działania, skierowane na wywołanie odpowiedniej reakcji ze strony
partnera. Są to działania na samego partnera, przy czym wywołana reakcja wywołuje z kolei
reakcję działającego.
Wzajemne oddziaływanie może przebiegać w układzie:
osoba – osoba
osoba – zbiorowość
zbiorowość – zbiorowość.
5. Działania społeczne (czyny społeczne) – to intencjonalne, sensowne zespoły czynności,
podjęte dla osiągnięcia określonego celu i za pomocą dobranych środków zapewniające,
w przekonaniu działającego, osiągnięcie celu. Działania społeczne są pewnymi układami
czynności, środków i metod, za pomocą których jednostka lub grupa chce modyfikować
postawy czy opinie innych osób lub grup.
Genezy działań społecznych należy szukać w stycznościach społecznych. Bez nich nie byłoby
działań społecznych. Działania społeczne na gruncie psychologii to po prostu komunikacja.
Wzajemne oddziaływania są kolejnym niezbędnym elementem więzi społecznej i prowadzą
do powstania trwałych stosunków społecznych.
6. Stosunki społeczne – przywoływany już J. Szczepański pisze, iż stosunek społeczny to
trwały system obejmujący dwóch partnerów (jednostka/zbiorowość) – łącznik (przedmiot,
interes, postawa, wspólne wartości) stanowiący platformę (płaszczyznę) stosunku oraz
pewien układ powinności, czyli unormowanych czynności, które partnerzy obowiązku
muszą wobec siebie wykonywać. Jest więc systemem unormowanych wzajemnych
oddziaływań między dwoma partnerami na gruncie określonej platformy.
Niemiecki socjolog G. Simmel podkreśla, że dla zaistnienia stosunku społecznego konieczna
jest pewna wiedza partnerów o sobie, a F. Znaniecki dodaję, że dla zaistnienia stosunku
społecznego konieczna jest subiektywna intencja wypełniania, wykonywania obowiązków.
Każdy stosunek zawiera przy tym przynajmniej dwa obowiązki. Zwykle jednak te obowiązki
nie są takie same dla obydwu członów (rodzic – dziecko; władca – poddany). Rzadko
spotykamy w tym względzie symetrię – np. w stosunkach prawno politycznych, gdzie wszyscy
obywatele demokratycznego państwa są równi względem siebie i prawa.
Podsumowując, w każdym stosunku społecznym wyróżniamy:
Co najmniej dwóch partnerów
Łącznik (przedmiot, postawa, interes…)
4
Układ powinności i obowiązków (unormowane czynności, które strony mają wobec siebie
wypełniać)
7. Zależności społeczne – wynikają ze wzajemnego oddziaływania ludzi na siebie. Zależności
społeczne zachodzą wówczas, gdy jeden człowiek jest zależny od drugiego ze względu na
pewne przedmioty czy wartości, które znajdują się w posiadaniu, władaniu lub mocy tego,
od którego się zależy, a ważne są dla osoby, która zależy od drugiego człowieka.
Zależności społeczne wynikają z różnych przyczyn:
Strukturalno – funkcjonalne: A i B działają w ramach jednej struktury, gdy A jest
zależny od B to znaczy, że cokolwiek A robi musi się liczyć z istnieniem B, czyli
z tym, co na jego poczynania odpowie B.
Intencjonalne: wynikają z bezpośrednich zamierzeń A wobec B i z możliwości B
wobec A, wynikających z posiadanych przez B uprawnień.
8. Kontrola społeczna – wynika z tego, że dla społeczeństwa, określonych grup ważne, czy
czynności wynikające ze stosunków społecznych są faktycznie wykonywane. Kontrola
społeczna ma z założenia doprowadzić do określonego poziomu konformizmu
społecznego
(dostosowywania
się
do
tego
co
obowiązujące
w
danej
grupie/społeczeństwie). Kontrola społeczna to rozwijany przez każdą grupę, zbiorowość
społeczną system, zawierający miary, sugestie, sposoby przekonywania, nakazy i zakazy
sposoby perswazji i nacisku, sankcji aż do przymusu fizycznego włącznie, sposoby
wyrażania uznania, wyróżnienia, nagród, dzięki któremu doprowadza się zachowania
jednostek i podgrup do zgodności z przyjętymi wzorami działania, do respektowania
przyjętych i uznanych kryteriów wartości.
Kontrola społeczna może mieć charakter:
a. Instytucjonalny
Państwowa (NIK, prokuratura, sądy). Ma za zadanie badanie legalności i celowości
postępowania organów administracji, osób prawnych i fizycznych.
Społeczna- sprawowany poprzez przedstawicieli społeczeństwa nadzór nad tym, czy
działania administracji jest zgodne z potrzebami społeczeństwa (organy samorządu
terytorialnego, społecznego – np. związki zawodowe)
Organizacyjna – wynikająca z zakresu sprawowanych obowiązków, kontrola
przełożonego (np. mistrza czy kierownika w fabryce)
b. Nieinstytucjonalna – system miar, sugestii, sposobów przekonywania, nakazów,
zakazów, perswazji, sankcji za pomocą których grupa wymusza pożądane zachowanie
jednostki. W tym celu wykorzystuje:
Mechanizmy psychospołeczne - oparte na relacjach i zależnościach
psychospołecznych. Zawierają percepcję, postawy emocjonalne (mamusi będzie
przykro jeśli nie …), oczekiwania, potrzeby. Chodzi o takie działania, które
doprowadzą do posłuszeństwa kontrolowaną osobę-grupę;
Mechanizmy materialno – społeczne – wszystkie formy przymusu
zewnętrznego stosowane przez instytucje. Są pewną kombinacją sankcji prawnych,
etycznych, satyrycznych, religijnych;
5
Zwyczaj i obyczaj – znajdują się na granicy pomiędzy powyższymi obydwoma
mechanizmami. Zwyczaj to ustalony sposób zachowania się w określonych
sytuacjach, który nie budzi sprzeciwu i nie spotyka się z negatywnymi sankcjami
otoczenia. Jest czymś w rodzaju indywidualnego nawyku, może się przeradzać w
tradycje. Obyczaj zaś, to ustalony sposób postępowania, z którym grupa wiąże już
pewne oceny moralne, a jego naruszenie wywołuje sankcje negatywne. Obyczaj
zawiera więc przymus w uznawaniu wartości grupowych, jest bowiem wzorem
zachowania, które grupa uznaje za właściwe. Dlatego jego nierespektowanie
uruchamia sankcje.
Sankcje to reakcje grupy na zachowania się jej członków w sytuacjach dla niej
ważnych. Mogą mieć charakter negatywny (kary) bądź pozytywny (nagrody). Rodzaje sankcji:
Prawne - nagrody i kary przewidziane przez system prawny
Etyczne – system nagród i kar za zachowania kwalifikowane jako moralne
i niemoralne
Satyryczne – drwiny, ośmieszanie, lekceważenie. Poniżają człowieka lub system
społeczny poprzez satyrę.
Religijne - nagrody i kary przewidziane za przestrzeganie lub naruszanie nakazów
i zakazów religii (grzech, beatyfikacja.
Skuteczność sankcji zależy w znacznym stopniu od tego, czy stanowią one zwarty, spójny
i nie wykluczający się wzajemnie system.
9. Organizacja społeczna – niektórzy utożsamiają pojęcia struktura społeczna i organizacja.
Choć jest to uproszczenie, można sobie jednak zapamiętać takie pierwsze skojarzenia:
struktura – budowa; organizacja zasady funkcjonowania. J. Szczepański mówi, że
organizacja społeczna to: układ wzorów zachowań, ról społecznych, środków kontroli
społecznej, sieć powiązanych jednostek i grup, instytucji, które zapewniają współżycie
członków zbiorowości, przystosowują ich dążenia i działania w procesie zaspokajania
potrzeb i rozwiązują problemy i konflikty powstające w toku współżycia. Organizację
społeczną można też krótko określić jako zespół środków za pomocą których zbiorowość
utrzymuje swoją równowagę wewnętrzną, czyli swój porządek. Organizacja jako pewien
twór społeczny musi umieć zabezpieczyć się przed siłami mogącymi spowodować jej
rozbicie czy likwidację. Powinna też umożliwiać wzajemne porozumiewanie się jej
członków. Działa w obszarze norm i wartości oraz w obszarze kulturowym.
10. Instytucje społeczne – na podstawie tego, co dotychczas przeanalizowaliśmy można
powiedzieć, że do zawiązania, rozwinięcia się więzi społecznej niezbędne jest zaistnienie
określonego rodzaju styczności. Na bazie styczności powstaje wzajemne oddziaływanie,
w którym ważną rolę odgrywają wzory działań społecznych, ale podstawowym
elementem więzi społecznej są stosunki społeczne. Stosunki społeczne trwają jednak tak
długo, jak długo jego partnerzy wypełniają swoje obowiązki, wykonują czynności
wynikające z charakteru łącznika. Dlatego też dla każdej zbiorowości, zarówno tej małej
jak i znacznie większej ważne jest, czy wszystkie czynności wynikające z istniejących
stosunków są wykonywane. Dbają o to i pilnują uczestnicy związku zwanego małżeńskim,
6
uczestnicy zbiorowości zwanej rodziną itd. Co więcej, uczestnicy tych wszystkich
zbiorowości dbają nie tylko o to, aby obowiązki były wypełniane dzisiaj, ale też
o gwarancję wykonywania ich w przyszłości. Dlatego też, aby zapewnić trwanie
stosunków społecznych, aby ich trwanie nie zależało tylko od dobrej woli partnerów,
wszystkie zbiorowości społeczne wytwarzają obiektywne urządzenia do kontrolowania
postępowania swoich członków. Te urządzenia to właśnie instytucje społeczne. Instytucje
społeczne to zespoły urządzeń materialnych, ogół środków działania i wybrane, powołane
do spełnienia określonych funkcji osoby działające w imieniu grupy i grupy działające
w imieniu zbiorowości z jej poparciem i w określonym celu. Inaczej: „to zespoły urządzeń
materialnych, ogół środków działania, w których dane grupy osób wyposażone
w określone formy organizacyjne otrzymują uprawnienia do wykonywania czynności
określonych publicznie i interpersonalnie, dla zaspokojenia potrzeb grup i jednostek i dla
regulowania zachowań innych członków grupy (danej instytucji). Można powiedzieć, że są
to struktury powstałe/powoływane po to, żeby rozwiązywać podstawowe problemy ludzi
i organizacji. W miarę jaki komplikuje się organizacja danej populacji, to samo dzieje się
z podstawowymi instytucjami. Na przykład w bardzo prostych społeczeństwach istnieje
tylko kilka podstawowych instytucji – rodzina, gospodarka i religia, ale kiedy powiększają
się rozmiary społeczeństwa, tworzone są dodatkowe instytucje – rząd, prawo, edukacja,
nauka, medycyna – przeznaczone do zaspokajania potrzeb ludzi i rozwiązywania
problemów związanych z organizacją.
Analizując przytoczoną definicję możemy wyróżnić następujące elementy instytucji
społecznej:
a. Personalne – osoby, grupy powołane do załatwiania spraw ważnych, istotnych
z punktu widzenia szerszej zbiorowości. Osoby te lub grupy powinny działać
impersonalnie, tj. działania winny być wykonywanie niezależnie od osobistych cech
i interesów człowieka, który je wykonuje. Jednostka wykonująca te czynności ma
poparcie całej grupy lub jej większości, a grupa wykonująca te czynności ma poparcie
szerszej zbiorowości lub jej większości (wyrazem tego np. dzień matki lub ojca).
b. Czynnościowe – ogół form organizacyjnych i sposobów wykonywania czynności przez
jednostki i grupy w imieniu zbiorowości dających im mandat do tych czynności.
(Powołuję do wykonywania czynności daną osobę/y, określam konieczne
i dopuszczalne czynności)
c. Baza materialna – budynki, urządzenia techniczne, budżet. Niektóre instytucje
dysponują też elementami bazy idealnej (krzyż, hostia) czy symbolicznej (Bóg).
d. Społeczne- role społeczne jakie spełniają wybrane jednostki i grupy, które to role są
szczególnie ważne dla życia grupy. Są to funkcjonariusze w instytucjach, osoby
pełniące role przewodniczących, członków prezydium itp.
Aby instytucja mogła skutecznie i sprawnie działać konieczne jest spełnienie kilku warunków:
Wyraźne określenie celu i zakresu wykonywanych czynności
Racjonalny podział pracy i racjonalna organizacja wewnętrzna instytucji
7
Zapewnienie uniezależnienia wykonywanych czynności od interesów i osobistych
dążeń pracowników danej instytucji
Uznanie i zaufanie, jakim cała zbiorowość darzy pracowników danej instytucji.
W każdym społeczeństwie funkcjonuje jednak wiele różnych instytucji (tak jak wiele
spraw ważnych jest z pkt. widzenia społeczeństwa, wiele różnych potrzeb musi zaspokoić).
Dlatego też należy zadbać o to, aby istniejące w ramach społeczeństwa instytucje nie
zwalczały się wzajemnie. Trzeba więc określić warunki współistnienia instytucji w obrębie
państwa:
Wewnętrzna integracja instytucji w państwie z pkt. widzenia potrzeb i interesów
jednostki
Integracja instytucji w państwie dokonana na podstawie merytorycznego podziału
pracy między instytucjami
Integracja instytucji w państwie ustalona na podstawie dominacji instytucji jednego
typu nad innymi.
Tylko wzajemnie spójny system instytucji zapewnia społeczeństwu właściwe
funkcjonowanie, w tym zaspokajanie potrzeb i rozwój.
Zakres zagadnień:
Znajomość analizowanych pojęć