Powrót na aleję Rotschildów

Ty tuł ory ginału: HEIMKEHR IN DIE ROTHSCHILDALLEE

Przekład: KATARZYNA SOSNOWSKA
Redaktor prowadzący : ADAM PLUSZKA
Redakcj a: ANNA MIRKOWSKA
Korekta: AGNIESZKA RADTKE, JAN JAROSZUK
Proj ekt okładki, opracowanie graficzne i ty pograficzne, łam anie: TO/STUDIO
Zdj ęcie na okładce: © Margie Hurwich / Arcangel Im ages

Heimkehr in die Rothschildallee Copy right © 2010 by LangenMüller at F.A.
Herbig Verlagsbuchhandlung Gm bH, München
All rights reserved.

www.herbig.net

Copy right © for the translation by Katarzy na Sosnowska
Copy right © for the Polish edition by Wy dawnictwo Marginesy,
Warszawa 2016

www.loc.gov/item /2002713664/

Warszawa 2016
Wy danie pierwsze

ISBN 978-83-65282-37-8

Wy dawnictwo Marginesy
ul. Forteczna 1a
01-540 Warszawa
tel. (+48) 22 839 91 27
e-m ail:

redakcj a@m arginesy.com .pl

Konwersj a:

eLitera s.c.

Darm owe eBooki: www.eBook4m e.pl

N I E O G L Ą D A J S I Ę !

1 9 p a ź d z i e r n i k a 1 9 4 1

Poranna  m gła  spowij ała  dom y   we  frankfurckiej   dzielnicy   Ostend.  Odciskała  się  j esiennie  na
zwiędły ch  kwiatach  w  przy dom owy ch  ogródkach  oraz  na  gęsty ch  ży wopłotach  chroniący ch
dom y   przed  obcy m i  spoj rzeniam i.  W  oparach  poranka  nie  by ło  j eszcze  widać  przy sadzisty ch
dębów ani potężny ch kasztanowców, które rosły  przy  ulicy, nadaj ąc j ej  spokoj ny, leniwie wiej ski
charakter. Nagle, zupełnie nieoczekiwanie, z duszącej  szarej  m gły  wy łoniła się sy lwetka Wielkiej
Hali  Targowej .  Chwilam i  widok  tego  im ponuj ącego  budy nku  wy dawał  się  uspokaj ać
przerażony ch i  wy czerpany ch ludzi,  pędzony ch niczy m   by dło do  rzeźni. Padło  kilka  westchnień
ulgi,  j akieś  „ach”,  dwoj e  dzieci,  które  nie  wiedziały   o  niczy m ,  klasnęło  w  dłonie.  Łaska
pozostawania poza rzeczy wistością trwała j ednak nie dłużej  niż j edno uderzenie serca.

– Dalej , przeklęte ży dki! – ry knął potworny głos.

Wielka Hala Targowa, dum a frankfurtczy ków, została zbudowana w latach 1926–1929.

W  tam ty m   czasie  j ej   architekturę  uważano  za  unikatową  i  prekursorską.  Budy nek  znany   by ł
w  cały ch  Niem czech,  stał  się  sy m bolem   nowy ch  czasów,  czasów  wolności,  ale  j esienią
1941  roku  nawet  naj odważniej si  nie  śm ieli  j uż  przy woły wać  publicznie  tam ty ch  chwil  nadziei
i przełom u.

Dla ty ch spośród ży dowskich m ieszkańców m iasta, który m nie udało się go w porę opuścić

i poszukać ratunku za granicą, podziwiana niegdy ś hala stała się stacj ą końcową dla wszelkiej

nadziei. Mim o że nikt oficj alnie nie m iał prawa wiedzieć o tak zwany ch Judenaktionen

[1]

i deportacj ach Ży dów, dla wszy stkich by ło j asne, co czekało ty ch nieszczęśników. Wsadzano ich
do piwnic, by  kolej ny  raz sprawdzić, czy  nie m aj ą j akichś kosztowności, ciągle od nowa poniżano
i  szy kanowano,  odm awiano  im   j edzenia  i  wody,  bestialsko  torturowano  i  na  koniec  wy sy łano
w  wagonach  by dlęcy ch  na  wschód.  Nikt  nie  wiedział  dokąd.  Codziennie  poj awiały   się  nowe
pogłoski,  wzaj em nie  sprzeczne,  w  które  ludzie  i  tak  nie  wierzy li,  ponieważ  j eszcze  nie  nadszedł
czas  panowania  spraw  niewiary godny ch.  Mim o  to  każdy   czuł,  że  z  Wielkiej   Hali  Targowej   nie

m a powrotu. Frankfurt, ukochane m iasto rodzinne, zerwało ostatnie związki ze swoim i Ży dam i,
ostatecznie wy rzuciło ich ze swoj ej wspólnoty, uznało za wy j ęty ch spod prawa.

Wielka  Hala  Targowa,  ze  swą  szeroką  fasadą  i  liczny m i  oknam i,  przez  j edną  niezwy kłą  chwilę
dawała  zrozpaczony m   odwagę  potrzebną,  by   się  do  końca  nie  załam ać  i  nie  położy ć  na  ulicy,
i tam  po prostu um rzeć. Widok znaj om ego budy nku niósł otuchę, na którą ci nieszczęśnicy  j eszcze
sobie  pozwalali.  Każdem u,  kto  m im o  wszy stkich  cierpień,  j akie  go  spotkały,  nie  dopuszczał  do
siebie obrazów tego, co czeka ich na koniec ży cia, ta fałszy wa otucha podsuwała historie z czasów,
w który ch nie poniżano ich ani nie prześladowano. By ły  to historie pełne ży wy ch obrazów, koj ące
dusze i łagodzące strach.

Zm ieniło się tem po m arszu tej kolum ny udręczony ch ludzi. Kroki silny ch wy dłuży ły się,

nawet słabi stawiali j e m ocniej  i z zaangażowaniem . Dzieci uczepione rąk m atek podniosły  głowy
i pokazały  twarze. Na końcu drogi odważy ły  się zadać py tania, na które nie by ło j uż odpowiedzi.
Jakaś kobieta, chociaż siwa i niedołężna, nagle ruszy ła ze swoj ą wielką walizą do przodu, j uż nie
kaszlała  i  nie  zatrzy m y wała  się.  Widać  by ło,  że  j ej   waliza  waży ła  więcej   niż  dozwolone
pięćdziesiąt kilogram ów, ale siwa kobieta trzy m ała ten owinięty  cienkim  sznurkiem  bagaż, j akby
to  by ła  lekka  torba  podróżna.  Machała  nim ,  j ak  przedwoj enne  panie  z  towarzy stwa  m achały
podczas swy ch beztroskich podróży  leciutkim i pudłam i na kapelusze. Nagle wy buchła śm iechem .
Histery czny  rechot wy doby wał się z j ej  szeroko otwarty ch ust. Kobieta zaczęła biec, wpadła na
starszego  m ężczy znę  z  plecakiem ,  m inęła  dwie  m atki  z  trój ką  m ały ch  dzieci,  wy przedziła
uty kaj ącą  staruszkę  w  znoszony ch  butach  ortopedy czny ch,  pchaj ącą  stary   wózek  dziecięcy
z  doby tkiem .  Przez  chwilę  biegła  obok  czterech  brodaty ch  m ężczy zn,  którzy   nie  otwieraj ąc  ust,
kierowali  swe  m odlitwy   do  tego,  w  którego  nadal  wierzy li.  Wreszcie  oszołom iona  biegaczka
dotarła  na  sam   przód  kolum ny.  Zatrzy m ała  się  i  obej rzała  w  stronę  zrozpaczony ch  ludzi.
Machnęła  lewą  ręką,  na  której   dy ndała  wielka  biała  letnia  torba,  sprawiała  wrażenie,  j akby
chciała  zachęcić  towarzy szy   niedoli,  by   poszli  j ej   śladem .  W  ty m   m om encie  rozległ  się  ostry
głos człowieka w m undurze:

– Dalej , śm ierdziuchy. Albo zaraz wam dam popalić, wy icki.

To by ł głos diabła – nawet dzieci o ty m wiedziały. Budził panikę i wy woły wał śm iertelne

przerażenie u ty ch niegdy ś m ile widziany ch, pewny ch siebie oby wateli, którzy  nie m ogli poj ąć,
że  teraz  otwarte  by ły   dla  nich  ty lko  bram y   piekła.  Do  transportu  wy klęty ch  frankfurtczy ków
dołączono  także  Ży dów  z  okolic.  Sądzili  oni,  że  w  wielkim   m ieście,  królestwie  anonim owości,
łatwiej   unikną  prześladowania  niż  w  rodzinny ch  wioskach,  gdzie  wszy scy   ich  znaj ą.  Po  paleniu

sy nagog 9 listopada 1938 roku

[2]

Ży dzi z okoliczny ch wsi i m iasteczek ściągnęli do Frankfurtu.

Ale i ci nieszczęśnicy, który ch los zależał teraz od zabezpieczaj ący ch transport władczy ch

członków SA

[3]

, zostali o świcie wy rwani ze swego ostatniego schronienia. By ły nim m ieszkania,

w który ch od początku woj ny  przy m usowo kwaterowano Ży dów. Z m iesiąca na m iesiąc ży ło się
tam   coraz  gorzej ,  a  nadziej a  na  poprawę  um ierała  codziennie  ty siącem   rodzaj ów  śm ierci.
W  ty ch  nędzny ch  pom ieszczeniach,  określany ch  oficj alnie  m ianem   „dom ów  ży dowskich”,  19
października  1941  roku  policj a  i  gestapo  odebrały   Ży dom   ostatnie  pieniądze  oraz  wszy stkie  inne
cenne  rzeczy,  j akie  j eszcze  im   pozostały,  a  także  ubrania,  sztućce  i  naczy nia,  nawet  garnki

i pościel – a na końcu klucze. Wy gnańcy utracili resztki swoj ego i tak niepewnego bezpieczeństwa.
Nie m ieli adresu ani tożsam ości.

Już od dawna ży dowskie dowody osobiste stem plowano w Niem czech literą „J” – j ak Jude. 19

września  1941  roku  weszło  w  ży cie  rozporządzenie  będące  preludium   do  ostatniego  aktu  tej
tragedii.  Od  sześciu  lat  Ży dzi  m usieli  nosić  na  ubraniu  żółte  gwiazdy   i  by li  określani  j ako
„podludzie”.  Materiał  z  napisem   Jude  m usiał  by ć  tak  przy szy ty,  by   j ego  nosiciel  m ógł  zostać
naty chm iast i przez każdego rozpoznany  j ako Ży d. Z sześcioram iennej  gwiazdy  Dawida, będącej
od  wieków  sy m bolem   j udaizm u,  uczy niono  w  Niem czech  piętno.  Oznaczała  poniżenie,
wy kluczenie, prześladowanie i śm ierć. Sprzed pozbawionej  drzwi budki telefonicznej  m undurowy
rzucił  rozkaz:  „Marsz!”.  Jego  głos  brzm iał  j ak  zapowiedź  piekła.  Zniewoleni  ludzie  wstrzy m ali
oddech  i  wbili  wzrok  w  ziem ię.  Czuli,  j ak  um ieraj ą  ich  ciała,  a  głowy   staj ą  się  lekkie,  ale  nikt
z  udręczony ch  nie  próbował  bronić  się  przed  śm iercią.  Gdy   kom uś  pozostała  j edy nie  walizka
w dłoni, nie patrzy  on w niebo i nie oczekuj e od Boga ni posłuchania, ni pom ocy.

Ty lko głos szatana, stukot j ego butów, przekleństwa, obsceniczne wy zwiska i groźby, nie do

końca zrozum iałe dla ty ch, którzy  by li ich celem , upewniały  udręczony ch, że śm ierć ich j eszcze
nie  wy bawiła.  Iskra  ży cia,  j uż  ty lko  tląca  się  w  popiele,  zaczęła  gasnąć.  Nikt  nie  wy ciągnął
pom ocnej   dłoni,  nikt  nie  powstrzy m ał  diabła,  nikt  nie  wsty dził  się,  że  j est  człowiekiem .  Szatan
pocierał czoło, bo bolała go głowa, i m y ślał o swoj ej  m atce. W niedzielę obiecała m u przy rządzić
gulasz i knedle.

Zakwiliło j akieś niem owlę. Jego skarga by ła zby t cicha, by zwrócić na siebie uwagę na ziem i,

i zby t słaba, by  dotrzeć do niebiańskich obrońców dzieci. Starszy  m ężczy zna, który  tulił dziecko do
siebie,  przerażony   wcisnął  j e  pod  swój   czarny,  gruby   płaszcz  i  zdawało  się,  że  chciał  coś
powiedzieć. Kobieta idąca po j ego prawej  stronie wy ciągnęła rękę do płaczącego wnuka, lecz j ej
m ąż,  którego  oczy   by ły   j uż  m artwe,  a  serce  obrócone  w  kam ień,  zdecy dowanie  odepchnął
towarzy szkę ży cia. Nie słuchał j ej , chociaż sły szał, j ak krzy czała, i zam knął oczy  na j ej  los, gdy ż
ży wił j eszcze nadziej ę, że on sam  i dziecko um kną przeznaczeniu.

Kobieta zaczęła lam entować. Na koniec sły chać by ło ty lko ciche j ęki. Jeszcze pochodziły ze

świata,  w  który m   ludzie  m ogli  wy krzy czeć  swoj e  cierpienia.  I  wtedy,  gdy   kobieta  j uż  prawie
um ilkła, j ej  głos znowu stał się ostry  i głośny. Jej  pełna strapienia, blada twarz zniknęła j ak kartka
zanurzona w wodzie. Czoło, oczy  i nos nie m iały  ani kształtu, ani koloru, ale usta, wy daj ąc z siebie
wrzask, otwarły  się szeroko – by ły  j ak dziura w spieniony m  m orzu, j ak sm oliste, upiorne piekło.

Staruszka błagała w j ęzy ku swoj ego dzieciństwa o litość. Obiem a rękam i obej m owała cienką

szy j ę,  by ła  zdy szana,  prawie  straciła  oddech.  Szara  chustka  na  j ej   głowie  się  rozwiązała.  Przez
chwilę  m ateriał  opadaj ący   na  bruk  wy glądał  j ak  flaga,  podobny   do  szy buj ącego
w  przestworzach  papierowego  sm oka,  który   lekko  wraca  na  ziem ię.  Chustka  spadła  w  kałużę.
Staruszka  postawiła  walizę  i  m im o  bólu  pleców  schy liła  się,  by   podnieść  cenny   kawałek  ciepła.
Już sięgała ręką m okrego bruku, gdy  nagle się pośliznęła. Przez ułam ek sekundy  chwiała się, j akby
j ej  ciało nie m ogło się zdecy dować, gdzie upaść. Potem  runęła na ziem ię niczy m  ścięte drzewo
i nie m ogła j uż wstać.

– Dobrze ci tak! – wrzasnął człowiek w m undurze SA. Jego szeroka twarz by ła czerwona. Gdy

wy trząsał z siebie złość i przenikaj ącą go do szpiku kości nienawiść, długa blizna nad j ego prawy m
okiem robiła się fioletowa. Podkuty m butem nadepnął na leżącą na ziem i rękę. Zrobił szeroki

zam ach  i  dwukrotnie  kopnął  kobietę  w  plecy.  Zawy ła  j ak  bity   łańcuchem   pies  i  nie  m ogła  się
odwrócić.  Jej   m ąż,  który   nadal  trzy m ał  dziecko  pod  płaszczem ,  spróbował  pom óc  j ej   wstać.
Przesunął się nieco w j ej  kierunku, wy ciągnął lewą dłoń, ale potwór w m undurze go odepchnął.

– Jeszcze raz coś takiego zrobisz, pierdolona zdziro! – zaskrzeczał. – Nie ze m ną takie num ery.

Wy ciągnął spod kurtki pej cz i trzasnął nim nad staruszką. Wy starczy ł j eden raz. Kobieta, która

ostatkiem siły próbowała się podnieść, ostatecznie upadła. Leżała na ulicy bez ruchu, j ej twarz
by ła przy ciśnięta do bruku. Nikt do niej nie podszedł, nikt nie wiedział, czy j eszcze ży j e.

– Jazda – rzucił diabeł w skórze m łodzieńca. Jego głos by ł spokoj ny i stanowczy. Brzm iał

zadowoleniem i opanowaniem , w uszach równy ch m u ludzi by ł to po prostu głos bliźniego.

Dłuży ły m u się godziny pły nące od chwili, gdy zaczął poganiać bezbronny ch i bezsilny ch ludzi

w  stronę  piekła.  Poprzedniego  wieczoru  tłum aczy ł  koledze,  którego  znał  j eszcze  z  początków
ruchu, że „każdy  niem iecki m ężczy zna m usi wiedzieć, j ak nauczy ć Ży dów m oresu”. Ten ceniony
przez  przełożony ch  członek  SA  nie  doznał  j ednak  oczekiwanego  zaspokoj enia  w  dręczeniu
i  m altretowaniu  –  ani  na  początku,  ani  na  końcu  tego  długiego  m arszu.  Uległy   dy spozy tor
nieludzkiego  traktowania  m usiał  włoży ć  o  wiele  więcej   wy siłku  w  popędzanie  wy czerpany ch
kobiet,  przestraszony ch  dzieci  i  poty kaj ący ch  się  starców,  ty ch  wszy stkich  nędzarzy,  który ch
widok tak go raził, niż kiedy  zaczy nał j ako poganiacz ludzkiego by dła prowadzonego na rzeź. Nie
ty lko w bezsenne noce przy chodziło m u na m y śl, że bicie Ży dów na ulicach by ło zadaniem , które
tak  sam o  dobrze  m ógłby   wy kony wać  pierwszy   lepszy   wioskowy   głupek,  a  ty m   bardziej   różne
m iglance z biur. Zakrawało to na kpinę i bezczelność, że człowiek w m undurze SA  zaj m ował  się
Ży dam i, którzy  „nie m ieli na ty le pom y ślunku, by  się ulotnić na czas”.

– Oni padaj ą – skarży ł się po swoim pierwszy m transporcie towarzy szowi – j ak ty lko się na

nich dm uchnie. Ale nawet kiedy nie m ożna wy pełnić swoj ego obowiązku wobec oj czy zny tak
dobrze j ak człowiek ze zdrowy m i kończy nam i, m a się m oralne prawo do przy służenia się
sprawie.

Ten człowiek j uż pierwszego dnia woj ny zapom niał o zachowaniu dy scy pliny, którą by ł winien

Führerowi  i  oj czy źnie.  W  euforii  na  wieść,  że  Niem cy   wreszcie  będą  m ogły   obj awić  odwagę
i siłę nieustraszony ch na polu walki, wy pił naj pierw cztery  piwa, a potem  pół butelki borówkowej
nalewki  własnej   roboty.  O  dziesiątej   wieczorem ,  gdy   wy śpiewuj ąc  na  całe  gardło  pieśni
woj enne, chciał się wy sikać z m ostu do Menu, zleciał z sam ej  góry  żelazny ch schodów. Upoj ony
zwy cięstwem  żołdak złam ał obie nogi i rozwalił sobie twarz. Teraz j ego prawa noga by ła krótsza,
a przy  każdej  zm ianie pogody  bolał go łeb.

– Długo j eszcze? – wrzasnął żądny walki m undurowy. – Wy śm ierdziuchy ! – Popchnął j akąś

dziewczy nkę,  m oże  czteroletnią,  walnął  pej czem   o  ziem ię  i  splunął  z  niesm akiem .  Ślina  pieniła
m u się na ustach. Poczuł gorzki sm ak piołunu i zaraz potem  naglącą potrzebę ponownego skopania
j akiej ś kobiety. – Ty m  razem  dorwę j akąś m łódkę – wrzasnął przerażaj ąco we m gle.

Nazy wał się Georg Maria Griesinger. Gdy rano spoglądał w lustro, nie unikał widoku własnej

twarzy. Codziennie czuł dum ę, że po swoim uwłaczaj ący m wy padku m ógł w ogóle stanąć na
wy sokości zadania, i to naprawdę nie gorzej niż szczęśliwcy z dwiem a zdrowy m i nogam i.

– Twój sy n nie m usi iść na front, aby wy pełnić swój żołnierski obowiązek – wy j aśniał m atce,

gdy m iał dobrze wy pełniony żołądek i ponownie sięgał po wódkę pędzoną przez wuj a z Fischbach.

– Walkę o przy szłość Niem iec trudniej j est prowadzić w dom u niż na wschodzie. Możesz m i
wierzy ć.

Matka nie zwy kła przeciwstawiać się m ężczy znom . Co do zasady przy znawała naj m łodszem u

sy nowi  racj ę  z  pełny m   przekonaniem .  Ty lko  w  duchu  py tała,  dlaczego  j ego  bracia  nie  dostali
takiej  sam ej  szansy  – walki na bezpieczny m  posterunku. Herbert, chłopak, którem u nikt nie m ógł
się postawić, zginął w Polsce. Günther, który  m iał takie dobre świadectwo szkolne i właśnie został
przy j ęty   do  cechu  m alarzy,  poległ  we  Francj i.  Co  wieczór  i  oczy wiście  podczas  niedzielny ch
nabożeństw  dziękowała  Bogu,  że  chirurg,  który   zaj m ował  się  złam any m i  nogam i  j ej
naj m łodszego  sy na,  nie  sprawdził  się  tak,  j ak  m ożna  by ło  oczekiwać  po  niem ieckim   lekarzu
w niem ieckim  szpitalu.

Mim o nierównego kroku i ataków astm y, które j uż w m łodości uczy niły z niego odludka, Georg

Griesinger m iał siłę i głos, j akich wy m agano od człowieka, który zaj m ował się Ży dam i.

– To pasoży ty i wrogowie ludu – tłum aczy ł m atce. – Wy niucham ich j ak pies zaj ące. Ży da

wy węszę na kilom etr.

– Robiłeś to j uż j ako dziecko – potwierdziła m atka. – Zawsze to w tobie podziwiałam .

Przełożeni zgadzali się, że po wy padku, którego dokładne okoliczności nie by ły szerzej znane,

nadal m ożna by ło liczy ć na Georga Marię Griesingera. Jego koledzy również daliby sobie za
niego rękę uciąć. Każdy z nich by ł gotowy przy siąc, że Schorschi, j ak go nazy wali, nie m iał
żadny ch słaby ch stron.

– A na pewno nie tak j ak niektórzy, co preferuj ą front wewnętrzny i paplaj ą o bohaterstwie j ak

baron von Münchhausen po piąty m kieliszku. Ci to m aj ą nie po kolei w głowie.

A j ednak w pewne dni, zwłaszcza gdy zanosiło się na burzę i stare blizny bolały go tak m ocno,

j akby   by ły   świeży m i  ranam i,  Griesinger  nie  by ł  człowiekiem ,  po  który m   m ożna  by ło  się
spodziewać naprawdę wielkich rzeczy. Nie widział wtedy  za dobrze w ciem ności, a o zm ierzchu
wy dawało m u się, że drzewa się nad nim  uginaj ą. Gęste krzaki wodziły  go za nos i często w ciszy
sły szał  sam oloty,  które  j ednak  nie  poj awiały   się  na  niebie.  W  j ego  koszm arach  świat  stawał  się
j eszcze  bardziej   chaoty czny.  Griesinger  widział  w  nich  wierzby   płaczące  i  czarne  łabędzie
z  łańcucham i  na  szy i  i  często  powracał  do  niego  sen,  w  który m   skakał  z  m ostu  pozbawionego
poręczy  prosto w czarną wodę.

Ludzie, który ch Griesinger m iał przepędzić z m iasta pod Wielką Halę Targową i przy ty m –

wbito m u to głowy  j uż przy  pierwszy m  udany m  transporcie – wy wołać j ak naj m niej  poruszenia
wśród ludności, by li dla niego niczy m  krowy  lub owce. Rolnik m ógł robić ze swoim i zwierzętam i,
co ty lko chciał. Ży ły  ty lko tak długo, j ak im  na to pozwolił. Tak sam o m ógł postępować członek SA
Griesinger  z  przekazany m i  m u  ludźm i.  Mógł  ich  dręczy ć,  aż  się  załam ią,  napawać  się  ich
śm iertelny m   przerażeniem ,  by ł  dla  nich  słońcem   i  księży cem ,  panem   i  władcą  świata.
Mężczy zna,  którego  skopał,  nieprzy tom na  kobieta  na  ulicy,  dziecko  patrzące  z  niedaj ący m   się
ukry ć  strachem   –  wszy scy   ci  ludzie  stanowili  dla  Griesingera  m niej szy   problem   niż  splunięcie.
Jego  krew  nie  burzy ła  się  z  powodu  kilku  Ży dów,  który ch  m iał  dostarczy ć  do  Wielkiej   Hali
Targowej .  Kiedy   j ednak  wy pełnił  zadanie,  kiedy   dopełnił  obowiązków,  j edzenie  wcale  nie
sm akowało m u bardziej  niż w ty ch dniach, kiedy  niczego od niego nie wy m agano. Kiedy  patrzy ł
w  niebo,  gwiazdy   nie  by ły   wcale  j aśniej sze,  zdej m uj ąc  buty   z  cholewam i,  nadal  przeklinał

schody,  z  który ch  spadł  wtedy   na  m oście.  Wieczoram i,  kiedy   leżąc  w  łóżku,  gapił  się  w  sufit,
widział  pozbawione  ciała  postacie,  m artwe  j uż  za  ży cia.  Długim i  ram ionam i  chwy tały   takich
m ężczy zn  j ak  on,  obowiązkowy ch,  niezadaj ący ch  py tań,  którzy   bez  obaw  m ogli  patrzeć
w otchłań.

19 października 1941 roku by ł dniem j ak wiele inny ch – pełny m szary ch postaci w szarej

m gle. Na kilka sekund paraliżuj ące oszołom ienie przej ęło j ednak kontrolę nad ży ciem  członka SA
Griesingera. O wpół do siódm ej  rano patrzy ł j ak otum aniony  na Wielką Halę Targową. Czuł się,
j akby   po  raz  pierwszy   widział  ten  ogrom ny   budy nek.  W  ułam ku  sekundy   j ego  ciało  uszty wniło
poczucie  paniki,  a  kolej ka  ludzi,  który ch  m iał  doprowadzić  do  celu,  wy dała  m u  się  potworem
o dwóch głowach.

– Zatrzy m ać się – zaskrzeczał szatański pom iot, nim zupełnie zaczął tracić zm y sły. Nie m ógł

złapać oddechu, gdy ż uroił sobie, że ktoś się na nim  zem ści i go udusi. – Stać – krzy knął i złapał się
za szy j ę, j akby  się dławił, ale usły szał swój  oddech i zauważy ł, że nadal rozgrzewa m u on ciało.
Odsunął wzrok od obrazów, które nie licowały  z wizerunkiem  niem ieckiego bohatera. Griesinger,
m ężczy zna o j ednej  nodze krótszej  od drugiej , znowu by ł ty m , kim  m iał by ć.

Jakaś kobieta leżała na ziem i. By ła ty lko kupą czarny ch łachm anów. Nie wiedział, czy by ła to

ta staruszka, którą podeptał. Zam achnął się nogą. Jego but ty m razem nie trafił, ale wróciła m u
m ęskość i chęć ży cia. Do starca, który wzy wał pom ocy niebios, krzy knął:

– Nie m a j uż twoj ego Boga. Zapam iętaj to sobie, icku. Poszedł sobie i nie zostawił adresu.

Dopiero gdy wspom niał o Bogu, przy pom niał sobie, że j est niedziela. Wy obraził sobie, że

w j ego świecie ży li również ludzie, którzy  w niedzielę wy znawali swoj e grzechy  i błagali o łaskę.
Na sam ą tę m y śl wy buchnął tak głośny m  śm iechem , że blizna nad j ego uchem  pękła i try snęły
iskry. Jakieś dziecko, by ć m oże pięcioletnie, spoj rzało na niego. Bezbożnik zrobił taki sam  groźny
ruch, j aki j ego oj ciec robił zawsze, nim  zdj ął z haka rózgę i ze wszy stkich sił zaczął bić nią sy nów.
Biały  j ak śm ierć chłopiec m iał na sobie za dużą czapkę z daszkiem . Przy  każdy m  kroku zsuwała
m u się na oczy, ale co chwila poprawiała m u j ą m atka.

Dzwon na pobliskim kościele uderzy ł siedem razy. Obwieszczał pokój , zaufanie, nadziej ę

i  wiarę.  Powietrze  by ło  wilgotne  i  przesiąknięte  j esienią.  Wiewiórki  spały   j eszcze  na  drzewach,
gołębie  kuliły   się  na  dachach.  Latarnie  uliczne  zostały   wy gaszone.  Przerażeni  ludzie  pędzeni  ku
Wielkiej  Hali Targowej  wiedzieli, że to ich ostatni dzień w rodzinny m  m ieście. Wiedzieli również,
że czekało ich piekło, ale szli naprzód, j akby  m ieli j akąś przy szłość, ku której  warto by ło zm ierzać.
Boga,  który   ich  opuścił,  prosili  ty lko  o  j edną  łaskę:  by   dzieci  nie  zorientowały   się,  że  idą  na
śm ierć.  Te  biegły   z  opuszczony m i  głowam i.  Nie  widziały   drzew  ani  dom ów,  ani  krzewów,  ty lko
stopy  i buty  – bły szczące, j akby  wszy scy  ci ludzie szli, odświętnie ubrani, do sy nagogi.

– Dlaczego? – poskarży ła się dziesięcioletnia Fanny. – Dlaczego m am w środku nocy nagle

czy ścić buty ? Nigdy nie m usiałam tego robić.

– Bo nie wy rusza się w podróż w brudny ch butach – odparła j ej babcia Betsy. – Nigdy tak nie

by ło.

Teraz truchtały obie, babka i wnuczka, razem z ty m i, którzy j uż nie m y śleli o ży ciu. Gdy

Griesinger i j ego kom pani dręczy li naj słabszy ch spośród bezbronny ch za to, że nie by li w stanie
dotrzy m ać kroku pozostały m , Betsy Sternberg wtuliła się j ak dawniej w swoj ego m ęża. Inaczej

j ednak niż w tam ty ch pewny ch czasach, to ona j em u dawała pocieszenie.

– Przy j dzie – powiedziała cicho. – Czuj ę to w kościach. Nasza Anna zawsze dotrzy m y wała

słowa.

– Ty m razem to nie zależy od niej – odszepnął Johann Isidor. – Nie powinienem by ł pozwolić, by
w ogóle o ty m m y ślała. Nie w j ej stanie.

Przed nim i szła Victoria, niegdy ś naj piękniej sza i naj trudniej sza z ich czterech córek. Victoria

Feuereisen, z dom u Sternberg, m iała trzy dzieści trzy  lata i nie by ła j uż tak piękna ani tak trudna.
Straciła  złudzenia  i  siły,  od  pierwszego  tak  zwanego  transportu  ży dowskiego  nie  m y ślała  j uż
o  ratunku.  Mim o  to  na  ostatni  dzień,  j aki  m iała  spędzić  w  rodzinny m   m ieście,  włoży ła  czarny
płaszcz  z  kołnierzem   z  lisa.  Na  początku  lat  trzy dziesty ch  kupiła  go  w  znany m   berlińskim   dom u
m ody, który  odwiedziła ze swoj ą siostrą Clarą. Płaszcz nie dawał j ej  ani ciepła, ani pocieszenia,
a  na  wy sokości  piersi  przy szy to  do  niego  żółtą  gwiazdę.  Płaszcz  ten  by ł  świadectwem
niewiary godny ch  j uż  historii  o  m łodej   m arzy cielce,  która  chciała  odlecieć  do  nieba,  ale  spadła
na  ziem ię  ze  spalony m i  skrzy dłam i.  Teraz  Victoria,  która  by ła  zby t  uparta,  zby t  naiwna,  aby
odczy tać złowróżbne znaki, błagała Boga o j eszcze j edną łaskę – żeby  j ej  sy n nie zorientował się,
co się dziej e.

– Nasuń m u czapkę bardziej na oczy – wy szeptała Betsy – żeby nie widział, co się tutaj dziej e.

Ośm ioletni Salo nie puścił ręki m atki od m om entu, gdy wy ruszy li z m ieszkania, do którego ich

j uż dawno przesiedlono. By ł m ały  j ak na swój  wiek, m iał dużą niedowagę, kaszlał od m iesięcy,
a od zeszłego lata cierpiał na napady  gorączki. Zawsze by ł nieśm iały  i boj aźliwy. Mówił niewiele
i rzadko o coś py tał, ale rozum iał z bieżący ch wy darzeń więcej , niż j akikolwiek ośm iolatek m oże
unieść.  Od  kiedy   wy ruszy li,  dwa  razy   upadł,  poty kał  się  coraz  częściej .  Skarży ł  się  na  ból
w nogach szeptem , do którego przy zwy czaił się w m ieszkaniu, dokąd ich przesiedlono.

– Niedługo będziem y na m iej scu – powiedziała Victoria. – Wtedy będziesz sobie m ógł

odpocząć.  I  to  nawet  dłużej .  –  Rozglądała  się  za  Anną,  swoj ą  zaufaną,  nieustraszoną,  zawsze
gotową pom agać przy rodnią siostrą, ale widziała ty lko pozbawiony ch twarzy  towarzy szy  niedoli
oraz rozprom ienione oblicza członków SA, którzy  z każdy m  przeby ty m  kilom etrem  coraz bardziej
paśli się na cierpieniu wy pędzony ch. Jak długo j eszcze, py tała sam ą siebie, wy trzy m a tę drogę?

Fanny podążała za m atką i bratem – bez ręki, która by rozgrzewała j ej dłoń, i j uż bez kontaktu

z  ludźm i,  którzy   przekazaliby   j ej   swoj e  ciepło.  Miała  dziesięć  lat  i  od  dnia,  w  który m   trzy   lata
tem u  spalono  sy nagogi,  nie  by ła  j uż  dzieckiem .  Nie  trzeba  by ło  j ej   m ówić,  co  m iała  robić,
o  czy m   m ogła  m ówić,  wiedziała  też,  że  m ilczenie  oznacza  przetrwanie.  Dziewczy nka  nie
wspom inała j uż swego ukochanego oj ca, który  zostawił rodzinę w m roczny ch czasach, uciekł do
Holandii i do wy buchu woj ny  bezskutecznie prosił żonę, by  przy j echała do niego z dziećm i.

Przed nocą grozy nie ogłoszono we Frankfurcie alarm u przeciwlotniczego. Dla ty ch, którzy

m ieli  dom y,  łóżka  i  garnki,  dla  ludzi,  którzy   czy tali  swoim   dzieciom   baj ki  o  szczęściu  i  nie  nosili
żółtej   gwiazdy   na  ubraniu,  by ła  to  niedziela  j ak  przed  woj ną.  Kobiety   upiekły   ciasta  z  m ąki
i  płatków  owsiany ch,  wy j ątkowo  dodały   nawet  j aj ka.  Chodniki  porządnie  zam ieciono,  klam ki
wy pucowano,  ży wopłoty   przy cięto.  Ty lko  zaciem nione  okna  i  napis  „Wróg  podsłuchuj e”  na
drzwiach  budki  telefonicznej   wskazy wały   na  to,  że  trwa  woj na.  W  j edny m   z  przy dom owy ch

ogródków  z  wielkiej   j abłoni  kapała  woda.  Wisiały   na  niej   nadal  owoce,  czerwone  i  dorodne.
Trzy kołowy   rowerek  z  niebieskim   siodełkiem   oraz  kolorowa  piłka  leżały   na  trawniku,  ciągle
j eszcze broniący m  się przed zim ą.

Czerwony na twarzy członek SA Griesinger m ocny m głosem ciągle poganiał wy czerpany ch

ludzi, który ch uczy nił swoim i poddany m i.

– Macie m aszerować, a nie się m odlić, icki – drwił. – Modlitwy wam nie pom ogą. Niem ieckie
pociągi odj eżdżaj ą na czas.

– Poj edziem y do Polski – wy m am rotał starszy m ężczy zna. – Wszy scy tak m ówią.

– A j a sły szałam , że do Theresienstadt – odparła biegnąca obok kobieta. – Zawieźli tam m oj ą

ciotkę. Napisała do nas.

– Theresienstadt to m iej sce dla wy brany ch – powiedział m ężczy zna. – Sły szałem to od

pracownika cm entarza.

– Ja j estem z ty ch wy brany ch. Mój błogosławionej pam ięci m ąż by ł odznaczony Żelazny m

Krzy żem pierwszej klasy. By ł ciężko ranny.

– Martwi m ałżonkowie na nic się nie przy daj ą.

– Żadnego gadania – wrzasnął władca z pej czem w ręku. – Nie j esteśm y w ży dowskiej szkole.

Tutaj m ówi ty lko j eden, czy li j a. Zrozum iano?

Na parterze dom u pod j abłonią podniesiono rolety. Kobieta z włosam i zawinięty m i w ogrom ną

siatkę  sięgaj ącą  czoła  otworzy ła  okno.  Wachlowała  się  z  głupkowaty m   wy razem   twarzy,  nagle
obej rzała się i na chwilę zniknęła, gdy ż za tiulową firanką dostrzegła nadchodzącą kolum nę. Zaraz
j ednak wróciła i wy chy liła się przez okno, na ile ty lko pozwalało j ej  obfite ciało. Odkąd zaczęły
się deportacj e frankfurckich Ży dów, stała się regularną obserwatorką ty ch okropności. W rodzinie
uważano j ą za dobroduszną i bardzo wrażliwą, chociaż dokładne przy patry wanie się upokarzaniu
i  dręczeniu  ludzi  z  żółty m i  gwiazdam i  na  ubraniu  sprawiało  j ej   przy j em ność.  Mim o  to  sapała,
j akby  j ą sam ą też poganiano, kładła rękę na lewej  piersi i kręciła głową.

– Gdzie też oni lecą tak wcześnie – dziwiła się.

Szpic u j ej stóp, z który m m im o pogarszaj ącego się zaopatrzenia nadal dzieliła ży cie,

zaszczekał dwa razy.

– Cicho – powiedziała kobieta. Nasunęła siatkę na włosach bardziej  na czoło i poczłapała w swy ch
filcowy ch kapciach w ciem ność salonu, skąd wróciła z czerwoną j edwabną poduszką. Otrzepała
j ą  i  położy ła  na  parapecie.  Chętnie  by   się  dowiedziała,  dokąd  trafią  Ży dzi,  gdy   j uż  staną  pod
Wielką Halą Targową. Od swej  siostrzenicy  Luizy, która tam  pracowała, usły szała, że ładuj e się
ty ch  ludzi  do  wagonów  i  wy wozi  na  zawsze.  Ciotka  wątpiła  j ednak,  by   Luiza,  o  której   wszy scy
wokół  m ówili,  że  m a  rozbuchaną  wy obraźnię,  m ogła  cokolwiek  wiedzieć.  Co  z  m ieszkaniam i,
które  opróżniono?  –  Na  pewno  są  w  lepszej   sy tuacj i  –  powiedziała  do  psa.  Piszczał  na  sofie
w salonie, bo by ł przy zwy czaj ony  leżeć obok swej  pani na oknie. – Zostań, zostań tam  – rozkazała
kobieta.  –  To  nie  j est  widok  dla  psa.  –  Tak  m ocno  zaabsorbowała  j ą  kwestia  Ży dów  w  Wielkiej
Hali  Targowej   i  pracuj ącej   tam   siostrzenicy,  że  powiedziała  to  głośno.  Przerażona  zatkała  sobie
usta dłonią.

Anna Dietz, która szukaj ąc schronienia, przy cisnęła się do płotu niezm ordowanej

zwiadowczy ni,  usły szała  te  słowa  i  tak  się  przestraszy ła,  że  aż  dostała  m dłości.  Próbuj ąc
powstrzy m ać  torsj e,  poczuła,  j ak  m iękną  j ej   nogi.  Twarz  j ej   zdrętwiała.  Nie  waży ła  się  głębiej
odetchnąć, ogarnął j ą lęk, że pies j ą wy czuj e, że kobieta w oknie j ą dostrzeże. Przede wszy stkim
bała się, że straci siły  i odwagę, lękała się także o swoj e nienarodzone dziecko.

Anna, nieślubna córka Johanna Isidora Sternberga, wy chowy wała się po śm ierci m atki

w oj cowskim  dom u przy  alei Rothschildów 9 i nawet j ego żona Betsy  szy bko j ą pokochała, j akby
ta by ła j ej  własny m  dzieckiem . Teraz Anna by ła w siódm y m  m iesiącu ciąży. Po niespokoj ny ch
dniach i nieprzespanej  nocy, m im o wy siłku, j aki j ą to kosztowało, i śm iertelnego strachu, a także
wbrew  złożonej   m ężowi  obietnicy,  by ła  zdecy dowana  na  niebezpieczną  próbę  uratowania
przy naj m niej  j ednej  osoby  skazanej  na śm ierć.

Anna  tak  dobrze  widziała  kobietę  z  ciem ną  poduszką  i  biały m   szpicem ,  który   j uż  um ościł  się  na
oknie,  j akby   oboj e  znaj dowali  się  w  świetle  reflektorów  na  scenie.  Widziała  tę  kobietę  j uż  we
wtorek  i  piątek  –  za  pierwszy m   razem   wcześnie  rano,  potem   późny m   popołudniem .  Anna
przy puszczała,  że  czatuj ąca  w  oknie  kobieta  tak  sam o  j ak  ona  chce  zobaczy ć  Ży dów
zm ierzaj ący ch  do  Wielkiej   Hali  Targowej .  Ta  m y śl  j ą  przeraziła,  tacy   żądni  sensacj i  gapie,  po
który ch  m ożna  się  by ło  spodziewać  wszy stkiego,  m ogli  j ą  naty chm iast  zdem askować.  Długie
godziny   oczekiwania  wy dały   j ej   się  darem ne,  a  nadziej a,  której   się  trzy m ała  –  dziecinadą
i nieloj alnością wobec m ęża.

Wtedy, w strasznej chwili żalu i naj głębszego zwątpienia, dotarło do niej , że pierwsi

nieszczęśnicy   są  j uż  przy   hali.  Jej   serce  zaczęło  bić  m ocniej ,  poczuła,  j ak  j ej   ciało  nabiera
lekkości, i przez chwilę, której  nie zapom ni do końca ży cia, by ła pewna, że się przewróci i straci
przy tom ność,  a  członkowie  SA  wrzucą  j ą  j ak  tobół  do  j ednego  z  ogrodów.  W  ułam ku  sekundy
przeży ła  własną  śm ierć.  Postanowiła,  że  nie  będzie  krzy czeć,  że  zacznie  spokoj nie  oddy chać
i  ułatwi  śm ierć  własnem u  dziecku,  ścisnęła  głowę,  by   się  uspokoić,  ale  strach  w  niej   by ł  tak
ogrom ny, że niebo stało się ciem ne i zaczęły  się na nim  kotłować chm ury.

Pełna zwątpienia usły szała wrzaski i przekleństwa Georga Marii Griesingera. Jego m atka

nazy wała  go  Schorschi  i  na  śniadanie  sm arowała  m u  krom kę  chleba  m asłem .  Teraz  Griesinger
groził śm iercią wszy stkim , za który ch Anna gotowa by ła wstąpić do piekieł. I właśnie ten wrzask
odwołał  j ą  ze  świata,  w  który m   prowadzono  dzieci  na  śm ierć  i  dawano  ordery   za  m orderstwa.
Okrutny  głos powstrzy m ał w niej  chęć ucieczki i zapadnięcia się pod ziem ię. Poczuła, że m a ręce,
które m ogą chwy tać, oraz odwagę ty ch, którzy  nie py taj ą, czy  pom aganie m a sens. Stała tam  bez
ruchu,  zapom niała,  że  j est  w  ciąży   i  że  ry zy kuj e  ży cie  swoj ego  dziecka,  by   ratować  inne  –
dziecko, którego przy j ście na świat widziała, z który m  się śm iała i które j uż oduczy ło się płakać.

Poprzedniej niedzieli Anna dowiedziała się od swoj ego m ęża Hansa, że znowu będą

deportować frankfurckich Ży dów.

– Nic więcej Karl nie wie – poinform ował j ą Hans. – Żadnej dokładnej daty i w ogóle nic

o ty m , kogo m aj ą na liście. By ć m oże będą to teraz starcy  i dzieci. Nie chciałem  ci tego m ówić,
ale nie m ogłem  utrzy m ać tego w taj em nicy. Gdy  ty lko pom y ślę o dzieciach Vicky  i o ty m , z j aką
godnością stary  Sternberg zniósł wszy stkie upokorzenia, i że j ego żona nie poskarży ła się dotąd ani
słowem ,  m am   chęć  od  razu  się  powiesić.  Po  co  m i  ta  cała  przeklęta  przy zwoitość?  No  i  co  to

kom u daj e, że j a nie m ogę pogodzić się z ty m , co się dziej e?

Anna chciała od razu iść na Bockenheim strasse 73, gdzie m ieszkali Sternbergowie z Victorią

i j ej  dziećm i od czasu, gdy  m usieli opuścić własny  dom  przy  alei Rothschildów. Od ponad dwóch
lat  głodowali  i  m arzli  w  pry m ity wny m   m ieszkaniu,  straciwszy   nadziej ę  na  j ego  opuszczenie.
Hans i Anna dy skutowali pół nocy  o ty m , czy  Anna powinna ry zy kować, by  odwiedzić ich po raz
ostatni.

– Gestapo nie spuszcza ży dowskich dom ów z oka – ostrzegał Hans. W końcu udało m u się

przekonać ciężarną żonę, by zrezy gnowała z pożegnania z rodziną.

– Jeśli Sternbergowie rzeczy wiście są na liście deportacy j nej , powinnaś oszczędzić tego oj cu,

Anno.

– A j eśli ich j uż nie zobaczę i nie pożegnam się z nim , Betsy i biedną Vicky ? Wsty dziłaby m się

tego do końca ży cia.

– Ty le że tak j est lepiej . Johann Isidor to zrozum ie, uwierz m i. On zawsze m y ślał ty lko

o rodzinie. A m y m usim y teraz m y śleć o naszej m ałej Sophie. Nie m ożem y j uż iść za swoim i
przekonaniam i. Nie m ożem y sobie więcej pozwolić na przy zwoitość i odwagę.

Nie by ło j eszcze pewne, j akiej płci będzie pierwsze dziecko Dietzów. Hans i Anna, nie wierząc

w  siłę  m odlitw  od  czasów  płonący ch  sy nagog  i  tej   nienawiści  oraz  scham ienia  wobec  Ży dów,
j akie się wtedy  rozpętały, od m iesięcy  błagali Boga o córkę – której  nikt nie wetknie broni do ręki
i  nie  rozkaże  w  obcy ch  kraj ach  palić  dom ów  czy   obej ść  ani  wy ry wać  płaczący ch  dzieci
z ram ion m atek.

Hans Dietz, który w 1934 roku m usiał odpokutować swoj e przekonania polity czne poby tem

w  obozie  koncentracy j ny m   Dachau,  wiedział,  o  co  chodzi.  W  Polsce,  zaj ętej   przez  Niem cy
w  takim   pośpiechu,  j akiego  nie  widziano  od  czasu  bitwy   pod  Tannenbergiem   podczas  pierwszej
woj ny   światowej ,  starszy   szeregowy   Dietz  stracił  lewą  nogę.  Do  lata  1940  roku  leżał
w krakowskim  lazarecie, skąd pisał do Anny  długie, tęskne listy, nie wierząc, że j ą j eszcze kiedy ś
zobaczy.  W  końcu  j ednak  przeniesiono  go  do  Frankfurtu  i  wkrótce  potem   zwolniono  ze  służby
woj skowej .

– Ktoś, kto m a o m nie dobre m niem anie, m iał ostatnie słowo – zwy kł m ówić Annie, gdy

uty kaj ąc,  spacerował  z  nią  po  frankfurckim   Ostparku.  Tam   m ogli  się  oboj e  łudzić,  że  nadej dzie
pokój  i wszy scy  ich ukochani przetrwaj ą. Siady wali na ławkach, na który ch nie by ło j uż napisów
„Nie dla Ży dów”, gdy ż j uż prawie nie by ło Ży dów, a ci, którzy  się j eszcze ostali w m ieście, nie
m ogli w ogóle wchodzić do parków publiczny ch. Młoda para karm iła wiewiórki i ptaki i m arzy ła
o m ieszkaniach, gdzie nie m a stróżów zaglądaj ący ch w garnki i czatuj ący ch na każdą kry ty czną
wy powiedź m ieszkańców.

Hans wrócił do swoj ej Anny z żarliwy m sercem i z taką sam ą wdzięcznością do frankfurckiej

drukarni. Z powodu wątpliwego „ary j skiego certy fikatu”

[4]

Anny odważy li się pobrać dopiero

w  zam ieszaniu  woj enny m .  W  „uznaniu  za  zasługi  wnioskodawcy   wobec  oj czy zny ”  otrzy m ali
dwa i pół pokoj u na Thüringer Strasse, po której  Anna niegdy ś przechadzała się ze swoj ą pierwszą
m iłością.  Gdy   okazało  się,  że  j est  w  ciąży,  obiecali  sobie  solennie,  że  nie  będą  świadom ie
wpląty wać się w kłopoty  ani się okłam y wać.

Oboj e nie dotrzy m ali przy rzeczenia, dla żadnego z nich nie by ło to j ednak wsty dem czy

nieloj alnością, raczej  koniecznością. Od początku dopuścili m ożliwość kłam stwa z dobroci serca.
Nieugięty  Hans Dietz nadal utrzy m y wał kontakty  z towarzy szam i sprzed woj ny, a ci bez wy j ątku
działali w ruchu oporu. W ich piwnicach m iędzy  stosam i kartofli i węgla leżały  anty nazistowskie
pism a,  które  kolportowano  nocam i.  Naj odważniej si  z  nich  ukry wali  także  ludzi  skazany ch  na
deportacj ę i śm ierć w obozach koncentracy j ny ch.

Anna obiecała m ężowi, że nie będzie odwiedzać Sternbergów tak regularnie, j ak to robiła, gdy

on  by ł  na  froncie.  Mim o  to  chodziła  tam   tak  często,  j ak  ty lko  m ogła.  Zanosiła  im   ży wność,
ubrania  i  leki.  Dla  Betsy,  która  w  wieku  sześćdziesięciu  dziewięciu  lat  powoli  wy chodziła
z  zapalenia  płuc,  zdoby ła  środki  wzm acniaj ące  –  wy m ieniła  j e  w  aptece  na  papier  do  pisania,
który  Hans przy niósł z drukarni.

Gdy dowiedziała się o zaplanowanej deportacj i Ży dów, wtaj em niczy ła oj ca w swój niezwy kle

odważny plan. Johann Isidor się wściekł. Zszokowany odm ówił i przez resztę wieczoru się do niej
nie odezwał, chociaż przy pożegnaniu łzy popły nęły m u po twarzy i wy j ątkowo długo tulił swoj ą
ukochaną córkę.

W ty m  decy duj ący m  dniu Anna dostrzegła, że Betsy  bardzo starała się dotrzy m ać kroku m ężowi
i  ciągle  m iała  na  oku  Fanny.  Od  razu  zrozum iała,  że  Betsy   wie.  Starsza  kobieta  kilkakrotnie  się
obej rzała. Powiedziała coś do m ęża. Annie wy dawało się, że Johann Isidor przy taknął. Podeszła
do  Fanny   i  chwy ciła  j ą  za  ram ię.  Chuda,  blada  i  oniem iała  z  przerażenia  dziewczy nka  coraz
bardziej  oddalała się od m atki i brata. Babka wy szeptała j ej  coś do ucha, nie pochy laj ąc się. Tak
dy skretnie,  że  towarzy szący   konwoj owi  ludzie  SA  niczego  nie  zauważy li,  popchnęła  Fanny   ku
zewnętrznej   części  kolum ny.  Wtedy   Anna  po  raz  pierwszy   wy raźnie  j ą  zobaczy ła.
Dziesięcioletnia  Fanny   nie  m iała  j uż  sił.  Co  chwila  się  poty kała,  odstawiała  torbę,  chwiała  się,
łapała się powietrza, znowu się prostowała i szła dalej .

Jakaś kobieta, która doszła j uż do hali, krzy knęła przerażaj ąco: „Ogień!” i „Pom ocy !”. Z j ękiem

upadła na ziem ię. Nawet leżąc, ściskała walizę z naklej ką „Hotel Europa, Bad Gastein”. Ci, którzy
nie m ogli upaść, zgubili krok. Dwóch uzbroj ony ch członków SA  krzy kiem   poganiało  ich  naprzód.
Griesinger  wrzeszczał  tak  m ocno,  aż  j ego  głos  przeszedł  w  falset.  Zbliży ł  się  do  m ężczy zny,
którego  sparaliżował  okrzy k  „Ogień!”.  Mniej   więcej   szesnastoletni  chłopiec  pochy lał  się  nad
leżącą na ziem i kobietą. Widać by ło, że j est epilepty czką i m iała atak.

– Zachciało ci się! – wrzasnął Griesinger.

W oknach widać by ło gapiów, którzy roili sobie, że są ludźm i. By dobrze wszy stko widzieć,

j akaś  kobieta  wy biegła  z  dom u  pod  j abłonią.  Wskazy wała  palcem   bezbronny ch  ludzi  i  py tała
w  przy j em ny m   heskim   dialekcie,  dokąd  się  wy bieraj ą.  Właścicielka  białego  szpica  pluła  ze
swoj ego salonu w stronę nieszczęśników i krzy czała: „Fuj !”. Jej  pies szczekał i m achał ogonem .

Anna zbliży ła się j uż do kolum ny. Nadal czuła, że j ej wielki brzuch j est lekki niczy m u m łodej

dziewczy ny   i  że  spły nął  na  nią  anioł.  Prowadziła  j ą  własna  wola.  Stawiała  długie,  m ocne  kroki.
Zim ną  j ak  lód,  lecz  j uż  nie  drżącą  rękę  wy ciągnęła  ku  oznaczonej   żółtą  gwiazdą  Fanny
Feuereisen,  dla  której   podstawiono  j uż  wagon  j adący   na  wschód.  Anna  Dietz,  zawsze  posłuszna
kobieta, której  nikt nie wy tłum aczy ł, co znaczy  by ć człowiekiem  i m ieć obowiązki wobec bliźnich,
chwy ciła Fanny.

N I E B E Z P I E C Z E Ń S T W O I W Y B A W I E N I E

M a r z e c – k w i e c i e ń 1 9 4 4

– Gorzej  j uż by ć nie m oże, na m iły  Bóg – powiedziała pani Schm and, m im o piątego roku woj ny
nadal  dobrze  odży wiona.  Drutem   wskazała  sufit  piwnicy,  policzy ła  współm ieszkańców,  którzy
siedzieli m iędzy  stosam i kartofli, węgla, słoj am i, na połam any ch stołkach, krzesłach kuchenny ch
i  zniszczony ch  m ateracach.  Po  chwili  powtórzy ła:  –  Rzeczy wiście,  nie  m oże  by ć  gorzej .  –
Niem niej  j ednak na j ej  podołku leżały  dwa kłębki ciem noniebieskiej  wełny, będące j ednoznaczną
wskazówką,  że  liczy ła  się  z  dłuższy m   nalotem .  Aby   m ieć  do  dy spozy cj i  ładną  wełnę
przedwoj ennej   j akości,  m usiała  spruć  sweter  naj m łodszego  sy na.  Hans-Dieter  poległ  przed
dziesięciom a  m iesiącam i  w  Rosj i.  Teraz  pani  Schm and  robiła  na  drutach  ciepłe  skarpety   dla
naj starszego. Mim o że od czterech m iesięcy  nie dostała żadnej  wiadom ości od Eberhardta, dotąd
pilnego  i  rozm ownego  korespondenta,  wierzy ła,  że  m a  się  on  dobrze  na  froncie  wschodnim .
Gdy by  straciła tę wiarę, by łaby  to z j ej  strony  zdrada niem ieckiej  sprawy. A nie przepuszczała
żadnej   okazj i,  by   j ej   służy ć.  W  Narodowosocj alisty cznej   Wspólnocie  Kobiet,  a  także
w  kobiecy m   kole  kościelny m ,  z  który m   utrzy m y wała  kontakty,  j ej   opty m izm   i  energia  by ły
stawiane za wzór. Również pan Schm and uznawał za krzepiące, że j ego Gudrun nawet w dom u,
gdzie nikt nie m ógł j ej  usły szeć, nie wątpiła w ostateczne zwy cięstwo.

Silna j ak dąb Gudrun Schm and, z ciasno zapleciony m warkoczem i zam iłowaniem do

ludowy ch  bluzek,  by ła  żoną  stróża  dom u  przy   Thüringer  Strasse  11.  Gdy   ogłaszano  alarm
bom bowy,  schodziła  do  piwnicy   z  pięciom a  krom kam i  chleba,  słoiczkiem   sm alcu  wieprzowego,
sznurkiem  do pakowania, m ały m  noży kiem  kuchenny m  oraz drutam i.

Za wekam i z zieloną fasolką, którą pani Schm and trzy m ała na czas powrotu Eberhardta

z  frontu,  gdy ż  obiecała,  że  j uż  pierwszego  dnia  po  powrocie  ugotuj e  m u  zupę  fasolową
z  boczkiem ,  ukry ła  m ały   notes  i  ołówek.  Bardzo  dbała  o  to,  by   j ak  naj szy bciej   notować
defety sty czne, a więc zagrażaj ące państwu wy powiedzi m ieszkańców. Obciążaj ące wy powiedzi
m uszą  naty chm iast  zostać  zapisane,  nie  m a  co  polegać  na  pam ięci  –  tego  nauczy ła  się  od
swoj ego  m ęża  Wilibalda.  W  czasie  pierwszej   woj ny   światowej   odniósł  on  ciężkie  rany,  ogłuchł
na  lewe  ucho  i  stracił  trzy   palce  u  prawej   ręki.  Musiał  więc  wy pełniać  swe  obowiązki  wobec
Führera  i  oj czy zny   na  froncie  wewnętrzny m ,  ale  stawał  na  wy sokości  zadania  niczy m
prawdziwy  germ ański woj ownik. Wilibald Schm and pilnie i zdecy dowanie walczy ł o niem iecką
sprawę, m ożna m u by ło na ty m  polu zaufać. Żona szła za j ego przy kładem .

Do m om entu wy buchu woj ny pracowała j ako sprzedawczy ni w renom owany m sklepie

z  kapeluszam i  na  Töngesgasse.  Szefowa,  wy bredni  klienci  i  eleganckie  klientki  –  wszy scy   cenili
pracowitość  i  sm ak  pani  Schm and.  Ży cie  u  boku  człowieka,  który   długo  pozostawał  bezrobotny
i za nazistów nie ty lko dostał pracę, ale też odzy skał dum ę i sam oświadom ość, zm ieniło Gudrun.
Już  we  wczesny ch  latach  trzy dziesty ch  stała  się  loj alną  służebnicą  Führera.  A  w  czasie  woj ny,
także wtedy, gdy  co noc nad Niem cam i przelaty wały  alianckie bom bowce, a Frankfurt stawał się
m iastem  duchów, m ocno wierzy ła w taj ną broń Hitlera. Upaj ała się m y ślą, że kobiety  takie j ak
ona zostały  powołane do tego, by  wy soko trzy m ać pochodnię.

W roku 1937 rodzinie Schm andów przy dzielono parterowe m ieszkanie przy Thüringer Strasse.

Wcześniej  m ieszkała tam  ży dowska rodzina Wolfsohnów, która dosłownie z dnia na dzień m usiała
opuścić dom  oraz oj czy znę. Piękny  serwis Rosenthala i srebra stołowe poprzednich m ieszkańców
pani Schm and wy ciągała ty lko w dni świąteczne. Drogi kredens w sty lu biederm eier polerowała
regularnie.  Liczne  książki  przekazała  do  księgarni,  a  obrazy   do  anty kwariusza,  który   bardzo  się
z tego ucieszy ł. Po przeprowadzce Wilibald Schm and został stróżem  dom u. W piąty m  roku woj ny
m ieszkańcy  opowiadali sobie po cichu historie o ty m , że podsłuchiwał nawet sześcioletnie dzieci
i wy py ty wał j e, „gdzie kochana m am usia kupuj e bez kartek”. Ponoć także zdradziecko intonował
im : „Ta-ta-ta-taa”, aby  dowiedzieć się, czy  znaj ą m oty w z piątej  sy m fonii Beethovena, który  stał
się  przery wnikiem   m uzy czny m   niem ieckoj ęzy cznego  program u  BBC.  Londy ński  nadawca
uważany   by ł  za  j edy ne  wiary godne  źródło  inform acj i  o  działaniach  woj enny ch.  Za  słuchanie
BBC i inny ch „wrogich stacj i” przewidziano wy sokie kary. Mówiono nawet o karze śm ierci.

Pani Schm and, nawet bardziej niż j ej wzbudzaj ący strach m ąż, nieustannie stała na czatach,

gotowa  przy łapać  m ieszkańców  i  sąsiadów  na  czy m ś  zakazany m   lub  podej rzany m .
Zadenuncj owała  j uż  trzy   kobiety,  dwie  z  własnego  dom u  i  j edną  wdowę  woj enną,  m atkę
siedm ioletnich bliźniaków, po ty m  j ak ty godniam i szpiegowała j e przy  kupowaniu ży wności. By ła
wściekła, gdy ż nie poniosły  spodziewany ch konsekwencj i. Na szczęście uważna pani Gudrun nie
znalazła  dotąd  żadny ch  tropów  wskazuj ący ch,  że  historia  panienki  Fanny,  która  zawsze  tak
grzecznie  kłaniała  j ej   się  na  kory tarzu,  by ła  m istrzostwem   kam uflażu.  Już  tam tej   niedzieli  przed
trzem a  laty,  gdy   Anna  zabrała  Fanny   prosto  z  ram py,  skąd  wy wożono  Ży dów,  m ałżeństwo
Dietzów  zaprowadziło  dziecko  do  stróża  i  j ego  żony.  Powiedzieli  im ,  że  Fanny   straciła  oboj e
rodziców w czasie zam achu w Pradze, przez cztery  ty godnie leżała w szpitalu i trafiła do nich za
pośrednictwem   pewnej   pielęgniarki,  dalekiej   krewnej   Hansa.  Nie  chcieli  posy łać  j ej   do  szkoły,
nim  zupełnie nie wy j dzie z szoku.

Hans i Anna, który ch odwaga, gotowość poświęcenia i m iłość uratowały Fanny ży cie, nie

zdecy dowali się zam eldować na policj i dziecka bez dokum entów. O szkole nie by ło co m y śleć.
„Im m niej j ą widać, ty m wszy scy j esteśm y bezpieczniej si” – powiedział Hans.

Nie powiedział za to głośno, że w ich dom u od dawna nie by ło bezpiecznie. Z czasem j ednak

oboj e z Anną odzy skali spokój .

– Któreś z nas m a chy ba bezpośrednie połączenie z niebem – m ówił Hans. I chociaż nigdy

w ży ciu nie m iał zaufania do nieba, wiedział, co m ówi.

– Wszy scy troj e j e m am y – odpowiadała Anna. – Tacy ludzie j ak m y nie przeży liby z j edny m
ty lko aniołem stróżem .

Żaden z m ieszkańców dom u nie wspom inał nic o zam achu w Pradze. Sąsiedzi plotkowali

w kory tarzu lub wy rażali swoj e wątpliwości przy  ży wopłocie, ale w j edny m  by li zgodni – że to
m ilczące dziecko przy garnięte przez Dietzów, „tak podle ubrane, że nawet w czasie woj ny  pies by
zapłakał”,  sprawiało  zawsze  wrażenie  nieśm iałego  i  przestraszonego  i  że  po  swoich  okropny ch
przeży ciach zasługuj e na ochronę.

Podczas długich nocy spędzany ch w piwnicy Fanny wzruszała stary ch i m łody ch, m ężczy zn

i  kobiety.  Ten  „praski  robaczek”,  j ak  j ą  nazy wali,  gdy   Anna  i  Hans  nie  sły szeli,  troszczy ł  się
z  m atczy ną  m iłością  o  m ałe  dzieci  Dietzów.  Fanny   usy piała  j e,  śpiewała  im   koły sanki
i  opowiadała  historie,  który ch  nie  rozum iały.  Gdy   piwnica  trzęsła  się  w  posadach,  panował
piekielny  hałas, a strach sprawiał, że wszy scy  zam ierali, Fanny  by ła spokoj na. Naj gorsza rzecz,
j aka  m oże  spotkać  dziecko,  przy trafiła  j ej   się  j uż  wcześniej .  W  ciągu  dnia  nie  wy chodziła
z m ieszkania. Gdy  by ła sam a w dom u, nie m ogła otwierać drzwi, chy ba że ktoś podał hasło. „Jak
w baj ce o wilku i siedm iu koźlątkach” – powtarzała.

Anna często wspom inała ku radości Fanny : „Jesteś taka j ak twój wuj Erwin. On także nie dał

sobie nigdy  odebrać odwagi. Nikom u. Aż do końca. Zawsze go podziwiałam ”. Sam o wspom nienie
tego im ienia oraz faktu, że w dalekiej  Palesty nie m ieszkał j ej  własny  wuj , który  by ć m oże o niej
m y ślał, sprawiało j ej  przy j em ność.

Stróż Schm and i pani Gudrun uważali szpiegowanie i denuncj acj e za swój obowiązek wobec

oj czy zny,  m im o  to  nie  podej rzewali  nawet,  że  pod  ich  dachem   m ieszkało  ży dowskie  dziecko,
uratowane  przez  żonę  kom unisty.  Niem niej   j ednak  dobrze  wy chowana  sierota  z  rudawy m i
włosam i  i  bły szczący m i  zielony m i  oczam i  nie  by ła  klasy czny m   przy kładem   rasy   „podludzi”,
którą dla dobra narodu niem ieckiego trzeba by ło „tępić”. Od czasu do czasu zdarzało się, że pani
Schm and  dawała  w  piwnicy   pół  krom ki  chleba  z  m asłem   m ałej   Sophie  oraz  Fanny.  W  okresie
Bożego  Narodzenia  budziła  się  w  niej   dziecięca  wiara,  że  Bóg  nagradza  dobre  uczy nki.  Co  roku
w  pierwszą  niedzielę  adwentu  dawała  Annie  w  prezencie  m ałą  główkę  białej   kapusty
z gospodarstwa siostry  w Odenwaldzie.

– Chętnie by m j ą walnęła tą przeklętą kapustą w głowę – zży m ała się Anna co roku w zaciszu

własny ch czterech ścian.

– Na dum ę m ożem y sobie pozwolić dopiero po woj nie, m oj a droga.

– Nie m ogę sobie w ogóle wy obrazić – powiedziała Fanny – j ak to j est by ć dum ny m i się nie

bać.

– Poczekaj j eszcze trochę – zapowiedział Hans trzy nastolatce – nadej dzie czas, gdy inni będą

m ieli stracha, a m y kapustę. Obiecuj ę. Wtedy będziem y śpiewać Międzynarodówkę na dachach.

– Jeśli ty lko ostanie się j akiś dach w ty m m ieście – odparła Anna.

– Oczy wiście, zapy taj pani Schm and. Ona j est tego pewna.

Pani Schm and przy sięgała, że warto zdać się na j ej insty nkty i przewidy wania. Gdy ty lko

schodziła do piwnicy  w trakcie alarm u przeciwlotniczego, zaj m owała swoj e m iej sce, wy ciągała
robótkę i dy skretnie spoglądaj ąc ku zeszy towi ukry tem u za słoj em  z zieloną fasolką czekaj ącą na
powrót  Eberhardta,  zaczy nała  m owę  o  niem ieckim   „ostateczny m   zwy cięstwie”.  Coraz  częściej
zachwy cała  się  cudowną  bronią,  która  wszy stko  zm ieni.  Przy   ty m   uważnie  patrzy ła  na
siedzący ch  dookoła.  Nawet  takiej   kobiecie  j ak  ona  potrzebne  by ło  przekonanie,  że  wszy scy   się

z nią zgadzaj ą.

18 m arca 1944 roku pani Gudrun uznała, że po ciężkich nalotach bom bowy ch z 26 listopada i 20
grudnia 1943 roku oraz 29 sty cznia i 8 lutego 1944 roku, które zniszczy ły  ogrom ne połacie m iasta
i  zabiły   wielu  ludzi,  nic  gorszego  nie  m oże  się  j uż  frankfurtczy kom   przy darzy ć.  Opowiadaj ąc
o swoich przeczuciach, szczerzy ła zęby  do naj m łodszego m ieszkańca kam ienicy, ale Erwin Dietz
nie  odwzaj em niał  uśm iechu.  Miał  wy pić  wieczorną  porcj ę  m leka,  by ł  j ednak  w  zły m   hum orze
i zachowy wał się niespokoj nie, zacisnął piąstki i wierzgał nóżkam i. Nie podobało m u się, że m leko
sm akuj e  j ak  woda.  Wy m agało  tego  racj onowanie  ży wności.  „Niem ieckie  krowy   to  tchórzliwe
zdraj czy nie  oj czy zny   i  odrażaj ące  sabotaży stki”  –  wy j aśniał  m u  oj ciec,  gdy   zostawał  sam
z roczny m  sy nkiem  i om awiał z nim  przebieg działań woj enny ch.

Nie m ożna się by ło j ednak pom y lić bardziej niż pani Gudrun, która 18 m arca ogłosiła, że we

Frankfurcie  „nie  m oże  stać  się  j uż  nic  gorszego”.  Tam tej   soboty   siedem set  am ery kańskich
bom bowców  i  osiem set  angielskich  m y śliwców  zrzuciło  swój   śm iertelny   ładunek  na  m iasto.
Centrum   zostało  zrównane  z  ziem ią.  Rum owisko  rozciągało  się  od  Mostu  Starego  po  Strażnicę
Miej ską, Dworzec Główny, obj ęło także dzielnice podm iej skie. Szpital Świętego Ducha, Gazownia
Wschód,  Fahrgasse  i  j ej   okolice  ucierpiały   naj bardziej .  Siedem   ty sięcy   dom ów  zostało
zburzony ch, ponad cztery stu m ieszkańców zginęło, a pięćdziesiąt ty sięcy  straciło dach nad głową.
Wszędzie stali bezradni ludzie. Starcy, chorzy, m ałe dzieci czekali na ewakuacj ę. Zam ilkły  boj owe
okrzy ki.

W poniedziałek o świcie Hans Dietz wy ruszy ł przed siebie, by zobaczy ć, co zostało z m iasta,

w który m  chodził do szkoły, przeży ł chłopięce chwile radości oraz pierwszą m iłość i zaczął pracę
zawodową.  Na  m urze  j ednego  ze  zniszczony ch  dom ów  na  Lange  Strasse  ruch  oporu  przy kleił
ostrzeżenie: „Nadej dzie dzień, w który m  swasty ka zawiśnie na szubienicy ”.

– To j uż nie potrwa długo – powiedział Hans po powrocie do dom u.

– Cicho – ostrzegła go Anna. Przy sunęła m u kubek i wlała z westchnieniem nielubianą kawę

zbożową. – Nasze ściany m aj ą ostatnio uszy.

– I j ęzy ki – szepnęła Fanny. Położy ła palec na ustach.

– Czego nie potrą gum ką? – spy tała Sophie.

Przy szła na świat siedem ty godni po ocaleniu Fanny, teraz m iała lat trzy, by ła ciekawska j ak

sam a pani Schm and i bardzo gadatliwa. To ży we dziecko stanowiło perm anentne zagrożenie dla
rodziców,  którzy   ty le  rozm awiali  o  klęsce  Niem iec,  a  nie  wspom inali  w  ogóle  o  niem ieckim
zwy cięstwie.  Sophie  Dietz,  która  odcięła  lalce  nogę  („bo  m ój   tatuś  też  m a  ty lko  j edną”  –
uzasadniła),  nie  bała  się  bom b  zm uszaj ący ch  ludzi  do  ucieczki  do  piwnicy   ani  widoku
zniszczony ch  dom ów.  Urodzona  i  wy chowana  w  czasie  woj ny,  nie  budziła  się,  gdy   Rzeszy
Niem ieckiej   biły   dzwony   pogrzebowe.  Na  bom by   m ówiła  „m isie”,  ale  nie  chciała  nikom u
wy j aśnić, dlaczego j ej  pluszak nazy wał się Bom ba i m ógł spać ty lko na podłodze.

Sy n Dietzów otrzy m ał im ię po Erwinie Sternbergu, ukochany m przy rodnim bracie Anny.

Nieustraszona  postawa  dużego  Erwina  od  dawna  j ej   im ponowała.  Męstwo  Anny,  która
zdecy dowała się rzucić na szalę własne ży cie, by  ratować Fanny, by ło również rezultatem  nauki,
j aką  pobrała  u  brata.  Nie  oszczędzaj ąc  j ej   niczego,  otworzy ł  j ej   oczy   na  to,  co  robiono

w  Niem czech  z  Ży dam i.  Gdy by   podczas  przeszukania  znaleziono  u  nich  j ego  palesty ński  adres,
całej  rodzinie groziłaby  śm ierć. „Naucz się go na pam ięć” – poradził j ej  dalekowzroczny  Erwin,
gdy  się żegnali. Anna posłuchała. Powtarzała go codziennie przed zaśnięciem .

Gdy  rodzina zaczęła się rozj eżdżać we wszy stkie strony, Fanny  m iała zaledwie sześć lat. Mim o to
pam iętała wuj a Erwina, j ego bliźniaczą siostrę Clarę i j ej  córkę Claudette. Ostatniego dnia przed
wy j azdem  z kraj u Erwin nary sował j ej  Moj żesza z cudowną laską w j ednej  ręce oraz białą flagą
z  niebieskim i  pasam i  i  gwiazdą  Dawida  w  drugiej .  Clara  przeczy tała  siostrzenicy   historię
o  m ały m   lordzie  w  błękitny m   j edwabny m   garniturze,  a  Claudette,  wówczas  dziewiętnastoletnia
i j eszcze dobrze pam iętaj ąca, co dzieci lubią naj bardziej , poleciała ze swoj ą kuzy nką w zielony m
sam olocie ku gwiazdom .

Fanny nigdy nie rozm awiała z Anną o obrazach, które j ej się nasuwały, gdy leżała w łóżku i nie

m ogła zasnąć albo gdy  siedziała w piwnicy  i sły szała, j ak z nieba spada śm ierć. Dręczy ło j ą to, że
nie  widziała  j uż  swoj ego  brata  w  chwilach,  gdy   zam y kała  oczy,  i  że  głos  j ej   m atki  dla  niej
zam ilkł. Wsty dziła się także, że nie pam iętała j uż m odlitw, który ch niegdy ś uczy ła się przy  stole
rodzinny m   i  w  szkole.  W  noce  pozbawione  zm artwień  i  strachu  spoty kała  swoj ego  oj ca
w Holandii. Zawsze rozm awiał z nią po cichu, ale um iał pięknie śpiewać, a swoj ą córkę obdarzał
taj em niczo brzm iący m i pieszczotliwy m i im ionam i, które znali ty lko oni oboj e. Te im iona również
wy leciały   j ej   z  głowy.  Raz  oj ciec  przy by ł  w  saniach  przez  zam arznięte  m orze,  aby   j ą  zabrać
z niem ieckiej  ziem i. „Jaka piękna urosłaś” – powiedział i j eszcze tej  sam ej  nocy  kupił j ej  nowy
płaszcz.  Starego  nie  m ogła  j uż  nosić,  bo  każdy   zobaczy łby   m iej sce,  w  który m   przy szy to  żółtą
gwiazdę.

Pewnego razu Fanny śniła, że babka prowadzi j ą do lasu pełnego kwitnący ch kasztanowców

i  tam   otwiera  paczkę  różany ch  ciasteczek.  Sen  przerodził  się  nagle  w  ty siące  zabój czy ch  iskier,
zanim   j eszcze  Fanny   zdołała  spy tać  j ą  o  dziadka.  Gdy   wciąż  nierozbudzona  powróciła  wreszcie
do  rzeczy wistości,  w  której   nie  wolno  śnić  takich  rzeczy,  m am rotała  pod  nosem   z  całej   siły :
„Betsy   i  Johann  Isidor  Sternbergowie”.  Zaraz  po  rozstaniu  z  rodziną,  j uż  bezpieczna  u  Anny
i  Hansa,  ale  sparaliżowana  strachem   i  przeży ty m   szokiem ,  Fanny   Feuereisen  poj ęła  to,  co
naj istotniej sze  dla  ży dowskiego  dziecka:  trzeba  walczy ć  o  każdy   skrawek  przeszłości,  by   nie  dać
się pogrzebać za ży cia.

Mały Erwin tak j ak siostra przesy piał naloty bom bowe, które niszczy ły j ego oj czy znę. Rzadko

płakał,  raczej   piszczał  i  śm iał  się  sam   do  siebie.  Mim o  coraz  m niej szy ch  racj i  ży wnościowy ch
chłopczy k  m iał  rum iane,  zaokrąglone  policzki,  j akby   ży ł  w  czasach  pokoj u.  W  piwniczne  noce
siedział na kolanach Fanny  i bawił się łańcuszkiem , który  m u zrobiła z kolorowy ch guzików. Nawet
pani  Schm and,  która  się  nie  rozglądała,  j eśli  nie  by ło  takiej   potrzeby,  powiedziała  kiedy ś:  „Też
robiłam  takie łańcuszki, j ak by łam  m ała. Zawsze m iałam  naj piękniej sze guziki. Moj a m atka by ła
krawcową”.

Podczas nalotu 18 m arca bom by spadły na kościół Świętego Pawła, galerię Liebieghaus,

m uzeum   Städla,  piękny   pałac  książąt  Thurn  und  Taxis,  Wielką  Halę  Targową  oraz  wiele  szpitali.
Katedra, klasztor Dom inikanów, całe Stare Miasto i kam ienice we wszy stkich dzielnicach stanęły
w ogniu. Ludzie nie m ieli j uż siły  choćby  uskarżać się na swój  los. Ży cie straciło sm ak, a słowo
„przy szłość” sens. Frankfurt um arł, j eszcze zanim  trafiło go ostatnie, śm iertelne uderzenie.

Gudrun Schm and wołała o odwet. Wzy wała Boga, aby zniszczy ł nieprzy j aciela, a oj czy znę,

aby  nie zaprzestała walki i wy trwała. Już nie m ówiła nic o losie Frankfurtu. Wierna służka Führera
dowodziła  w  żarliwy ch  przem owach  m ieszkańcom   dom u  przy   Thüringer  Strasse  11,  klientkom
piekarni  i  kobietom   o  poszarzały ch  twarzach,  stoj ący m   w  kolej ce  po  podstawowe  produkty
u kupca Haberm anna, że j uż niedługo nadej dzie wielka chwila dla Niem iec.

– Nie chciałaby m by ć wtedy w skórze tego tłuściocha Churchilla – m ówiła i oblizy wała wargi,
j akby postawiła właśnie na stole chrupiącą pieczeń z knedlam i w tłusty m sosie.

Kalendarz wskazy wał 22 m arca 1944 roku. Pod tą datą m ożna by ło przeczy tać cy tat

z  islandzkiej   Eddy:  „Ży ć  wiernie,  walczy ć  dzielnie,  um rzeć  z  uśm iechem ”.  Po  drugiej   stronie
znaj dował  się  przepis  na  om astę  z  kaszy   j ęczm iennej   i  porada  lekarska,  by   „j ak  naj częściej
w  ty godniu  zastępować  j aj ko  inny m i  produktam i”.  Żona  stróża  nie  m iała  tej   środy   nastroj u  na
j aj ka. Zachowy wała się uderzaj ąco spokoj nie, a j ej  twarz by ła blada. Gdy  zaj ęła swoj e m iej sce
w piwnicy, nie posm arowała chleba sm alcem , nie odkręciła słoika z napisem  „Uwaga, trucizna!”
– by ł to pom y sł j ej  wesołego sy nka Eberhardta z czasów ostatniego urlopu. Wy j ęła ty lko j abłko
z  torby,  w  której   trzy m ała  zapasy,  potrzy m ała  j e,  spoglądaj ąc  w  zam y śleniu  pod  wątłe  światło
piwniczne, ale go nie obrała. Absolutnie nie bała się, że nastąpi taki nalot j ak ten straszliwy  sprzed
czterech dni, wy j aśniła naty chm iast swoim  towarzy szom , dostrzegaj ąc ich badawcze spoj rzenia.

– Absolutnie, naprawdę – podkreśliła niezłom na kobieta. Broniła swoich racj i j ak ktoś, kto staj e

przed sądem i przy sięga m ówić ty lko prawdę.

Dla Gudrun Schm and świat się nie zm ienił. W tej rzeczy wistości pełnej złudzeń

i  sam ookłam y wania  się  nie  by ło  ani  gruzu,  ani  popiołu.  Niebo  nie  barwiło  się  na  czerwono,
a  żadne  niem ieckie  m iasto  nie  korzy ło  się  w  obliczu  niosący ch  śm ierć  ataków.  Ci,  co  um ierali,
robili to dla Niem iec. Inni natom iast, j ak pani Schm and, odwracali wzrok i zaty kali uszy. Zburzone
dom y   i  zawalone  ulice  by ły   dla  niej   ty lko  czy m ś  ty m czasowy m .  Niem ieckie  bohaterki  nie
dawały   się  przerazić  liczbą  zabity ch,  nie  współczuły   ty m ,  którzy   stracili  dach  nad  głową,  czy
m atkom ,  które  nie  m iały   j uż  czego  dać  swoim   dzieciom ,  ani  ludziom ,  którzy   nie  wiedzieli,  skąd
wziąć  trum nę  dla  swoich  um arły ch.  Dla  Gudrun  Schm and  nawet  w  obliczu  zagłady   liczy ły   się
ty lko  Obowiązek,  Führer,  Naród  i  Oj czy zna.  Mim o  że  ta  posągowa  Germ ania  straciła  j ednego
sy na  w  Rosj i,  a  o  losach  drugiego  nie  m iała  wieści,  pozostała  niewzruszona  niczy m   niem iecki
dąb,  który   nie  ugina  się  przed  żadną  burzą.  Swój   stan  ducha  w  trakcie  nalotów  sam a  opisy wała
j ako „bom basty czny ”.

– Ży czę j ej wszy stkiego naj gorszego – powiedziała Anna po wielkim sobotnim nalocie. –

Powinien j ą szlag trafić, tę przeklętą wiedźm ę, a potem bom ba. Cała bom ba na nią j edną. Ży czę
j ej tego z całego serca.

– By le nie w naszej piwnicy – zastrzegł Hans. – Boby i nas trafiła.

– My ślisz, że Bóg by łby tak niesprawiedliwy ?

– Tak m y ślę. Czy ż od lat nie udowadnia nam , że nie m a nic wspólnego ze sprawiedliwością?

– No dobrze. W takim razie niech j ą trafi szlag przy sraniu. Erwin zawsze to powtarzał, gdy by ł

wściekły, przy naj m niej gdy oj ciec nie sły szał. Och, Hans, czasam i m y ślę sobie, że nigdy się nie
nauczę ży ć ze swoim i wspom nieniam i.

– Musisz. Fanny zapy ta cię o rodzinę. Ma prawo się dowiedzieć.

Dwudziestego drugiego m arca, gdy pani Schm and by ła tak spokoj na i m ilcząca, to nie

beznadziej ne położenie Niem iec przy prawiało j ą o troskę, lecz ból gardła. W aptece nie dostała
j ednak  soli  em skiej   ani  środka  na  gardło.  Ty lko  poradę,  by   zaparzy ć  sobie  kwiat  lipy   i  się
wy pocić. „Właściwie wolałaby m  zostać w łóżku” – tłum aczy ła chora. Skubała brązową wełnianą
pończochę,  którą  owinęła  sobie  szy j ę.  „Ciepły   gęsi  tłuszcz  –  pouczy ła  –  pom aga  lepiej   niż  j akiś
tam   doktor.  Już  m oj a  babka  uży wała  go,  gdy   któreś  z  nas,  dzieci,  zachorowało.  Gęsi  tłuszcz  to
niezawodny  środek leczniczy ” – powtarzała.

– Zabawne, ale u nas gęsi tłuszcz służy ł zawsze do j edzenia, gdy  j uż go m ieliśm y  – odparł Hans. –
Nie  pom agał  nam   ani  trochę  na  ból  gardła,  ale  dzięki  niem u  by liśm y   naj edzeni.  Tak  to  j uż  j est
u  biedny ch  ludzi,  proszę  pani.  Są  głupi  i  nieuczeni,  i  nienażarci.  Zj adaj ą  lek,  który   m ógłby   im
pom óc, i dziwią się potem , że sapią j ak parowóz.

Anna dy skretnie pociągnęła m ęża za ram ię – gdy się nakręcił, zapom inał o ostrożności. Gdy

coś go rozdrażniło, by ł w stanie wpędzić się w kłopoty  swoim  gadaniem . Postawiła stopę na j ego
stopie,  spoj rzała  w  kierunku  zielonej   fasolki  pani  Schm and  i  j ej   siej ącego  grozę  notatnika,  który
u Dietzów nazy wano „zeszy tem  do denuncj acj i”. Przez cały  wieczór Hans by ł w zły m  hum orze
i nie chciał zej ść do piwnicy. Teraz zachowy wał się tak, j akby  nie rozum iał, czego Anna od niego
chce. Dalej  gapił się na panią Schm and, przy  czy m  dwukrotnie klepnął się m ocno po protezie, by
przy pom nieć, j aką ofiarę złoży ł na ołtarzu oj czy zny.

– Nie – zapiszczał m ały Erwin.

Dwa ty godnie tem u po raz pierwszy wy powiedział to słowo i od tam tej pory z rozkoszą

udowadniał wszy stkim , że j est sy nem  swoj ego oj ca, cały  czas gotowy m  do sprzeciwu. I chociaż
j ego oj ciec wiedział j uż, czy m  w ty m  kraj u m oże się skończy ć wolność wy powiedzi, uchy lał się
przed  nauką  m ilczenia.  Im   silniej sze  by ły   naloty   bom bowe  i  im   większe  zwątpienie  wśród
m ieszkańców, ty m  częściej  wy powiadał się w sposób „podm inowuj ący  zdolności obronne”, który
skłaniał  denuncj antów  w  rodzaj u  Schm andów  do  donoszenia  na  oj ców  rodzin,  starców,  m łode
m atki i niedorostków.

– Nie – powtórzy ł Erwin.

– Wrzucę cię do śm ietnika – zagroziła m u Fanny, podnosząc palec.

– W żadny m razie, dziecko – wtrącił się Hans. – Führer potrzebuj e niem ieckich sy nów.

– Nie – sprzeciwił się Erwin.

Dzień by ł spokoj ny.

– Jak w czasach pokoj u. Prawie wiosna – powiedziała Anna, gdy wieczorem postawiła na stole

gulasz  z  czerwoną  kapustą  i  w  napadzie  wesołości,  którego  nie  potrafiła  wy j aśnić,  zacy towała
starą  dziecięcą  wy liczankę:  –  Czerwie  w  czerwonej   kapuście.  –  Dzieci  się  roześm iały,  a  Hans
zrobił  gry m as,  j akby   powiedziała  coś  wulgarnego.  Nawet  Fanny,  zwy kle  przy   stole  m ilcząca
i zam knięta w sobie, zaczęła się śm iać.

– Niebo w niebieskiej kapuście – podchwy ciła i po chwili dodała: – Nauczy ł m nie tego wuj ek

Erwin. Pam iętałam całą. Wtedy.

Ciepło tego dnia skusiło dwa gołębie do gruchania o m iłości i pokoj u na m alutkim balkonie, na

który m pani dom u próbowała hodować szczy piorek i pietruszkę, a latem nawet pom idory.

– Biedni głupcy – powiedział Hans – m y lą się na całej linii. Od czasów Noego nie m a j uż

gołąbków pokoj u. A m iłość ty lko wedle specj alnego przy działu. Członkowie partii, walczący na
froncie i kobiety ze złotą odznaką m atki m aj ą pierwszeństwo. Zam knąć oczy i siedzieć cicho!

Jak zawsze kwadrans po ósm ej zaczął się radiowy program wieczorny. Z powodu fatalnego

błędu nie wspom niano nawet o ośm iuset bry ty j skich lancasterach, halifaksach i m osquitach, które
tego dnia obrały kurs na Frankfurt. Mówiono ty lko o j edny m alianckim bom bowcu, który
przy leciał nad m iasto.

– Miej m y nadziej ę, że nie j est sam – zażartował Hans. – Nocą sam otne sam oloty czuj ą się

nieswoj o.

Wielu m ieszkańców zniszczonego m iasta zakładało, że noc będzie dla nich równie łaskawa j ak

ten dzień i oszczędzi ludzi będący ch u kresu sił. Ufali w swoj ą odwagę fatalistów, nie schodzili do
piwnic  i  zostawali  w  m ieszkaniach.  Pom y lili  się  nie  ty lko  opty m iści  i  lekkoduchy,  nie  ty lko
krótkowzroczni,  pełni  nadziei  czy   wy m ęczeni  na  śm ierć.  Przy trafiło  się  to  nawet  obronie
przeciwlotniczej ,  dała  się  zm y lić  pozornem u  atakowi  na  Kassel.  Gdy   w  końcu  za  kwadrans
dziesiąta  we  Frankfurcie  rozbrzm iały   sy gnały   alarm owe,  śm ierć  trzy m ała  j uż  m iasto
w potrzasku.

Bom bowce trzy krotnie zrzucały swój ładunek. Gdy się wy cofały, dum ny m ieszczański

Frankfurt ze sły nny m i na całe Niem cy  dom am i z m uru pruskiego stał w ogniu. W sto dwunastą
rocznicę  śm ierci  Goethego  j ego  rodzinne  m iasto  zm ieniło  się  w  pusty nię  pełną  ruin.  Dom   na
Hirschgraben,  w  który m   się  urodził,  m iej sce  pielgrzy m ek  literackiego  świata,  zniknął
z powierzchni  ziem i. Płonęła  cała zachodnia  strona Starego  Miasta. Zniszczone  zostały   Strażnica
Główna,  ulica  Schillera,  giełda,  Poczta  Główna  i  history czny   ratusz.  Im ponuj ące  gm achy
przedsiębiorstw  na  ulicy   Zeil  stanęły   w  ogniu,  kam ienice  Nordendu  i  Ostendu  zostały
zbom bardowane,  tak  sam o  j ak  dom y   dzielnic  Bockenheim   i  Rödelheim .  Całe  ulice  płonęły.  Nie
by ło  j uż  prądu,  przestała  działać  kanalizacj a,  a  drogi  i  tory   kolej owe  zostały   zm iecione
z powierzchni ziem i. Ludzie dusili się i ginęli w ogniu. Zwęglone ciała wy glądały, j akby  nigdy  nie
by ły  ży wy m i ludźm i.

Miasto stało nad przepaścią – to by ła naj większa katastrofa, j aką przeży ło od czasów

średniowiecza. Wraz z ludźm i ginęły  zwierzęta. Zoo zostało zrównane z ziem ią. Wy j ące w panice
dzikie  koty,  um ieraj ące  m ałpy,  j elenie  i  niedźwiedzie  zostały   dobite  m iłosierny m   strzałem
z karabinu. Lwy, które w trakcie pożogi wy rwały  się z klatek, m usiały  zostać zastrzelone w obronie
ludności.  Dom   na  Thüringer  Strasse  11  śm ierć  pom inęła.  Mury   wy trzy m ały.  Ty lko  okna
wy padły,  a  białe  zasłony,  teraz  czarne  j ak  węgiel  strzępy   m ateriału,  zwisały   z  ciem ny ch  dziur.
Wszędzie walały  się szkło i części fram ug. Drzwi wej ściowe do budy nku, lekko ty lko uszkodzone,
wy leciały   j ak  z  katapulty   i  upadły   na  przeciwległy m   chodniku.  Leżał  na  nich  m artwy   kot.
Stróżowi  Schm andowi  m ieszkańcy   wiele  razy   ży czy li  wszy stkiego  naj gorszego  oraz  śm ierci  na
szubienicy, którą straszy ł dzieci, lecz teraz by ł bohaterem . Wy ciągnął ze spiżarni trzy m ane tam  od
pięciu lat worki z piachem  i toczy ł udaną walkę z bom bam i.

Piekielny hałas i ogniste powietrze sprawiły, że siedzący w piwnicy ludzie oślepli i ogłuchli.

Um ierali  ty siącam i  rodzaj ów  śm ierci  i  m im o  to  błagali  o  ży cie.  Na  j edny m   oddechu  kobiety
krzy czały  o odwecie i wołały  o boską pom oc. Dwaj  m ężczy źni, j uż za starzy  i za słabi na służbę
pod gradem  pocisków, uroili sobie, że znowu są w okopach pierwszej  woj ny  światowej . Krzy czeli,
że zaraz poj awią się gazy, i m odlili się o śm ierć. Hans Dietz kurczowo ściskał sy na, szeptał m u do
ucha  taj em nice,  który ch  pani  Schm and  nie  powinna  sły szeć  nawet  w  czasach  naj wy ższego
zagrożenia.  Jej   wy łożone  papierem   półki  straciły   równowagę.  Weki  z  kosztowną  zieloną  fasolką
dla  zaginionego  na  froncie  sy na  spadły   razem   z  notatnikiem   i  ołówkiem ,  który m i  walczy ła  na
froncie wewnętrzny m .

– Ma pani swoj ą cudowną broń! – krzy knęła do niej ile tchu m łoda wdowa z troj giem dzieci.

– Cicho bądź – rozkazał j ej dziesięcioletni sy n. Zasłonił m atce usta i wy szeptał: – Nie m ożesz

tak m ówić.

– Czy um arłam ? – zabrzm iał przenikliwy niewinny głosik w sam y m środku piekła.

Dziewczy nka wy tarła sobie pot z czoła j ednonogą lalką w falbaniastej spódnicy.

– Nie, Sophie – uspokoiła j ą Fanny. W ty m sam y m m om encie, w który m rozpadał się świat,

poj ęła, że konieczne kłam stwa nie są ani grzechem , ani tchórzostwem . – Dzieci nie um ieraj ą –
powiedziała – bo dobry Bóg na to nie pozwala.

Od dłuższego czasu wielu ludzi w Niem czech nie chciało dostrzec, że to właśnie ludność cy wilna
zapłaci  za  niem ieckie  bom by   zrzucone  na  Rotterdam ,  Coventry   i  Londy n.  Zdziwieni  faktem ,  że
alianci  chcieli  płacić  oko  za  oko,  ząb  za  ząb,  w  dodatku  z  większą  siłą,  uciekali  z  m iasta,  j ak
w  średniowieczu  po  pożarach  i  epidem iach.  Liczy li,  że  otrzy m aj ą  pom oc  na  wsiach
i  u  krewny ch.  Zdawali  się  na  ty ch,  z  który m i  od  lat  nie  utrzy m y wali  kontaktów.  Straciwszy
wszy stko  poza  ży ciem ,  gotowi  by li  j eszcze  wierzy ć  w  niem iecką  j edność.  Jak  tonący   chwy taj ą
się  brzy twy,  ludzie  ze  zbom bardowanego  m iasta  czepiali  się  wiecznej   nadziei,  że  potrzebuj ący
dostaną m iłość i chleb.

Hans i Anna Dietzowie się nie pakowali. Wprawdzie sam i od trzech lat dawali świadectwo

tego,  do  j akiej   ofiarności  zdolny   j est  człowiek,  ale  nie  wierzy li  w  baj ki  o  bezinteresowności
rolników. Bardziej  niż pozostania w zagrożony m  m ieście obawiali się tego, że na wsi j akiś wój t lub
inny  urzędnik zapy ta o papiery  Fanny. Na wsi trudniej  by ło coś ukry ć. We Frankfurcie nawet pani
Schm and j uż o nic nie py tała.

– Musicie zostać tutaj z m oj ego powodu? – przeczuwała Fanny.

– Nie – uspokoił j ą Hans – i tak by śm y nie poj echali.

Nalot 24 m arca 1944 roku zaczął się o dziewiątej rano. Przy leciało sto siedem dziesiąt pięć

am ery kańskich m aszy n, które zrównały  z ziem ią ruiny  Frankfurtu. Bom by  zabiły  członków grup
ratowniczy ch i spadły  na trum ny  stoj ące w rzędach na peronach, skąd m iano j e zabrać. Zabiły
kobiety, dzieci i starców, którzy  w okolicach Dworca Głównego oczekiwali na ewakuacj ę.

Kuchnie polowe obsługiwały m ieszkańców zbom bardowany ch dom ów, grupy ratunkowe

ściągnięte do Frankfurtu z całego południowego zachodu Niem iec, żołnierzy i j eńców woj enny ch,
którzy wspólnie zaj m owali się pogrążony m i w nieszczęściu ludźm i. Ludzie poszukuj ący
krewny ch, przy j aciół i sąsiadów stali j ak w transie przed wy palony m i, rozwalony m i dom am i.

Przy palący ch się zgliszczach naziści odbierali od ty ch zostawiony ch sam y m sobie ludzi

przy sięgę wierności Hitlerowi. Aby podnieść m orale, przed trum nam i defilowała kapela

woj skowa. Gauleiter

[5]

Jakob Sprenger ogłosił Frankfurt m iastem frontowy m . Plakaty z hasłem

„Miasto  frontowe  Frankfurt  się  nie  podda”  zostały   j ak  naj szy bciej   rozklej one  na  zniszczony ch
ścianach  kam ienic.  Nam alowano  na  nich  m ężczy znę,  kobietę  i  dziecko  gotowy ch  do  walki,
stoj ący ch  z  flagą  ze  swasty ką  w  ręce  pod  nienaruszoną  katedrą,  z  której   w  rzeczy wistości  nie
zostało nic poza stertą kam ieni.

– Co to j est m iasto frontowe? – spy tała Fanny.

– W m ieście frontowy m naj pierw warzy się piwo, a potem się j e pij e – odparł Hans.

– To j akiś żart?

– Skąd w ty ch czasach m am y wiedzieć, co to j est żart, Fanny ? Trzeba spy tać m ądrzej szy ch

ludzi niż j ednonogi drukarz.

– Przecież nie m y ślisz nogam i.

Gdy by tej rozm owie przy słuchiwał się oj ciec Fanny, o który m nie wiadom o by ło, czy ży j e,

czy ukry wa się gdzieś w Holandii, czy też trafił do niem ieckiego obozu, zapewne przy pom niałby
sobie, że j ego córka j uż j ako trzy latka czepiała się każdego słowa.

Pierwszego kwietniowego poniedziałku roku 1944 Fanny i Hans przechodzili przez m iasto

skam ieniały ch  duchów,  j akby   takie  zwy czaj e  by ły   czy m ś  oczy wisty m   dla  ży dowskiej
dziewczy nki  w  tam ty ch  czasach.  Cieszy li  się  ciepłem   słońca,  a  gdy   się  zapom nieli,  nawet
tchnieniem  ciepła w sercu. Między  dwiem a ruinam i, kiedy ś czteropiętrowy m i dom am i pełny m i
ludzi, którzy  wstawiali do kredensu filiżanki okolone złoty m  paskiem , a na ścianach wieszali obrazy
przedstawiaj ące  niem iecki  las,  rosnąca  by lina  negowała  powszechne  panowanie  śm ierci.  Rosły
tam   stokrotki  z  niewinnie  biały m i  płatkam i.  Fanny   schy liła  się  nad  kwiatem ,  ale  go  nie  zerwała.
Odważny  m ężczy zna i dziecko, które zapom niało, co to płacz, niczego się nie bali. Przy pom nieli
sobie tak wspaniałe słowa j ak „szczęście” i „nadziej a”.

Fanny zatrzy m ała się przed dom em , z którego pozostały ty lko dwie ściany nośne.

Rozm asowała dłonie.

– Nie m ogę m y śleć o ty ch, co tu m ieszkali. Staram się od rana nie by ć taka, j aka j estem , ale

bez skutku. Tak bardzo się wsty dzę – powiedziała.

– Mam te sam e problem y ze współczuciem – przy znał Hans. Ścisnął j ej dłoń i pom y ślał, że

chciałby, żeby j ego córka by ła taka j ak Fanny. – Ty lko że j a się tego nie wsty dzę. Zapom niałem ,
co to wsty d, gdy by łem w Dachau.

– Ja nie by łam w Dachau.

– Przeży łaś coś gorszego, drogie dziecko.

Skręcili w Biebergasse, chociaż Hans tego nie chciał. Wy m y ślał sobie w duchu od

bezrozum ny ch  głupców,  gdy   przy pom niał  sobie,  że  oj ciec  Fanny   m iał  w  ty m   m iej scu  swoj ą
kancelarię,  z  której   m usiał  zrezy gnować  w  1934  roku.  Fanny   j ednak  tego  nie  pam iętała.  Dom
został  doszczętnie  zniszczony,  obrócił  się  w  kupę  gruzu.  W  sąsiednim   budy nku  ty lko  okna  by ły
uszkodzone.  Założono  j e  kocam i  woj skowy m i  i  papierem   uży wany m   do  zaciem niania.  Na
parterze zakład  fry zj erski kusił  kartonowy m  szy ldem   z dwom a  błędam i: „Cokolwiek  się  wy daża,
włosy  rosno”.

Mury zniszczony ch dom ów m ogły pom ieścić m nóstwo takich właśnie haseł świadczący ch

o  dalszy m   ży ciu  m iasta.  Naj częściej   m ożna  by ło  przeczy tać:  „Stawim y   czoła  terrorowi”,
„Raczej   m artwy   niż  niewolnik”,  „Rozkazuj ,  Führerze,  j esteśm y   z  Tobą”,  „To  dopiero  początek”
i stare „Powoli ku zwy cięstwu”. W niektóry ch zbom bardowany ch m ieszkaniach ostały  się nawet
ścianki  działowe.  Z  dachów  zwisały   kable,  niczego  j uż  niełączące.  W  j edny m   zruj nowany m
dom u na Lange Strasse widać by ło m uszlę klozetową, która naj widoczniej  została wy czy szczona
tuż  przed  nalotem .  W  alei  Wittelsbachów,  pośrodku  kupy   gruzu  tkwiło  wy palone  łóżeczko
dziecięce,  a  pod  nim   nadpalona  lalka  z  długim i  blond  warkoczam i.  Na  j ednej   z  dwóch  nadal

stoj ący ch ścian ktoś napisał białą kredą, staranny m sütterlinem

[6]

: „Rodzina Mey erów ży j e.

Jesteśm y u cioci Anni w Karben”.

– Niem cy dostały to, na co zasłuży ły – powiedział Hans. – Zarówno winni, j ak i ci, którzy

odwracali wzrok. Wszy scy sobie na to zasłuży li. Nie m usim y j uż przegry wać tej woj ny.

Fanny spoj rzała na niego.

– Zgadzam się – odparła.

Cztery ty godnie tem u skończy ła trzy naście lat. Dziewczęta w ty m wieku chodziły do szkoły.

Miały  m atki, które opowiadały  im , że Niem cy  wy graj ą woj nę, j eśli dzieci będą się grzecznie co
wieczór  m odlić  i  wy sy łać  żołnierzom   na  froncie  wschodnim   wełniane  onuce.  Dziewczęta
w  wieku  Fanny   m iały   dziadków,  którzy   nie  zniknęli  we  m gle.  Marzy ły   o  zielony ch  spódnicach
z  lodenu  i  alpej skich  kurteczkach  i  m im o  bom bardowania  by ły   pewne,  że  Bóg  trzy m a
z  Niem cam i.  Gdy   sły szały,  j ak  Zarah  Leander  śpiewa  Wiem,  że  pewnego  dnia  zdarzy  się  cud,
wilgotniały  im  oczy. Trzy nastolatki chodziły  do kina i chichotały  w trakcie scen pocałunków. Rano
przed  lekcj am i  wołały :  „Heil  Hitler”,  prostuj ąc  ram iona,  ale  ich  serca  zawoj ował  Willi  Forst,
śpiewaj ący  szlagier Masz szczęście do kobiet, Bel Ami.

Fanny, dziewczy na, która widziała, j ak j ej m atka opuszcza ten świat pod Wielką Halą Targową,

i która nie pam iętała j uż ani oj ca, ani brata, nic nie wiedziała o szlagierach, które oczarowały  j ej
rówieśniczki.  Nie  m ogła  chodzić  do  kina.  Jedy na  rodzina,  która  j ej   j eszcze  została,  bała  się,  że
wpadnie  na  j akiś  patrol  i  zostanie  zabrana.  Fanny   ucieszy ła  się,  gdy   Anna  uszy ła  j ej   z  koca
płaszcz, a z resztek m ateriału bluzkę. Nie m arzy ła o kurteczce alpej skiej  ze srebrny m i guzikam i,
nie liczy ła, że j akiś m łodzieniec zaśpiewa j ej  Całuję twoją dłoń, madame. Wiedziała za to, że żółta
gwiazda oznacza śm ierć, a obóz koncentracy j ny  j est piekłem  dwudziestego stulecia. Dlatego też
rozum iała, co Hans m iał na m y śli, gdy  m ówił o niem ieckiej  winie.

Stali przed zbom bardowaną szkołą na terenie zoo. Blade dzieci, w zby t krótkich płaszczy kach,

z  tornistram i  na  plecach  biegły   w  stronę  budy nku.  Za  m ały m i  pobiegły   też  większe  dziewczęta
o poważny m  spoj rzeniu, ze schludnie zapleciony m i warkoczam i. Naj widoczniej  lekcj e odby wały
się  w  prowizory cznie  przy gotowany ch  pom ieszczeniach,  który ch  nie  by ło  widać  z  ulicy.

W m ieście um arły ch dzieci nadal uczy ły się na pam ięć Pieśni o dzwonie

[7]

oraz tego, że

posłuszeństwo i bohaterstwo są niem ieckim i cnotam i. Przede wszy stkim zaś uczy ły się, że kobieta
m a służy ć m ężczy źnie, a ten oj czy źnie.

– Widzisz, nie potrzebuj ą nawet wszy stkich szkolny ch budy nków, by pom ieścić w nich ty ch,
którzy stracili dach nad głową – powiedział Hans. – Niektóre nadal służą dzieciom . Niedługo ty też

pój dziesz do szkoły. Wreszcie załatwim y ci papiery. W ty m cały m chaosie nikt nie będzie j uż
o nic py tał. Wiele osób straciło swoj e dokum enty.

– Jakie papiery ?

– Takie, dzięki który m będziem y m ogli cię zam eldować. Potrzebne do ży cia i do szkoły. Od

dawna m nie gry zie, że nie m asz tożsam ości. W razie potrzeby nie m ogliby śm y udowodnić, że
j esteś nasza, że j esteś naszą córką. Jeśli będziem y m ieli szczęście, dostaniem y też kartki
ży wnościowe na ciebie.

– I j ak by m się nazy wała?

– Fanny Dietz, oczy wiście. Wtedy nikt nam cię nie odbierze. Będziesz m iała w papierach

przy naj m niej tę ary j ską babkę, której potrzebuj e każdy Niem iec. Na litość boską, co z tobą,
Fanny ? Jesteś blada j ak ściana. Płaczesz...

Złapał j ą, nim upadła, i przy tulał, dopóki nie przestała drżeć. Usiedli na kam ieniu, który

stanowił część m uru, i patrzy li w stronę słońca. Hansowi też napły nęły łzy do oczu, j ednak nie
rozum iał, co zrobił. Fanny sły szała swój oddech, przy ciskała obie ręce do piersi i starała się
wy obrazić sobie to, co niewy obrażalne. W końcu wstała. Strzepnęła wilgoć kam ienia ze spódnicy
i stanęła na palcach, bo m usiała m ówić bardzo cicho, a Hans także j uż wstał.

– Nie m ogę stracić m oj ego nazwiska – wy j aśniła. – Wy obraź sobie, że m ój oj ciec j ednak ży j e

albo wraca m oj a m atka. Albo dziadkowie. Może wuj ek Erwin przy j edzie z Palesty ny i będzie
m nie szukał. Jak m iałby m nie znaleźć, j eśli nie będę się j uż nazy wać Feuereisen?

Wieczorem siedzieli przy kuchenny m stole i j edli chleb z m arm oladą z j arzębiny i dzikiej róży,

które  Anna  zeszłego  lata  zebrała  w  lesie.  Hans  m arzy ł  o  szklance  piwa  i  flanelowej   koszuli
z  guzikam i  z  m asy   perłowej ,  Anna  o  sklepie,  w  który m   m ożna  kupować  m ięso  na  kilogram y,
a szy nkę na m etry. Spostrzegła, że oczy  Fanny  nadal by ły  zaczerwienione, i pom y ślała, że m oże
to  dobrze,  gdy   dziecko,  które  przez  całe  lata  nie  płakało,  wreszcie  sobie  ulży ło.  Gdy   wstała,  by
przy nieść radio, pocałowała Fanny  w czoło. Dziewczy nka zaśm iała się, j akby  by ła szczęśliwa –
tak j ak zaśm iałoby  się dziecko, które zostało pochwalone przez swą piękną m atkę.

Ze względów bezpieczeństwa Anna okry wała radio niebieskim kocy kiem z wózka dziecięcego

i nastawiała j e tak cicho, że wszy scy troj e m usieli się pochy lić w wy ćwiczony m układzie, by
usły szeć głos prawdy. BBC donosiło, że rano został zatopiony niem iecki okręt „Tirpitz”.

– To nas nie rusza – powiedział Hans. – Niem cy m aj ą przecież cudowną broń.

– Jak zawsze m asz racj ę – przy taknęła Anna. Mim o to pokręciła głową i nazwała m ęża

głuptasem . – Jesteś arcy głuptas – dodała. – Naprawdę m y ślałeś, że córka Johanna Isidora
Sternberga pozwoli, żeby ś pozbawił j ego wnuczkę rodowego nazwiska?

P O W R Ó T , L E C Z N I E D O D O M U

C z e r w i e c 1 9 4 5

– Don’t fence me in – śpiewał kierowca am ery kańskiego autobusu woj skowego. Miał donośny  głos
i by ł w bardzo dobry m  hum orze, j ak zawsze, gdy  pozwalano m u śpiewać. Ta popularna piosenka
to by ł dla niego kawałek oj czy zny. Tak j ak wspom nienie Polly  Patch, córki sąsiadów, dziewczy ny
o blond loczkach i niebiańskim  nosku. Polly  obiecała, że będzie swoj em u koledze ze szkoły  posy łać
codziennie ty siąc całusów, ale w ciągu ty ch dwóch lat nie wy słała m u j eszcze kartki na urodziny
ani na święta.

Don’t  fence  me  in  w  interpretacj i  Binga  Crosby ’ego  zostało  właśnie  wy dane  na  pły cie,  gdy
sierżant  Patrick  Johnson  z  Arkansas  poj echał  do  Europy.  Gdy   kończy ła  się  woj na  w  Europie,
dobroduszny  Patrick, zwany  przez kolegów Patem , by ł j edny m  z żołnierzy  okupuj ący ch Niem cy.
Nie m ogli oni nawiązy wać kontaktów z dawny m  wrogiem . Nawet z ładny m i m łody m i kobietam i,
które  tak  chętnie  uśm iechały   się  do  am ery kańskich  woj skowy ch.  Zakaz  fraternizacj i  m artwił
sierżanta  Johnsona  tak  sam o  j ak  niewierność  Polly.  Teraz  szy bko  odrzucił  tęsknotę  za  j ej
kształtny m i  piersiam i.  To  sam o  zrobił  z  nagłą  potrzebą  zj edzenia  zapiekanki  dy niowej   swoj ej
m atki.

Patrick Johnson by ł z siebie dum ny, bo wy konał w ciągu ostatnich czterdziestu ośm iu godzin

kawał dobrej roboty. Żadnego, nawet naj drobniej szego wy padku! Wy krzy wił twarz, spoglądaj ąc
w lusterko, zdj ął ręce z kierownicy i zaklaskał.

– Home, sweet home – zanucił na cały autobus. Wesoły kierowca nie dziwił się, że nikt nie

zareagował. Przez całą drogę by ło tak sam o. Jego ulubione żarty pozostały bez odpowiedzi. –
Nawet pies z kulawą nogą... – wy m am rotał i zazgrzy tał zębam i.

Mim o że j ego przełożony zadał sobie wiele trudu, by wy tłum aczy ć m u tę niezwy kłą sy tuacj ę,

sierżant  Johnson  nie  zrozum iał,  o  co  chodziło  z  ty m i  ludźm i.  Miał  zawieźć  ich  z  kraj u  ofiar  do
Niem iec,  kraj u  sprawców.  Po  co?  Dlaczego?  Kom u  coś  takiego  m ogło  przy j ść  do  głowy ?
Dlaczego ludzie, po który ch od razu widać by ło, że nie są szczęśliwi, a właściwie – m y ślał sobie
Pat – wy glądaj ą j ak skazańcy  w celach śm ierci, zaraz po zakończeniu woj ny  m usieli ruszać w tak
uciążliwą  podróż?  Sierżant  uznał,  że  to  ty powe  dla  woj ska.  Jego  przy j aciel  Mike  podsum ował  to
kiedy ś tak: „Każdy  m y śli, a wszy stko wy chodzi bez pom y ślunku”.

– Hi! – krzy knął zachęcaj ąco Pat.

Oblizał usta i pom y ślał znowu o Polly. Ty m razem przy pom niały m u się j ej śliczne prześwituj ące
bluzeczki.

Betsy Sternberg właśnie na nowo przy zwy czaj ała się do swoj ego nazwiska oraz tego, że obcy

ludzie nie  m ówią  sobie  na  ty   –  j ak  to  prakty kowano  w  Theresienstadt.  Teraz  m iała  wrażenie,  że
sierżant  się  j ej   przy gląda.  Przez  chwilę  poczuła  się  ziry towana.  Czuła  potrzebę  opowiedzenia
tem u przy j acielsko nastawionem u m łodem u Am ery kaninowi, że zna szlagier Don’t fence me in ze
swoj ego poprzedniego ży cia. W tam ty m  ży ciu norm alne by ło picie kawy  z filiżanek i słuchanie
m uzy ki.  Am ery kański  kom pozy tor  Cole  Porter  napisał  Don’t  fence  me  in  w  roku  1934.  Erwin
uwielbiał tę piosenkę.

– Nikt nie m usi o ty m wiedzieć, Vicky – usły szała własne słowa. – To niebezpieczne. –

Przestraszona zakry ła dłonią usta. Zaczęła się dusić i zebrało j ej  się na wy m ioty. – Już dobrze –
wy szeptała  Betsy.  Próbowała  wy tłum aczy ć  sam ej   sobie,  że  nie  m usi  j uż  um ierać  na  ty siąc
sposobów,  nim   śm ierć  przy j dzie  naprawdę.  Strach  opanował  j ednak  j ej   ciało.  Zam knęła  oczy,
powtarzaj ąc sobie, że m usi oddy chać tak delikatnie, żeby  w razie czego m ożna j ą by ło wziąć za
m artwą. Mim o to naty chm iast poj ęła, że ten wy siłek by ł darem ny.

Nie pierwszy raz podczas tej niekończącej się podróży, której celem podobno by ł Frankfurt,

Betsy  zanurzy ła się w świat um arły ch. Za każdy m  razem , gdy  to sobie uświadam iała, kręciło j ej
się  w  głowie.  Ciągle  widziała  Vicky   i  z  nią  rozm awiała.  Kiedy   ty lko  obraz  j ej   naj piękniej szej
i  naj trudniej szej   córki  j ą  opuszczał,  zastanawiała  się,  czy   te  wy pady   w  przeszłość  zwiastuj ą
chorobę  psy chiczną,  czy   też  takie  zm iany   m iej sca  i  czasu  są  ty powe  dla  starszy ch  kobiet.
Dręczy ła  j ą  własna  słabowitość.  Coraz  chętniej   skłaniała  się  ku  m y śli,  że  m oże  j est  chora
psy chicznie. Gdy by  przestała j ej  działać głowa, nie wiedziałaby  j uż o ty m , że nie udało j ej  się
ochronić  m ęża,  Vicky   i  j ej   m ałego  rozczochranego  sy nka  Sala.  Betsy   pom y ślała  o  gram ofonie
stoj ący m   w  j ej   m ieszkaniu,  o  um arły ch  członkach  rodziny   i  o  nigdy   nietracącej   nadziei  pani
Feuereisen,  m atce  j ej   zięcia.  Do  ostatniej   chwili  w  Theresienstadt  wierzy ła  ona,  że  j eszcze
zobaczy  sy na.

Betsy Sternberg powróciła z piekieł. Niem iłosierny Bóg skazał j ą na przeży cie. Pierwszej

środy   czerwca  1945  roku,  o  dwunastej ,  znaj dowała  się  wraz  z  towarzy szam i  niedoli  zaledwie
dziesięć  kilom etrów  od  Frankfurtu.  Po  doświadczeniach  ty ch  czterech  lat  ludzie  w  autobusie
woj skowy m ,  którzy   przeży li  czasy   um ierania,  uznawali  tę  długą  podróż  nie  ty le  za  m ękę,  ile  za
wy prawę ku nierzeczy wistości. Znowu przeby wali drogę ku nieznanem u, by ł to dla nich kolej ny
krok  w  stronę  wiecznego  zwątpienia.  Na  trasie  m ieli  ty lko  kilka  przerw,  m iędzy   inny m i  nocleg
w  am ery kańskim   obozie  w  Raty zbonie  w  Bawarii.  Dostali  tam   na  kolacj ę  grubą  białą  fasolę,
słodki  sos  pom idorowy   i  czekoladowe  ciasto  z  lodam i  waniliowy m i.  Prawie  nikt  nie  tknął  ty ch
potraw.  Chorzy,  starzy,  na  wpół  przy tom ni,  m ężczy źni,  kobiety   i  j edna  trupioblada
dziewięcioletnia dziewczy nka, która nie powiedziała ani słowa i próbowała wcisnąć sobie lody  pod
bluzkę. Musieli spać na łóżkach polowy ch i w ciągu godziny  dwukrotnie ich odwszawiano. Lekarz
woj skowy   z  ręką  na  tem blaku  rozdał  tabletki  przeciw  biegunce,  a  j ego  asy stentka  z  ustam i
pom alowany m i na ognistą czerwień poradziła, by  przeszli się wokół bloku i „pom y śleli o czy m ś
ładny m ”.

– Frankfurt nad Menem ! – krzy knął kierowca Pat tak głośno, że aż sam się przestraszy ł. Na

chwilę zakry ł prawe ucho. Wesoły chłopak z Arkansas wy m ówił te trzy słowa w taki sposób, że
nikt w autobusie nie wiedział, o czy m m owa. – Tak – krzy knął Pat.

Podkręcił na cały głos radio stoj ące na siedzeniu pasażera m iędzy dwiem a wieżam i z konserw, na

który ch napisano: Only for army dogs

[8]

. – Good old Ike

[9]

– wy krzy kiwał radośnie.

Spiker przeczy tał popołudniowe wiadom ości. Betsy przez cztery lata uczy ła się angielskiego

w szkole dla panien, a potem  przepy ty wała sześcioro swoich dzieci z angielskich słówek, ale teraz
nie  rozum iała  nawet  prognozy   pogody.  Znowu  zaczęła  sobie  wy obrażać,  j akim   niesły chany m
błogosławieństwem   by łoby,  gdy by   m ogła  zapom nieć  o  przeszłości.  To  ży czenie  j ednak,  ta
nieśm iała tęsknota sprawiła, że się zawsty dziła, aż zrobiło się j ej  ciężko na sercu.

– Jeszcze m am ty le do zrobienia – wy m am rotała w stronę nieruchom o siedzącej sąsiadki. –

Ty le spraw.

Ku j ej zaskoczeniu kobieta się wy prostowała i spoj rzała na Betsy.

– Może pani dziękować Bogu. Ja j uż ty lko czekam na śm ierć – powiedziała wy raźnie, prawie

ostro.

Po wiadom ościach w radiu zabrzm iała m elancholij na piosenka Ol’ Man River. Betsy

przy pom niała sobie od razu, że to by ł utwór z m usicalu Statek komediantów.  Clara  dała  tę  pły tę
Annie na urodziny. To by ł wspaniały  pom y sł. Cała rodzina zasiadła przy  gram ofonie, na podłodze
wnuczka Betsy  Claudette i naj m łodsza córka Alice, pom iędzy  nim i zielonooka Fanny  z kciukiem
w buzi. Na niewielkim  afgańskim  dy waniku ze śladam i po m archewce, sięgaj ący m i czasów, które
pam iętała ty lko pani dom u, przy czaił się Snipper i m achał ogonem . Wesoły  foksterier m iał taką
sam ą  sierść  j ak  piesek  z  okładek  pły t  firm y   His  Master’s  Voice.  Nawet  Johann  Isidor,  który   nie
lubił psów, śm iał się ze Snippera.

– Jak on się śm iał – powiedziała Betsy. – Boże drogi, że też m uszę to tak dobrze pam iętać. To

niesprawiedliwe.

Miała wrażenie, że ciągnące się przy drodze drzewa nieustannie rosły. Zarówno wzdłuż, j ak

i wszerz. Nieprzekraczalny  m ur sm olisty ch drzew. Z oczu Betsy  popły nęła paląca woda. Nie by ło
ucieczki od tego szum u, z tego świata pozbawionego światła i powietrza. Czarne chm ury  zasłoniły
niebo.  Betsy   wy ciągnęła  ręce  przed  siebie,  ale  by ło  j uż  za  późno.  Rzuciła  się  w  stronę  drzew
i oślepła. Dobrze j ednak widziała Victorię i m ałego Sala. Jakiś człowiek wepchnął ich do pociągu.
Rzucił się w stronę Betsy. Chciała krzy czeć, ale podobnie j ak wtedy, nie m ogła wy doby ć z siebie
głosu.

– Proszę siedzieć spokoj nie. Zaraz pani na m nie spadnie – ofuknęła j ą kobieta w autobusie.

– Kto siedzi, ten nie spada – broniła się Betsy.

Nie wiedziała, czy nadal by ła wśród ży wy ch, czy też udało się j ej wskoczy ć za Victorią do

pociągu. Wtedy usły szała piosenkę – w radiu nadal grali Ol’ Man River. Ten wzruszaj ący utwór
wołał j ą z powrotem , by ł daj ący m ulgę snem , którego Betsy uczepiła się w ty ch okrutny ch
latach.

– Znowu zapalili światła – powiedziała.

– Spała pani. Zazdroszczę ludziom , którzy zawsze i wszędzie m ogą usnąć.

Ta j asność by ła bezlitosna. Betsy widziała przed sobą zatrute prom ienie słoneczne. Zakry ła

twarz rękam i. Krzy knęła z cały ch sił, bo zdała sobie sprawę, że j uż nie kontroluj e tego, o co błaga
– tego, co długo by ło zrozum iałe i kiedy ś nawet j ą chroniło. Znieruchom iała, nakazała swoj em u
ciału spokój i poczuła, j ak opuszczaj ą j ą strach i bezsilność. Ty lko j edno j ą iry towało: gry zący
zapach środka dezy nfekuj ącego, który m od m om entu wy j azdu z Raty zbony kierowca przecierał
kierownicę i deskę rozdzielczą, a od czasu do czasu także własne czoło.

Pat Czy ścioszek śpiewał j eszcze Ol’ Man River, chociaż radio m u j uż nie wtórowało. W j ego

wy konaniu ta m elancholij na piosenka brzm iała walecznie, m oże nawet radośnie. Kierowca m iał
naj wy żej   dwadzieścia  trzy   lata,  grube  dłonie  i  niezwy kle  długie  ram iona.  Jego  twarz  okraszały
piegi.  Geografia  Europy   by ła  m u  naj widoczniej   obca  –  wielokrotnie  stawał  przy   drodze,  aby
przeglądać m apy  i odręczne zapiski. Raz zapy tał siedzącego za nim  m ężczy znę: „Is this Germany

or Australia?”

[10]

. Bez wątpienia chodziło m u o Austrię, bo wspom niał potem graniczne m iasto

Lofer i pokazał na m apie górę, która wy glądała j ak Matterhorn.

Głos Pata nie brzm iał władczo, by ł to głos m ężczy zny, który pociesza pokonany ch i chce ich

wy ciągnąć z ciem ności na słońce. Teraz gwizdał wesoło m elodię Whistle while you work  z  film u
o Królewnie Śnieżce. Wreszcie krzy knął ponownie: „Frankfurt nad Menem ”, i z całej  siły  nacisnął
klakson.  Zdj ął  ręce  z  kierownicy,  spoj rzał  w  prawe  okienko  i  zaśm iał  się  j ak  dziecko  pierwszego
dnia wakacj i.

– Good old Ike – wrzasnął, położy ł lewą rękę na sercu i powiedział zam y ślony m tonem : – God

bless America

[11]

Ty m razem Betsy od razu zrozum iała, że wesoły chłopak za kierownicą m ówił o m ieście, które

kiedy ś  by ło  j ej   dom em .  Jej   tętno  przy spieszy ło,  ciało  odm ówiło  posłuszeństwa,  każdy   oddech
sprawiał  ból.  Mim o  to  udało  się  j ej   obronić  przed  wspom nieniam i  z  ostatniego  dnia  we
Frankfurcie. Obrazy  by ły  łaskawie niewy raźne. Betsy  widziała ty lko poranną m głę tam tego dnia,
skazani  na  śm ierć  nie  m ieli  twarzy.  Nie  m ogła  j ednak  uwolnić  się  od  przerażaj ącego  głosu.
Jeszcze w autobusie wy zwolicieli sły szała wrzaski człowieka z SA, który  popędzał ich przed Wielką
Halą  Targową.  Ty m   razem   j ednak  Bóg  wy słuchał  j ej   m odlitw.  Anioł  wy rwał  szatanowi  broń
i powiedział, że nie m oże j uż j ej  dręczy ć.

– To nic – uspokoiła swoj e serce – zupełnie nic.

Potem kazała Fanny obiecać, że nie będzie się odwracać.

Kobieta obok krzy knęła.

– Proszę pozwolić ży ć tem u dziecku – błagała – ty lko dziecku. To takie dobre dziecko. –

Z oliwkowego koca z napisem Property of the US Army

[12]

wy stawały j ej ty lko ram iona. By ły

tak suche j ak obum arłe gałęzie, a j ej oczy by ły m artwe.

– Proszę się nie bać – uspokaj ała Betsy szlochaj ącą kobietę. – Już nie m usim y się bać. To j uż

m inęło.

– Ten, kto się nie boi, j est j uż m artwy – odpowiedziała tam ta. Jej głos by ł zaskakuj ąco m ocny.

– W obozie ciągle to powtarzano. Pani też to pewnie sły szała.

– Oczy wiście – odparła Betsy – sły szałam , ale nigdy w to nie wierzy łam . Kiedy ś ży liśm y bez

strachu.

To by ł prawdziwie czerwcowy dzień. Nawet w obozie Betsy nie zapom niała, j ak wy glądało

lato w alei Rothschildów. Róże w ich przy dom owy m ogródku by ły naj buj niej sze w okolicy. Nie,
Josepho, nie zry waj m y ich. Niech każdy przechodzień cieszy się naszy m i różam i.

Na  chodniku  przed  dom em   Victoria  bawiła  się  ze  swoj ą  przy j aciółką  Marie  Hickelkreis.  Białą
kredą nam alowały  koła i kwadraty, które m iały  przedstawiać niebo i piekło. „Jestem  w niebie” –
cieszy ła  się  Victoria.  Stała  na  j ednej   nodze,  w  żółtej   sukience  i  drogim   naszy j niku  od  ciotki
Jettchen, którego nie m ogła nosić do szkoły  – m im o to ciągle to robiła. Czy  m ożesz choć raz m nie
posłuchać,  Vicky ?  Dlaczego  nie  pozwalasz  Mariechen  nam alować  nieba?  „Mariechen
powiedziała, że nieba nie m a. Co niby  m iałaby  nam alować?” – odpowiedziała.

– Ciągle widzę j ą j ako dziecko – wy j aśniła Betsy siedzącej obok kobiecie. – Vicky by ła

naj piękniej sza z m oich pięciu córek, ale uparta j ak osioł. Tak do tego doszło. Może w Holandii
udałoby się j ej przeży ć. – Przez chwilę zastanawiała się, czy do swoich córek wliczy ła także
Annę. Dzieci liczy ła na palcach. Nawet Ottona. – Zginął w 1915 roku – powiedziała głośno. – Nie,
w 1914 – poprawiła się. Stropiło j ą, że pom y liła się co do roku śm ierci sy na.

Autobus przej echał przez dziurę po wy buchu. Pat odwrócił się, j ednocześnie zaklął, zaśm iał się

i głośno wrzasnął: „Wow!”. Obudziło to śpiący ch pasażerów, a ci, którzy  czuwali, skulili się. Betsy
chciała  sięgnąć  po  ram ię  Johanna  Isidora.  Zaraz  potem   przy szła  Anna.  Nie  m ogła  się  do  niej
odezwać,  bo  Fanny   by łaby   zgubiona.  Jak  j ej   brat.  Lepiej   m oże  znowu  powąchać  róże  z  alei
Rothschildów i zobaczy ć, j ak Vicky  skacze na chodniku. Do nieba, Vicky, nie do piekła. Przecież
wiesz, gdzie j est niebo.

Ram iona Betsy odłączy ły się od j ej ciała. To sam o stało się z nogam i. Nie przestawała czuć

ognia  w  gardle.  Czy   to  by ła  przedśm iertna  gorączka,  o  której   wszy scy   m ówili,  czy   ty lko
wy czerpanie  ty m ,  że  wy m agano  od  niej ,  by   dalej   ży ła?  Bez  Johanna  Isidora,  bez  Victorii,  bez
Sala.  Ty lko  nie  py tać,  gdzie  się  podziali  ci  wszy scy,  który ch  kochałaś,  po  prostu  nie  rzucać  się
w oczy, nie poty kać się na drodze do śm ierci, bo zagraża się wtedy  ludziom , którzy  m aj ą j eszcze
ży cie przed sobą. Anno, przy j dź wreszcie. Jeśli teraz nie przy j dziesz, będzie za późno.

– Anna by ła z nas wszy stkich naj odważniej sza – stwierdziła Betsy. Wiedziała, że m ówi za

głośno. Potrząsnęła głową i wbiła paznokcie prawej  ręki w lewą – przy zwy czaj enie z dzieciństwa.
Robiła  tak,  gdy   coś  nieoczekiwanego  stawało  j ej   na  drodze.  W  ten  sposób  sprawdzała,  czy
w ogóle ży j e. A m oże to wszy stko j ej  się przy śniło. – Nasza Anna nie m ówiła wiele, ale zrobiła
to,  co  trzeba  by ło  zrobić.  Dotrzy m ała  obietnicy,  chociaż  by ła  w  zaawansowanej   ciąży.  Jeszcze
ostatniego dnia o niej  rozm awialiśm y.

– Moj e dwie córki i czworo wnucząt. I m ąż, oczy wiście. Wszy scy w pierwszy ch dwóch

ty godniach w Theresienstadt zostali wy słani na wschód. Ty lko o m nie zapom nieli.

– O m nie też – odpowiedziała Betsy. – Nigdy tego nie zrozum iem , dlaczego nie by ło m nie na

żadnej liście. Może dlatego, że pracowałam w przedszkolu. Ciągle powtarzano, że ci, którzy
pracuj ą w przedszkolu, są ostatni w kolej ce.

Nawet przez grudki gliny, kurz i m artwe kom ary, który m i usm arowane by ły szy by autobusu,

przebij ały się prom ienie słońca. Powietrze drgało od upału. Chm ury przesuwały się niczy m statki

pły nące  ku  błękitnem u  bezkresowi.  Na  brzegu  strum ienia  bły szczały   buj ne  kaczeńce.  Uwaga,
dzieci,  kaczeńce  są  niebezpieczne!  Przy   podziurawiony ch  przez  bom by   ulicach  rosła  m ocna,
ży wozielona  trawa.  Trawa  pokoj u!  Drzewa  wiśniowe  także  przetrwały   ogień  lecący   z  nieba.
Owoce  bły szczały   na  nich  czerwony m   blaskiem .  Czarno  upierzone  ptaki  z  żółty m i  dzióbkam i
skakały   po  gałęziach  i  zbierały   obfite  żniwo.  Czy   to  by ły   kosy ?  Betsy   zdziwiła  się,  że  nadal
pam iętała  to  słowo.  W  Theresienstadt  nikt  nie  m ówił  o  ptakach.  Czy   w  ogóle  tam   j akieś  by ły ?
Dopiero po odj eździe autobusu z Raty zbony  Betsy  zobaczy ła wróble, pierwsze od lat.

To j est wróbel, Erwin, a nie grubel. Kiedy nauczy sz się porządnie m ówić? „Kiedy ś – roześm iał

się  Erwin  –  kiedy   będą  biedy ”.  Miał  trzy   lata  i  by ł  pupilkiem   Josephy.  Mówiła  o  nim   „m ój
pieszczoch”  nawet  wtedy,  gdy   chodził  j uż  do  gim nazj um ,  i  potaj em nie  wciskała  m u  pieniądze,
żeby  oj ciec nie dowiedział się, że chłopak regularnie przepuszczał kieszonkowe na gry  i zakłady.
Josepho, proszę nie pozwolić m u podj adać tortu. To ciasto dla pań z m oj ego kółka. Moj e kółko! Co
za słowo! Idioty czne! Takie słowa pasuj ą do ludzi, którzy  m ieli złudzenia, że pewnego dnia Ży dzi
będą m ogli obracać się w niem ieckich sferach wy ższy ch i żenić ze szlachciankam i.

Zakłopotana Betsy uciekła ze świata plotkuj ący ch m ieszczek i bogato zastawiony ch stołów.

Wy dało j ej się, że sły szy śm iech Erwina. Nigdy nie śm iał się głośno, raczej drwiąco się
podśm iewy wał, m iał cięty dowcip i by ł m ądry.

– Tak – potwierdziła Betsy – m ądry. A nawet naj m ądrzej szy.

Jak m iał się dowiedzieć w tej Palesty nie, że j ego m atka nadal ży j e? Od 1939 roku nie dostała

żadnej wiadom ości ani od niego, ani od Clary i nie pam iętała j uż, czy m ieszkali w Haj fie, czy
w Tel Awiwie. O Alice wiedziała ty lko, że wy szła za m ąż i m ieszkała w Afry ce Południowej , ale
nie znała nawet j ej nowego nazwiska.

Nagle uświadom iła sobie, że nie m iała też adresu Anny. Czy nadal nosiła nazwisko Haferkorn,

czy wreszcie udało się im z Hansem pobrać? Czy ich poszukiwanie nie będzie dla niej nową
porcj ą cierpienia? Co, j eśli powiedzą j ej , że cała ta odwaga na nic się zdała i że naziści znaleźli
Fanny i j ą deportowali?

– Dzieci też zabierali – powiedziała na głos.

– Wszy stkich zabierali – dodała kobieta obok.

Stado j askółek poleciało wy soko. W dzieciństwie Betsy ry sowała j e j ako grube czarne kreski na
biały m papierze. Jasne, białe światło. Jak na Sy cy lii – pom y ślała nagle. Kiedy ś ktoś przy słał j ej
pocztówkę z Palerm o. Kto? Kiedy ? Kto podróżował po Sy cy lii i wy sy łał kolorowe pocztówki? Kto
tak sobie m ógł się wy brać w taką podróż?

– Ja j uż nigdy nie będę m ogła, przy sięgam – powiedziała. Odebrało j ej m owę, gdy zobaczy ła

swoj ą dłoń – dłoń bezradnej  kobiety  zaciskaj ącą się w pięść. Głośne m onologi z Bogiem  zawsze
uważała za coś pry m ity wnego, niegodnego. Jej  głowa płonęła. Oparła j ą o chłodną szy bę, przed
oczam i zam igotały  j ej  iskry, potem  zobaczy ła kulę ognistą, zobaczy ła zniszczenie i śm ierć. – Boże
drogi,  przecież  przeży łam   nie  ty lko  ostatnie  cztery   lata.  Przeży łam   też  1933  rok  –  wy j ęczała.
Dlaczego  każde  westchnienie  huczało  j ej   w  uszach  j ak  piorun,  gdy   ty lko  przestawała  się
pilnować? Na pewno wcześniej  tak nie by ło. – Na pewno nie – stwierdziła.

Frankfurt by ł j uż na wy ciągnięcie ręki. Nie czuła podniecenia ani radości. Nie m a radości

w  m ieście,  które  oddało  swoich  m ieszkańców  w  ręce  kata.  Czy   to  by ł  wreszcie  koniec
zdradzieckich  inform acj i  i  kłam stw  ratuj ący ch  ży cie?  Fałszy wego  współczucia  i  wielkich  słów?
Przed  oczam i  stanęły   j ej   j ednak  przy j em ne,  piękne  obrazy.  Widziała  szare  dom y   ze  sm ukły m i
kom inam i, wieże kościołów i m osty. Widziała Men, wielkie parki, m ałe przy tulne skwery  i szerokie
alej e. Widziała kwitnące wiosenne drzewa, pozdrawiała te z ogrom ny m i koronam i, które j esienią
odziewały  się na złoto, a w listopadzie nosiły  żałobę. Taką, j aką m iała teraz w sercu.

Wspom nienia z tego nieistniej ącego j uż świata wy dały j ej się bezwsty dny m i i sady sty czny m i

kłam stwam i.  Każdy   obraz  łudził,  że  nikom u  z  rodziny   Sternbergów  nie  przy darzy   się  nic  złego.
W drzwiach dom u przy  alei Rothschildów 9 stał ceniony  kupiec Johann Isidor Sternberg. Patrzy ł
na  dach,  nad  który m   latały   gołębie,  zacierał  ręce  i  m ówił:  „Własność  zobowiązuj e”.  Lubię
słuchać, j ak to m ówisz – zaśm iała się Betsy. Nasze dzieci też się m uszą tego nauczy ć. „Od kiedy ż
to dzieci uczą się od oj ców?”

W ogrodzie zim owy m egzoty czne rośliny wy puszczały kolorowe kwiaty, ptaki świergotały na

drzewku wiśniowy m  za dom em . W kręgu przy j aciół ceniono m arm oladę od Sternbergów. A pani
Mey erbeer  by ła  zazdrosna,  bo  j ej   m arm olada  nigdy   nie  by ła  tak  gęsta.  Na  kuchenny m
parapecie  stały   dwa  garnuszki  z  biało-niebieskim i  naklej kam i.  Josepho,  na  litość  boską,  proszę
oszczędnie ze szczy piorkiem . Będzie potrzebny  j eszcze na święta.

Obrazy by ły bezlitosne. Siały spustoszenie w głowie i biczowały duszę. Uderzały niczy m

m ordercy   w  m undurach,  którzy   bili  m ężczy zn,  kobiety   i  dzieci  w  by dlęcy ch  wagonach
podążaj ący ch  na  wschód.  Zam knij   oczy,  Betsy.  Nie  m y śl  j uż,  nie  patrz  w  przeszłość,  nie  m iej
żadny ch nadziei, ży j  ty lko. Obiecałaś to m ężowi. Kto m a dzieci, nie m oże się poddać. To by łby
grzech.

Jej dobra pam ięć zawsze zaskakiwała Johanna Isidora i dzieci. Ale to przede wszy stkim Josepha

nie  chciała  wierzy ć,  że  to  norm alne,  iż  Betsy   pam iętała  każdą  drobnostkę.  Josepha  by ła
wsparciem   rodziny,  troskliwą  kwoką,  ukochaną  zaufaną  dom owniczką,  a  m iała  ledwie  dwa  lata
więcej  niż Betsy. Bez czarnego notatnika wierna służąca z pewnością przepadłaby  j ednak j uż na
sam y m  początku. Nie wiedziała, j aką gazetę dla pana dom u należało położy ć do śniadania, a j aką
w  salonie.  Stawiała  niewłaściwy   dzbanek  do  zielony ch  filiżanek  ze  złotą  obwódką.  A  także
nieustannie  m y liła  siostry   Betsy,  które  przy j eżdżały   z  Pforzheim .  Erwin  zawsze  się  z  Josephą
drażnił.  „Nie  przej m uj   się,  Josepho,  Naj ważniej sze,  że  nie  daj esz  oj cu  « Die  Gartenlaube»   i  że
nie  m usim y   pić  ze  spodków.  Wiesz  przecież,  że  j esteśm y   bardzo  wy rafinowani.  « Die
Gartenlaube»   czy tam y   ty lko  w  piwnicy,  gdy   nikt  nas  nie  widzi,  no  i  picie  z  talerzy ków  j est
niewy godne”.

Ach, gdy by tak j eszcze kiedy ś usły szeć żarty Erwina. Powiedzieć m u wreszcie, j ak bardzo j ej

przy kro,  że  wraz  z  oj cem   tak  surowo  się  z  nim   obchodzili  i  zby t  późno  odkry li  j ego  prawdziwy
charakter.  Jeszcze  w  dniu  poprzedzaj ący m   ich  deportacj ę  na  wschód  Johann  Isidor  m ówił,  że
Erwin  zawsze  tak  bardzo  troszczy ł  się  o  swoj e  siostry,  a  przede  wszy stkim   o  m ałą  Claudette.
Miałaś  racj ę,  Josepho  –  przepraszała  w  m y ślach  gospody nię.  Erwin  naprawdę  by ł  wy j ątkowy,
ale j ego niby  taka spry tna m atka by ła ślepa. Jak kret.

Czy Josepha przetrwała woj nę, bom by i cały ten strach? Jeśli tak, to gdzie? Ostatniego dnia

frankfurckiej ery Sternbergów przy szła nocą do ich kwatery, uparta j ak zawsze. Nie chciała
poj ąć, że to pożegnanie na zawsze. Nie by ła też przekonana, że Palesty na leży tak daleko, że j est

niedostępna  j ak  księży c.  Josepha  Krause  z  Bad  Nauheim ,  która  nigdy   nie  przekroczy ła  granic
ziem i frankfurckiej , nie rozum iała, że Johann Isidor, Betsy, Victoria i dwoj e j ej  dzieci prosto spod
Wielkiej  Hali Targowej  trafią do piekła. „Proszę nie płakać, Josepho, nie tutaj , nie dzisiaj . Fanny
i  Salo  j eszcze  nic  nie  wiedzą”.  By ć  m oże  Josepha,  która  nigdy   nie  rezy gnowała,  m iała  j akiś
kontakt z Anną. Ona by ła ulepiona z tej  sam ej  gliny. Niechże Josepha przestanie m ieć nadziej ę,
na litość boską. Kiedy  wreszcie poj m ie, że Bóg nie dał j ej  głowy  po to, by  waliła nią w m ur?

Wsty d i zwątpienie targały Betsy. Dlaczego tak rzadko m y ślała o Josephie w Theresienstadt?

Nie  zobaczy   pewnie  j uż  j ej   twarzy,  zapom niała  całą  j ej   dobroć,  odwagę  i  przy wiązanie.  To
Josepha w dniu boj kotowania Ży dów poszła do piekarni po chałkę. Jakby  to by ło coś oczy wistego.
Nigdy  pani tego nie zapom nim y, Josepho! Ona to wtedy  powiedziała czy  Johann Isidor? Dlaczego
Betsy  Sternberg, której  dobry  charakter wszy scy  cenili, pozwoliła sobie tak zlodowacieć? Ty lko po
to, by  przetrwać, wy rzuciła z serca wszy stkich, który ch kochała.

Już nie pam iętała, że w Theresienstadt poddawanie się tęsknocie za przeszłością i troska

o ukochany ch oznaczały  wy rok śm ierci. Kto by ł słaby  i choćby  na m om ent uciekał od okrutnej
rzeczy wistości  we  wspom nienia,  by ł  j uż  m artwy.  Jednak  ciągnęło  j ą  do  rozm owy   z  ludźm i,
chociaż  nauczy ła  się  –  i  tego  doświadczy ła!  –  że  każde  słowo  skierowane  do  obcy ch  j est
niebezpieczne.

– Josepha by ła naszą kucharką – tłum aczy ła swoj ej zeszty wniałej ze strachu towarzy szce

niedoli. – Dbała o nas  j ak m atka o dzieci.  Nie sądzę, by  zrozum iała, że  nikogo j uż nie m a.  By ła
zupełnie  od  nas  zależna.  A  m y   od  niej .  My ślę,  że  m ój   sy n  Erwin  bardziej   by ł  przy wiązany   do
niej   niż  do  m nie.  Gdy   przy chodził  ze  szkoły,  nie  wołał  m nie,  ty lko  Josephę.  Już  na  schodach!
Zawsze m nie to złościło.

Kobieta podciągnęła koc. Widać by ło j uż ty lko j ej ptasią głowę, spiczasty biały nos i m artwe

oczy. Na chwilę na j ej twarzy poj awił się wy raz ponurej dezaprobaty.

– Ja zawsze gotowałam sam a – przerwała ostry m głosem . – Moj em u m ężowi nie

sm akowałaby   kuchnia  innej   kobiety.  Na  litość  boską,  nigdy !  Nie  znosił  nawet,  gdy   j ego  własna
m atka  przy gotowy wała  w  piątek  karpia.  Powtarzał,  że  ry ba  j ego  m am y   sm akuj e  j ak  tektura.
Słodzona  tektura.  Mój   Arthur  dobrze  wiedział,  czego  chciał.  Z  każdą  kucharką  szy bko  zrobiłby
szlus. A m ogliśm y  sobie bez kłopotu na taką pozwolić. Mogliśm y  sobie pozwolić!

Betsy wy czuła, że kobieta obok wy rzuca j ej posiadanie kucharki. Chciała tę rozm owę

zakończy ć, ale nie pam iętała j uż ty ch towarzy skich zwy czaj ów m ieszczańskiego ży cia – nie
wiedziała, j ak ktoś, kto się wy głupił, m ógł pokry ć swoj e zakłopotanie.

– Ach – powiedziała ty lko. Po chwili zapy tała, chociaż nie oczekiwała odpowiedzi: – Dlaczego?

Po raz kolej ny poczuła wy raźnie, j ak niedorzeczny i m ęczący by ł powrót do Frankfurtu

i udawanie, że to j akiś nowy  początek. Może nawet z biały m i obrusam i, serwetkam i na kolanach
i filiżankam i? Czy  ktoś w ogóle spy tał wdowę po Sternbergu, której  m ąż, córka i wnuk zostali j ak
paczki wy słani na wschód na śm ierć, czy  chce znowu m ieszkać we Frankfurcie? A gdy by  nawet
ktoś spy tał, co by  odpowiedziała? Dziękuj ę, są państwo zby t uprzej m i, aż się palę, by  wrócić do
Frankfurtu  i  udawać,  że  nic  się  nie  stało  i  że  nigdy   stam tąd  nie  wy j eżdżałam ?  Proszę  m i
powiedzieć, gdzie znaj dę swoj ą rodzinę i swój  dom , swoj e m eble i srebra swoj ej  babki?

– Stary m ężczy zna z długą białą brodą, który siedzi z ty łu, opowiedział m i wczoraj przy kolacj i,

że to sam burm istrz rozkazał, by frankfurccy Ży dzi zostali tu przy wiezieni z Theresienstadt –
zagaiła Betsy.

– Wierzy w to pani? – zdziwiła się kobieta pod kocem . – Szanowny pan burm istrz m ógł się

raczej postarać o to, żeby w ogóle nas nie deportowano. Nazy wa się Krebs – dobrze to
pam iętam . Przez te lata nie zapom niałam j ego nazwiska. Przez cały ten czas.

– By ć m oże j est tam teraz nowy burm istrz. W każdy m razie by łoby to zrozum iałe. Może ten

nowy chce pokazać, że nie j est żadny m nazistą. O Boże, to Men! – wy rwało się Betsy. – To m usi
by ć Men. Tak. Na pewno!

Wszy stkie frankfurckie m osty zostały w ostatnich dniach woj ny wy sadzone przez Niem ców.

Jedy nie  zbudowany   przez  woj sko  am ery kańskie  m ost  pontonowy   łączy ł  oba  brzegi.  Dom y   po
stronie  frankfurckiej   leżały   w  ruinie,  ale  panoram a  m iasta  wy dała  się  Betsy   swoj ska.  Jej   oczy
płonęły.  Poczuła  ciepło  w  kończy nach  i  j ednocześnie  pewną  przekorę,  której   nie  chciała  sobie
tłum aczy ć, ale która nie by ła dla niej  przy kra. Czy  to m ożliwe? Czy  to nie zdrada wobec ty ch, co
stracili ży cie, pam iętać dobre rzeczy, które wy darzy ły  się we Frankfurcie? Czy żby  rzeka i niebo
nad nią, trawa na brzegu i drzewa nie by ły  ty m i sam y m i co w dniach obfitości? Betsy  uznała za
swój   obowiązek  nie  cieszy ć  się  więcej   pięknem .  Piękno  j est  ty lko  dla  ży wy ch.  Czy   więc  ten
prosty  brak strachu oznaczał j uż bezpieczeństwo lub wręcz nową pewność? Martwy m  ta pewność
na nic się j uż nie przy da, a ona, Betsy  Sternberg z Frankfurtu, by ła m artwa.

– Oddy chać głęboko – napom niała się Betsy. – Nie ruszać się, gdy to się dziej e. Nie wołać do

Boga i nie zwracać na siebie uwagi. Bóg um arł.

Własny głos dudnił j ej w uszach, przy gotowała się na ostatnią podróż, ale śm ierć przeszła obok.

Tak j ak wtedy. Oszołom iona patrzy ła na Men. Mieniące się światło m ęczy ło j ej  oczy, ale m im o to
by ła  znowu  m łodą  i  zam ożną,  powszechnie  szanowaną  m adam e  Sternberg  –  z  kucharką
i  opiekunką  do  dzieci  oraz  w  purpurowy m   boa  na  szy i.  Z  bliźniakam i  chodziła  spacerować  do
parku Nizza nad Menem , ale dzieci uciekały  i nie wiedziała, gdzie ich szukać. Ciągle wołała Clarę
i  Erwina.  A  te  wiecznie  nieposłuszne  brzdące  siedziały   za  wielkim   drzewem ,  rzucały
w spaceruj ący ch i psy  łupinam i orzechów i wy krzy wiały  twarze w groźny ch gry m asach. Ty lko
dzieci  z  bogaty ch  rodzin  waży ły   się  na  tak  bezwsty dne  zachowanie.  Dosy ć  –  ostrzegała  Betsy.
„Czego dosy ć?” – py tała Clara.

Spod m gły wspom nień wy chy nęły stare pocztówki. Widniały na nich katedra i ratusz, stare

dom y w Sachsenhausen, dzbany i precle. Na ich odwrocie – „Pozdrowienia z oj czy zny ” pism em
sütterlinowskim . Cudowne śnieżnobiałe m ewy latały na m odry m niebie. Gołębie pokoj u –

ucieszy ła się Betsy. „Nebich

[13]

, ty lko gołębie pokoj u” – odpowiedział Johann Isidor. „Ale nie

będzie j uż pokoj u. Dla nas nie będzie j uż pokoj u”. Skąd m ożesz to wiedzieć? Może by ć też lepiej .
„Oby się szanowna pani nie rozczarowała. Nie będzie lepiej ”.

Gdy m ąż wy powiedział te słowa, poj awiła się twarz j ego dawnego wspólnika z firm y

produkuj ącej  kartki pocztowe – Piusa Ehrlicha. Ukłonił się Betsy  i wy j aśnił, że nie m a powodu się
przed  nią  ukry wać.  „Naj m niej szego”  –  powtórzy ł  dwukrotnie.  Głowę  nosił  wy soko  i  się
uśm iechał,  ale  Betsy   to  nie  zm y liło.  Co  do  Piusa  Ehrlicha  się  nie  m y liła.  Po  spaleniu  sy nagog
wziął  sobie  dwie  z  trzech  parceli  Sternbergów.  Prawdopodobnie  przej ął  także  pasm anterię  przy
Hassengasse oraz dom  przy  alei Rothschildów 9.

– Pius Ehrlich, uczciwy człowiek – krzy knęła. Jej głos wy brzm iał nieznośnie głośno. Gardło j ej

płonęło, potem poczuła ogień w cały m ciele. Próbowała obronić się rękam i, ale płom ień
postępował. Wołała ty ch, którzy nie m ogli j uż nadej ść.

– Uczciwy ? Jak m oże pani uży wać takich słów? Niem cy od początku nie by li uczciwi –

skrzy wił  się  starszy   m ężczy zna  siedzący   za  kierowcą.  Kręcił  m ałą  głową  i  wy m achiwał  przed
nosem   Betsy   śnieżnobiałą  pięścią,  nie  większą  niż  u  dziesięciolatka.  –  Uczciwy   –  wy sapał.  –
Wielkie  nieba.  Proszę  nie  m ówić,  że  to  słowo  j eszcze  coś  dla  pani  znaczy !  Gdzie  spędziła  pani
ostatnie lata? W sanatorium ? Dobre sobie, sanatorium  Theresienstadt. Muszę to zapam iętać.

– Nie chciałam pana urazić – wy j ąkała Betsy – naprawdę. Nie pom y ślałam o ty m . Nie to
m iałam na m y śli. To by ło zupełnie coś innego. Ty lko nie um iem tego wy j aśnić.

Wy dawało j ej się, że widzi katedrę. Mim o skwaru panuj ącego w autobusie j ej palce skostniały

z zim na.

– Nie m oże by ć – wy m am rotała. – Katedra nie wy szła z tego bez szwanku. Bóg nie chroni

swoich dom ów. Nie ocalił też płonący ch sy nagog.

Do Betsy Sternberg znowu m ówiono, nazy waj ąc j ą im ieniem i nazwiskiem , a obcy ludzie

regularnie  i  z  troską  j ej   doglądali,  j akby   w  Niem czech  istniał  urząd,  który   zaj m ował  się
fizy czny m   i  duchowy m   stanem   ty ch,  którzy   przeży li  obozy   koncentracy j ne.  Teraz  m iała
wrażenie, że widzi operę. Szukała w pam ięci, czy  opera m iała kiedy kolwiek j akieś znaczenie dla
rodziny   Sternbergów.  Czy   by ło  to  m iej sce  przy j azne,  przy tulne,  ładne?  Wy dawało  j ej   się,  że
przem ierza góry  i przeskakuj e m ury. Nic nie sły szeć i niczego nie widzieć, ty lko szare postacie we
m gle,  które  z  niej   szy dziły   i  deptały   j ą  czarny m i  oficerkam i.  Przy pom niała  sobie  j ednak,  że
operowe  przedstawienia  by ły   istotną  częścią  ży cia  rodziny,  tak  j ak  spotkania  z  przy j aciółm i
w  kawiarniach,  teatr  czy   kino.  A  w  dni  świąteczne  pój ście  do  sy nagogi.  Nie  zapom niała,  że
sy nagoga na Börnestrasse spłonęła, tak j ak cm entarz i prawdopodobnie wszy stko inne. Czy  by ła
j eszcze j akaś sy nagoga we Frankfurcie?

– Skoro nas tu przy wieźli, m usim y m ieć sy nagogę – powiedziała do swej towarzy szki podróży.

– Ależ m a pani problem y – odburknęła kobieta.

Betsy potarła oczy tak m ocno, że aż zobaczy ła m ałe kolorowe punkciki na czarnej powierzchni.

Jednak nie popły nęła j ej ani j edna łza. Zawsty dziła się, że w ogóle pom y ślała o łzach. Żona,
której m ęża zam ordowano, m atka, której córka nie m ogła przeży ć, babka, która nic nie zrobiła, by
ocalić wnuka – taka kobieta j uż nie płacze.

– By ł ty lko dzieckiem – powiedziała. – Nie m ożna wy sy łać dziecka na śm ierć.

Betsy dostrzegła odbicie swej twarzy w szy bie autobusu, ale nie chciała patrzeć w oczy tam tej

kobiecie.  Sparaliżowała  j ą  świadom ość,  że  nie  m iała  niczego  –  żadnej   rzeczy   i  żadnej   nadziei.
Nawet  sprana  różowa  koszula  o  poplam iony ch  ram iączkach,  którą  m iała  na  sobie  od  wy j azdu
z  Theresienstadt,  nie  by ła  j ej   własnością.  Wy gładziła  ręką  spódnicę  ledwo  zakry waj ącą  kolana.
Uszy to  j ą  z  grubego  m ateriału  w  kolorze  listopadowej   szarości.  By ła  na  nią  za  duża
i  zdecy dowanie  za  ciepła  j ak  na  letnie  ubranie.  Betsy   m iała  na  sobie  j eszcze  bluzkę  z  długim
rękawem  – białą w m ałe czarne kropeczki i z obfitą falbanką przy  piersi. Wy glądała w niej , j akby
pochodziła  z  zam ożnej   rodziny.  Zim owa  spódnica  i  biustonosz  nie  pasowały   do  kobiety,  która

latam i głodowała i straciła piętnaście kilogram ów. Koszulę i oliwkowe kalesony  Betsy  otrzy m ała
w  dniu  wy j azdu  wraz  z  brązowy m   szalem ,  bardzo  gruby m i  sznurowany m i  butam i,  które  by ły
o  num er  za  duże,  i  dwiem a  lewy m i  rękawiczkam i.  Paczkę  z  ubraniam i  zapakowano  w  brązowy
papier i opatrzono inform acj ą Property of the US Army.

W dniu wy zwolenia pracownica Czerwonego Krzy ża dała j ej szarą sukienkę i sandały

o zniszczony ch podeszwach. Zabrała j e j ednak m łoda kobieta w m undurze arm ii am ery kańskiej ,
która  ze  względu  na  zakaz  fraternizacj i  nie  rozm awiała  z  żadną  osobą  m ówiącą  po  niem iecku.
Swoj e  współczucie  okazy wała  ty lko  kręceniem   głową  i  rzucaniem   przekleństw.  Tuż  przed
odj azdem   autobusu  dała  Betsy   i  j ednej   otępiałej ,  bezzębnej   staruszce  papierosy,  batoniki
czekoladowe z napisem  „Hershey ’s”, gum ę do żucia i świece.

Betsy   by ła  zby t  wy czerpana,  by   się  zastanawiać,  po  co  j ej   gum a  do  żucia  i  świeca.
Naj ważniej sze,  że  nikom u  nie  udało  się  zabrać  j ej   papierosów,  które  ukry ła  pod  koszulą.
Papierosy  by ły  środkiem  płatniczy m . Można by ło za nie dostać chleb, m asło, m ięso i lekarstwa,
nawet ży cie! Erwin, j eśli j eszcze raz przy łapię cię na paleniu w spiżarni, powiem  oj cu. Skoro nie
przej m uj esz się swoim  zdrowiem , to przy naj m niej  nie spal dom u swoj em u rodzeństwu.

Dzieci bawiły się w salonie. Victoria wzięła żołnierzy ki Ottona. Johann Isidor czy tał

„Frankfurter  Zeitung”  i  m ówił,  że  w  ty m   m ieście  nic  złego  się  Ży dom   nie  przy darzy.  Frankfurt
wiedział,  co  zawdzięcza  swoim   ży dowskim   oby watelom .  Tak  –  zgodziła  się  Betsy.  Usiadła  przy
pianinie,  a  Josepha  przy niosła  dzbanek  m alinowej   lem oniady.  Nie  wy pij   wszy stkiego,  Erwin,
zostaw coś siostrom . Musi by ć sprawiedliwie.

Pierwszy raz od wy ruszenia w tę podróż Betsy cieszy ła się siłą ty ch obrazów. Odważy ła się

nawet zapalić świece szabasowe. Josepha w czarnej sukience i biały m fartuchu wniosła wazę.
Nie baw się nożem , Fanny. Zachowuj się j ak dam a.

– Już dosy ć – krzy knęła Betsy. – Dosy ć! – Złapała się za szy j ę i przy sięgła Bogu, na którego się

gniewała, że nigdy  j uż tego nie zrobi, nie zda się na piękne obrazy, na Mozarta i śm iech dzieci. Jest
j uż  za  późno.  Śm ierć  przy niosła  ogień,  wy krzy wiła  twarz  w  gry m asie  i  skinęła  na  Betsy.  Na
czarny m   płaszczy ku  Fanny   naszy wała  grubą  nicią  żółtą  gwiazdę.  Siedem dziesięcioletnia  kobieta
nie m a j uż wielkiego wy boru, stwierdziła śm ierć.

Betsy zrozum iała to przesłanie z piekieł. Przeży ła sam ą siebie. Jako m artwa kobieta wracała do

Frankfurtu. Jej  ręce i nogi by ły  szty wne, ucisk w głowie tak przem ożny, że niczego j uż nie sły szała
ani nie widziała. Wtedy  wezwała pom ocy. Jej  głos zabrzm iał donośnie, j ak głos m ężczy zny, ale
nikt  nie  nadchodził.  Ani  ten  przy j acielski  kierowca  o  twarzy   chłopca,  ani  Josepha,  która  zawsze
gotowa by ła nieść j ej  pom oc w potrzebie. Johann Isidor j uż nawet nie patrzy ł na kobietę, z którą
przeży ł w m ałżeństwie prawie pięćdziesiąt lat. „To grzech budzić um arły ch” – upom niał j ą.

Betsy nie poczuła żalu, gdy zrozum iała, że Bóg j ednak postanowił zrewidować swe wy roki i j ą

uratować.  Nie  m iała  po  co  ży ć,  by ła  nareszcie  na  drodze,  którą  j uż  od  dawna  m iała  podążać.
Chciała  pożegnać  się  z  kierowcą,  powiedzieć  m u  o  ty m ,  gdzie  ukry ła  papierosy,  i  o  ty m ,  że  nie
potrzebuj e  j uż  dwóch  lewy ch  rękawiczek.  Nie  udało  j ej   się  j ednak  wstać  i  podej ść  do  niego.
Beztroski Pat nagle wcisnął ham ulce.

Autobus zatrzy m ał się przy płocie okalaj ący m spory teren. Dwóch uzbroj ony ch m ężczy zn

w  m undurach  arm ii  am ery kańskiej   otworzy ło  bram ę.  Dom y   stoj ące  za  płotem   by ły
nienaruszone. Ich okna z pożółkły m i firankam i stały  otworem . Drzwi wej ściowe pom alowano na
zielono. Na sznurze wisiały  m ęskie kalesony. Nigdzie ani ży wej  duszy. Na trawniku stało za to żółte
krzesło.  Pat  nałoży ł  kurtkę  oraz  czapkę  i  wy siadł  z  autobusu,  żuj ąc  gum ę.  Powiedział:  „Ho!”,
gwiżdżąc,  potarł  ram iona  i  splótł  dłonie  na  brzuchu.  Trzej   m łodzi  żołnierze  i  dwie  pielęgniarki
z noszam i podbiegli do autobusu. Siwy  oficer z orderem  na piersi oraz dokum entam i i pieczęcią
w dłoni szarpnął przednie drzwi.

– Attention!

[14]

– wrzasnął. – Pozostańcie na m iej scach! – Wręczał każdem u ciasno zapisane

kartki. – Rząd woj skowy – wy j aśniał i klął. Przeczy tał głośno: – Służby woj skowe otrzy m ały
rozkaz strzelania do wszy stkich, którzy podczas godziny policy j nej znaj dą się poza swoim i
dom am i i będą próbowali się ukry ć lub zbiec.

Zanim  oficer dokończy ł czy tać, Betsy  zrozum iała, że koniecznie naty chm iast m usi wy j aśnić, że
Frankfurt  nie  j est  j ej   dom em ,  że  została  w  zły m   m om encie  pozostawiona  sam a  sobie  i  że  nie
m usi  nigdzie  uciekać  ani  się  ukry wać.  Podniosła  prawą  rękę,  by   zwrócić  na  siebie  uwagę.  Ku
własnem u zaskoczeniu pam iętała angielskie słowo „proszę” i gdy  oficer spoj rzała w j ej  kierunku,
wy dusiła z siebie: „Please...”. W ty m  m om encie zrozum iała, co j ej  się przy trafiło.

Patrzy ła w osłupieniu na wy soki m ur zwieńczony drutem kolczasty m . Ani przez chwilę nie

wątpiła,  że  ten  bezm y ślny   Pat,  który   m y lił  Australię  z  Austrią,  wcale  nie  przy wiózł  ich  do
Frankfurtu,  ty lko  z  powrotem   do  piekła,  do  Theresienstadt.  Jako  że  j uż  się  nie  bała,  udało  j ej   się
um knąć strzałom  strażników. Z poczuciem  ulgi pogrąży ła się w głębokiej  ciem ności.

– Biedna staruszka – powiedziała starsza z pielęgniarek, gdy położono nieprzy tom ną Betsy na

noszach. – Przeży ła obóz koncentracy j ny i nic j ej z tego nie przy szło.

– Ale ona j eszcze oddy cha.

– Nie przetrwa nawet godziny, to widać. Możesz m i wierzy ć, m oj a droga. Mój dawny szef

zawsze powtarzał, że siostra Nancy wy czuwa śm ierć.

Darm owe eBooki: www.eBook4m e.pl

C Z Y S T E S U M I E N I E I S Ł O N I N A

J e s i e ń 1 9 4 5

Przez ostatnie dwanaście lat Niem cy  nigdy  nie by li tak zgodni j ak j esienią 1945 roku. Wszy scy
inaczej   wy obrażali  sobie  pokój .  „Zupełnie  inaczej ”  –  m ówiła,  pociągaj ąc  nosem ,  Gudrun
Schm and, która j eszcze rok tem u siała postrach j ako żona stróża dom u przy  Thüringer Strasse 11.
Ilekroć  wspom inano  o  obecnej   sy tuacj i  Niem iec,  twarz  pani  Schm and  wy rażała  cierpienie
i  obrazę.  Już  nie  nosiła  bawarskiej   kurteczki,  która  podkreślała  j ej   krzepką  germ ańską  figurę,  ani
ludowy ch bluzek. Teraz wkładała perkalowe spódnice i ciem ny  pulower z grubej  wełny, który  by ł
na nią o dwa num ery  za duży. Od ostatecznego upadku Niem iec straciła sześć kilogram ów, a także
wiarę w sprawiedliwość i sporą część wspom nień.

Gudrun Schm and z trudem przy chodziła pam ięć o ty m , że przez ostatnie dwanaście lat

naj ważniej szy m   m ężczy zną  w  j ej   ży ciu  by ł  Adolf  Hitler.  Zapom niała  również  o  całkiem
niedawny m   zdarzeniu:  24  m arca  1944  roku  o  siódm ej   rano  pełna  wściekłości  pospieszy ła  na
policj ę,  by   zadenuncj ować  wdowę  Am alię  König  za  „szkodzący   narodowi  kom entarz”.  Pani
König straciła j edy nego sy na pod Stalingradem . By ł on pastorem  i nie doczekał narodzin swoj ego
pierwszego dziecka. Wdowa stwierdziła podczas poby tu w schronie, że naloty  na ludność cy wilną
by ły  „karą boską za bom by  zrzucane przez Niem ców na Coventry ”.

Pani Schm and zupełnie zapom niała, że dosłownie w ostatnich dniach Trzeciej Rzeszy dręczy ła

swoj ego m ęża, że powinien „zachować się j ak m ężczy zna i dowiedzieć się wreszcie, o co chodzi
z ty m  obcy m  bachorem ”, który  m ieszkał od blisko czterech lat u Dietzów i „zawsze się tak gapił,
j akby   właśnie  dostał  po  łbie”.  W  tej   kwestii  doszło  do  zdecy dowanego  zwrotu  akcj i.  Po
wkroczeniu Am ery kanów to pani Schm and odczuwała strach, gdy  ty lko w kory tarzu naty kała się
na „bachora”. Jednak j uż w pierwszy ch dniach j esieni wróciła do form y. Powiedziała Fanny, że
w  szafie  m a  j eszcze  j eden  drogi  i  nienoszony   sweter  Eberhardta.  Chciała  go  wy ciągnąć  i  –
dodała – „sprawdzić, czy  pasuj e na ciebie, drogie dziecko. Moj em u kochanem u Eberhardtowi by
to się z pewnością spodobało. Zawsze lubił sprawiać inny m  radość”.

Fanny zapam iętała go inaczej . Podczas swoj ego ostatniego urlopu Eberhardt złapał j ą za pierś,

gdy m ij ali się na ciem ny ch schodach do piwnicy. Krzy knęła wtedy przerażona, a m łody
Schm and przy cisnął j ą do ściany i wrzasnął: „Bez ceregieli, ty cy gańska cipo!”.

Ta nowa zaży łość ze strony pani Schm and przerażała Fanny. Nawet bardziej niż j ej wcześniej sza
wrogość. Boj aźliwie spy tała Anny, czy naprawdę m usi nosić sweter sy na tej kobiety.

– Nic nie m usisz – odparła Anna. – Przy m us się skończy ł. Raz na zawsze. – Przy cisnęła do

siebie  córkę  Vicky   i  m ilcząco  błagała  o  cud,  w  który   od  dawna  nie  wierzy ła.  Od  końca  woj ny
Hans  czterokrotnie  chodził  do  Urzędu  Meldunkowego  po  j akieś  inform acj e  o  rodzinie
Sternbergów,  m im o  to  nie  dowiedział  się,  dokąd  zabrano  Johanna  Isidora,  Betsy,  Victorię  i  Sala.
Jak dotąd na nic nie przy dał się także am sterdam ski adres oj ca Fanny, pod który m  przeby wał on
w  czerwcu  1939  roku.  Połączenia  pocztowe  z  zagranicą  nie  istniały   i  naj wy raźniej   Fritz
Feuereisen nie próbował znaleźć swoj ej  rodziny  przez naj zwy klej sze biuro poszukiwań.

– Jako prawnik na pewno by wiedział, co należy zrobić – stwierdziła Anna.

Hans wy powiedział na głos to, czego oboj e się obawiali:

– Niewielu Ży dów m ieszkaj ący ch w Holandii m ogło się uratować, gdy wkroczy ł tam

Wehrm acht. Nawet j eśli działał tam zupełnie inny ruch oporu niż u nas, ich szanse by ły raczej
cholernie m ałe.

Fanny przeczuwała, że j ej m atka i brat nie ży j ą, chociaż nie wspom inała o ty ch odczuciach

Hansowi  i  Annie.  Często  przesiady wała  na  parapecie  ze  stary m   atlasem   szkolny m   w  rękach
i Anna przy łapy wała j ą, j ak patrzy ła zam y ślona przed siebie. Atlas zawsze by ł otwarty  na m apie
Holandii. We wrześniu, w czasie naj ważniej szy ch świąt ży dowskich, Fanny  spy tała w końcu, czy
m ożna j uż przy j echać z Am sterdam u do Frankfurtu.

– Jak wy tłum aczy ć dziecku coś, czego nie da się wy tłum aczy ć dorosłem u? – zastanawiał się

Hans.

– Fanny nie j est dzieckiem – odparła Anna. – Już od dawna. Jestem pewna, że ona to doskonale

wie.

– Wie więcej  niż wielu naszy ch szacowny ch rodaków. A m oże znasz kogoś, kto wiedział, że w ty m
kraj u istniały  gestapo i obozy  koncentracy j ne? I że znakowano ludzi żółty m i gwiazdam i i pędzono
ich ulicam i, a potem  ci ludzie zniknęli?

Pokonani Niem cy nie zadawali py tań. Większość by ła zaj ęta gruntowny m przerabianiem

swoj ej  przeszłości, podobnie j ak wy służony ch płaszczy  woj skowy ch i m undurów, z który ch szy to
ubrania  do  kolekcj i  zim a  1945.  Nie  rozm awiano  głośno  o  czasach  hitlerowskich.  Bezczelnie
przepisy wano  na  nowo  ży ciory sy,  bo  przecież  nikt  nie  współdziałał  dobrowolnie.  Od  początku
wszy scy  wiedzieli, że „naziści doprowadzą nas do katastrofy ”. Wierzący  i ateiści wreszcie doszli
do zgody : „m ły ny  boże m ielą powoli, ale sprawiedliwie”. I j eszcze dwa zdania by ły  ty powe dla
tego  okresu:  „Hitler  na  pewno  o  ty m   nie  wiedział”  i  „Takich  autostrad  nikt  inny   by   nam   nie
zbudował”. Ty le wiedzieli wierni poplecznicy  reżim u.

– Kto m y j e ręce we własnej niewinności, oszczędza na m y dle – stwierdził Hans, gdy pani

Schm and spotkała go przy zam iataniu ulic i koniecznie chciała pom ówić o swoj ej nienagannej
przeszłości polity cznej .

– Od razu wiedziałam , że z waszą Fanny coś j est nie tak – rzuciła, dzielnie dzierżąc m iotłę – ale

na szczęście ludzie m oj ego pokroj u nauczy li się odwracać wzrok. Czegoż to j a nie widziałam i nie

sły szałam . Ale zachowałam wszy stko dla siebie. Jestem z tego naprawdę dum na.

– Może pani by ć z siebie dum na. Już dawno powiedziałem do żony : nasz kraj potrzebuj e takich

j ak pani.

Przy filiżance kawy zbożowej , którą państwo Schm andowie delektowali się przy kolacj i, pani

Gudrun poskarży ła się gorzko m ężowi:

– Że też m uszę teraz traktować takiego gnoj ka j ak j ednego z nas! Pom y śleć ty lko, że j eszcze

rok tem u pan Dietz i j ego hołota przem y kali po kątach, gdy ty lko ostro na nich spoj rzałam . Aż m i
się coś robi.

– Koniec z ostry m i spoj rzeniam i – odparł Wilibald. – Teraz na nas tak patrzą. Całe zło zrzucaj ą

na stróżów. Jesteśm y teraz odpadkam i narodu. Każde słowo m usim y dokładnie przem y śleć.
Każde przeklęte słowo.

Mim o obciążenia własną biografią łatwiej sze wy dawało się ty m pogrążony m w niedoli

ludziom   wy czy szczenie  sum ienia  niż  zdoby cie  krom ki  chleba.  W  pierwszy m   przy padku
wy starczy ło  przedstawienie  am ery kańskim   władzom   i  niem ieckim   urzędom   nieskazitelnej
przeszłości,  co  robiono  dzięki  wy buj ałej   fantazj i,  nieustraszoności  oraz  bezczelnej   wierze  we
własne kłam stwa. Jednak tego, że w tak żarliwie wy m odlony ch czasach pokoj u całe Niem cy  będą
głodować, nie wy obrażali sobie ani ci dobrzy, ani źli, ani pobożni, ani bezbożni. „W dzisiej szy ch
Niem czech są ty lko braki, ale za to m am y  ich całe m nóstwo” – powtarzano dokoła. Fanny  stała
w piekarni dwie godziny  w kolej ce, ale do dom u przy szła bez chleba i m ąki, za to z naj nowszy m
dowcipem .  „Od  dzisiaj   na  ostatni  posiłek  przed  śm iercią  też  wy daj e  się  kartki  ży wnościowe”  –
powtórzy ła. U rzeźnika przy  Berger Strasse ludzie godzinam i stali w deszczu i podczas burzy, by
dostać  funt  końskiego  m ięsa,  ale  niektórzy   m usieli  odej ść  z  pusty m i  rękam i.  Przy działów
kartkowy ch nie dało się zrealizować w sklepach, na wielu drzwiach wisiała kartka z napisem  „Brak
towaru”.  U  rzeźnika  na  Sandweg  na  wy stawie  stała  ty lko  srebrna  waga  z  porcelanową  świnką,
u innego przy pom inano: „Nie pozwól swoim  kartkom  na m ięso stracić ważności. Za kartkę na 100
gram ów  m ięsa  dostaniesz  40  gram ów  cukru”.  Do  wielu  sklepów  wchodziło  się  po  połam any ch
schodach, a ich okna by ły  pozbawione szy b. Kto chciał kupić dziecku m leko i kartofle na zupę albo
drewno  na  opał,  podeszwy   do  butów,  pieluchy,  nici  lub  lekarstwa,  m usiał  szukać  na  czarny m
ry nku.  Funt  m asła  kosztował  na  nim   prawie  dwieście  pięćdziesiąt  m arek,  za  centnar  kartofli
żądano  nawet  ośm iuset  m arek,  a  za  funt  słoniny   –  dwustu.  Kawa  ziarnista  i  am ery kańskie
papierosy   by ły   tam   naj silniej szą  walutą.  Jeden  papieros  Lucky   Strike  kosztował  siedem   m arek
pięćdziesiąt  fenigów.  Taniej   zdoby wały   j e  m łode  blondy ny,  za  który m i  am ery kańscy   żołnierze
wołali  „frollaj n”  albo  „Veronika”  i  które  obdarowy wali  czekoladą  i  ny lonowy m i  pończocham i.
Frollaj ny  z ustam i wy m alowany m i czerwoną szm inką nie odrzucały  żadnej  saty sfakcj onuj ącej
oferty. Ich m oralność by ła tak sam o elasty czna j ak ich ciała.

Niem niej j ednak j esienią 1945 roku niem ieckie kobiety nie zważały j uż na oj czy znę ani na

narodową dum ę. Nawet te, które przez ostatnie dwanaście lat przy sięgały  Hitlerowi wierność do
śm ierci.  Teraz  walczy ły   j uż  ty lko  z  głodem .  Przy rządzały   kawę  z  żołędzi  i  zupę  z  pokrzy w.
Z j arzębiny  rosnącej  w parkach i na ulicach robiły  m arm oladę – dodaj ąc słodzik, środek żeluj ący
i  sztuczny   arom at  cy try nowy.  Matki  pruły   stare  swetry,  by   zrobić  dla  swoich  dzieci  ubrania  na
zim ę, z zasłon szy ły  spódnice, a z obrusów ubranka na kom unię. Przerabiały  worki po cukrze na
białe pończochy  dla dziewczy nek, a z garniturów swoich poległy ch na woj nie m ężów szy ły  stroj e

na  konfirm acj ę  sy nów.  Płakały   ty lko  wtedy,  gdy   nikt  nie  widział,  a  w  kolej kach  powtarzały,  że
„w  czasie  woj ny   nie  by ło  tak  źle  j ak  teraz”.  Zam iast  rodzy nek,  herbatników  i  sy ropu  na  kaszel
uży wano brukwi. Nadawała się na placki, robiono z niej  kawę i cukierki, palono j ak ty toń. Wróciła
do łask stara dziecięca piosenka: „Liście, liście, liście, na nic m i się zdały ście. Niech no m atka da
nam  m ięsa, nie zostanie ani kęsa”.

Inwalidzi woj enni i eleganckie starsze panie – wszy scy podróżowali pociągam i uczepieni

buforów,  naj odważniej si  wspinali  się  na  dachy.  Głoduj ący   m ieszkańcy   m iast  j echali  ze  swoim i
bezuży teczny m i  skarbam i  na  wieś,  gdzie  wy m ieniali  srebrne  zastawy,  dy wany,  świeczniki,
biżuterię,  własną  dum ę  i  trady cj ę  wielu  pokoleń  na  m leko,  słoninę,  j aj ka,  warzy wa  i  m asło.
Krąży ły   opowieści  o  rolnikach,  którzy   wy kładali  obory   perskim i  dy wanam i  i  pili  piwo
z kry ształowy ch kieliszków. Hełm y  przerabiano na garnki i sitka, resztki drutu kolczastego na szpilki,
a  rozkazodawcy   czasów  woj ny   zaś  sam y ch  siebie  przerobili  na  j ęczący ch  zj adaczy   chleba
o zgorzkniały m  wy razie twarzy.

Zwy cięzcy j eździli j eepam i i m achali z otwarty ch poj azdów woj skowy ch. Włosy obcinali na

j eża,  by li  dobrze  odży wieni  i  wy glądali  j ak  uczniacy.  Wy palali  zwy kle  ty lko  pół  papierosa
i rzucali niedopałek na ziem ię. Bardzo się potem  śm iali, widząc, j ak pokonani wrogowie padaj ą na
kolana  i  walczą  o  łup.  Podziwiani  żołnierze  Am ery ki  zaczy ty wali  się  kolorowy m i  zeszy cikam i,

które nazy wali kom iksam i. Niem ieckie dzieci nauczy li długiego określenia chewing gum

[15]

i krótkiego słowa fuck

[16]

. Te m łode lwy by ły wręcz oczarowane cenam i w podbity m kraj u –

j eszcze  bardziej   niż  tam tej szy m i  blondy nkam i.  „Dla  kogoś,  kto  m a  dolary,  ceny   są  niezwy kle
niskie. Za karton papierosów Cam el m ogę kupić całe Niem cy. Już wszedłem  w ten biznes” – pisali
w listach do dom u Tom , Sam  i Jim .

We Frankfurcie, tak j ak w cały ch Niem czech, racj onowano prąd oraz gaz i nie m ożna by ło

dostać ratuj ący ch ży cie lekarstw. W szpitalach brakowało łóżek i lekarzy, a w aptekach straszy ły
puste  półki.  Parkowe  ławki  i  huśtawki  dawno  zostały   porąbane  na  opał.  Zruj nowane  dom y   –
śm iertelnie  groźne  m iej sca,  nieustanny   przedm iot  troski  m atek  –  stały   się  ulubiony m i  placam i
zabaw.  Dzieci  nie  chodziły   do  szkoły.  Nawet  ocalone  od  bom b  budy nki  szkolne  by ły   nadal
zam knięte  –  podręczniki  do  niczego  się  nie  nadawały,  nie  uczy ły   niem ieckiej   m łodzieży
nakazany ch  przez  Am ery kanów  wolności,  tolerancj i  i  dem okracj i.  Przede  wszy stkim   brakowało
nauczy cielek  i  prawie  nie  by ło  nauczy cieli  nieum oczony ch  w  zbrodnie  hitlerowskiego  reżim u.

Teraz by li „obciążeni” i z tego względu nie m ieli prawa pracować w szkole

[17]

Zarówno m ężczy zn, j ak i kobiety odkom enderowano do prac przy odgruzowy waniu. Dzieci

o  brzuchach  wzdęty ch  z  głodu  grzebały   w  śm ietnikach  w  poszukiwaniu  resztek  j edzenia.
Większość  ty ch  rozbitków  w  krótkich  spodenkach  wy chowy wała  się  bez  oj ca  i  czuła
odpowiedzialność  za  m atkę  i  rodzeństwo.  By ły   one  m istrzam i  kradzieży   i  wy m iany,  nie
przej m owały   się  zakazam i  i  niebezpieczeństwem .  Wchodziły   na  ogrodzone  tereny   zam ieszkane
przez  Am ery kanów,  buszowały   po  ich  kuchniach  i  stołówkach,  a  potem   wracały   do  dom u
z  produktam i  ży wnościowy m i,  j akich  ich  m atki  nigdy   nie  widziały.  Śm iertelnie  przerażeni
uchodźcy   ze  wschodu  napły wali  do  m iasta,  co  j eszcze  zwiększało  kłopoty   z  kwaterunkiem
i  pogarszało  j uż  i  tak  fatalne  zaopatrzenie.  Choroby   szerzy ły   się  j ak  w  średniowieczu.  Nawet
eleganccy  ludzie m ieli wszy  i każdy  bał się nocnego ataku głodu.

Mężowie, oj cowie i sy nowie, bracia i narzeczeni nie wracali z woj ny. Kom u się poszczęściło,

trafił  do  więzienia  na  zachodzie  i  został  przetransportowany   do  Am ery ki,  Anglii  lub  Francj i.
Większość  j eńców  woj enny ch  przetrzy m y wany ch  przez  państwa  zachodnie  głodowała  j ednak
w  wy krwawiony ch  Niem czech.  A  o  niem ieckich  j eńcach  w  rękach  sowieckich  nie  by ło  żadnej
wieści. Winą za tę niedolę obarczano dem okracj ę. „Nie przy niosła nam  nic poza liczeniem  kalorii
i  ograniczeniam i  w  dostawach  prądu”  –  diagnozowali  sy tuacj ę  zgorzkniali  i  zatwardziali  ludzie,
skarżąc  się  na  niesprawiedliwość,  j aka  spotkała  niem iecki  lud.  Pani  Schm and  wy powiadała  się
w im ieniu całego narodu, gdy  tłum aczy ła Annie: „Robiliśm y  ty lko to, co nam  rozkazano. A teraz
m usim y   wziąć  na  siebie  całą  winę”.  Mówiła  to  j eszcze  5  września  1945  roku.  Rozm awiały
w kory tarzu. Żona by łego stróża m iała na sobie żółto-czarną podom kę, a na głowie szarą chustkę.
W prawej  ręce trzy m ała lekką walizkę, w kieszeni – buteleczkę waleriany, z którą nie rozstawała
się  od  m om entu  wkroczenia  Am ery kanów.  Wilibald  i  Gudrun  Schm andowie  właśnie  się
przeprowadzali.

Gdy nastał pokój , początkowo nie doznali żadnego uszczerbku i by li przekonani, że ich

ewidentna  przeszłość  nie  będzie  niosła  za  sobą  żadny ch  konsekwencj i.  Ostatniego  dnia  sierpnia
dostali j ednak nakaz opuszczenia m ieszkania, „niezwłocznie, naj później  w ciągu pięciu dni”. Przy
ty m   Urząd  Kwaterunkowy   nakazał,  by   „kuchenka,  wszy stkie  przenośne  grzej niki,  grzej nik
łazienkowy,  um y walka  i  wanna  pozostały   na  m iej scu”.  Małżeństwo,  które  tak  długo  rządziło
w  kam ienicy,  dostało  naj m niej szy   z  pokoików  na  m ansardzie.  Do  końca  woj ny   by ło  to  m iej sce
przechowy wania  wędlin,  m ąki  i  ry żu,  a  także  ubrań,  prania  i  urządzeń  gospodarczy ch  –
wszy stkich zdoby czy, które przez lata Wilibald Schm and grom adził na licy tacj ach poży dowskiego
m ienia.  „Kupiłem   to  legalnie”  –  wy j aśniał  chętnie  po  zakończeniu  woj ny   w  gronie  m y ślący ch
podobnie  j ak  on,  gdy   piętnowano  niesprawiedliwość,  j aka  dotknęła  ty ch  pełny ch  poczucia
obowiązku  m ężczy zn.  Jednak  nawet  wśród  zaufany ch  osób  nie  wspom inał  o  srebrny ch
świecznikach  i  dwóch  obrazach  olej ny ch,  które  znalazły   się  w  j ego  posiadaniu  zaraz  po  nocy
kry ształowej  w listopadzie 1938 roku.

Czteropokoj owe m ieszkanie po Schm andach, położone na parterze – którego lokatorom

przy sługiwało  prawo  do  uży tkowania  ogrodu  –  zaj m owała  wcześniej   ży dowska  rodzina
Wolfsohnów, która została zm uszona do wy j azdu w ciągu j ednej  nocy  j uż w czerwcu 1939 roku.
Teraz zam ieszkała tam  pięcioosobowa rodzina Dietzów. Dzięki wielokrotnem u, upartem u składaniu
podań  Hansowi  wreszcie  się  udało  przekonać  odpowiedni  urząd  o  swoim   nieskazitelny m
postępowaniu  za  czasów  nazistowskich.  Zdecy dował  j ego  poby t  w  Dachau  oraz  „wiary godnie
przedstawiony  i potwierdzony  przez wy m ienione osoby  akt ratowania ży dowskiego dziecka przy
zagrożeniu własnego ży cia”. Mieszkanie by ło przestronne, a w ogródku rosły  cebule i szczy piorek,
osobiście  zasadzone  przez  panią  Schm and.  Ale  to  przede  wszy stkim   m y śl,  że  los  wreszcie
zrekom pensował  im   lata  cierpienia  i  ży cia  w  strachu,  sprawiła,  że  Hans  i  Anna  poczuli  się  tak
szczęśliwi  j ak  j eszcze  nigdy.  W  obliczu  tego,  co  przeży li  i  widzieli,  walka  z  codzienny m i
trudnościam i wy dała  im  się  teraz łatwa.  By li nastawieni  opty m isty cznie, radośni.  Czasam i,  gdy
udawało im  się zapom nieć, j ak straszną drogą m usieli pój ść Johann Isidor i reszta, czuli się znowu
m łodzi.

Sophie i Erwin, którzy w schronie piwniczny m nauczy li się, co to znaczy by ć dzieckiem woj ny,

i którzy w stary m m ieszkaniu m usieli dzielić łóżko, by li wniebowzięci. Cały m i dniam i ganiali się

po czterech wielkich pokoj ach, aż podłoga skrzy piała. Z radosny m  krzy kiem  wskakiwali do wanny,
która  ze  względu  na  brak  opału  nie  m ogła  by ć  na  razie  uży wana.  Bawili  się  w  ganianego  wokół
wielkiego czarnego pieca w pokoj u dzienny m  i uważnie zdzierali po kawałku tapetę w fiołki, którą
Schm andowie położy li j eszcze w ostatnim  roku woj ny.

– Tu na ścianie rosną cudowne kwiaty – m ówiła Sophie. – One m ogą wszy stko. Nawet upiec

chleb.

– Widzim y, że nie m ożna zdawać się na diabła – odparł j ej oj ciec.

– Czy diabeł to coś dobrego, tatusiu?

– Coś bardzo dobrego, panienko. Jeśli ty lko zaj m uj e się inny m i.

Wielka biała plam a na ścianie w pokoj u dzienny m także j ą fascy nowała. Nad sofą państwa

Schm andów,  nakry tą  własnoręcznie  wy szy dełkowany m   pokrowcem ,  wisiał  dawniej   portret
Hitlera,  wspaniały   egzem plarz,  nam alowany   w  olej u  i  oprawiony   w  ram ę  z  drewna
orzechowego.  Zaraz  po  wkroczeniu  Am ery kanów  pan  dom u  wpadł  w  panikę  i  pod  osłoną
bezksięży cowej   nocy   pochował  ten  hołd  dla  Führera  pod  niem ieckim   dębem   na  niem ieckim
trawniku.

– Skąd ta okropna plam a na ścianie? – spy tał Hans, gdy Schm and przekazy wał m u klucze do

m ieszkania. Dawny stróż czuł się niepewnie, co nowy m m ieszkańcom przy niosło ulgę.

– Musiałem tam coś poprawić – wy m am rotał zdetronizowany władca dom u przy Thüringer

Strasse 11.

– A j a, idiota, przez te wszy stkie lata nie dostrzegłem , że j est pan po prostu naprawiaczem

świata.

Fanny również cieszy ła się z przeprowadzki. Jeśli chodziło o usunięcie śladów Schm andów, nie

bała  się  żadnej   pracy   ani  nie  szczędziła  wy siłków.  Wraz  z  Anną  m y ły   okna,  szorowały   podłogę
i waliły  trzepaczką w m eble tak, że aż kurz wy pełniał cały  pokój . Wtedy  wy dawała się spokoj na
i  zadowolona,  czasam i  nawet  okazy wała  beztroskę  i  rozbawienie.  Gdy   prasowała  poszewki  na
poduszki,  uczy ła  Sophie  piosenki,  którą  zaskoczona  i  poruszona  Anna  rozpoznała  j ako  dziwaczną
balladę  kuchenną,  śpiewaną  przez  Josephę  przy   obieraniu  fasolki  lub  ziem niaków.  Czy   nowe
otoczenie przy pom niało Fanny  czasy  dzieciństwa? Czy  wielkie, j asne pom ieszczenia wy ciągnęły
z m gły  dawne obrazy ? Anna nie m ogła się zdecy dować, czy  powinna sobie tego w ogóle ży czy ć.
Jak  dziecko,  które  przeszło  ty le  co  Fanny,  m oże  wrócić  do  czasów  radości  i  się  przy   ty m   nie
załam ać?

Już następnego dnia Fanny spy tała o dom w alei Rothschildów 9. Wy m ówiła adres z taką

oczy wistością, j akby  nadal tam  m ieszkała. Chciała wiedzieć, czy  się tam  urodziła, czy  w j adalni
stał wielki stół, a w ogrodzie przed dom em  rósł bez. A żółte róże? Py tała o Clarę, której  nigdy  nie
wspom inała,  wreszcie  o  Claudette.  Anna  by ła  zaskoczona,  że  Fanny   pam iętała  nawet  im ię
m ałego foksteriera swoj ej  kuzy nki.

– Snipper by ł zabawny – powiedziała dziewczy na – zawsze się z niego śm ialiśm y. Bardzo się

z niego śm ialiśm y. Tańcz, Snipper!

Anna także się śm iała. By ła pewna, że Fanny dobrze robi wracanie do tego, co tak długo

pozostawało stłum ione. Ale po południu, gdy Fanny wy kładała regały w spiżarni papierem ze
starego m ieszkania, Anna usły szała nagle j ej przerażony krzy k: „Nieprawda, nie m oże by ć!”. Za

chwilę dziewczy na wy szła ze spiżarni. By ła blada, chwiała się na nogach i przy ciskała do ust
chusteczkę. Szy bko pobiegła do toalety.

Anna stała j ak wry ta za zasłonką, którą właśnie obcinała. Liczy ła każdy wy pełniony

cierpieniem szloch, j aki dochodził z toalety. Sły szała bicie własnego serca, czuła się zawsty dzona
j ak dziecko, które przy łapano na podsłuchiwaniu pod drzwiam i.

– Nie – poprosiła tak cicho, że nie sły szała własnego głosu – j eszcze nie dziś.

Fanny  wróciła do pokoj u dziennego z zupełnie przem oczoną chusteczką w dłoni. Anna podeszła do
niej ,  wy ciągnęła  ram iona.  Chciała  przy tulić  to  dziecko,  swoj ą  córkę,  i  powiedzieć,  że  ona  także
straciła oj ca i rozum iała j ej  ból. Nie m ogła j ednak wy krztusić ani słowa.

– Dobrze się czuj esz? – zdołała j edy nie spy tać, choć by ło to py tanie naj głupsze z m ożliwy ch.

– Tak – odparła Fanny. – Ty lko zachciało m i się płakać, sam a nie wiem dlaczego.

Zanim zam ordowano j ej dzieciństwo, Fanny by ła pełna tem peram entu, rezolutna i na

wszy stko m iała gotową odpowiedź. Teraz, j ako czternastolatka, by ła zam knięta w sobie, m ilcząca
i  nieśm iała.  Gdy   zagady wał  j ą  ktoś  obcy,  wzdry gała  się.  Naj m niej sze  odstępstwo  od  tego,  do
czego by ła przy zwy czaj ona, sprawiało, że traciła pewność siebie. Zgubiona spinka do włosów lub
złam ana  skuwka  przy prawiały   j ą  o  poczucie  winy.  Dziecięcą  radość  zachowała  ty lko
w  kontaktach  z  Sophie  i  Erwinem .  Anna  i  Hans  czuli,  że  Fanny   bardzo  cierpi,  za  m ało  j ednak
wiedzieli  o  niem iłosiernej   stronie  pam ięci,  by   j ej   j akoś  pom óc.  Ta  bezradność  ich  dręczy ła.
Oboj e  przy znawali,  że  z  troj ga  dzieci  to  właśnie  naj starsza  dziewczy nka  wy m aga  naj więcej
troski, a m im o to nie potrafili j ej  zapewnić tego, czego naj bardziej  potrzebowała. Chcieliby, żeby
Fanny  by ła tak niesforna i opry skliwa j ak inne dziewczęta w j ej  wieku.

– Żeby by ła j edną z ty ch nieznośny ch panienek, które ciągle tupią nogam i i doprowadzaj ą

rodziców do szału, ale który m m ożna przy naj m niej codziennie porządnie przy łoży ć – wy obrażał
sobie Hans. – Wiem , o czy m m ówię. Miałem trzy siostry. I to j eszcze j akie.

– Ja też – dorzuciła Anna. – Serce m i się kraj e, gdy sobie przy pom nę, co m atka Fanny

wy prawiała, by skruszy ć m ury i narzucić swoj ą wolę. Jak j a zazdrościłam Vicky tej odwagi
i bezczelności. I oczy wiście zastanawiam się teraz, czy zrobiłam coś nie tak z naszą Fanny.

– Uratowałaś j ej ży cie – przerwał j ej m ąż. – Miałaś ty le odwagi i m iłości bliźniego. Za cały

naród. Daj się teraz wy kazać ty m , którzy pędzili ludzi j ak by dło na śm ierć. I którzy nadal
pozwalaj ą na to, żeby dziecko wołało rodziców i nie otrzy m y wało odpowiedzi.

Fanny nie m ówiła nigdy o oj cu, m atce i bracie. Nie py tała także o dziadków. O Erwinie, Clarze

i Claudette w Palesty nie wspom inała rzadko, raz napom knęła o Alice w Afry ce Południowej .
Chciała wiedzieć, czy naj m łodsza córka Sternbergów by ła ładna i czy dobrze się uczy ła.

– Czy by ła wy bredna? Miała dużo koleżanek?

– Chcesz zobaczy ć j ej zdj ęcie? – spy tała Anna. – Uratowałam wszy stkie nasze album y. Mam y

wspaniałe zdj ęcia. Zwłaszcza te, na który ch j est Alice. Wuj ek Erwin by ł świetny m fotografem .

– Może kiedy indziej – odpowiedziała Fanny. – Teraz m uszę iść do piekarni.

Wy dawało się również, że nie interesuj e j ej własna przy szłość. Córka radcy prawnego, doktora

Friedricha Feuereisena, który raczej nie przetrwał okupacj i Holandii, gdy ż pół roku po

zakończeniu woj ny nadal nie dotarło do Dietzów żadne zapy tanie o losy j ego rodziny, nie patrzy ła
przed siebie. Ty lko raz Anna zebrała się na odwagę i poruszy ła ten tem at.

– Gdy w końcu otworzą szkoły, m usim y cię j ak naj szy bciej zapisać – powiedziała. –

My śleliśm y   o  szkole  im ienia  Herdera  w  alei  Wittelsbachów.  Wiem ,  że  straciłaś  parę  lat,  ale
j estem  pewna, że dasz sobie radę. Masz głowę do nauki. Nie to co j a. Ja zawsze potrzebowałam
dwa razy  więcej  czasu, żeby  coś zrozum ieć.

Fanny by ła przerażona. Wy prostowała się na krześle i patrzy ła w podłogę.

– Nie m ogę chodzić do szkoły z niem ieckim i dziećm i – powiedziała wreszcie. Pot oblał j ej

czoło. Wstała, podeszła do okna, ale naty chm iast się odwróciła. – Co powiem , gdy spy taj ą, gdzie
by łam ty le czasu? Dlaczego w ogóle ży j ę? Będą na pewno chcieli wiedzieć. Obcy ludzie zawsze
chcą wszy stko wiedzieć. Wszy stko.

– Ale tak m usi by ć, Fanny. Pom ożem y ci, dobrze o ty m wiesz. Porozm awiam y

z nauczy cielam i. Hans m ówi, że tobie nikt nie odważy się nie pom óc.

– Nie chcę żadnej pom ocy. Nie chcę iść do szkoły.

– Nie m a co płakać, dziecko. Chodź tutaj , usiądź przy m nie. Nie będziem y cię do niczego

zm uszać, na pewno. Ty lko co będziesz wtedy robić cały m i dniam i?

– To co zawsze. Pom agać ci, opiekować się Sophie i Erwinem . Nauczę się robić na drutach,

gdy ty lko znowu będziem y m ieć wełnę. I będę czy tać. Ile ty lko się da.

– Ty lko że tak niczego się nie nauczy sz. To znaczy nie nauczy sz się właściwy ch rzeczy, niczego,

co przy stoi tobie i twoj ej rodzinie.

– Nauczy łam się j uż, czego trzeba – rzuciła Fanny. – Wy starczy m i tej nauki do końca ży cia.

Czteroletnia Sophie zdoby wała j uż budzące zaufanie doświadczenia ży ciowe. By ła wesoła

i  pełna  fantazj i,  nie  troszczy ła  się  o  m łodszego  brata  ani  m u  nie  zazdrościła,  zawsze  by ła
zadowolona i nie wy m agała więcej  niż inne dzieci w m iej scach pozbawiony ch dóbr. Jej  rodzice
uważali j ą za codzienny  dowód na to, że dla rodziny  Dietzów wreszcie zaświeciło słońce.

– Ilekroć patrzę przez okno – śm iał się Hans pierwszej październikowej niedzieli – sły szę

radosny głosik naszego skowronka. Czy m sobie zasłuży liśm y na tak szczęśliwe i wesołe dziecko?

Jego córka śpiewała właśnie starą piosenkę: „U Jakuba nie m a chleba. Jednak j em u nie

potrzeba. Jakub j utro, Jakub dziś. Jakub to kudłaty  m iś”. Kudłatem u m isiowi niczego nie brakowało
do szczęścia. Nosił starannie wy prasowaną zieloną kurteczkę, pod nią białą koszulę z wy łożony m
szerokim  kołnierzem  – by ł w zasadzie ubrany  lepiej  niż większość niem ieckich m ężczy zn, który ch
garnitury, m ary narki i koszule pochodziły  z lat tłusty ch, podczas gdy  ich ciała należały  j uż do lat
chudy ch. Widać by ło po nich nie ty lko czasy  głodu, ale też zwątpienie i zranioną dum ę. Miś m iał
pod  ty m   względem   lepiej   –  j ego  figura  nie  zm ieniała  się  ani  w  latach  chudy ch,  ani  tłusty ch.
Wprawdzie spędził wiele nocy  w schronie piwniczny m , ale wy szedł stam tąd j edy nie bez lewego
buta i szklanego oka, które zresztą z czasem  odzy skał.

Naj bliższy powiernik Sophie siedział na ziem i z rozpostarty m i łapkam i, gotowy z całej swej

m isiowej siły bić brawo zapalonej arty stce, która okraszała swój wy stęp wokalny tańcem
i recy tacj am i z książeczki z baj kam i. Mała diwa nosiła grube blond warkocze splecione w koronę

i podtrzy m y wane szeroką j edwabną wstążką w kolorze czerwony m , która pam iętała j eszcze złote
czasy   bom bonierek  i  dżentelm enów.  Chociaż  by ło  j uż  za  zim no,  by   chodzić  z  goły m i  nogam i,
panienka  Sophie  nie  m iała  na  sobie  pończoszek.  By ła  właścicielką  zaledwie  dwóch  par,  które
trzeba by ło oszczędzać na zim ę. Wszy scy  m ówili, że pierwsza zim a pokoj u będzie nawet gorsza
od tej  z 1944 roku.

Co wieczór Sophie chciała słuchać baśni o słodkiej zupie

[18]

, której by ło ty le, że nawet dzieci

żebraków  nie  m usiały   j uż  cierpieć  niedoli.  Ale  to  nie  baj ki  o  krainach  m lekiem   i  m iodem
pły nący ch  by ły   dla  niej   naj większy m   szczęściem ,  lecz  sy cące  spotkania  z  żołnierzam i
am ery kańskim i. Młodzi zwy cięzcy, nazy wani przez ludność „Am ery kańcam i”, przy sięgali, że nie
wy baczą  swoj em u  niedawnem u  wrogowi  i  że  będą  nieustannie  radować  się  niem ieckim
cierpieniem .  Nie  doty czy ło  to  j ednak  dzieci.  Ilekroć  spoty kali  na  swoj ej   drodze  gładko
przy lizany ch chłopców w spodenkach lub dziewczy nki z włosam i upięty m i w trady cy j ną koronę,
obrzucali  ten  nary bek  pokonanego  wroga  gum ą  do  żucia,  batonikam i  czekoladowy m i,  ciastkam i
i gruby m i kanapkam i z serem  lub szy nką.

Po raz pierwszy w ży ciu Sophie Dietz spróbowała banana. Brała wszy stko j ak leci. Gdy

poj awiły   się  pom arańcze  i  popularne  cukierki  z  dziurką  w  środku,  stała  w  pierwszy m   rzędzie.
W  swoj ej   czerwonej   spódniczce  i  czarnej   kam izelce  wy glądała  j ak  Czerwony   Kapturek  –
ubranko to uszy ła j ej  w ostatnich dniach Trzeciej  Rzeszy  nieustraszona m atka z flagi ze swasty ką,
którą  w  spiżarni  schowali  kiedy ś  Schm andowie.  Pewnego  razu  Sophie  dostała  nawet  słoik  m asła
orzechowego. Ponieważ nie m ogła go otworzy ć, przy niosła zdoby cz do dom u, ale j ej  m atce także
się nie udało dostać do środka.

– O Boże, to by łaby wspaniała pasta do podłogi – żałowała Anna.

Sophie m iała trzy m arzenia, które dotąd się nie spełniły. Prosiła Boga, żeby oj ciec odzy skał

nogę i żeby j ej brat zam ienił się w sarnę.

– Erwin za dużo płacze i ciągle chce j eść z m oj ego talerza – skarży ła się. A na Boże

Narodzenie  chciała  wy j ść  za  m ąż.  –  W  biały m   czołgu  –  wy obrażała  sobie  ten  dzień  nad  zupą
z  chleba  i  pęczaku.  Jej   wy branek  m iał  by ć  czarnoskóry   i  zaopatry wać  wszy stkich  w  te  słodkie
pączki,  które  Am ery kanie  nazy wali  donutam i.  –  Czarni  –  wy j aśniała  Sophie  zdziwiony m
rodzicom  – daj ą dzieciom  znacznie więcej  czekolady  i cookiesów niż biali.

Słowa cookie, oznaczaj ącego ciastko, uważna dziewczy nka nauczy ła się j uż dwa ty godnie po

wkroczeniu  Am ery kanów  do  Frankfurtu.  Podczas  gdy   Wehrm acht  nadal  j eszcze  nawoły wał  do
okazy wania niem ieckiej  dum y  i składania ofiar na froncie wewnętrzny m , m ała Sophie ćwiczy ła
j uż swoj e spoj rzenie na am ery kańskich żołnierzach, którzy  pod ty m  wpły wem  ciągle zapom inali,
że ich zadaniem  nie j est odgry wanie Świętego Mikołaj a w kraj u wroga. Mieli rozkaz, by  nauczy ć
naród niem iecki dem okracj i.

– Gdy by Hitler o ty m wiedział – westchnął Hans, gdy j ego córka wróciła do dom u z paczką

popcornu. – Po kim ona m a tę bezczelność? Na pewno nie po m nie.

– Ani po m nie – dodała Anna. – Erwin zawsze powtarzał: „nasza Anna otwiera buzię ty lko po

to, by włoży ć do niej cukierka”.

– Niech go ty lko dorwę, dostanie za swoj e.

– Chciałaby m , żeby ś m ógł m u osobiście nawty kać.

– Ja też – westchnął Hans. – Oddałby m ostatnią koszulę, żeby znowu zobaczy ć j ego i Clarę.

– Znowu zapom niałeś o Claudette. Założę się, że ona nie zapom niała o nikim z nas. Odj eżdżała

z tak ciężkim sercem . Nigdy nie zapom nę wy razu j ej twarzy tam tego okropnego dnia. Boże drogi,
Sophie znów gdzieś pobiegła. To dziecko ży j e po prostu na ulicy.

– Dziękuj m y niebu, że znowu m oże tak biegać. Bez strachu przed bom bam i i naszy m i

rodakam i.

Sophie i j ej przy j aciółka Lena Litkowski właśnie kończy ły robić ławkę. Dziewczy nki poznały

się  dopiero  pół  roku  tem u.  Matka  Leny   zm arła  z  głodu  w  trakcie  ucieczki  z  Wrocławia,  a  j ej
oj ciec zginął w Rosj i. Od sierpnia sierotka m ieszkała z dziadkiem  w dom u przy  Thüringer Strasse
11 – zostali przy m usowo dokwaterowani do m ieszkania na trzecim  piętrze, gdzie główni naj em cy
(pięćdziesięcioletni  pracownik  gazowni  z  żoną,  bratem   i  teściową)  szy kanowali  przy by ły ch  j ak
podczas  woj ny   robiono  to  z  „napły wowy m i  robotnikam i”.  Pozostali  m ieszkańcy   także  traktowali
uchodźców  tak,  j akby   to  m ieszkańcy   Śląska  i  Prus  Wschodnich  by li  winni  niem ieckiej   porażki.
Sophie by ła j edy ny m  dzieckiem , którem u nie zabraniano bawić się z Leną.

– Swój zawsze znaj dzie swego – skwitowała to pani Schm and w rozm owie z m ężem . – Ten

niby porządny pan Dietz by ł przecież zawsze kom unistą. Boże drogi, na cośm y pozwolili!

Ty lko Litkowscy by li w ty m dom u katolikam i. Nowi sąsiedzi wy m y ślali więc im od Cy ganów

ze wschodu, Polaczków i zakłam anej hołoty. W obecności wnuczki m ówiono do dziadka: „Nie
m aj ą czy m posm arować chleba, a wy j adaj ą nam ostatnie okruszki”.

Doktor Hans Litkowski, em ery towany siedem dziesięcioletni nauczy ciel gim nazj alny, cierpiał

z  powodu  śm ierci  swoj ej   córki,  wieloty godniowej   ucieczki,  głodu  i  sm ętnego  przy j ęcia  we
Frankfurcie, ale się nie poddawał i chronił wnuczkę przed sąsiadam i. Mała Lena za dużo j ednak
przeży ła  i  sły szała,  by   zaufać  ludziom .  Ośm ielała  się  ty lko  w  zabawie  z  Sophie.  Nowa
przy j aciółka,  o  rok  m łodsza,  lecz  większa,  silniej sza  i  nieustraszona,  wy znaczała  zabawy
i  narzucała  rozkład  dnia.  To  właśnie  Sophie  wpadło  do  głowy,  żeby   ze  zbom bardowanego
sąsiedniego  dom u  przy ciągnąć  na  ich  podwórko  kawałki  gruzu  i  położy ć  na  nich  zwęglone  deski
przy niesione  z  ruin  w  alei  Wittelsbachów.  Na  tej   nowej   ławce  dziewczy nki  om awiały   swoj e
zadania na poniedziałek.

– Pozry wam y kwiaty – zaproponowała opty m istka Sophie.

– No nie wiem – wy raziła wątpliwość Lena.

Obie wiedziały, że sprzedaż kwiatów przez dzieci w ogóle się nie opłaca, ale zaj m owały się nią

w  każdy   poniedziałek.  Jeszcze  w  październiku  rosły   w  ruinach  piękne  żółte  kwiaty,  bły szczące
m ocno  w  j esienny m   słońcu  i  pachnące  pokoj em .  Swój   zbiór  dziewczy nki  przewiązy wały
źdźbłem   trawy,  robiąc  niewielkie  bukiety,  i  niosły   do  piekarni,  rzeźnika  lub  sklepu  kolonialnego.
Chociaż  ciągle  im   odm awiano,  nie  traciły   nadziei,  że  dostaną  wreszcie  bułeczkę  albo  plaster
szy nki. Jesienią 1945 roku błagalne spoj rzenie dzieci robiło j ednak wrażenie ty lko na zwy cięzcach.
Żaden niem iecki piekarz nie dawał bułeczki za żółty  kwiatek.

Więcej szczęścia w handlu m iał za to oj ciec Sophie. Wprawdzie nie pracował, gdy ż w kraj u,

w który m nie drukowano prakty cznie gazet, nie wspom inaj ąc j uż o książkach, nie by ło zaj ęcia dla
drukarza. Jednak, j ak to sam często powtarzał, rozkładaj ąc wieczoram i swoj ą zdoby cz na

kuchenny m stole, nie narzekał na swój los.

– To naprawdę naj lepszy m om ent, żeby by ć bezrobotny m – tłum aczy ł żonie, gdy ty lko

zaczy nała  m ówić,  że  m artwi  się  o  ich  przy szłość.  –  Za  to,  co  by m   przy niósł  do  dom u  j ako
drukarz, m ogliby śm y  kupić m oże j akiś kilogram  m asła, ale zabrakłoby  j uż na porządny  sznur, na
który m  m ogliby śm y  się powiesić. W naszej  oj czy źnie znów panuj e handel wy m ienny. I czarny
ry nek.

W handlu wy m ienny m osiągnął Hans m istrzostwo. Nie przepuścił żadnej okazj i korzy stnego

kupna ży wności, węgla, drewna, ubrań czy  stary ch hełm ów żołnierskich. Te ostatnie j ego dawny
kolega  przerabiał  na  garnki,  sita  i  sztućce.  Szy bko  się  rozchodziły.  Nie  wahał  się  przed  żadną
transakcj ą ani pom y słem . Noży ce do drobiu i rdzewiej ącą m aszy nkę do m ięsa, które pochodziły
z  kuchni  j ego  od  trzech  lat  nieży j ącej   m atki,  wy m ienił  na  kawałek  szarego  m y dła,  dziesięć
kam y ków do zapalniczki i garnuszek sm alcu. Za starą koły skę Erwina dostał ćwierć funta herbaty
oraz kule o odpowiedniej  dla siebie wy sokości. Za pochodzącą j eszcze z alei Rothschildów piękną
paterę  przy niósł  do  dom u  dwie  szpule  nici,  cztery   igły   do  cerowania  i  czerwoną  wełnę,
wy starczaj ącą akurat na dwa sweterki dla dzieci i dwie pary  pończoch.

– Po co nam patera, skoro nie pieczem y j uż tortów – stwierdziła Anna. Rozstała się także

z duży m i kwadratowy m i guzikam i z m asy perłowej , ukochany m wspom nieniem z pasm anterii
j ej oj ca na Hassengasse.

Cztery godziny później j ej m ąż wrócił z błękitny m m ateriałem na ubrania.

– Jakość przedwoj enna – cieszy ł się. – Kobieta, która m i go sprzedała, chciała nawet pokazać

na dowód rachunek z dom u towarowego Wronkera.

– Na litość boską, co j ej na to powiedziałeś?

– Że nie trzeba. I rozej rzałem się dookoła ze złością. „Wronker to by ł ży dowski dom towarowy

– powiedziałem do niej – a porządni Niem cy nie m ogli kupować u Ży dów”. Szkoda, że nie
widziałaś j ej m iny ! Na coś takiego czekałem całe lata!

Ze względu na brak nogi rower nie by ł m u j uż potrzebny, więc Hans sprzedawał go partiam i.

Opony i pom pkę wy m ienił na centnar bry kietów, łańcuch – na funt sm alcu. Za kierownicę dostał
zim owy płaszcz dla Anny – niedawno przerobiony, który przedłuży ła potem resztkam i zielonej
zasłonki. Za rowerowe siodełko m ieli obiecanego królika na święta.

– By ć m oże także trochę m ąki na ciasto drożdżowe, j akie Josepha piekła zawsze na święta –

rozm arzy ła się Anna. – Dodam y do niego trochę rodzy nek i arom atu cy try nowego.

– Do tego doszło, że żona bohatera woj ennego m usi ugry źć się w j ęzy k, gdy wspom ina
o arom acie cy try nowy m . A j ego dzieci nie wiedzą, co to są rodzy nki.

Naj większy sukces w swoj ej działalności Hans odniósł, gdy nie m usiał niczego oddawać.

Utrzy m y wał kontakt z j edny m  kolegą z drukarni, który  m iał z kolei kontakty  z nowy m  intendentem
teatralny m ,  Tonim   Im pekovenem .  Dzięki  tem u,  m im o  wielkiej   konkurencj i  –  bo  m ieszkańcy
m iasta by li żądni kultury  tak sam o j ak chleba – udało się Hansowi zdoby ć j eden bilet wstępu na
przedstawienie  3  listopada.  By ł  to  dzień,  w  który m   m iej skie  sceny   Frankfurtu  przeniosły   się  do
pom ieszczeń  giełdowy ch  –  do  tej   pory   m ieściły   się  w  sali  nagraniowej   lokalnego  radia.  Nawet
ty tuł  przedstawienia  prem ierowego  na  ty m   otwarciu,  Frankfurt  będzie  żyć,  wy dał  się  Hansowi

osobiście ważny m przesłaniem .

– Dla naszej Fanny – powiedział, wy j m uj ąc bilet z kieszeni kurtki. – My ślałem , że nigdy go nie

dostanę. Ludzie zupełnie oszaleli na punkcie teatru.

– Zawsze tak by ło – skwitowała Anna. Przy pom niała sobie, j ak Victoria, m im o

niebezpieczeństwa, j akie groziło j ej j ako Ży dówce, po ciem ku przem y kała na świąteczne
przedstawienia w dzielnicy Röm erberg.

– Musim y ci ty lko dać kilo bry kietów, Fanny. Kolega m ówi, że to bardzo ważne.

Fanny wpatry wała się w bilet leżący na stole. Jak zawsze, gdy czuła się zakłopotana, ssała

górną wargę.

– Czy będzie tam dużo ludzi? – spy tała wreszcie. – To znaczy, co się w takim teatrze robi?

– Śm iej e się – powiedziała Anna. – Po prostu cieszy się ty m , co się dziej e na scenie. A gdy ci

się podoba, klaszczesz. Spy taj Sophie, j ak to się robi.

Trudno j ej  by ło opisać teatr. Brakowało j ej  słów oraz wspom nień. By ł ty lko sm utek i przenikliwy
ból,  odbieraj ący   j ej   powietrze.  Bardzo  się  starała  opowiedzieć  Fanny   o  j ej   m atce,  o  m agii
otaczaj ącej  Vicky  i o ty m , j akie by ły  j ej  m arzenia o teatrze. Widziała j ednak nie swoj ą piękną,
kapry śną siostrę, ty lko kobietę trzy m aj ącą za rękę m ałego Sala, podążaj ącą razem  z nim  w stronę
Wielkiej  Hali Targowej .

Fanny zauważy ła łzy, które poj awiły się w oczach Anny.

– Chcę tam iść – wy j ąkała. – Hans zadał sobie ty le trudu. Naj lepiej będzie, j ak założę niebieską

spódnicę. I białą bluzkę. Nie szkodzi, że j est trochę za szeroka. W końcu nikt m nie nie zna.

– Wy kluczone – zaperzy ł się Hans. – Moj a córka nie pój dzie w za szerokiej bluzce do teatru.

Tam chodzą bardzo eleganccy ludzie.

Z niebieskiego m ateriału, który dostała za swoj e perłowe guziki, Anna uszy ła j ej dopasowaną

sukienkę z długim i rękawam i. Podobny  strój  nosiła kiedy ś Claudette na lekcj ach tańca. Materiału
wy starczy ło j eszcze na pasek, niewielkie m arszczenie przy  kołnierzu i m ankiety, a także na szeroką
wstążkę  do  włosów.  Ubrana  w  faluj ącą  sukienkę,  ozdobiona  niebieską  wstążką,  która  pięknie
odbij ała się od j ej  lekko czerwonawy ch włosów, z bły szczący m i policzkam i i zielony m i oczam i,
Fanny   zachwy ciła  całą  rodzinę.  Gdy   spoj rzała  w  lustro,  zobaczy ła  tam   m łodą  dziewczy nę
upoj oną tą niezapom nianą chwilą, w której  wiedziała wreszcie, co to m łodość i radość ży cia.

Hans, Anna, m ały Erwin w wózeczku, Sophie, a także Lena towarzy szy li Fanny kroczącej

w stronę giełdy  z paczką bry kietów. Przed salą wszy scy  się z nią pożegnali, j akby  j uż nigdy  nie
m ieli  j ej   zobaczy ć.  Fanny   by ła  po  raz  pierwszy   sam a  wśród  obcy ch,  ale  zachowała  spokój .
Naty chm iast  znalazła  człowieka,  który   odbierał  od  widzów  węgiel,  a  potem   swoj e  m iej sce.
Starsza  kobieta  z  lorgnon  zawieszony m   na  szy i  i  haftowany m   woreczkiem   przy   prawej   ręce
uśm iechnęła się do niej . Fanny  odwzaj em niła uśm iech i ostrożnie usiadła na swoim  krześle.

Ci eleganccy ludzie, o który ch opowiadał Hans, siedzieli w nieogrzewanej m im o

listopadowego  chłodu  sali  owinięci  w  grube  swetry,  szale  i  płaszcze.  Fanny   spoj rzała  na  kobietę
obok,  sędziwą  dam ę  o  biały ch  włosach,  w  czarny m   kostium ie.  Nie  dało  się  ukry ć,  że  został  on
przerobiony   z  m unduru  i  przefarbowany.  Donośny m   głosem   osoby   niedosły szącej   rozm awiała

ona z sąsiadką Fanny  po lewej  stronie – także starą kobietą w wy tarty m  szary m  płaszczu, niską,
chorowitą  i  niezwy kle  bladą.  Jej   ży we  oczy   nie  pasowały   do  zapadniętej   twarzy.  Obie  panie
perorowały  nad głową Fanny  o wzdęciach i zupie z brukwi.

– Stary Ganeff znowu zabrał cały nasz przy dział m ięsa – skarży ła się dam a w czarny m

kostium ie. Krzy czała tak głośno, że j akiś m ężczy zna w rzędzie przed nim i zasłonił sobie rękam i
uszy.

Niska, blada kobieta dostrzegła j ego niezadowolenie, z trudem wstała, położy ła rękę na

ram ieniu Fanny.

– Zam ieniam y się m iej scam i – rozkazała.

– Ależ m ój oj ciec wy starał się dla m nie o ten bilet.

– Nic ci nie będzie, j eśli wy świadczy sz przy sługę starej kobiecie. Matka cię tego nie nauczy ła?

– Tacy teraz są – dodała kobieta w czarny m kostium ie, gdy Fanny wstała, czerwona na twarzy.

– Trzeba im ciągle rozkazy wać. Zanim będą m ieli ty le lat, żeby sam i wy dawać rozkazy.

– Proszę, nie gniewaj się, m oj a droga. Dziewczy na nie m iała na pewno nic złego na m y śli. To

ty lko nieporozum ienie, j akby to powiedziała nasza pani Sternberg. Ciągle to powtarza. Mim o to
dobra z niej kobieta. Jakie to okrutne, że właśnie j ej nie m ożna wy bić z głowy ty ch pom y słów.
Straciła całą rodzinę w obozie, ale ciągle powtarza, że m a we Frankfurcie córkę.

W ty m m om encie podniesiono kurty nę. Szczęśliwi widzowie klaskali j ak dzieci. Śm iali się,

krzy czeli  „Hura!”,  m achali  w  stronę  sceny,  skakali  na  swoich  siedzeniach  i  chóralnie  wołali:
„Frankfurt będzie ży ć”. Ty lko dziewczy na z niebieską wstążką na włosach i pam ięcią tak bezlitosną
j ak ludzie, którzy  cztery  lata tem u postanowili j ą wy gnać z rodzinnego m iasta, siedziała szty wno,
zachm urzona, na swoim  krześle. To, co działo się na scenie, docierało do niej  j ak przez kurty nę.
Słowa  eksplodowały   w  j ej   głowie.  Znowu  widziała  trzaskaj ący   pej cz  i  sły szała  niezapom niany
głos szatana. Chociaż ty m  razem  by ła pewna, że m u nie um knie, złoży ła ręce i błagała Boga, by
dał j ej  siłę i odwagę, by  m ogła zagadnąć obcy ch.

– Ty lko ten j eden raz – szeptała.

Podczas przerwy kobieta w czarny m kostium ie opowiadała, że w Berlinie chodziła kiedy ś

często do teatru.

– Widziałam Bergner

[19]

w każdej roli – powiedziała. – Nigdzie indziej nie by ło to m ożliwe.

– We Wrocławiu – wpadła j ej w słowo towarzy szka – nasz teatr też nie m iał się czego

wsty dzić. Często przy j eżdżał do nas Gerhart Hauptm ann

[20]

. Mieliśm y lożę.

Fanny   pocierała  ręce.  Wiedziała,  że  będzie  zgubiona,  j eśli  da  się  opanować  strachowi,  że  j ej
obowiązkiem  by ło nie rezy gnować z nadziei na cud. I tak Fanny  Feuereisen, która nie zapom niała
dnia swego ocalenia, szarpnęła kobietę w szary m  płaszczu za rękaw.

– Przepraszam – spy tała – ale czy m ogłaby m i pani podać adres pani Sternberg? My ślę, że

ona m nie zna.

C U D A S I Ę J E D N A K Z D A R Z A J Ą

L i s t o p a d 1 9 4 5

Z  pierwszej   wizy ty   w  teatrze  Fanny   wróciła  z  liliowy m   napisem   na  lewy m   przedram ieniu.
Jąkaj ąc się, opowiedziała swoj ą historię. Ponieważ papieru brakowało tak sam o j ak chleba, rzeczy
ważne  zapisy wano  na  rękach  lub  udach.  Fanny   zwilży ła  więc  ołówek  poży czony   od  sąsiadki
w  szary m   płaszczu,  która  w  decy duj ący m   m om encie  okazała  się  tak  uczy nna,  i  zapisała  nim
adres: „Magerstrasse”.

Odchodziła od zm y słów, gdy się dowiedziała, że we Frankfurcie nie m a takiej ulicy.

– Ani wcześniej , j eszcze za Hitlera, takiej nie by ło, ani teraz na pewno nie m a – wy j aśnił j ej
Hans.

– Ale sły szałam wy raźnie, co ta kobieta powiedziała. Tak głośno krzy czała, że aż zrobiło m i się

głupio. Ludzie patrzy li w naszą stronę ze wściekłością. Pom y ślałam sobie, że zaraz się na nas
rzucą.

– Masz babo placek! Powtarzam zawsze, że gdy ktoś krzy czy, to raczej nie m a do powiedzenia

nic  wartościowego.  Popatrz  ty lko  na  naszego  by łego  Führera.  Nie  trzeba  od  razu  płakać,  Fanny.
Naprawdę. Jeszcze nie wszy stko stracone. Ostatecznie m ówi się też, że nie m a dy m u bez ognia.
Sprawdzim y,  m oże  ta  ulica  leży   w  dzielnicy   Höchst,  ale  od  razu  ci  m ówię:  cierpliwości.  Przy
dzisiej szej  kom unikacj i Höchst j est prakty cznie na końcu świata.

– W końcu nazwisko Sternberg nie wy stępuj e tak często – dorzuciła Anna – a to właśnie j e

usły szała  Fanny.  Nie  znałam   inny ch  Sternbergów  niż  m y.  I  nasi  krewni  z  Górnej   Hesj i,
oczy wiście.  Ale  żadna  ży dowska  klientka  naszej   pasm anterii  nie  nazy wała  się  Sternberg.  Widzę
teraz  wy raźnie  spis  osób.  Nasz  subiekt  m iał  bardzo  staranne  pism o.  Po  Steinberży nie  by ła
Sternheim owa. Friederike Sternheim . Za każdy m  razem  kupowała bordiurę i j edwabne wstążki.

– Jak ty wszy stko dobrze pam iętasz. Musi ci to sprawiać ból.

– Sprawia.

– Cieszę się, że m oj a pam ięć m a dla m nie litość.

– Może i m oj a się kiedy ś opam ięta.

Anna nie wierzy ła wprawdzie w szczęśliwe przy padki i znaczące om eny, ale nie przestawała

sobie wy obrażać, że przeży cia Fanny z teatru i j ej niety powa reakcj a by ć m oże m ogą by ć dla
nich j akim ś znakiem .

–  Gdy by m   chociaż  wiedziała,  w  który m   kierunku  patrzeć  –  m y ślała  w  ciem nej   sy pialni.  By ła
dziesiąta  wieczorem ,  właśnie  wy łączono  prąd,  a  ze  świecy   został  j uż  ty lko  ogarek.  –  Fanny
szy bciej  odgry złaby  sobie j ęzy k, niż zaczepiła obce osoby. Nie m ożem y  się zachowy wać, j akby
nic się nie stało.

– Owszem , ale nie m ożem y też robić sobie j akichś nadziei. Jeśli ta kobieta rzeczy wiście

powiedziała „Sternberg”, nie chodziło na pewno o m atkę Fanny. Victoria by nas szukała.

– Gdy by m ty lko wpadła na j akiś pom y sł, co teraz zrobić, by łoby m i lepiej . Czuj ę się taka

bezradna.

Jednak następnego ranka to właśnie Anna zwietrzy ła trop – decy duj ący trop. Żeby węgiel j ak

naj dłużej   się  żarzy ł,  zawij ała  bry kiety   w  wilgotną  gazetę,  którą  Hans  przy nosił  regularnie  ze
swoich  wy praw.  Teraz  włoży ła  do  piecy ka  bry kiet  obłożony   w  pierwszy,  j eszcze  sierpniowy
num er  „Frankfurter  Rundschau”,  w  który m   zam ieszczono  wiadom ość  o  wy borach
parlam entarny ch w Wielkiej  Bry tanii. „Attlee nowy m  prem ierem ” – dało się j eszcze odczy tać.

Słaba sm uga dy m u podnosiła się w stronę sufitu. W przy tłum iony m świetle poranka wy glądała

j ak szeroki budy nek z kopułą. W pierwszej  chwili ten kształt wy dał się Annie znaj om y, ale kontury
szy bko się rozwiały. Nadal j ednak wpatry wała się w sufit. Przy j em nie j ej  by ło siedzieć tak przed
piecem ,  czuć  ciepło,  cieszy ć  się  niedzielny m   spokoj em   i  świadom ością,  że  m im o  niewielkich
zapasów ży wnościowy ch i inny ch ograniczeń rodzina by ła bezpieczna.

– Fanny – powiedziała do siebie z zadowoleniem .

Zaraz potem wy m am rotała: „Gagernstrasse”. Oszołom iona wrzuciła do żaru drugi bry kiet,

następnie zam knęła drzwiczki pieca. Zrobiła to trochę za m ocno, więc zaczęła nasłuchiwać, czy
żadne z dzieci się nie obudziło. Poczuła piekący ból w głowie i karku.

– Nie – rozkazała sam a sobie i zaraz powiedziała sm utny m głosem : – Nic się nie stało, zupełnie

nic.

A j ednak cienie j uż j ą dopadły. Długonogie postacie z żelazny m i ram ionam i, które wracały, by

j ą zabrać. Aby im uciec, złapała za m iech. By ł to drogi przedm iot z czerwonej skóry, przeszy ty
złoconą nicią. Wy dało j ej się ważne, by przy pom nieć sobie, skąd go m a, ale pam ięć odm ówiła
współpracy.

Jej czoło płonęło. Pom y ślała, czy by nie zm ierzy ć sobie tem peratury. Przy ilu stopniach

m ogłaby wziąć cenną tabletkę aspiry ny ? Zostały ty lko trzy pigułki i dopiero za j akieś dwa
ty godnie by ć m oże uda się Hansowi zdoby ć nowe.

– Obej dę się – zdecy dowała. I wtedy, j akby nigdy nie zwątpiła w swoj e wspom nienia,

wy powiedziała głośno i wy raźnie, a nawet trium fuj ąco: – Gagernstrasse 36.

Pod ty m adresem stał niegdy ś ży dowski szpital – do roku 1933 znany w cały m Frankfurcie

z  wy sokich  standardów  m edy czny ch  i  znakom itej   opieki.  Podczas  pierwszej   woj ny   światowej
szesnastoletnia  Clara  Sternberg  pielęgnowała  tam   ranny ch  żołnierzy   –  bez  wiedzy   rodziców.
Jeszcze lata później  dy skutowano o ty m  w dom u przy  alei Rothschildów 9. Johann Isidor spotkał
swoj ą córkę flirtuj ącą z pewny m  oficerem  z zabandażowaną głową. Piękna buntowniczka nawet

wobec  oj cowskiego  gniewu  odm ówiła  opuszczenia  stanowiska  przy   łożu  bohatera.  Bez  skutku
Anna próbowała odsunąć obrazy  przeszłości. Zby t często odważna Clara ponownie odgry wała tę
scenę.  „Po  m aturze  idę  na  m edy cy nę”  –  powiedziała  swoim   skonsternowany m   rodzicom .
„I nigdy  nie wy j dę za m ąż. Nie róbcie sobie żadny ch nadziei”.

– Przy naj m niej z ty m ostatnim ci się udało – lubił przekom arzać się z nią Erwin, gdy znowu
przy woły wała tam te wy darzenia.

Anna otarła twarz fartuchem . Nie m ogła m y śleć o Erwinie, zaraz poj awiały się łzy. Nigdy nie

wiedziała, czy  to łzy  radości, czy  sm utku. Ty m  razem  cierpiała nie ty lko z powodu obrazów, lecz
także  dlatego,  że  sły szała  dźwięki  i  czuła  zapachy   tam ty ch  wspaniały ch  czasów.  Naj pierw
usły szała  delikatnie  śpiewny   głos  Erwina,  który   drwił  sobie  z  ich  oj ca.  Potem   poczuła  zapach
perfum  Clary, ziołowy, skom ponowany  przez nią sam ą. „Śm ierdzi j ak m oj a woda po goleniu” –
powiedział Erwin i zatkał sobie nos. Clara nazwała go ignorantem , a Anna poczuła się zakłopotana,
bo nie znała tego słowa.

Trzy letnia Fanny w zielonej falbaniastej spódniczce zaczęła się śm iać. Oj ciec podrzucił j ą do

góry, złapał, warcząc j ak niedźwiedź, potem znowu podrzucił i na koniec obsy pał j ej twarz
pocałunkam i.

– Jestem ptakiem – krzy czała z radości.

– Nie rozpuszczaj dziecka – strofowała m ęża Victoria. – Któregoś dnia powinna zacząć

zachowy wać się j ak dam a.

– Naj ważniej sze, żeby by ła dam ą z poczuciem hum oru – odparował j ej m ąż.

Przez chwilę odpowiadaj ącą j ednem u uderzeniu serca Anna wy obrażała sobie doktora

Feuereisena, j ak stoi przed ich drzwiam i i dopy tuj e się, czy j ego córka ży j e. Obiecała sobie, że
nie będzie j uż płakać – j ednak zwątpienie zwy cięży ło. Pogrzebała w popiele, ale nie pom ogło to
słabem u ogniowi. Wodę na kawę zbożową nastawiła o wiele za wcześnie. Mim o poprzedniego
postanowienia wy ciągnęła z szafki sy rop z buraków.

– Przecież j est niedziela – uspokoiła swoj e sum ienie dobrej pani dom u. Widziała Josephę,

dum na kucharka brała się pod boki, nazy wała sy rop z buraków „żarciem dla biedny ch”
i przy sięgała, że „to coś trafi do tego dom u ty lko po m oim trupie”.

Hans ciągle od nowa py tał o Josephę. I ciągle bez skutku – nie sły szano o niej w żadny m

z  urzędów.  Anna  zastanawiała  się,  ile  lat  m oże  m ieć  Josepha  –  j eśli  w  ogóle  przeży ła  woj nę  –
i  czy   wie,  że  Johann  Isidor,  Betsy,  Victoria  i  Salo  zostali  deportowani  na  wschód.  Trudno  by ło
Annie m y śleć o dawnej  kucharce i j ednocześnie przy gotowy wać śniadanie. Niem rawo wy j ęła
z  szafki  czerwono-biały   kieliszek  na  j aj ko,  a  z  szuflady   ulubioną  ły żeczkę  pochodzącą  z  dom u
Clary. Przed wy j azdem  do Palesty ny  siostra powiedziała, że tam  kurom  na pewno j est wszy stko
j edno,  czy   ich  j aj ka  zj ada  się  ły żeczkam i,  czy   rękam i.  „Jeden  szaj s”  –  podsum owała,  a  Fanny
naty chm iast wy próbowała to obce sobie słowo.

Anna położy ła właśnie piątą ły żeczkę obok talerzy ka Sophie, gdy nagle wróciła do

rzeczy wistości. Przy pom niała sobie, że m iała ty lko j edno j aj ko i że od dwóch lat u Dietzów nie
podawano j uż j aj ek na niedzielne śniadanie.

– Jedno j aj ko na pięć osób – zaniepokoiła się Anna. Odłoży ła kieliszek i ły żeczki z powrotem do

kredensu i obiecała sobie, że w ty m  ty godniu uszy j e dla dzieci bieliznę z nieuży wany ch ręczników
frotowy ch, które oszczędzała na specj alną okazj ę. Chciała także postarać się o m ąkę i arom at do
pieczenia  na  placek  bożonarodzeniowy.  Zrezy gnowała  za  to  z  wizy ty   u  fry zj era.  Za  ondulacj ę
i ścięcie pan Oberm üller brał dwa bry kiety  i pięć kam y ków do zapalniczki. Hans chował kam y ki,
które  przy nosił  z  czarnego  ry nku,  j ak  kiedy ś  swoj ą  srebrną  papierośnicę.  Zagroził,  że  publicznie
nazwie „tego chy truska Oberm üllera” wy zy skiwaczem  i arcy nazistą. „Widziałem , j ak 9 listopada
targał srebro i porcelanę wy niesione z ży dowskiego dom u na Sandweg”.

Gdy   Anna  m y ślała  o  łupie  fry zj era  Oberm üllera,  przy pom niała  sobie,  że  porcelanowy   serwis
z  Lim oges  należący   do  Betsy,  a  także  cała  zastawa  stołowa,  srebra  i  obie  m enory   babki
z  Pforzheim   zostały   w  dom u  przy   alei  Rothschildów  9,  gdy   rodzina  Sternbergów  m usiała
przenieść  się  do  „ży dowskiej   kwatery ”.  Poczuła  wielką  chęć,  by   zaciągnąć  kuchenne  zasłony
i  usiąść  przy   piecu  z  m okry m   ręcznikiem   na  głowie,  by   m y śleć  wy łącznie  o  arom acie
cy nam onowy m   i  pierniku.  Jednak  otrząsnęła  się  i  podeszła  do  drzwi.  Na  palcach  przeszła  do
sy pialni. W niedziele Hans leżał w łóżku często do dziewiątej . Zwy kł m awiać, że przy pom ina m u
to  niedziele  z  czasów  przedwoj enny ch,  gdy   m iał  j eszcze  dwie  nogi  i  m ógł  liczy ć  na  pieczeń
wieprzową z knedlam i.

Czwartego listopada o poranku z m arzeń o niedzielny m obiadku nic nie wy szło. Hans j eszcze

spał, gdy  Anna odsłoniła okno. Wy dawał się odprężony, ręce złoży ł na piersi. Na kocu leżał j akiś
papier zapisany  j ego spiczasty m  wy raźny m  pism em . „Zarzucam y  sobie, że nie przy znawaliśm y
się  z  większą  odwagą,  nie  m odliliśm y   się  z  większą  wiarą,  nie  wierzy liśm y   radośniej   i  nie
kochaliśm y   goręcej ”  –  przeczy tała  Anna.  To  by ły   słowa  –  j ak  j ej   później   wy j aśnił  m ąż  –
pewnego  prawnika,  Gustava  W.  Heinem anna,  który   w  im ieniu  ewangelików  uznał
współodpowiedzialność swoj ego Kościoła za czy ny  nazistów. Anna wy gładziła papier i odłoży ła
go na nocny  stolik. Ogarnęły  j ą czułość i podziw dla m ęża. Te uczucia j ą rozgrzały. By ło dziesięć
po siódm ej .

– Na Gagernstrasse – przy pom niał sobie Hans, gdy by ł j uż na ty le rozbudzony, by zrozum ieć,

co  tak  poruszy ło  j ego  żonę  –  do  1942  roku  m ieścił  się  ży dowski  szpital.  We  wrześniu  albo
październiku  naziści  opróżnili  cały   budy nek  i  wszy stkich  deportowali:  lekarzy,  pielęgniarki,
pacj entów, nieważne, czy  by li w stanie iść o własny ch siłach, dzieci i starców, wszy stkich wy słali
na  śm ierć.  Mój   stary   kolega,  z  który m   by liśm y   razem   w  Dachau  i  który   m ieszka  na
Maxim ilianstrasse, powiedział m i, j eszcze w tam ty ch straszny ch czasach, że widział to wszy stko
z okien swoj ego m ieszkania. Wiem  ty le, że naziści chcieli wy korzy stać ten budy nek na tak zwany
Szpital Wschodni. Bóg j ednak okazał się wy j ątkowo sprawiedliwy  i zadbał o to, by  j uż rok później
cały  budy nek został solidnie zbom bardowany. Wy daj e m i się, że wy ciągnęli stam tąd sporą liczbę
trupów.

– Nikt by tam dzisiaj nie m ieszkał. Kto odbudowałby taki wielki budy nek w pół roku? Może

powinniśm y sobie dać spokój i poszukać tej cholernej Magerstrasse. Tak na zdrowy rozsądek to
Fanny j akoś m usiała to usły szeć.

– Mnie też się tak wy daj e – zgodził się Hans. – Kto nie szuka, nic nie znaj duj e. Tak m ówiła

m oj a babcia. I znalazła w końcu tego faceta, który j ej zrobił dziecko.

Półtorej godziny i filiżankę kawy zbożowej później wy ruszy ł w wy prawę na Gagernstrasse.

– To rzut beretem stąd – dodawał sobie odwagi po pierwszy ch dziesięciu m inutach.

W gruncie rzeczy nie by ło to tak daleko od Thüringer Strasse, dla m ężczy zny z j edną ty lko

nogą i niewielką nadziej ą na powodzenie tej  wy czerpuj ącej  ekspedy cj i by ła to j ednak m ęcząca
odległość. Zanosiło się na burzę, m gła osnuwała dachy  i kom iny, powietrze by ło wilgotne i zim ne.
Ostry   wiatr  wschodni  wiał  m u  prosto  w  twarz,  trudno  by ło  iść  o  kulach  po  m okrej   ziem i.  Pół
godziny  potrzebował, by  dotrzeć do alei Wittelsbachów.

Niektóre z okazały ch m ieszczańskich dom ów przetrwały woj nę. Dawne m ieszkania

naj bogatszy ch  m ieszczan  dotknęły   j ednak  przy m usowe  dokwaterowania  –  widać  to  by ło  nawet
z zewnątrz. Prawie w każdy m  oknie widniała rura od piecy ka, a na większości wizy tówek zapisano
po dwa nazwiska. Takie obrazki świadczy ły  ewidentnie o ty m , że uchodźcy  ze zbom bardowany ch
dom ów i opuszczony ch przez Niem cy  ziem  by li tu j edy nie niechciany m i podnaj em cam i. Lepiej
niż  dom om   wiodło  się  drzewom   –  j eszcze  w  listopadzie  i  na  ostry m   wietrze  przy kuwały   oko
koloram i j esieni i wy glądały  opty m isty cznie. Na gałęziach ćwierkały  kosy. Przed bram ą z kutego
żelaza siedziały  dwa gołębie.

– To zły czas dla was – pouczy ł j e Hans. – Wcześniej dostawały by ście chleb. Dzisiaj chętnie

do was strzelam y, by was potem zeżreć.

W pasie zieleni, który dzielił alej ę, leżała brązowa papierowa torebka. Hans przekuśty kał przez

ulicę. Udało m u się w odpowiedniej chwili przy cisnąć kulą suchy papier, zanim złapał go wiatr.
Troskliwie złoży ł swoj ą zdoby cz i wsadził do kieszeni płaszcza.

– Mam cię, podróżniczko – wy m am rotał uspokoj ony. Papierowy ch torebek brakowało, nie

m ożna  by ło  ich  ani  kupić,  ani  dostać  w  sklepie  czy   piekarni.  Bez  własny ch  baniek  na  m leko,
m enażek,  papieru  gazetowego,  siatek  lub  stary ch  torebek  chodzenie  na  zakupy   by ło  darem ny m
trudem .  Naiwny   okazy wał  się  też  ten,  kto  wy sy łał  do  kolej ek  bezbronne  dzieci.  Odbierano  im
naczy nia, garnki, m iski, a nawet pozbawione wieczek słoiki, często z całą zawartością.

Mim o kiepskiej pogody Hans by ł w dobry m nastroj u i nawet czuł się m niej głodny niż

zazwy czaj   –  dzięki  dwóm   krom kom   chleba,  które  przy dzieliła  m u  Anna.  Przy puszczał,  że  co
naj m niej   j edna  z  nich  by ła  pierwotnie  przeznaczona  dla  niej   sam ej .  Stary   płaszcz  woj skowy
chronił go przed deszczem  i zim nem . W ostatnich m iesiącach woj ny  Anna przefarbowała go na
czarno  i  doszy ła  nowy   kołnierz.  W  oddali  dzwon  kościelny   wy bił  godzinę.  Dźwięk  niósł  się  po
zniszczony m  m ieście, poj ednawczy, prawie zapom niany. Hans zadum ał się nad ty m , że w ogóle
we Frankfurcie ostały  się j akieś dzwony  kościelne.

– My ślałem – wy m am rotał do siebie – że Kościół oddał naszem u ukochanem u Führerowi

wszy stkie dzwony dla celów j ego świętej woj ny. – Wy obraził sobie dokładnie taki akt darowizny
i się zaśm iał.

Na skrzy żowaniu alei Wittelsbachów i Habsburskiej natknął się na taką scenę: starsi m ężczy źni

w  płaszczach,  które  wy glądały   na  ich  wy głodzony ch  ciałach  j ak  prześcieradła  suszące  się  na
wietrze, i w czapkach z czasów przedwoj enny ch targali zniszczone walizki i po brzegi wy pełnione
węglem   siatki  na  zakupy.  Ich  łup,  tak  niezbędny   do  przetrwania,  pochodził  z  pociągów
towarowy ch,  które  m usiały   zatrzy m y wać  się  tuż  przed  Dworcem   Wschodnim ,  gdy ż  by ły
trudności  z  wj azdem   na  odpowiedni  tor.  Stare  kobiety   w  ciem ny ch  chustkach  na  głowach,
o  strapiony m ,  zgorzkniały m   wy razie  twarzy   ciągnęły   za  sobą  wózki.  W  niektóry ch  na  szary ch

kocach  lub  po  prostu  w  m etalowy ch  skrzy niach  leżały   zasm arkane  m ałe  dzieci  w  czapkach
naciągnięty ch  głęboko  na  czoło.  Na  wielu  z  ty ch  skrzy ń  widniał  napis  „Towar  niebezpieczny ”.
Wózki wy pełnione by ły  gałęziam i z parków i skwerów. Jedno m ałżeństwo naj widoczniej  nie bało
się  ani  policj i,  ani  m ożliwej   kontuzj i  –  wspólnie  ciągnęło  ciężkie  oparcie  j akiej ś  ławki.  Jeszcze
wy raźnie  by ło  widać  ślad  po  tabliczce  „Nie  dla  Ży dów”.  W  j ednej   chwili  wspom nienie  o  ty m
napisie wy wołało w Hansie wściekłość. Gniew i ból huczały  w j ego głowie j ak uderzenia m łota.
Spoj rzał  na  m ałżeństwo  tak  dziko,  j akby   skradziona  ławka  należała  do  niego.  Mężczy zna  się
zawahał i postawił swoj ą zdoby cz.

– Dzień dobry – powiedział cicho.

– Z kim ty gadasz? – fuknęła j ego żona. – Już do tego doszło, że m am y się tłum aczy ć przed

by le wy m oczkiem .

Hans, m ilcząc, pokuśty kał dalej . Tram waj , który do końca woj ny łączy ł alej ę Saalburską i zoo,

nie wznowił j eszcze kursowania. Ty lko j eden z przy stanków pozostał nienaruszony. Część rozkładu
j azdy   wisiała  na  starej   tablicy.  Olbrzy m i  szary   sznaucer  o  skołtunionej   sierści  i  wy staj ący ch
kościach węszy ł za j edzeniem  w wy rośniętej  trawie. W wy zwolony ch Niem czech psy  by ły  taką
sam ą rzadkością j ak papierowe torebki, ławki parkowe i talony  na podeszwy  do butów, ubranie na
zim ę czy  opatrunki. Dwaj  rozbry kani chłopcy, m niej  więcej  dwunastoletni, m ieli gołe, niebieskie
z zim na nogi. Czubki ich wy sokich butów zostały  obcięte, by  łatwiej  by ło dopasować j e do stopy.
Kopali  pogniecioną  puszkę  w  biało-niebiesko-czerwone  paski  i  gwiazdy   am ery kańskiej   flagi.
Tomato soup  –  przeliterował  Hans.  Obiecał  sobie,  że  postara  się  o  to,  aby   j ego  dzieci  w  swoim
czasie nauczy ły  się angielskiego.

– I francuskiego – dorzucił. Mówił tak głośno, że aż się odwrócił ze strachem .

Na ty m odcinku ulicy widać by ło wiele śladów woj ny i wszędzie widniały resztki woj ennej

propagandy. Siedem  m iesięcy  po porażce hasła wzy waj ące do dalszej  walki zakrawały  na kiepski
żart.  Na  m urach  podziurawiony ch  kulam i  i  oknach  zabity ch  deskam i  m ożna  by ło  przeczy tać:
„Powoli  ku  zwy cięstwu”,  „Narodzie,  broń  się!”  i  „Raczej   m artwi  niż  zniewoleni”.  „Wszy stko  to
gówno  –  twój   Fritz”  dodał  ktoś  na  niezam ieszkały m   dom u.  W  budce  telefonicznej ,  w  której   nie
by ło  j uż  drzwi  ani  aparatu,  nadal  widniała  naklej ka  „Wróg  podsłuchuj e”.  Hans  po  raz  pierwszy
pom y ślał,  że  podsłuchuj ący   wróg,  który   podkopy wał  woj enne  powodzenie  Niem iec,  by ł
nam alowany  j ako podstępny  Ży d.

Mij ał po drodze rowery w każdy m wieku, na wszy stkich załadowane by ły pełne plecaki, na

bagażnikach  stały   nieporęczne  kartony   lub  balie  wy pełnione  stary m   sprzętem   dom owy m .  Od
czasu do czasu przej eżdżał otwarty  sam ochód na niem ieckich num erach, na j ego pace stał silnik
napędzany  drewnem  – benzy ny  zwy kły  Niem iec prakty cznie nie m ógł dostać. Ty m  większe by ło
zaskoczenie, gdy  na krótkiej  i cichej  Maxim ilianstrasse, która łączy ła się z Gagernstrasse, poj awił
się nagle j eep. Za kierownicą siedział oficer, a obok niego bardzo m łody  żołnierz obcięty  na j eża,
z  dwom a  paskam i  na  ram ieniu.  Wy chy lał  się  z  sam ochodu,  śpiewał  donośnie  piosenkę
urodzinową For he’s a jolly good fellow i walił się w pierś. Jeep nabierał prędkości, gnał w stronę
Hansa, który  dotąd podążał środkiem  ulicy  i teraz w panice ruszy ł w stronę chodnika. Przez chwilę
wy glądało  to  tak,  j akby   sam ochód  m iał  go  zaraz  uderzy ć  albo  wpaść  w  poślizg,  j ednak
gwałtownie się zatrzy m ał. Ham ulce i opony  zazgrzy tały, kierowca nacisnął klakson, nie puścił go

j uż i rzucał wy zwiskam i. You fucking German fool

[21]

. Jego towarzy sz bił brawo. Śm iesznie

wy sokim głosem krzy knął:

– Bravo, jumping jack!

[22]

. – Podrapał się po głowie j ak iskaj ąca się m ałpa i wy krzy wił twarz

w gry m asie. Potem splunął daleko i rzucił swoj ego dopiero co napoczętego papierosa na ulicę. –

For the Kraut – wy skrzeczał. – For the ugly German Kraut

[23]

– Aleś to sobie obm y ślił – rzucił Hans za odj eżdżaj ący m j eepem . – Dziwkę napy chacie

czekoladą,  a  kalekę  chcecie  przej echać!  –  Poczuł  fizy czne  cierpienie,  gdy   zdecy dował,  że  nie
schy li się po papierosa. Zostało go więcej  niż połowa, a Hans nie palił nic od ty godnia. Ostatnią
paczkę cam eli z czarnego ry nku wy m ienił na kilo pęczaku i trzy sta gram ów słoniny. – Papieros za
talerz  krupniku  –  wrzasnął  wściekły   w  kierunku,  w  który m   zniknął  j eep  –  ale  to  żaden  biznes.  –
Rozdeptał kulą resztki j eszcze palącego się papierosa. Wsty dził się swoj ego gniewu i tego, że nie
potrafił się opanować.

Maxim ilianstrasse by ła znów spokoj na. We wszy stkich m ieszkaniach okna by ły zam knięte.

Nigdzie  nie  by ło  widać,  j ak  w  inny ch  m iej scach,  idący ch  do  kościoła  ludzi  ze  śpiewnikam i  lub
kobiet, które ruszały  z m ały m i wiadram i do Parku Wschodniego na poszukiwanie j agód i j adalnej
zieleniny.  Nawet  chłopcy   graj ący   w  piłkę  zniknęli,  ty lko  pognieciona  puszka  nadal  leżała  tam
gdzie wcześniej . Hans patrzy ł na ulicę. Przeklinał woj nę i przeklinał swoj e ży cie. Gdy  wreszcie
podniósł głowę, stwierdził, że wkroczy ł j uż na Gagernstrasse.

Ty lko dlatego, że wielkie okna wy dały m u się znaj om e, powoli uświadam iał sobie, że stoi przed

dawny m szpitalem ży dowskim . Gm ach m ocno zniszczony podczas bom bardowania został
odbudowany – choć ty lko częściowo, a to ze względu na brak czasu.

– A niech to szlag! – powiedział Hans. Usły szał własny gwizd i się zdziwił; nawet

w naj lepszy ch latach nie um iał gwizdać. Jego lewa kula pośliznęła się. Uderzy ła głośno o bruk.
Więcej wy siłku niż zwy kle kosztowało go j ej podniesienie. Schy laj ąc się, aż j ęknął. – A niech to
szlag – powtórzy ł.

– Dziwisz się, co nie? – powiedział do niego j akiś m ężczy zna. – Wszy scy się dziwim y.

Hans nie widział, kiedy ten człowiek do niego podszedł. Na oko sześćdziesięcioletni, m im o

silnego deszczu nie m iał na sobie płaszcza, ty lko sweter i szal. Znoszony  szary  sweter by ł na niego
o wiele za duży  i m iał czerwone łaty  na łokciach. Czarny  szal w białe kwiaty  z pewnością należał
wcześniej   do  j akiej ś  kobiety.  Do  zielony ch  pum pów  nosił  szelki  z  biały m   sercem   na  środku.
Zam iast butów m iał na nogach kawowo-białe papucie z filcu. W ręku trzy m ał wiadro wy pełnione
końskim  łaj nem , m iotłę i szufelkę. Naj wy raźniej  m ieszkał w dom u, przed który m  stali.

Hans przez krótką chwilę się zastanawiał, czy powinien zapy tać tego natrętnego obcego

człowieka,  który   naj widoczniej   dąży ł  do  nawiązania  rozm owy,  o  j ego  skarb.  W  czasach,  gdy
brakowało węgla,  nic  lepiej   niż  końskie  łaj no  nie  nadawało  się  na  opał.  Jednak  bardziej   piliło  go
py tanie, na które szukał odpowiedzi. Wskazał by ły  ży dowski szpital.

– Wie pan m oże, kto tu teraz m ieszka?

– Ży dzi – odrzekł m ężczy zna. – Znowu Ży dzi. A któż by inny ?

– Co? Od kiedy ?

– Jakoś od dwóch ty godni. Całkiem ich tam sporo, m uszę powiedzieć. Nagle przy j echali. Spadli

j ak z nieba. A ciągle nam gadaj ą, że wszy stkich Ży dów szlag trafił w obozach.

– Tak, a więc to znowu j est ży dowski szpital?

– Raczej dom starców, tak żem sły szał. W każdy m razie wszy scy, który ch dotąd widziałem ,

łażą o lasce. Ale one zawsze by ły ślam azarne. Jak stare kurczaki. Co panu? Źle się czuj em y ?

– Tak – odparł Hans. – Mdli m nie j ak wszy scy diabli. Nie m ogę ty le wy rzy gać, ile m i się

nazbierało. – W chwili naj większego oburzenia wy obraził sobie, że j est j edny m  z nich. Usta m u
zwilgotniały,  gdy   uświadom ił  sobie,  że  też  m ógłby   tak  chodzić  z  wiadrem   łaj na  j ak  ten  facet
w  papuciach.  Jednak  nic  nie  powiedział.  Skierował  wzrok  na  ziem ię  i  ruszy ł  w  stronę  swoj ego
celu, do którego tak bardzo bał się dotrzeć.

– Co za ludzie – pom stował facet za Hansem . – Ani be, ani m e, ani kukury ku.

Pokonany Hans z trudem przeszedł przez szeroką bram ę. My ślał o czasach, które spędził j ako

żołnierz  w  Polsce.  Starał  się  do  nich  wracać  j ak  naj rzadziej .  Ponownie  zaatakowało  go
wspom nienie  tego  dnia,  w  który m   został  ranny   i  naj pierw  stracił  orientacj ę,  a  potem   wiarę,  że
uda  m u  się  wrócić  do  Anny.  Znowu  palił  go  dawny   koszm ar,  że  m usi  sm aży ć  się  w  piekle,
ponieważ nie udało m u się we właściwy m  czasie wnieść apelacj i od wy roku śm ierci. Wiedział,
że  upadnie,  i  wiedział,  że  zostawią  go  tak,  aż  j ego  ciało  całkowicie  się  rozłoży.  Nie  m oże
w żadny m  razie zam knąć oczu, m usi dalej  oddy chać, cokolwiek się zdarzy, m am rotał do siebie.
Wtedy  usły szał własny  kaszel. To by ł kaszel ży j ącego. Wrócił do ży wy ch.

Hans dotarł do dużego ogrodu z trzem a j asny m i ławkam i. Na skraj u trawnika stały stare

kasztanowce, j uż bezlistne, ale z niezwy kle wielkim i gałęziam i. Dwie tłuste owce o grubej wełnie
pasły się na trawie. W przeciwieństwie do drzew i krzaków nadal by ła ona buj na j ak w lecie.

– Owce – westchnął Hans. – Je też czeka wy prawa do rzeźnika.

Dziwiło go, że by ł w stanie m ówić tak spokoj nie, j akby by ł w dom u.

– Owce – powtórzy ł, by wy próbować swój głos. Potem j eszcze raz: – Rzeźnik.

Czy żby się zaśm iał? A j eśli tak – dlaczego? Z kieszeni płaszcza wy j ął chustkę i wy tarł sobie

oczy   tak  m ocno,  że  aż  pociekły   m u  łzy   i  na  m om ent  go  oślepiły.  Mim o  to  nie  m ógł  wy rzucić
z głowy  żadnego z ty ch obrazów, które sam e m u się nasuwały. Ciągle widział katów w m undurach
SS.  Pej czam i  i  pałkam i  wy pędzali  przerażony ch  ludzi  z  ży dowskiego  szpitala  –  tak  j ak  to  by ło
w opowieści Anny  o m arszu w stronę Wielkiej  Hali Targowej . Jak długo chorzy  i niedom agaj ący,
starcy   i  dzieci  z  Gagernstrasse  m usieli  czekać  na  śm ierć?  Kogo  wołali?  Kto  by ł  świadkiem   ich
nieszczęścia?  Czy   ktoś,  kto  wy j rzał  przez  okno,  a  potem   z  apety tem   zj adł,  j ak  zwy kle,  obiad,
wierzy ł j eszcze, że j est stworzeniem  Boży m ?

Hans widział w Polsce śm ierć m ężczy zn, kobiet, dzieci, żołnierzy, towarzy szy broni

i oprawców. Teraz patrzy ł w ziem ię. Z pokorą czekał na ostatni rozdział własnego ży cia. Potem  na
chwilę nie dłuższą niż uderzenie serca ogarnęło go przekonanie, że śm ierć, której  um knął podczas
woj ny,  dosięgnie  go  w  czasach  pokoj u.  Wreszcie  dostrzegł,  że  drzwi  do  wielkiego  dom u  stały
otworem .  Zm usił  się  do  wy siłku  i  działania  –  tak  j ak  by ł  przy zwy czaj ony.  Biegł  tak  szy bko,  j ak
ty lko  pozwalało  m u  ciało.  W  końcu  dotarł  do  długiego,  pogrążonego  w  m roku  kory tarza,  który
pachniał chorobą i um ieraniem . Tam  zatoczy ł się i poczuł m dłości. Jakiś m ężczy zna zaczął sapać.
Hans uznał go za starca, chociaż nie widział j ego sy lwetki. Potem , po całej  wieczności zagubienia
w strachu, poj ął, że to on sam  głośno łapał oddech.

Pod wy sokim sufitem dy ndała żarówka na długim kablu. Zanim oczy Hansa przy zwy czaiły się

do  j ej   drgaj ącego  światła,  wpadł  na  stołek  na  trzech  nogach.  Rozej rzał  się  przestraszony,
zastanawiaj ąc się, czy  ktoś go widzi, postawił chy botliwy  m ebel z powrotem  pod ścianą i usiadł
na nim . Poczuł ogrom ną ulgę, ale też przem ożny  wsty d. Uczciwy  Niem iec Hans Dietz, który  nie
zboczy ł  ze  słusznej   drogi,  ukry ł  twarz  w  dłoniach.  Z  przerażeniem   zrozum iał,  że  by ł  przeklęty,
gdy ż po wszy stkie czasy  należał do narodu oprawców.

Gdy j ego dusza płonęła, wy ciągnął przed siebie ręce i zawołał Annę. Ciało m u zeszty wniało

j ak zam rożony  konar, j ęzy k wy sechł, a usta się kleiły. Czy  babka Fanny  rzeczy wiście m ieszkała
w ty m  dom u duchów? Jak j ą rozpoznać? Zaledwie kilka razy  widział Betsy  Sternberg, i to by ło j uż
dawno tem u. Jak m a rozm awiać Niem iec z kobietą, która wróciła z obozu koncentracy j nego? Czy
powinien zacząć od tego, że udało im  się uratować Fanny ? Opowiedzieć o Annie, dzielnej  córce
Johanna Isidora, która dokonała niem ożliwego? By ć m oże należało pogratulować Betsy  ocalenia?

– Pani Sternberg, cieszę się bardzo, że się pani udało – wy szeptał Hans. Własny głos wzbudził

w nim wstręt. Pogardzał tą swoj ą niezdarnością i ty m , że czuł silną j ak nigdy potrzebę uderzenia
sam ego siebie w twarz. – Proszę, wy bacz m i – powiedział. W ten sposób błagał o wy baczenie
tego, w którego j uż nie wierzy ł.

Nagle usły szał stukot laski o podłogę. Nieustaj ący, równy. Każdy odgłos oznaczał zagrożenie.

Zbliżała się do niego j akaś postać. Ciężko oddy chała, sapała zupełnie tak sam o j ak on wcześniej .
Stopy obute w pantofle szurały po podłodze. Czy to znowu ten człowiek z końskim łaj nem ? Diabeł
przebrany za poczciwca?

– Szuka pan kogoś? – spy tała kobieta. Sapała, nawet stoj ąc. Miała drobną twarz i rzadkie siwe

włosy w nieładzie. Laska by ła dla niej stanowczo za długa.

– Nie – odparł Hans. Nie m ógł wy m ówić tego słowa, bał się, że się ośm ieszy, ręką dotknął

czoła. – Nikogo – dorzucił z zakłopotaniem .

– Nie rozpoznaj ę tego nazwiska – powiedziała kobieta. Jej głos zupełnie nie licował z sy lwetką,

by ł wy raźny, silny i sy m paty czny, o berlińskim akcencie. Czy to m iał by ć dowcip? Hans uważał,
że ludzie o oczach pozbawiony ch ży cia raczej nie robią sobie dowcipów.

– Ty lko sobie chwilę odpocznę – wy j ąkał. – Szukałem w zasadzie j ednej osoby, ale nie wiem ,

czy to właściwe m iej sce.

– Mam y biuro, m ożna tam spy tać. W razie gdy by spotkał pan j uż ty lko kota.

– Dziękuj ę. To na pewno m i coś pom oże.

– Jak kot m oże panu pom óc? – kobieta spoj rzała na niego karcący m wzrokiem , ale m im o to

przez  j eden  szczęśliwy   m om ent  wy dawało  się,  że  się  uśm iecha.  Jej   oczy   wy dały   się  m niej
zm ęczone niż wcześniej , a usta nabrały  koloru. Zaczęła się wiercić j ak m łoda dziewczy na, która
poprawia włosy  ty lko po to, by  zwrócić na siebie uwagę. – Pan i to krzesło – powiedziała – m acie
razem  cztery  nogi. Gdy  by łam  dzieckiem , uwielbiałam  takie zagadki. Moi sy nowie też. Musiałam
im   ciągle  wy m y ślać  coś  nowego.  Zanim   um arłam ,  m iałam   czterech  sy nów.  Został  m i  ty lko
Benny.  Jego  nie  dostali.  Mieszka  w  Detroit,  m a  żonę  i  troj e  dzieci.  Dowiedziałam   się  dopiero
cztery  ty godnie tem u. Am ery kański żołnierz przy niósł m i list od niego, ze zdj ęciam i. I cały  funt
kawy. Ma piękną blondy nkę za żonę. Zawsze chciał m ieć taką. Już j ako m łody  chłopak czy tał ty lko
baśnie, w który ch kobiety  nosiły  długie blond włosy. Jak Roszpunka. No tak, j ak Roszpunka. Trzeba

to sobie wy obrazić. Sły szał pan kiedy ś o Detroit?

– Tak – skłam ał Hans. – To m usi by ć piękne m iasto.

Poruszy ło go, j ak bardzo staruszka dąży ła do tego, by opowiedzieć m u o swoich sy nach, ale nie

udało m u się podnieść głowy. Skupił się na podłodze i liczy ł ry sy  w kam ieniu. Podczas gdy  kobieta
opowiadała o  sy nu,  który   powinien  ży ć,  zrozum iał,  że  w  Niem czech  nic  nie  będzie  j uż  takie  j ak
kiedy ś.  Gdy   j akiś  Niem iec  zapy ta  Ży da  o  j ego  rodzinę  i  przeszłość,  otworzy   rany,  który ch  nie
m ożna uleczy ć.

– Nigdy – powiedział.

– Co panu j est? – spy tała kobieta. – Wy gląda pan j akoś niewy raźnie, j ak duch. Moj a m atka

zawsze tak m ówiła. Już nie m a duchów. – Postukała laską o podłogę. Jeszcze by ła w niej
ciekawość, która pozwala ludziom cieszy ć się słońcem . – Jak udało się panu przeży ć z j edną nogą?

– W m om encie wy buchu woj ny m iałem dwie – wy j aśnił Hans. Chciał powiedzieć coś

dowcipnego, ale nie przy szło m u nic do głowy.

Kobiecie nie trzeba by ło głupich żartów, aby zrozum ieć.

– Ach, więc to tak – powiedziała. – Jest pan j edny m z ty ch, którzy m ieli um rzeć za oj czy znę.

A nie z ty ch, którzy m ieli um rzeć w obozach. To ogrom na różnica, m oże m i pan wierzy ć. Proszę
wy baczy ć, nie m iałam nic złego na m y śli. Jestem starą kobietą. Często zapom inam , że inni ludzie
też by li ofiaram i. Nie ty lko m y.

W drodze do dom u zm agał się z zim ny m deszczem . Szedł przy gnieciony ciężarem , który uważał
za brak odwagi i niezdarność, zam iast uznać go za brzem ię ty ch, co cierpieli z powodu winy, która
nie należała do nich.

– Nie m ogłem wy doby ć z siebie słowa – powiedział Annie. – Mogłem j ą po prostu zapy tać,

czy zna panią Sternberg, ale nie dałem rady. Twój m ąż j est naj większy m tchórzem w cały m
Frankfurcie. Mógłby m go sprać porządnie, dawać m u wy cisk przez całe dwa dni.

– Hej , nie m ów źle o m oim m ężu – zaperzy ła się Anna. – To twoj a żona zasługuj e na lanie.

Przez całe dwa dni. Powinnam by ła wiedzieć od początku, że to j a m am iść na Gagernstrasse,
a nie ty. Ty lko się bałam .

– To dobrze, że przy naj m niej by liśm y na ty le m ądrzy, że nic nie powiedzieliśm y Fanny.

Wy obraź sobie j ej rozczarowanie: nie dość, że źle zrozum iała nazwę, to j eszcze Betsy by ć m oże
nie m ieszka na Gagernstrasse.

– Fanny nie j est j uż dzieckiem . Nie m ożem y j ej obronić przed rozczarowaniem . Jutro pój dę

tam razem z nią. By ć m oże to ona będzie m usiała bronić m nie, j eśli wszy stko to okaże się
darem ne. Nie m ożesz sobie wy obrazić, j ak bardzo chciałaby m znaleźć tam Betsy. Już dawno
zapom niałam , że właściwie nie j est m oj ą m atką.

– Gdy by m nie um iał sobie tego wy obrazić, nie przy dałby m się j uż na nic. Co powiesz Fanny ?

– Prawdę. Jesteśm y j ej to winni. Pochodzi z rodziny, w której się nie kłam ało. Ja też j estem

stam tąd, j eśli zapom nim y pierwsze osiem lat m oj ego ży cia.

Niewiele rozm awiali w ten poniedziałek naznaczony oczekiwaniem . Inaczej niż dzień

wcześniej pogoda by ła j esiennie przy j em na, świeciło słońce. Chm ury przy pom inały baranki,

a kałuże by ły czy ste j ak lustra. Wiewiórki znosiły zapasy na zim ę. Fanny co chwila patrzy ła
w niebo i obiecy wała Bogu nie wątpić j uż we własną m ądrość, j eśli ty lko nastąpi ten cud, o który
codziennie się m odliła.

– My ślisz, że babcia m nie pozna? – spy tała Annę. – Jeśli ty lko tam będzie, oczy wiście.

Czy tałam kiedy ś, że nie m ożna m ówić o przy szłości. Ty też tak uważasz?

– Musisz spy tać kogoś m ądrego.

– Dla m nie ty j esteś wy starczaj ąco m ądra – stwierdziła Fanny.

Maxim ilianstrasse by ła j eszcze bardziej pusta niż poprzedniego dnia. Pieluchy i ścierki

trzepotały na kij ach wy stawiony ch w oknach. Kobiety w pożółkły ch biały ch podom kach
i w turbanach z chustek na głowach wy glądały z okien, gapiąc się w pustkę. Ręce opierały na
poduszkach.

– Zupełnie j ak kiedy ś – powiedziała Anna. – Twój wuj Erwin nie znosił takich kobiet. Mówił, że

gapią się j ak sroka w gnat. Chodź, j esteśm y na m iej scu. To j est ten dom starców.

– Teraz się boj ę – rzuciła Fanny.

– Ja też. I nie ty lko teraz. Chodź, j esteśm y razem , nic nie m oże się nam stać. Zupełnie nic.

– Już m i to powiedziałaś.

– Kiedy ?

– Kiedy odprułaś m i od płaszcza żółtą gwiazdę.

– Ciągle to pam iętasz? Po cały m ty m czasie!

– Tak.

Wzięły się za ręce j ak dzieci, które dokazuj ą na letniej łące, ty le że się nie śm iały. Ich strach,

że los sobie okrutnie z nim i pogra, by ł zby t wielki. W ogrodzie wiele się działo, trawnik by ł m okry
od niedawnego deszczu. Owce stały j edna obok drugiej , wy glądały, j akby by ły ze sobą zrośnięte.

– Hans powiedział m i o ty ch owcach. Wiesz, on j uż tu wczoraj by ł.

– Wiem – odparła Fanny. – Odkąd woj na się skończy ła, nie szepczecie j uż zby t cicho.

Na ławkach wokół trawnika siedziały grubo ubrane kobiety okry te kocam i. Obok nich starszy

m ężczy zna tłukł laską o ziem ię. By ł to spokoj ny, harm onij ny  obraz, m im o że kobiety  rozm awiały
ze  sobą  rozkazuj ący m   tonem   osób  niedosły szący ch.  Jedna  staruszka,  niezwy kle  wy soka,  ale
bardzo wy chudzona, o czerwonej  twarzy, wstała.

– Nie, nie m y lę się. Do końca m oich dni będę to widziała – zapewniła. – To by ł naj lepszy

przy j aciel  m oj ego  sy na.  Od  sam ego  początku.  Nazy wał  się  Falk.  Falk  von  Wagenheim .  Miał
dwanaście  lat,  by ł  naj lepiej   wy chowany m   chłopcem ,  j akiego  kiedy kolwiek  spotkałam .  I  w  noc
kry ształową zabrał z naszego m ieszkania, na m oich oczach, szufladę ze srebrem  i walnął m oj ego
sy na w brzuch. W ty m  m om encie zrozum iałam , że nie m a j uż dla nas nadziei.

– Popatrz – wy szeptała Anna. – Kobieta na ławce. Ta, co siedzi sam a i czy ta. Mój Boże,

niechaj się nie m y lę. Ten j eden raz. Ona zawsze dużo czy tała. – Napręży ła ciało, m ocno ścisnęła
rękę Fanny i ruszy ła szy bko do przodu, bo wiedziała, że j est j uż u celu. – Chodź Fanny, klam ka
zapadła.

Betsy spoj rzała do góry, dopiero gdy usły szała nad sobą ich oddech. Przez całą wieczność nie

ruszała  się,  m y śląc,  że  to  ty lko  wiatr,  ale  wreszcie  podj ęła  tę  grę  i  odłoży ła  książkę.  Jej   ciało
zeszty wniało. Czy  z radości, w szoku, czy  to by ła j uż śm ierć? Oczy  nie wierzy ły  tem u, co widzą,
ale  m im o  to  Betsy   rozpostarła  ram iona.  Obj ęła  Annę  i  Fanny,  wąchała  ich  skórę  i  czuła  ich
radość.  By ła  ogłuszona  szczęściem ,  którego  nie  potrafiłaby   nazwać.  Książka  spadła  na  ziem ię,
leżała otwarta, a wiatr przerzucał j ej  strony  i opowiadał niebu niezwy kłe historie. Pozostałe ławki
stały  puste, ty lko j eden szary  koc j eszcze gdzieś tam  leżał. Owce beczały, unosząc głowy. W oknie
na pierwszy m  piętrze stała m łoda kobieta i dzwoniła złoty m  dzwoneczkiem .

– Pani Sternberg, obiad – krzy czała. – Nie j est pani przy padkiem głodna?

Betsy się nie ruszy ła. Nie płakała, bo wahała się, czy ostatnią godność, która j ej j eszcze została,

utopić we łzach. Gdy przy ciągnęła do siebie Annę, j ej serce biło j ak u m łodej kobiety, j ej dłonie
by ły tak ciepłe, j ak j uż j ej się to dawno nie zdarzy ło.

– Jesteś – powiedziała, a Annie wy dało się, że śpiewa – naj lepszy m , co spotkało m nie

w m ałżeństwie.  Już dawno  powinnam  to  powiedzieć Johannowi  Isidorowi. Chodź,  Fanny,  usiądź.
Muszę cię czuć, by  dotarło do m nie to, co się wy darzy ło. Nie wierzy łam , że cię j eszcze zobaczę,
ale m im o to cały  czas o tobie m y ślałam .

S P O T K A N I E P R Z Y D R Z W I A C H

L i s t o p a d 1 9 4 5

Dla  Betsy   zawsze  by ło  ważne,  by   nie  folgować  swoj em u  tem peram entowi  ani  nie  podążać  za
pierwszy m   im pulsem .  Już  j ako  dziecko  nie  pchała  się  do  przodu  –  m im o  konkurencj i  liczny ch
sióstr  o  uwagę  ukochanego  oj ca.  „Kto  stoi  w  cieniu,  tego  nie  razi  słońce”  –  zwy kła  później
m awiać.  Powtarzała  swoim   córkom ,  które  ciągle  chciały   bły szczeć  i  by ć  podziwiane,  że
naj ważniej sze są: skrom ność, em patia i dy skrecj a. Rzadko kiedy  to do nich docierało. Jej  zdaniem
energiczne wy stępy  i pozowanie na ważniaka by ło ty lko dom eną m ężczy zn, nadęci ludzie działali
j ej  na nerwy, do egocentry ków zaś czuła wstręt. Nawet w dobry ch czasach intuicy j nie nie ufała
przy j aźniom  na wy łączność, po powrocie z Theresienstadt w ogóle nie chciała zaś zdawać się na
obcy ch.  Nie  m ogła  znieść  opowieści  o  towarzy szach  niedoli,  którzy   tak  j ak  ona  przeszli  przez
obozy  koncentracy j ne i stracili rodziny. Męczy ły  j ą także banalne plotki.

Poważana m adam e Sternberg, m ałżonka bogatego i szanowanego człowieka, nie szukała taniej

sensacj i, nie by ła nawet ciekawska. Nie przy szło więc j ej na m y śl, że ktokolwiek w dom u starców
będzie się zaj m ował j ej osobą.

– Czuj ę się tu tak dobrze, bo nikt m nie nie zauważa – wy j aśniała Annie. – Wy daj e m i się, że

wszy scy śm y zapom nieli w obozie, j ak to j est interesować się inny m i.

Rzadko zdarzało j ej się aż tak pom y lić. By ła ciągle obserwowana. Zwłaszcza przez kobiety,

które  zgadzały   się,  że  „tej   Sternberży nie  m ożna  pozazdrościć  tak  m łodego  wy glądu  w  wieku
siedem dziesięciu  trzech  lat”.  Zastanawiano  się,  czy   „dostaj e  od  taj em niczego  protektora
dodatkowe przy działy  lub lekarstwa wzm acniaj ące, a m oże m a j akieś kontakty  z Am ery kanam i”.
Pani  Olschowsky,  sprzątaczka  z  Wiesbaden,  która  przez  trzy   lata  ukry wała  się  pod  podłogą
w  dom u  ary j skiej   przy j aciółki  i  m ogła  przez  cały   ten  czas  rozm awiać  ty lko  ze  swoj ą
wy bawicielką,  m im o  problem ów  z  wy słowieniem   się  powiedziała  w  sposób  nieznoszący
sprzeciwu:

– Ona wy gląda tak, j ak kiedy ś wy glądali bogacze, gdy wy chodzili z dom u w ciepły letni dzień.

A przecież cztery m iesiące leżała w niem ieckim szpitalu, ledwo z tego wy szła.

Podobnie m y ślał doktor Goldschm idt, który opiekował się m ieszkańcam i dom u i przy j m ował

tam co środę. Gdy po raz pierwszy badał Betsy, powiedział:

– Jeśli dalej będzie się pani tak trzy m ać, przeży j e pani nas wszy stkich.

Reakcj a Betsy na tak niecodzienną diagnozę, której przy padkowy m świadkiem by ła stara pani

Friesländer, stała się tem atem dnia. Otóż gdy doktor, który nie docenił znaczenia swy ch słów,
m ierzy ł j ej puls, Betsy ze złością wy rwała m u rękę i szorstko go pouczy ła:

– Panie doktorze, w Theresienstadt nauczy łam się raz na zawsze, że na to, czy się przeży j e, nie

m a wpły wu ani zdrowie, ani własna wola.

Niedługo po ty m zdarzeniu wy obraźnię m ieszkańców dom u starców rozpaliła ty powa dla

tam ty ch  czasów  wy m iana  handlowa.  Ta  transakcj a  („zdecy dowanie  osobliwa,  j eśli  o  m nie
chodzi”) wy wołała napły w plotek. Niewielka liczebnie, ale bardzo akty wna grupa stacj onuj ący ch
we Frankfurcie ży dowskich żołnierzy  z okazj i święta Chanuki podarowała każdem u m ieszkańcowi
dom u  puszkę  koszernej   wędliny,  funt  kawy   i  angielsko-hebraj ski  m odlitewnik.  Dwa  dni  później
Betsy  oddała swoj e salam i panu Mahlkem u, „o który m  nawet tutej sze owce wiedzą, że koszerna
wędlina pasuj e m u j ak wieprzowina rabinowi”.

O Sigism undzie Mahlkem , siwowłosy m i nerwowy m nauczy cielu licealny m bez posady,

przebąkiwano,  że  wstąpił  do  partii  na  sam y m   początku  i  z  tego  powodu  zwolniono  go  teraz  ze
szkoły. W dom u starców zaj m ował się księgowością i kontaktam i z urzędam i. Niezależnie od tego,
czy   by ł  członkiem   partii,  czy   podej rzany m   o  niegodne  czy ny,  naty chm iast  zgodził  się  na
propozy cj ę  Betsy,  by   za  wędlinę  oddać  j ej   zbiór  esej ów  Stefana  Zweiga  Momenty  zwrotne
w historii. By ło to pierwsze wy danie i dlatego wartościowe, toteż Mahlke uratował j e od spalenia
w  m aj u  1933  roku,  m im o  swoj ej   wierności  Hitlerowi  i  później szy ch  wy rzutów  sum ienia.
Opowiedział Betsy  o ty m  skarbie ty lko dlatego, że zawsze m ówiła m u „dzień dobry ” – czego nie
robili inni m ieszkańcy. Gdy  kiedy ś by ł m ocno przeziębiony, ży czy ła m u także zdrowia.

– Muszę ty le nadrobić, m uszę ty le sobie przy pom nieć – m iała wy m am rotać Betsy „z wielkim

zakłopotaniem ”.  Pani  Sim on  („niechcący,  m ożecie  m i  państwo  wierzy ć!”)  by ła  świadkiem   tej
zadziwiaj ącej   wy m iany.  Nikt  nie  m ógł  tego  poj ąć.  Kobieta,  która  przeży ła  śm iertelny   głód
w Theresienstadt, straciwszy  blisko dwadzieścia kilogram ów, oddawała wędlinę za książkę.

– W dodatku zupełnie cienką – donosiła pani Sim on. – „Boże, chroń nas przed wy kształcony m i

ludźm i” – powtarzał zawsze m ój m ąż.

Chociaż zarówno j ej m ąż, j ak i dwie córki z dwój ką wnucząt stracili ży cie, Henny Sim on

zachowała swoj e wy czulenie na drobnostki, j ak również zam iłowanie do fantazj owania. Jako
pierwsza wiedziała, że „ta Sternberży na by ła profesorem literatury na Uniwersy tecie
Frankfurckim ”.

– Ponoć bardzo poważany m . Miała nawet dwa pom ieszczenia do swoj ej dy spozy cj i.

Z j edwabny m i zasłonam i.

Dwa dni później pani Sim on doniosła swoj ej współlokatorce, pani Feigenbaum , która ze

względu na problem y  ze słuchem  często coś źle powtarzała, że ponownie zaoferowano Betsy  j ej
dawne stanowisko, ale ona tę propozy cj ę odrzuciła pod pretekstem , że m a ty lko j edną parę butów,
i to z podziurawiony m i podeszwam i. Ocena obuwniczej  sy tuacj i Betsy  by ła następuj ąca: m a za
duże  stopy,  by   skorzy stać  z  akcj i,  w  ram ach  której   w  dom u  na  Gagernstrasse  rozdawano  buty
nieznanego pochodzenia.

Mężczy źni z dom u starców także wiedzieli coś niesam owitego o „tej niespełna rozum u

Sternberży nie, m olu książkowy m ”. Otóż „m im o Hitlera i ary zacj i”

[24]

m iała ona podobno „ty le

posiadłości  we  Frankfurcie,  że  m ogłaby   kupić  cały   ten  dom ”.  A  gdy   Betsy   podczas  szabasu
wspom niała m iędzy  zupą z rozgotowanego szpiku a kaszą z przy palony m i kawałkam i kapusty, że
wcześniej  m ieszkała przy  alei Rothschildów i chce tam  j ak naj szy bciej  wrócić, by  sprawdzić, czy
j ej  stary  dom  j eszcze stoi, poj awiła się pogłoska, która nie pozostawiła nikogo z towarzy szy  niedoli
oboj ętny m . Pani Sternberg pochodzi z Rothschildów, m ówiono, i m a krewny ch na cały m  świecie.

– Nawet w Wenecj i – stwierdziła pani Feigenbaum . W j ej oczach poj awiły się łzy,

a  ram ionam i  wstrząsał  szloch.  –  Poj echaliśm y   tam   w  1929  roku  na  nasze  srebrne  gody.
Pły nęliśm y  sły nny m  kanałem . By ł m aj , świecił księży c i sły chać by ło śpiewy. Mój  m ąż m ówił
o ty m  j eszcze podczas naszego ostatniego wieczoru, choć ledwo m ógł oddy chać.

Ludzie, którzy widzieli, j ak ich m ałżonkowie, dzieci, rodzeństwo, wnuki i starzy rodzice um ierali

z  głodu  albo  niczy m   by dło  by li  przepędzani  do  pociągów  j adący ch  na  wschód,  ciągle  zadawali
sobie to bolesne py tanie: dlaczego to właśnie j a zostałem  oszczędzony ? Ci, którzy  zwątpili, że ich
losem  by ło przeży ć, cierpieli z powodu nieustaj ącego poczucia winy  oraz z powodu sam otności,
której  rozm iarów nie by li nawet w stanie sobie wy obrazić w czasach sprzed obozów. Mim o to ci
cierpiący  i zniechęceni, w przeciwieństwie do Betsy, by li żądni inform acj i o ży ciu inny ch. Gdy
ktoś  m iał  krewny ch  za  granicą,  poruszenie  ogarniało  wszy stkich.  Oznaczało  to  oparcie  i  iskierkę
nadziei,  której   tak  potrzebowali  ci,  którzy   powrócili  do  ży wy ch,  by   się  nie  poddać.  Ty lko  część
z nich wiedziała, skąd wracali – by li m ostem  łączący m  przeszłość z teraźniej szością.

Issac Birnbaum urodził się we Frankfurcie i m im o przeży tej w ty m m ieście m ęki nadal uży wał

pełnego uczucia j ęzy ka swoj ej oj czy zny. Ten osiem dziesięciotrzy letni dawny agent
nieruchom ości, odnoszący w swej karierze liczne sukcesy, chętnie udzielał inform acj i o swoim
m ieście.

– Sternbergowie – wspom inał – m ieli trzy sklepy. Jeden większy od drugiego. To by ły grube

ry by. Johanna Isidora Sternberga, właściciela pasm anterii na Hassengasse i sklepu z m ateriałam i
przy   Glauburgstrasse  nie  dało  się  niczy m   om am ić.  Moj a  żona,  która  nie  do  końca  by ła
zadowolona z tego, co m iała, zawsze stawiała m i go za wzór. „Ten Sternberg m a twarde łokcie –
m awiała  –  i  nosa  do  interesów”.  I  właściwy ch  przy j aciół.  Mieliśm y   tego  sam ego  lekarza.
Nazy wał się Mey erbeer. To by ł świetny  facet, m ądrzej szy  niż m y  wszy scy  razem  wzięci. Miał
odwagę się zabić, gdy  ty lko dostał nakaz deportacj i. Jego żona też to zrobiła. Często rozm awiałem
w  obozie  ze  Sternbergiem   o  ty m   sam obój stwie.  Obaj   im   zazdrościliśm y.  „Bóg  nagradza
odważny ch”  –  m ówił  m i  Sternberg.  „Ja  pozwoliłem ,  żeby   m oj a  żona  wy rzuciła  truciznę  do
sedesu”.

To, że Betsy m iała rodzinę we Frankfurcie, chociaż wiadom o by ło, że „j ej cała rodzina zginęła

w Theresienstadt”, by ło nieustanny m tem atem plotek.

– Już, tak szy bko? – py tał ironicznie pan Weisshaupt, gdy dowiedział się o Annie i Fanny.

Pani Olschowsky skwitowała to j edny m słowem : „Bezczelność”.

– Tak sobie tu przy chodzą, po prostu, i siadaj ą obok nas na ławce – podsum owała pani Sim on to

cudowne wy darzenie.

Gusti Bielm ann, pochodząca z Kassel, gdzie j ej wcześnie zm arły m ąż m iał dwie kam ienice i sklep

dla bogaty ch panien, za pom ocą swoj ego osławionego ciętego j ęzy ka dostarczy ła dowodów, że
ulubione przy słowie zazdrośników nie zm ienia się ani w dobry ch, ani w zły ch czasach.

– Kto j uż m a, tem u Bóg doda – podsum owała.

– Na wielką kupę to i diabeł sra – stwierdził z kolei Alfred Grün, m niej znany z ciętości swoj ego

j ęzy ka i w ogóle niepodej rzewany o wulgarność

– Jak to j est, że pani Sternberg m a j eszcze j edną córkę i wnuki? Jakoś m i to wszy stko nie pasuj e.

Skąd nagle ta fam ilia? Czy j ej córeczka spacerowała sobie z żółtą gwiazdą po cały m Frankfurcie,
a ludzie przy j acielsko klepali j ą po plecach i ustępowali m iej sca na ławkach z napisem „Nie dla
Ży dów”? – py tała pani Schotten.

Mim o tej lawiny plotek, zazdrości i zdziwienia m ieszkańcy dom u przy Gagernstrasse cieszy li

się  z  wizy t  Anny   –  także  ci,  którzy   o  Betsy   wiedzieli  ty lko,  że  „ta  szczęściara  cały   czas
w  Theresienstadt  przepracowała  w  przedszkolu”.  Anna  przy chodziła  co  drugi  dzień,  zawsze
z Erwinem  w wózku i często z Sophie, która po drodze zbierała gałęzie do palenia w kuchenny m
piecy ku.  Niekiedy   towarzy szy ła  im   Lena,  wy straszona  przy j aciółka  Sophie  z  Wrocławia.
Zazwy czaj   nie  rozm awiała  z  obcy m i,  ale  w  ogrodzie  dom u  starców  opowiedziała  j ednookiem u
m ężczy źnie o kulach, i to j uż przy  drugiej  wizy cie, o ty m , że j ej  m atka um arła z głodu podczas
ucieczki ze wschodu.

– Mój dziadek – poinform owała – m ówi, że ona j est teraz bardzo j asną gwiazdą. On zna

dobrego Boga.

Mężczy zna rozpłakał się swy m j edny m okiem . By ł kiedy ś nauczy cielem historii

i w m om encie wy zwolenia Dachau przy siągł, że będzie się cieszy ł każdy m cierpieniem , którego
doświadczy j akiś Niem iec.

Mim o listopadowy ch deszczy i zim na zapowiadaj ącego sm utną zim ę dzieci bawiły się

w  ogrodzie.  Mężczy źni  obserwowali  j e  w  zam y śleniu,  a  większość  kobiet  z  westchnieniem
przy ciskała  j e  do  swoich  wy cieńczony ch  ciał,  tuliła,  całowała  i  zasy py wała  starom odny m i
czuły m i słówkam i, który ch dziewczy nki nie rozum iały. Sophie i nawet Lena pozwalały  chętnie na
te  czułości,  bo  pocałunkom   i  szeptom   towarzy szy ły   często  cukierki,  twardy   piernik  lub  kawałek
wy schniętego j abłka.

Obie dziewczy nki naj bardziej lubiły kuśty kaj ącą, na czarno ubraną kobietę. Nie by ła wy ższa

od  dwunastolatki,  m iała  m alutką  głowę  i  szare  włosy   sterczące  na  wszy stkie  strony,  podkrążone
oczy  i pożółkłą cerę. Mim o że przy garbiona staruszka o powy kręcany ch rękach wy glądała raczej
na  czarownicę,  Sophie  nazwała  j ą  dobrą  wróżką,  taką  j ak  ta,  która  uratowała  Śpiącą  Królewnę.
Garbata  wróżka  przy nosiła  dzieciom   do  ogrodu  ciepłą  m iętową  herbatę,  do  której   dodawała
m nóstwo  sachary ny,  by   uwierzy ły,  że  posłodzono  j ą  m iodem   i  cukrem   kandy zowany m .
Nalewała swój  cudowny  napój  z wy sokiego srebrnego dzbanka.

– Ten dzbanek – opowiedziała – znalazłam pod krzakiem różany m . Na Röderbergweg. Wsadził

go tam gruby Göring. Widziałam to na własne oczy. Teraz siedzi w am ery kańskim więzieniu, ten
gad. Na pewno nie daj ą m u tam herbaty m iętowej .

Srebrny dzbanek cieszy ł także Betsy. Gdy patrzy ła, j ak kobieta nalewa z niego herbatę,

przy pom inała sobie niedzielne popołudnia nad kawą w ogrodzie zim owy m przy alei Rothschildów.
Obawiała się bólu, ale te obrazy sprawiały j ej przy j em ność. Pewnego niedzielnego poranka

opowiedziała o swoich żółty ch begoniach, które stały na parapecie w doniczce pom alowanej
w płaczące serca. Victoria j e uwielbiała.

– Nazy wała j e cudowny m i kwiatam i – przy pom niała sobie. Jeszcze gdy wy m awiała te słowa,

zobaczy ła  stoj ącą  na  balkonie  sześcioletnią  Vicky   w  niebieskiej   j edwabnej   sukience
z koronkowy m  kołnierzy kiem . Betsy  wpatry wała się w ten obraz zby t długo, oślepła i oniem iała.
Kobieta ze srebrny m  dzbankiem  płakała razem  z nią.

W czasie popołudniowy ch spotkań Betsy m ówiła swoj ej odnalezionej córce:

– Prakty cznie nie m a tu nikogo, kto nie straciłby dzieci i wnucząt w obozach. Ciągle j e

wy liczaj ą. Jakby to, że zam ordowano j edno dziecko, nie by ło dostatecznie przerażaj ące. A j a tu
sobie siedzę i nie m ogę tego poj ąć, że uratowałaś Fanny. Do końca ży cia będę złorzeczy ć Bogu,
że twój oj ciec się o ty m nie dowiedział. Tak bardzo cię kochał i taki by ł z ciebie dum ny.

Podczas następnej wizy ty wy j awiła Annie, co stało się z Salem .

– Vicky trzy m ała go cały czas za rękę. Widziałam to. Jednak w który m ś m om encie m usiała go

puścić,  gdy   pchali  j ą  w  stronę  pociągu.  Sły szałam   j ego  krzy k,  j ak  się  bronił.  Miał  taki  cieniutki
głosik. Ciągle go sły szę i nigdy  nie zapom nę. Płaczące dzieci by ły  w ty m  wszy stkim  naj gorsze.
Nasz Salo nie m iał siły, by  ży ć. Johann Isidor j eszcze trwał, ale on też by ł j uż m artwy, chociaż
zabrali go dopiero po czterech ty godniach. O czy m  j a tu w ogóle opowiadam ? Jak j akaś praczka.
Obiecałam  sobie, że nie będę m ówić o Theresienstadt nikom u, kto tam  nie by ł. Jestem  okropna.

– Ja nie j estem nikim . – Anna przełknęła łzy. – Jestem twoj ą córką.

– Jesteś. Niech Bóg chroni niewierny ch m ężów.

Obie  się  zaśm iały.  Po  raz  pierwszy,  odkąd  się  odnalazły,  śm iały   się  razem .  Potem   znowu  się
roześm iały, gdy  Betsy  opisała – z taką dokładnością, j akby  to się wy darzy ło wczoraj  – j ak Johann
Isidor  stanął  przed  nią,  zakłopotany,  ale  z  podniesiony m   czołem ,  trzy m aj ąc  za  rękę  ośm ioletnią
przestraszoną Annę, która m iała na sobie taką sam ą sukienkę, j aką przy wiózł z Pary ża Vicky.

– Nie trzeba m i by ło niczego więcej – wspom inała Betsy. – Nawet j eśli złam ał przy sięgę, j ak

to się wtedy m ówiło, by ł dobry m m ężem . Nie nadawał się ty lko na kłam cę.

– Za to nadawał się na oj ca – odparła Anna.

Betsy patrzy ła na ogród. Owce i ławki pokry te by ły m głą. Mim o to przy cisnęła twarz do

szy by. Nie chciała, żeby Anna zobaczy ła j ej oczy w m om encie, gdy wchodzi w nie przeszłość.

– Boj ę się – powiedziała w końcu – że się nie zm ieniłam . Ani trochę. Ciągle zadaj ę py tania,

które do niczego nie prowadzą. My ślisz, że Fanny  kiedy ś spy ta o m atkę? Albo o oj ca, albo o Sala?
Pom y ślałam  sobie, że powinnam  przej ąć inicj aty wę. Skąd m am  j ednak wiedzieć, czego m ogę od
niej   wy m agać?  Nadal  nie  wiem   j eszcze,  czy   ona  j est  dzieckiem ,  czy   j uż  nim   nie  j est.  Jak
wy tłum aczy ć dziecku obozy ?

– Ona nie j est dzieckiem , Betsy. Jest ty lko m ało pewna siebie i strachliwa. Te czasy, kiedy nie

m ogła nawet pój ść do skrzy nki pocztowej i kiedy m y wszy scy za każdy m szm erem kuliliśm y się
i czekaliśm y na uderzenie, źle na nią wpły nęły. Od sam ego początku by ła wszy stkiego świadom a.
Ciągle j eszcze boi się obcy ch. Dlatego też nie chce iść do szkoły.

– Co to za ży cie, kiedy się ży j e j ak j akiś kret? Może m ogłaby m na własny m przy kładzie

pokazać  j ej ,  że  przeży cie  obarczone  j est  pewną  odpowiedzialnością.  Może  m ogłaby m
zaproponować  j ej ,  by   przeszła  się  ze  m ną  na  alej ę  Rothschildów?  Muszę  zobaczy ć  dom ,  teraz,
kiedy   znowu  was  m am ,  j eszcze  silniej   czuj ę  tę  potrzebę.  I  chcę,  żeby   Fanny   by ła  ze  m ną.
Potrzebuj ę j ej . Widzisz, Anno, udało im  się. Z odważnej  pani Sternberg, która uważała strach za
słabość charakteru i pozwoliła sy nowi pój ść na woj nę, nie roniąc przy  ty m  ani j ednej  łzy, zrobili
m y sz, nie, m y szkę. Ciągle m uszę się na kim ś opierać. I ocierać łzy. I m uszę m ieć kogoś, kto m i
powie, co powinnam  robić, a co sobie odpuścić, oraz przy pom ni, kim  j estem . Naj chętniej  j uż na
śniadanie piłaby m  walerianę, ty lko że nigdzie nie m ożna j ej  dostać.

– Jesteś odważniej sza niż m y wszy scy, Betsy.

– Pozwoliłam wszy stkiem u się wy darzy ć. Do tego odwaga j est niepotrzebna. Ty coś zrobiłaś.

To ogrom na różnica.

We wtorek 20 listopada, o godzinie dziewiątej rano – by ł to dzień poprzedzaj ący Dzień Pokuty

i Modlitwy

[25]

– Betsy Sternberg i j ej wnuczka wy ruszy ły w stronę dom u, do którego starsza

z kobiet czterdzieści pięć lat tem u wprowadziła się ze swoim m ężem i naj starszy m sy nem .

– Urodziłam tam czworo dzieci.

– A nie pięcioro? Otto, Erwin, Clara – wy liczała Fanny na palcach – Victoria i Alice. – Im ię

własnej m atki wy m ówiła cicho, powieki j ej lekko zatrzepotały, ale Betsy udawała, że niczego nie
zauważy ła.

– Otto by ł j uż na świecie. Urodził się j eszcze w m ieszkaniu na Sandweg. Przeprowadziliśm y

się, kiedy m iał cztery lata. W dniu urodzin cesarza po raz pierwszy zj edliśm y śniadanie w alei
Rothschildów. Słońce świeciło. Prawdziwie cesarska pogoda.

– W Niem czech by ł kiedy ś cesarz? – zdziwiła się Fanny. – My ślałam , że zawsze rządził tu

Hitler.

– Ty lko przez dwanaście lat – wy j aśniła Betsy – ale w piekle czas pły nie inaczej . Dla nas by ła

to cała wieczność. Nigdy właściwie nie przem inie.

Ten 20 listopada to by ł dla Niem iec ważny dzień – chociaż Betsy dowiedziała się o ty m

dopiero  wieczorem ,  gdy   słuchała  wraz  z  Hansem   i  Anną  radia.  Tego  dnia  rozpoczął  się  przed
try bunałem   woj skowy m   w  Nory m berdze  proces  dwudziestu  j eden  czołowy ch  przy wódców
nazistowskiego  reżim u.  Przed  try bunałem   stanęli  m iędzy   inny m i:  m arszałek  Rzeszy   i  szef
lotnictwa Herm ann Göring, Julius Streicher, który  wy dawał anty sem ickie pism o „Der Stürm er”,
zastępca Hitlera Rudolf Hess i feldm arszałek Wilhelm  Keitel, by ły  szef naj wy ższego dowództwa
Wehrm achtu.

Także w Lüneburgu w ten wtorek rozpoczął się proces. By ły kom endant obozu

koncentracy j nego  w  Bergen-Belsen  Josef  Kram er  wraz  z  dziesięciom a  inny m i  oskarżony m i
został przez Bry ty j czy ków skazany  na śm ierć. Również 20 listopada 1945 roku woj skowe władze
am ery kańskie  we  Frankfurcie  opublikowały   listę  ponad  ty siąca  znany ch  Niem ców  obj ęty ch
zakazem   działalności  w  sektorze  kulturalny m .  Na  tej   liście  znaleźli  się  by li  sy m paty cy   nazizm u,
tacy   j ak:  Wilhelm   Furtwängler,  dy ry gent  z  Filharm onii  Berlińskiej ,  pianista  Walter  Gieseking,
aktor Em il Jannings i pisarz Ernst Jünger.

– Mogę się założy ć, że po tak długim czasie nie trafiłaby ś na alej ę Rothschildów beze m nie –

droczy ła się Betsy.

– Przegrałaby ś. Nawet j ako dziecko um iałam dokładnie odtworzy ć tę drogę. I tę do m oj ej

ży dowskiej szkoły, i na alej ę Günthersburską, gdzie m ieszkali m oi rodzice. Zawsze się bałam , że
kiedy ś zapom nę, kim j estem .

– Niech Bóg cię chroni, Fanny. Gdy by m by ła j edną z takich ży dowskich babć, j aką sam a

m iałam , toby m cię teraz pobłogosławiła. Ty lko że nie um iem tego robić. Nie błogosławiłam
nawet swoich dzieci. My, Sternbergowie, wcześnie odsunęliśm y się od Boga.

Przeszły alej ą Habsburgów. Potem , na Arnsburger Strasse, Betsy się zatrzy m ała.

– Tu m ieszkał nasz dostawca węgla – przy pom niała sobie. – Zacny człowiek. W czasie

pierwszej  woj ny  tak nas zaopatry wał, j akby śm y  by li j ego rodziną. A w 1933 roku zachowy wał
się, j akby  nikt go nie poinform ował, że Ży dzi są wy j ęci spod prawa. Spój rz, j aka piękna brukselka
rośnie  przed  ty m   dom em   z  zabity m i  oknam i.  Ślina  m i  napły wa  do  ust.  Brukselka  w  sosie
śm ietanowy m  i z gałką m uszkatołową. W wy konaniu Josephy  to by ło istne cudo.

Wszy stkie ogrody zostały przeznaczone pod uprawę roślin j adalny ch. Kartofle j uż zebrano,

została j eszcze biała kapusta. Pory  nadal tkwiły  w ziem i. W m ały ch doniczkach rosły  pietruszka
i  szczy piorek.  Na  balkonach  liście  ty toniu  stawiały   czoło  nadchodzącej   zim ie.  Tabliczka
przy czepiona  drutem   do  żelaznego  płotu  ostrzegała:  „Złodziej e  będą  bezwzględnie  przekazy wani
policj i”.

– Nebich – naigrawała się Betsy. – Jakby niem iecka policj a nie m iała nic innego do roboty,

ty lko ochraniać niem iecką kapustę. Wy bacz, Fanny, m asz naprawdę oziębłą babkę, która ciągle
zapom ina, że nie m ożesz znać tego słowa.

– Ależ znam ! Wuj ek Erwin zawsze j e powtarzał. Doskonale to pam iętam .

– Twój wuj ek Erwin j est m oim sy nem .

– Wiem , ale zanim się nie poj awiłaś, nie by ło to dla m nie tak do końca j asne. Co wieczór m odlę
się, żeby do nas napisał. Anna tak bardzo na to czeka. Czasam i m y ślę sobie, że się w nim durzy ła.

– Z całego rodzeństwa m iał naj większe serce i naj lepszy charakter. Do końca ży cia będę się

wsty dzić, że Anna odkry ła to wcześniej niż j a.

– Anna także m a wielkie serce – powiedziała Fanny.

– I kom u ty to m ówisz? Chodź, podej dźm y na m om ent do dom ku wodnego. Tak dawno żadnego

nie  widziałam .  To  ty powe  budowle  frankfurckie.  Dzieci  wy dawały   tam   każdego  feniga  na
oranżadę w proszku i lukrecj owe ślim aki. Ty lko nasza Alice nigdy  się nie skusiła. Oczarowały  j ą
śliskie zielone gum owe węże. Jak to później  powiedział Erwin, w ten sposób przy gotowy wała się
do wy j azdu do Afry ki Południowej . Boże, chroń m nie przed m oj ą pam ięcią!

Dom ek wodny z nieheblowany ch desek stał na pasie zieleni rozdzielaj ący m obie j ezdnie alei

Habsburgów. Jedna z desek została zdj ęta z drzwiczek i funkcj onowała j ako lada. Widniał na niej
stary   napis  „Uwaga!  Trucizna!”.  Na  ladzie  opierał  się  m ężczy zna  o  pożółkłej   twarzy,  w  szarej
wełnianej   czapce  na  głowie  i  w  okularach.  Już  z  daleka  skinął  głową  Fanny   i  Betsy.  Na  prawej
ręce m iał podziurawioną rękawicę woj skową. Palcem  wskazał na papierowy  szy ld, na który m  na
czerwono  zapisano:  „Gorący   napój ,  zawsze  świeży ”.  Przed  drzwiam i  stał  niewielki  piecy k

opalany drzewem , w który m żarzy ł się ogień, a z czarnego garnka z chy botliwą pokry wką unosiła
się para.

– Za pięć m inut będzie gorący j ak sam o piekło – zachwalał m ężczy zna. – Gorące napoj e Thea

Tausendsassy   rozgrzewaj ą  od  góry   do  dołu  i  z  powrotem .  Wtedy   zaczy na  się  rozum ieć  swoj e
szczęście,  że  się  przeży ło  tę  przeklętą  woj nę.  Nie  m ieliśm y   takich  rary tasów  na  wy cieczce  do
Stalingradu. Rozpuszczaliśm y  śnieg i zdy chaliśm y  na czerwonkę.

– Skoro tak – powiedziała Betsy – to bierzem y dwie porcj e. Który bardziej rozgrzewa:

czerwony czy zielony ?

– Naj ważniej sze, żeby nie by ł brunatny. – Theo zarechotał. Chwy cił ustam i gum kę, na której

wisiały   j ego  okulary.  –  Z  brunatny m i  koniec.  Przy naj m niej   tak  m ówią  ludzie,  którzy   wiedzą
lepiej .  Lepiej   niż  Bóg  i  lepiej   niż  Am ery kanie.  Teraz  m am y   dem okracj ę.  Każdy   krety n  m oże
m ówić,  co  m y śli.  Ty le  że  m y ślą  ciągle  to  sam o.  Chleb  ze  sm alcem   za  Adolfa  by ł  ty siąc  razy
zdrowszy  niż głód w czasach dem okracj i. Pobożny m i sentencj am i nikt się j eszcze nie naj adł.

Betsy i Fanny oparły się o ścianę dom ku i piły z pognieciony ch blaszany ch kubków paruj ący

napój o kolorze truskawek, m ocno posłodzony sachary ną i z tego powodu zby t gorzki. Już przy

pierwszy m ły ku Betsy przy pom niał się Hans Fallada

[26]

– Kto choć raz żarł z blaszanego naczy nia – m ruknęła. Zobaczy ła siebie siedzącą na pokry tej

czerwony m pluszem sofie stoj ącej w ogrodzie zim owy m . Książka Fallady leżała na biały m
lakierowany m stoliczku do kawy w sty lu wiedeńskim , który dostała od Johanna Isidora na
piętnastą rocznicę ślubu.

Fanny zaczęła się śm iać tak m ocno, że m usiała odstawić swój kubek.

– Zawsze m y ślałam , że ty lko psy żrą – pry chnęła. W j ej oczach bły snęła wesołość osób

pozbawiony ch trosk. Przez ułam ek sekundy wy glądała j ak dziecko.

–  Wy daj e  m i  się,  że  zostaniem y   przy j aciółkam i,  panno  Feuereisen  –  stwierdziła  Betsy.  –
Pierwszy  raz  sły szę,  j ak  się  śm iej esz.  Nie  wiesz  nawet,  ile  to  dla  m nie  znaczy.  Zobaczy ć  twoj ą
radość  to  więcej   niż  to,  na  co  liczy łam .  Poza  ty m   m usisz  wiedzieć,  że  bardzo  się  cieszę,  że  nie
m uszę  by ć  trady cy j ną  babką.  Ze  srebrny m i  loczkam i  i  w  koronkowy m   kołnierzy ku.  Taką,  która
rzuca piłeczki, szy j e ubranka dla lalek i śpiewa „Piecz się, piecz, ciasteczko”, bo nie um ie policzy ć
nawet do trzech. To j uż m nie dawno om inęło.

– Mnie też – dodała Fanny. – Ty lko inaczej . Nie wiem , czy m iałam kiedy ś lalki, który m trzeba

by ło szy ć ubranka.

– Na pewno trzeba by ło, ty lko Hitler się sprzeciwił. Nie m ieliśm y j uż głowy do tego, żeby

rozpieszczać dzieci i tworzy ć wy m y ślone światy. Nikt też z tobą nie śpiewał.

Fanny otarła z czoła i oczu ból ukry ty pod postacią potu.

– Mój oj ciec pięknie śpiewał – powiedziała do swoj ej babki, którą znała nie dłużej niż trzy

ty godnie.

– Nie zapom niałaś? Po wszy stkich ty ch latach pam iętasz, że m iał niesam owity głos! Zawsze

powtarzaliśm y, że z takim głosem Fritz m ógłby zarabiać na ży cie j ako kantor. Raz nam
odpowiedział: „Ży dowski chleb j est twardy ”. By łaś taka m ała, gdy wy j echał. My śleliśm y, że nic

nie pam iętasz. Nigdy o niego nie py tałaś.

– Nie zapom niałam niczego. A j uż na pewno nie m oj ego oj ca. Ty lko czasam i brakuj e słów,

żeby  powiedzieć to, co się chce powiedzieć, więc nic się nie m ówi. Poza ty m  gdy  j estem  z tobą,
j ęzy k  m i  się  plącze,  od  razu  to  zauważy łam .  A  teraz  ci  coś  powiem :  dobrze  wiem ,  gdzie  teraz
j esteśm y. Jeśli zam kniesz oczy  i pozwolisz m i się poprowadzić, sam a trafię na alej ę Rothschildów.
Staniem y  przed dom em  i będziem y  udawać, że nigdy  stam tąd nie odeszły śm y. Sophie lubi się ze
m ną bawić w psa przewodnika.

– Na litość boską! Jeśli będę korzy stać ze swoich oczu, to właśnie w ciągu następnego

kwadransa. Niedobrze m i. To wszy stko z em ocj i.

– Mnie też. Ale ty lko troszeczkę. Reszta przeszła na ciebie.

Przeszły przez handlową Berger Strasse, znaną we Frankfurcie j ako „Zeil Bornheim u”, dum ę

całej  dzielnicy. Przed woj ną m ówiło się, że na tej  ulicy  m ożna znaleźć wszy stko – od spinek do
kołnierzy ka po gwoździe do trum ny. W sklepie warzy wny m , którego Betsy  wcale nie zapom niała,
gdy ż zawsze ty dzień wcześniej  niż gdzie indziej  sprzedawano tam  szparagi, szy ld obwieszczał, że
tu przy j m uj e się pończochy  do cerowania. Na czterech cegłach leżała dachówka, na której  stała
ręczna m aszy na do szy cia. Na stołku siedziała chuda m łoda kobieta o ustach pom alowany ch na
czerwono. Wy dawała się przerażona, gdy  zauważy ła, że Betsy  się j ej  przy patruj e, ale zam achała
do niej  szarą m ęską skarpetą.

– Pończochy do cerowania. – Fanny pokręciła głową. – Ktoś tu j est w gorącej wodzie kąpany.

Skąd w ogóle weźm iem y pończochy, nawet takie do zacerowania?

Przed dom em , z którego zostało ty lko pierwsze piętro i parter, siedziało dwóch czarnoskóry ch

żołnierzy.  Zaj adali  się  długim i  kiełbaskam i  włożony m i  m iędzy   dwie  grube  bułki  i  polany m i
keczupem . Rozbawieni Am ery kanie przy ciągnęli trzy  m łode, lubieżnie zerkaj ące blondy ny  i całą
chm arę  żebrzący ch  dzieci.  Chłopcy   krzy czeli  na  zm ianę:  chewing  gum  i  camels,  a  kilkuletnie
dziewczy nki w za m ały ch kurtkach wołały : candy, i wy ciągały  przed siebie ręce.

– Jeszcze ty lko pięć m inut – powiedziała Betsy – i będziem y na m iej scu. Jesteśm y j uż na

Höhenstrasse.

Mim o  że  wiele  dom ów  by ło  zniszczony ch,  nadal  istniały   sklepy,  które  znała  z  dawny ch  czasów.
Niektóre  z  nich  by ły   zam knięte,  a  w  inny ch  trudno  by ło  dociec,  co  tak  naprawdę  sprzedawano.
Ostrzy ciel  noży   w  podziurawionej   czapce  stał  przed  zbom bardowany m   dom em .  Na  zm ianę
podnosił  sztućce  do  kroj enia  m ięsa  i  swoj ą  ostrzałkę.  Inwalida  woj enny   z  kulam i  wy stawił  na
wy świechtany m  papierze m ałe wy rzeźbione z drewna koniki.

– Um iej ą nawet rżeć – powiedział do Fanny, która się przed nim zatrzy m ała.

Na dawny m sklepie kolonialny m , znany m z szerokiego asorty m entu kawy, zam ieszczono

zdobiony kolorowy m i nićm i napis: „Sprawdzona wróżbiarka czy taj ąca z rąk. Ty lko za kartki na
m ięso lub na chleb albo inne produkty spoży wcze. Potrzebuj e także niezniszczonego płaszcza dla
dziecka”.

– My ślę, że wróżbiarki m aj ą powodzenie. Ty lu ludzi szuka zaginiony ch krewny ch.

– Gdy by m m iała kartki na m ięso – powiedziała Fanny – też by m do niej poszła. I j a kogoś

szukam .

– Nam nie pom oże żadna wróżbiarka. Czekam y ty lko na ponowne uruchom ienie połączeń

pocztowy ch z zagranicą.

Przed piekarnią na skrzy żowaniu z Heidestrasse stała zwy czaj na kolej ka sm utny ch, bezradny ch

ludzi. W oknie wy stawowy m  naklej ono m ałą gałązkę świerkową i ogłoszenie: „Z powodu zakazu
pieczenia  w  dom u  nie  przy j m uj em y   ciasta  do  wy pieczenia  od  osób  postronny ch”.  Przed  ladą
z  nabiałem   stały   głównie  kobiety   i  dzieci,  wszy stkie  trzy m ały   w  ręku  naczy nia,  m enażki
z m agazy nów Wehrm achtu, dzbanki lub słoj e wekowe.

– Tutaj – powiedziała Betsy – też zawsze robiliśm y zakupy. Josepha za nic nie przy niosłaby

m asła  z  innego  sklepu.  Nawet  z  Fressgasse.  Właściciel  nie  by ł  zby t  przy j azny,  ale  nie  żaden
nazista,  broń  Boże.  Do  ostatniego  dnia  m ówił  m i  „dzień  dobry ”.  Dobry   Boże,  tam   stoi.  To  nie
m oże by ć prawda. Nic się nie zm ieniło, świat nadal się kręci, j akby  nie by ło nazistów ani obozów.
Pozwól,  że  się  o  ciebie  oprę,  Fanny.  Powiedz  m i,  że  ży j ę  i  że  to  wszy stko  się  dziej e.  Mam
wrażenie, że zaraz zabraknie m i powietrza. Albo że się przewrócę.

W oczach Fanny bły snęła radość. Jeszcze nigdy nie by ła podporą dla słabszej osoby, zawsze

sam a  wy ciągała  ram ię  w  poszukiwaniu  wsparcia.  Po  chwili  czuła  j uż  ty lko  dum ę,  która  j ą
rozgrzewała, a potem  przepły nęła przez nią m iłość. Poczuła się silna i pewna siebie. Ty m  razem
nie dziwiło j ej , że nie potrafiła wy dusić z siebie ani słowa, powiedzieć tego, co w niej  buzowało.

– Jesteśm y nie po tej stronie – zauważy ła Betsy. – Zabawne, j a zawsze szłam po tej stronie,

a dziewczęta po drugiej . Dlaczego przy pom inam sobie takie szczególiki? I dlaczego tak bardzo ta
przeklęta pam ięć m nie boli?

Na skrzy żowaniu alei Rothschildów i Burgstrasse rozpoznała drogerię, w której każdej wiosny

Josepha kupowała świeże lepy  na m uchy, kulki przeciwm olowe, przy prawy  i spiry tus na wielkie
porządki.  Drzwi  do  sklepu  by ły   otwarte,  właścicielka  w  biało-niebieskiej   wełnianej   sukience
w grochy  i ściśle upięty m  koku stała przed ladą ze skrzy żowany m i rękam i. Betsy  zauważy ła, że
kobieta  od  razu  j ą  rozpoznała,  zachowy wała  się,  j akby   nie  wiedziała,  co  zrobić,  złapała  się  za
głowę. Zrobiła j ednak ruch w j ej  kierunku.

– Chodź, Fanny, szy bko. Jeśli będę z kim ś teraz rozm awiać, a zwłaszcza z nią, to sobie nie

poradzę.  Ani  z  głową,  ani  z  nogam i.  Zawsze  by ła  taka  przeraźliwie  ciekawska.  Już  wtedy   nie
m ogłam  tego znieść. Jeszcze j ą widzę, j ak nas obserwuj e, gdy  opuszczam y  nasz dom . Nic wtedy
nie  powiedziała,  a  nie  m ożna  przecież  m ij ać  ludzi  bez  słowa.  Jeszcze  m inuta  i  będziem y   na
m iej scu.  Raz  na  zawsze.  Czy   w  ogóle  m ożna  tak  patrzeć  za  siebie,  przerzucać  kartki  przeszłości,
j akby  to by ła książka? Czy  znaj dę to, czego szukam , czy  też zm ienię się w słup soli j ak żona Lota?

Stała przed dom em , którego dum ną właścicielką by ła przez trzy dzieści osiem lat, dom em ,

gdzie ży ła  nadziej ą,  cierpiała  i  na  zawsze  pożegnała  się  ze  złudzeniem ,  że  Niem cy   staną  się  j ej
oj czy zną, a Frankfurt własny m  m iej scem  na ziem i. Oczy  zaszły  j ej  łzam i. Nic j uż nie sły szała,
a j ej  usta drżały. Lewą rękę przy cisnęła do serca i z każdy m  j ego uderzeniem  czuła powracaj ący
strach i zwątpienie ostatniego dnia w ukochany m  dom u. Znowu ogarnęły  j ą wsty d i rezy gnacj a
związane z ty m , że należała do wy obcowany ch i przeklęty ch.

– Musiałam przy j ść – wy szeptała. – Nie m ogłam zapom nieć. – Położy ła dłoń na ścianie.

Obrazy, które widziała, ciągnęły j ą do piwnicy i spiżarni, przed drzwi naj em ców i wreszcie do

j ej własnego m ieszkania z bordowy m i poduszkam i przy oknach w salonie, a na koniec do wiśni

rosnącej   na  podwórku.  W  ty m   roku  trzeba  zawczasu  zebrać  wiśnie,  nigdy   nie  wiadom o,  kiedy
uderzą  wróble.  „Nie  ty lko  wróble”  –  powiedział  Erwin.  Johann  Isidor  klepnął  go  w  ram ię.  „Sy n
okazał się m ądrzej szy  od oj ca” – stwierdził. „To wszy stko by ło złudzeniem , ale na nic lepszego nie
zasłuży łem . Wierzy łem  w Niem cy ” – dodał. „Nie ty lko ty, oj cze”.

– Nie wiedziałam , że j estem tak m ocno związana z ty m dom em , Fanny. – Betsy przełknęła łzy,

gdy   wreszcie  opuściły   j ą  cienie.  Chwy ciła  pręt  kraty,  j ej   kny kcie  zbielały.  –  Tem u  bzowi  j est
oboj ętne, dla kogo kwitnie. Zawsze powtarzałam , że natura nie m a sum ienia. Ptaki ćwierkały  także
w  Theresienstadt  i  słońce  wstawało  tam   tak  sam o  j ak  w  Wenecj i  czy   Tim buktu.  Zobacz,  dom
oberwał podczas bom bardowania. Nie m a trzeciego i czwartego piętra.

Nad drugim piętrem położono prowizory czny dach z drewna i blachy. W m ieszkaniu na

pierwszy m  piętrze, w który m  Sternbergowie j eszcze w pam iętny m  roku 1933 twierdzili, że m ożna
zaufać  narodowi  poetów  i  m y ślicieli,  ty lko  okna  od  frontu  by ły   j eszcze  oszklone.  Te  na  ścianie
bocznej  zabito deskam i. Na wy brukowany m  podwórzu uparta trawa rozprzestrzeniała się m iędzy
pły tam i, a w ogrodzie przed dom em , na dawny m  klom bie różany m , rosła kapusta. W ży wopłocie
widać  by ło  dziurę  wielkości  szczura.  Drzwi  wej ściowe  –  niegdy ś  dum a  Johanna  Isidora  ze
względu na ich kunsztowne wy konanie i to, że przeciwstawiały  się przepy chowi swoich czasów –
zostały  prowizory cznie załatane. Brakowało ołowiany ch części, szkło zostało stłuczone, a m osiężna
gałka  zam ieniona  na  zwy kłą  bakelitową  klam kę.  Skrzy nki  pocztowe  by ły   zniszczone,  pogięte
i  zapisane  większą  liczbą  nazwisk  niż  kiedy ś.  Także  nazwiska  przy   dzwonkach,  czasam i  po  prostu
dopisane ołówkiem , wskazy wały, że w dom u m ieszkało więcej  niż sześć rodzin, dla który ch by ł on
przewidziany.

– Neugebauer – przeliterowała Betsy. – Na niebiosa, oni tu nadal m ieszkaj ą. Cała ta banda!

Naziści  do  szpiku  kości.  W  oknie  wy wiesili  swasty kę,  ale  co  niedziela  chodzili  do  kościoła.  Mąż
pracował chy ba w księgach wieczy sty ch. O, j ak cudownie! Jeszcze j edno nazwisko na parterze:
Jensen. A więc szy kowna pani Neugebauer, która biła swoich sy nów sm y czą i której  na koniec tak
się  baliśm y,  że  przem y kaliśm y   z  przerażeniem   po  kątach,  gdy   j ą  spoty kaliśm y,  m a
przy m usowego  lokatora.  Naj widoczniej   j est  j eszcze  j akaś  sprawiedliwość.  Mam   nadziej ę,  że  to
rodzina  z  czwórką  dzieci.  Niech  wszy stkie  m aj ą  krztusiec  i  sm aruj ą  po  ścianach.  A  kto  trafił  do
naszego starego m ieszkania?

Nie zdąży ła przeczy tać tabliczki z nazwiskiem lokatora z pierwszego piętra. Ktoś tak m ocno

szarpnął drzwiam i do wewnątrz, że Betsy, która oparła rękę na klam ce, ledwie utrzy m ała się na
nogach. Mężczy zna zm ierzy ł j ą wzrokiem , gdy j eszcze zastanawiała się, czy m a przepraszać.
Miał na sobie długi, zielony, skórzany płaszcz. Przy pom inał j ej okry cia gestapowców.

Fanny by ła blada, wy glądała niewy raźnie. Zacisnęła oczy i przerażona przy tuliła się do m uru.

Betsy chciała do niej podej ść, bo lepiej niż ktokolwiek wiedziała, że j eśli w odpowiedniej chwili
nie weźm ie się dziecka za rękę, czeka j e śm ierć.

– Tak – powiedziała. Jej głos zabrzm iał donośnie, chociaż w ty m właśnie m om encie

pom ieszały j ej się czas i m iej sce. My ślała, że Fanny to Claudette. – Tak, j esteś j uż od dawna
w Palesty nie – stwierdziła.

– Ależ j estem przy tobie – odparła Fanny. Już nie opierała się o ścianę. Już nie by ła m ała ani

nie zaciskała oczu.

Mężczy zna zdj ął kapelusz. Jego siwe włosy by ły gęste, przez czoło przebiegała m u głęboka

zm arszczka.  Nad  szary m i  oczam i  j eży ły   się  buj ne  brwi.  Mógł  m ieć  około  pięćdziesięciu  lat
i  naj widoczniej   stracił  sporo  na  wadze.  Płaszcz  by ł  na  niego  za  duży,  spodnie  za  długie.  Miał
cienką, pom arszczoną szy j ę. Na lewej  nodze nosił but ortopedy czny.

Betsy naty chm iast go rozpoznała. Mim o to spoj rzała na j ego luźno zwisaj ącą prawą rękę.

– Ach – powiedziała. Zrobiło j ej się niedobrze. Poczuła dłoń Fanny na swoim ram ieniu. Czy

m usi m u tłum aczy ć, kim j est? Co m u powiedzieć, j ak znieść to, co trzeba by ło znieść?

– Pani Sternberg – odezwał się m ężczy zna. Jego głos, tak przy j em ny dla m uzy kalnego ucha,
Betsy rozpoznałaby bez pudła. – Cóż za radosny dzień dla wszy stkich. Nie spodziewałem się tego.
Nic się pani nie zm ieniła. Ani trochę. Zupełnie nie wiem , co powiedzieć.

– Naj lepiej nic, Theo. Już pan wy starczaj ąco wiele powiedział, gdy się ostatnio widzieliśm y.

– Chciałby m się dowiedzieć, j ak się państwu powodziło w ty ch okrutny ch czasach. Zwłaszcza

pani m ałżonkowi. Zawsze by ł właściwy m człowiekiem na właściwy m m iej scu. Podziwiałem go
j uż j ako chłopak. Mój Boże, widzę go teraz...

– Moj ego m ałżonka zam ordowali w obozie. Prawdopodobnie w Auschwitz. Jak również

Victorię i j ej m ałego sy nka.

– Zupełnie nie wiem , co powiedzieć.

– Już pan to m ówił.

Nazy wał się Theodorich Rudolph Bergham m er. Od szóstego roku ży cia m ieszkał w dom u przy

alei Rothschildów 9. By ł naj lepszy m  przy j acielem  Ottona. Uwiódł siedem nastoletnią Clarę i by ł
oj cem  Claudette. Podczas pierwszej  woj ny  światowej  stracił stopę, siłę w ręce i chęć do ży cia,
a  w  czasach  nazizm u  sum ienie  i  przy zwoitość.  To,  że  po  woj nie  nie  ty lko  m ógł  zatroszczy ć  się
o  rodzinę,  ale  też  wy j ść  na  zadowolonego,  pewnego  siebie  człowieka,  zawdzięczał  swoj ej   żonie
Waltraud, która urodziła m u czworo dzieci i zm usiła go, by  w czasie zam ętu po bom bardowaniu
zaj ęli  m ieszkanie  dawny ch  właścicieli  dom u.  W  1945  roku  inwalida  woj enny   Theodorich
Bergham m er  złoży ł  w  Urzędzie  Mieszkaniowy m   oświadczenie,  że  m a  córkę  Ży dówkę,  która
m usiała  wy em igrować  do  Palesty ny   i  którą  „w  bliskiej   przy szłości”  zam ierzał  „sprowadzić  do
dom u”.  W  przekonaniu  urzędnika  o  prawdziwości  swoich  słów  pom ógł  m u  kilogram   słoniny
i  j eszcze  j eden  świńskiego  sm alcu.  Urzędnik  wziął  kolej ny   kilogram   słoniny   i  przekazał  Theowi
m ieszkanie dawnego gospodarza dom u „do dalszego korzy stania”.

Theo powiedział Betsy, że m a nadziej ę, że „ze względu na dawne czasy ” będzie ona wkrótce

ich odwiedzać.

– Moj a żona bardzo się ucieszy. Tak wiele j ej opowiadałem o rodzinie Sternbergów – m ówił,

patrząc dawnej gospody ni prosto w oczy. Nie brakowało m u odwagi ani elasty czności.

– Gdy by m ty lko wiedziała, co m am pam iętać – odparła Betsy. – To, że by ł pan naj lepszy m

przy j acielem m oj ego sy na, czy też to, że wy rwał m i pan w kory tarzu siatkę z zakupam i i nazwał
m nie przeklętą ży dowską szm atą.

G R O M Z J A S N E G O N I E B A

G r u d z i e ń 1 9 4 5 – m a r z e c 1 9 4 6

– Kochany Bóg rzuca bom by na nasz dom – krzy czała Sophie. – Musim y szy bko do piwnicy.

– Nie – uspokoił j ą oj ciec. – Nie, to ty lko złe burzowe diabły. Chcą nas przestraszy ć, ale m y się

wcale nie boim y. Wiem y, że j uż nigdy nie będzie woj ny. Żadne dziecko nie m usi j uż się chować
w piwnicy.

– Lena m ówi, że nadchodzą Ruscy. Zaciągaj ą kobiety do lasu i gotuj ą dzieci w wielkich

garach.

– Nie w czasie pokoj u, Sophie, powiedz to Lenie.

Rok  1945,  rok  biedy,  odchodził  z  Frankfurtu  w  czasie  wielkiej   burzy.  W  poraniony m   m ieście
drżały   zniszczone  dom y.  Ruiny   się  zapadały,  a  prowizory cznie  zreperowane  drzwi  wej ściowe
leżały   na  ulicy.  Nieliczne  tram waj e,  które  wróciły   na  trasy,  stały   bez  ruchu.  Przez  całą  noc
zacinaj ący   wiatr  ściągał  z  dachów  ogrom ne  połacie  papy,  które  na  nieoświetlony ch  ulicach
wy glądały   j ak  m onstrualne  sm oki.  Na  ludzi  przechodzący ch  po  chodnikach  spadały   kam ienie
i  gałęzie.  Włam y wacze  korzy stali  z  okazj i,  wskakiwali  do  piwnic  pozbawiony ch  okien  i  okradali
głoduj ący ch z ostatnich zapasów – kartofli i lasek dla inwalidów, pordzewiały ch rowerów, wózków
dziecięcy ch bez kółek i całego szrotu, który  obecni właściciele sam i wcześniej  ukradli.

„To bardzo zły znak dla roku 1946” – krakali przesądni m ieszkańcy. „Kara boska” – twierdzili ci

pobożni.

Nieszczęście zostało zapowiedziane długo przed Boży m Narodzeniem . Z dnia na dzień

zaopatrzenie by ło coraz gorsze i narastało zwątpienie. Gazety, stacj e radiowe i publiczne głośniki
niezm ordowanie przy pom inały, że ty siąc pięćset kalorii dziennie, które do tej  pory  przy sługiwało
każdem u  dorosłem u,  j uż  nie  obowiązy wało  –  nawet  w  strefie  am ery kańskiej ,  która  uchodziła  za
naj lepiej   zaopatrzoną.  Rzeźnicy,  handlarze  ży wnością  i  piekarze  stali  za  pusty m i  ladam i
i odczuwali gniew ludu. Mleko dla niem owląt i m ały ch dzieci by ło rozcieńczane, do m argary ny
dodawano  wody,  a  szny cle,  j eśli  w  ogóle  by ły,  robiono  ty lko  z  końskiego  m ięsa.  Mówiono,  że
piekarze  sprzedaj ą  racj e  ży wnościowe  na  czarny m   ry nku,  a  rzeźnicy   na  śniadanie  zaj adaj ą  się
słoniną  i  napy chaj ą  swoj e  dzieci  wątróbką.  W  kolej kach  sklepowy ch  i  w  urzędach  szeptem
przeklinano  Am ery kanów,  a  dem okracj ę  posy łano  do  diabła.  Ludzie  nie  wahali  się  publicznie

m ówić: „Za Adolfa przy naj m niej się naj adaliśm y ”. Bez oporów m arzy li o dobry m m aśle, które
sy nowie i m ężowie przy sy łali do dom u z okupowanej Holandii. Wspom inali dobrą polską kiełbasę
i py szną belgij ską czekoladę.

– I koniaku z Francj i i łososia z Norwegii też nie chcem y zapom nieć – kpił sobie Hans, gdy

z  Berger  Strasse  za  kartki  na  pięćdziesiąt  gram ów  m ięsa  przy niósł  j ednorazowy   przy dział
pięciuset gram ów ry by  (nieoczy szczonej , z głową i ogonem ). – Nikt nie zauważy ł ironii – skarży ł
się potem  Betsy. – Mógłby m  nim i wszy stkim i potrząsnąć, tak j ak tam  stali. Te puste łby.

– Głodni nie wy czuwaj ą ironii – powiedziała Betsy. – Nie czuj ą też wsty du. Nauczy łam się

tego w Theresienstadt.

Po m ieście krąży ły nieprzy j em ne historie. „Ta banda uchodźców, która wy j ada nam resztki,

przy wlokła tu świerzb i wszy. Ci z obozów – ty fus plam isty, cholerę i gruźlicę. A od Am ery kanów
co  druga  złapała  j uż  sy filis”.  O  stary ch  ludziach  donoszono,  że  zam arzali  w  nieogrzewany ch
pom ieszczeniach,  o  rachity czny ch  dzieciach  –  że  rodzice  m usieli  j e  przy prowadzać  pod  strefę
am ery kańską  na  żebry,  a  o  pozbawiony ch  sum ienia  spekulantach  –  że  rzucą  na  czarny   ry nek
nawet  przy dzielone  im   leki  wzm acniaj ące  dla  niem owląt  i  środek  na  wszy.  „Moralność
i przy zwoitość ty lko za okazaniem  dokum entu” – powtarzano na ulicach.

Każdy m iał krewnego lub sąsiada, który dla dobra rodziny cierpiącej głód poj echał szukać

j edzenia,  ale  którem u  policj anci  albo  żandarm i  zabrali  łupy   na  dworcu  lub  w  pociągu.  Na
czarny m   ry nku  ceny   osiągnęły   kolej ny   nieboty czny   pułap.  Słabnąca  m arka  nie  by ła  warta  j uż
nawet papieru, na który m  j ą drukowano. Wy łącznie za „j ankeskie papierosy ” m ożna by ło dostać
m asło,  m ąkę,  m ateriał,  buty   i  odrobinę  woli  ży cia.  Mim o  to  ludzie  pożądali  nie  ty lko  chleba.
Godzinam i wy stawali w kolej kach do nieliczny ch kin, które ponownie otwarto. Gazety  ukazy wały
się  zaledwie  dwa  razy   w  ty godniu  i  trafiały   do  tak  wielu  rąk,  że  m usiały   by ć  odprasowy wane.
Z pusty m  żołądkiem , ale w kapeluszach i szalach frankfurtczy cy  trzęśli się w nieogrzewanej  sali
giełdy  – i zaśm iewali do łez, bo niej aki pan Harpagnon siedział na buj any m  fotelu w szlafm y cy
i  pełny m   troski  wzrokiem   wpatry wał  się  w  nocnik  z  pięknej   porcelany.  Siegfried  Nürnberger
wy reży serował  nieśm iertelną  kom edię  Moliera  Chory  z  urojenia.  Ludzie  stali  po  bilety
w kolej kach tak sam o długo j ak po chleb, wszy scy  j ednak zgadzali się, że te niedogodności by ły
warte zachodu. A na Boże Narodzenie wy stawiono sztukę dla dzieci, które bawiły  się w ruinach
i nie m iały  oj ców. By ła to historia Piotrusia Kłam czuszka.

– To baj ka bożonarodzeniowa – wy j aśniła Betsy.

– Czy m ożna to j eść? – spy tała Sophie.

– Ty lko oczam i, ale to daj e nawet większą radość niż j edzenie buzią – powiedziała Betsy.

Pom y ślała o Victorii, która w czasach nazistowskich, gdy Ży dzi nie m ogli j uż nawet siadać na
publiczny ch ławkach, przem y kała pod osłoną nocy na przedstawienia do dzielnicy Röm erberg. –

Jej ży cie zawisło na włosku dla Floriana Gey era

[27]

– m ruknęła Betsy. – Nikt dziś w to nie wierzy.

Chociaż naty chm iast zam knęła oczy, zobaczy ła Victorię, która wsiada w Theresienstadt do

pociągu, i usły szała, j ak Salo woła m atkę. Mim o to j ej  córkę wy słała wraz z Sophie na Piotrusia
Kłamczuszka – m iasto Frankfurt chciało pokazać, że czasy  się zm ieniły, i przekazało ży dowskiem u
dom owi starców dwa bilety  na prem ierę. Nie przy dały  się one j ednak za bardzo ludziom , którzy
utracili wnuki w obozach koncentracy j ny ch.

Przedostatniego dnia roku, który choć rozpoczął się j eszcze w czasie woj ny, to nazy wany by ł

rokiem  pokoj u, rodzina Dietzów by ła w tak dobry m  hum orze, j akby  wy grała los na loterii ży cia.
Hansowi udało się zdoby ć kilogram  chleba, szklankę m asła orzechowego, dwie puszki białej  fasoli
w  sosie  pom idorowy m   i  litr  am ery kańskiej   whisky.  Na  butelce  napisane  by ło  „Bourbon”
i Property of the US Army.

– Co to znaczy „bourbon”?

– Nie m am poj ęcia. Zapy taj m ister Morgenthaua

[28]

. On wie wszy stko. Nawet to, j ak

z Niem iec zrobić państwo rolnicze, tak aby śm y j uż nigdy więcej nie pom y śleli sobie, że świat do
nas należy. Zabierz to stąd, Anno. Gdy ktoś zobaczy tę butelkę, pom y śli, że ukradliśm y j ą naszy m
wy zwolicielom .

– Wszy stko j edno. Naj ważniej sze, że nie obciąża to twoj ego sum ienia.

– Moj e sum ienie m a się dobrze. Który z naszy ch rodaków m oże tak o sobie powiedzieć?

Anna pozwoliła Hansowi na pięć kieliszków na spróbowanie i powiedziała, że chce zrobić

z bourbona poncz.

– To barbarzy ństwo – zaprotestował. – Taka whisky to lekarstwo.

– Chcesz j ą wy sączy ć sam ? Na sy lwestra trzeba się dzielić z inny m i. Zawsze tak by ło. Inaczej

będziem y m ieli zły rok.

Anna rozcieńczy ła whisky wodą i resztkam i soku berbery sowego, który sam a zrobiła.

Następnie posłodziła całość sachary ną i dodała dla sm aku kieliszeczek prawdziwej  kawy  oraz trzy
krople  kosztownej   esencj i  do  pieczenia  z  arom atem   rum owy m ,  który   upatrzy ła  sobie  Sophie.
W  wieczór  sy lwestrowy   podała  tę  m istrzowską  m iksturę  w  brzuchatej   zielonej   m isie
kry ształowej , którą udało się j ej  uratować j eszcze z dom u Sternbergów.

Betsy zm usiła się, by spoj rzeć na naczy nie bez przy woły wania wspom nień.

– Nie trzeba opłakiwać rzeczy, które m ożna kupić za pieniądze – powiedziała do wnuczki

i chociaż Fanny nie znała dziej ów m isy, wiedziała, że j ej babka nie m ówi o zastawie stołowej .
Wbiła wzrok w podłogę.

– Też tak uważam – zgodziła się.

Naj m łodsi uczestnicy święta lekko się wstawili ty m napoj em . Sophie pozwolono pociągnąć po

ły ku ze szklanek m atki i oj ca. By ła tak uradowana, że zaśpiewała wszy stkie piosenki ze swoj ego
bogatego repertuaru. Wreszcie po Wiem, że kiedyś zdarzy się cud Zarah Leander nastąpiło Wiatr
opowiedział mi pieśń oraz naj nowszy hit uliczny Odra, Nysa, ojczyzna łysa.

– Przestań – rozkazał j ej oj ciec. – Naty chm iast!

– Niech śpiewa – broniła wnuczki Betsy. – Nie m a zły ch piosenek dla dzieci.

Po pierwszy m ły ku ponczu Erwin by ł tak pokoj owo nastawiony, że pozwolił, by siostra

odebrała m u połowę j ego chleba z m asłem  orzechowy m . Fanny  śm iała się do ochry pnięcia, gdy
Anna  opowiedziała,  że  w  rodzinie  Sternbergów  w  sy lwestra  wy pełniano  naleśniki  szam panem
zam iast m usem  śliwkowy m .

– Nie m ogę sobie wy obrazić, że kiedy ś ty le by ło j edzenia, że naleśniki wy pełniano

szam panem .

– Ja też – powiedziała Anna. – Jak również tego, że punkt dwunasta wszy scy rzucaliśm y się do

okien, by oglądać faj erwerki. Biedna m ała Alice wy biegła raz na balkon i oznaj m iła, że tam też
niebo płonie. A potem rzewnie się rozpłakała.

– Biedna m ała Alice zawsze rzewnie płakała – wspom niała j ej m atka. – Mam nadziej ę, że

oduczy ła się tego w Afry ce.

– Jak wy glądaj ą faj erwerki? – spy tała Fanny.

– Dokładnie tam  sam o j ak to, co nasi wy zwoliciele zrzucali nam  na głowy  – powiedział Hans. –
Ty le że przy  nalotach bom bowy ch chowaliśm y  się po piwnicach, nic nie widzieliśm y  i pilnie się
m odliliśm y,  żeby   bom by   spadły   raczej   na  sąsiada.  Nie  pam iętasz  j uż,  Fanny ?  Pani  Schm and
m arzy ła  o  cudownej   broni,  a  Anna  trzy m ała  nas  krótko.  Nie  pozwoliła,  by m   ukręcił  łeb  tej
Schm andowej .

– Jeszcze to wszy stko pam iętam . Zawsze sobie wy obrażałam , że panią Schm and trafia szlag,

a j a spokoj nie wstaj ę, pakuj ę zieloną fasolkę do naszej torby i wy żeram na j ej oczach
m arm oladę truskawkową.

– Grzeczna dziewczy nka.

– Ja by łam w żadnej piwnicy – stwierdziła Sophie. – Bawiłam się z aniołam i.

– Sam a j esteś aniołkiem – roześm iała się Betsy. – One nie wiedzą przecież, j ak stosować

podwój ne przeczenie.

To właśnie Betsy uczy niła ten wieczór szczególny m . Dziesięć m inut przed północą postawiła

swój kieliszek na stole. Spoj rzała na Hansa i Annę, złapała Fanny za rękę i lekko drżący m głosem ,
nad który m , m im o starań, nie m ogła zapanować, powiedziała:

– Mieliście wszy scy racj ę, od początku to wiedzieliście. Ty lko m ądra pani Sternberg m usiała

cały m i  dniam i  walczy ć  sam a  ze  sobą,  zanim   doszła  do  przekonania,  że  Bóg  nie  pozwolił  j ej
przeży ć Theresienstadt po to, by  wegetowała w j akim ś dom u starców i liczy ła owce na trawniku.
Jeśli  dobrze  to  sobie  przem y śleliście  i  naprawdę  chcecie  wziąć  do  siebie  starą  kobietę,  która  na
plecach niesie j edy nie worek koszm arów i nie potrafi j uż nawet przy pilnować zupy, tak żeby  nie
trzeba  by ło  się  m artwić  o  obiad,  j eśli  to  sobie  przem y śleliście,  to  j a  bardzo  chętnie  się  do  was
przeprowadzę. I zostanę przy naj m niej  do chwili, gdy  stanie się cud i Ży dom , który ch nie udało
się  zabić,  zostanie  zwrócone  to,  co  im   zabrano.  To  m oże  j ednak  potrwać.  Zakładam ,  że  całe
pokolenia.  Więc...  to  by ła  za  długa  przem owa.  To  j uż  się  nie  powtórzy.  Stare  kobiety   za  wiele
paplaj ą.

Jej zwilgotniałe oczy, dodała, nie m aj ą nic wspólnego z decy zj ą o przeprowadzce na Thüringer

Strasse. Wy wołał j e wy łącznie poncz.

– Ostatnio alkohol piłam w alei Rothschildów, a zresztą nigdy nie by łam zby t wielką am atorką

trunków.

– Raz nawet zapom niałaś w sy lwestra, że nie j estem twoj ą córką – zaśm iała się Anna.

– Ciągle o ty m zapom inam . Nie ty lko w sy lwestra.

O północy w przerażony m wy j ący m wiatrem m ieście rozbrzm iały dzwony kościelne. Dało

się nawet rozróżnić głosy, które przy pom inały radość zapom niany ch dni. W dom u naprzeciwko

j akaś kobieta, o której m ówiono, że m iała trzech sy nów i wszy scy zginęli na froncie wschodnim ,
włączy ła pły tę i otworzy ła okno. Heinz Rühm ann, Willy Fritsch i Oskar Karlweiss zaśpiewali
piosenkę Przyjaciel, prawdziwy przyjaciel.

– Trzech chłopaków ze stacj i benzy nowej – zdziwiła się Betsy. – Boże drogi, j eszcze to. Johann

Isidor uwielbiał Rühm anna. Dwa razy poszliśm y do kina zobaczy ć ten film , a na urodziny
podarowałam m u pły tę. Tak, teraz to j uż naprawdę płaczę.

– Ja też – powiedziała Anna. – Czy to się nigdy nie skończy ?

– Nigdy. Pam ięć j est sady stką.

W blady m świetle latarni, która zwy kle świeciła się ty lko do dziesiątej wieczorem , stało kilkoro

niedorostków.  Machali  cienkim i  gałązkam i  i  się  śm iali.  Ich  śm iech  by ł  tak  wątły   j ak  oni  sam i.
Jeden z nich wy konał gest w stronę krzaków, chciał j e podpalić, ale inni go powstrzy m ali. Opał by ł
wart  więcej   niż  krótka  radość  z  ogniska.  Dwaj   m łodzieńcy   krzy czeli  j eszcze:  „Niech  ży j e  nowy
rok!”. Rzucali czapki w górę, prosto w ciem ne niebo, i skakali za nim i. Przez chwilę wy dawało się,
j akby  przez cały  dzień naj edli się do sy ta, a w szafie na każdego z nich czekało ciepłe palto.

– Czy to j est pokój ? – spy tała Fanny.

– A j akże! – potwierdziła Betsy. – Już m oj a babka powtarzała, że radość przepędza cierpienie.

– My ślałam , że wcześniej nikt nie wiedział, co to znaczy cierpieć.

– Ży dzi zawsze to wiedzieli. Czterdzieści lat szli przez pusty nię w poszukiwaniu ziem i obiecanej .

To nie by ły wakacj e. Nawet m anny spadaj ącej z nieba m ożna m ieć powy żej uszu.

Erwin spał w fotelu, ssąc kciuk. Sophie drzem ała przed piecy kiem , w który m z okazj i nadej ścia

tak  wy czekiwanego  nowego  roku  podsy cono  ogień  dwom a  dodatkowy m i  bry kietam i.  Hans
zaopatrzy ł kanciastą kuchenkę w resztki j akiej ś ławki, którą znalazł porąbaną w alei Habsburgów,
pewnie  zanim   ten,  który   j ą  porąbał,  zdąży ł  wszy stko  zaciągnąć  do  dom u.  Anna  podgrzała  zupę
z wy suszony ch pokrzy w, m niszka, świeży ch obierek ziem niaczany ch i zachowany ch na sy lwestra
pasków  kapusty   włoskiej .  Ten  posiłek,  który   podała  o  północy,  określiła  m ianem   gulaszu,  gdy ż
dodała  do  niego  prawdziwego  pieprzu  oraz  węgierskiej   papry ki,  którą  Hans  wy targował  j ako
dodatek  do  whisky.  Betsy   wy glądała  na  tak  wy poczętą  j ak  j eszcze  nigdy   od  czasu  powrotu
z piekła. Zgasiła świece w niebieskim  porcelanowy m  lichtarzu.

– Trzeba oszczędzać – powiedziała – bo teraz będzie j eszcze j edna gęba do wy karm ienia.

– Tak strasznie się cieszę – szepnęła j ej Fanny. – Nie wiem , j ak to wy razić, j ak bardzo j estem

szczęśliwa. Jeszcze nigdy  nie spełniło się żadne m oj e ży czenie. Przy naj m niej  od dnia, w który m
powiedziałaś,  że  m uszę  wy czy ścić  buty   na  wielką  podróż.  Pam iętasz  j eszcze,  że  to  wtedy
powiedziałaś? Wy czy ściłam  też botki Sala. Widziałaś to, ale nie pam iętam , czy  coś powiedziałaś.

Pierwszy raz Fanny wy powiedziała im ię swoj ego brata. Betsy przy cisnęła j ą do piersi tak

m ocno, j ak j eszcze nigdy nie przy tuliła żadnego z własny ch dzieci. Podziękowała Bogu, że znowu
pozwolił j ej kochać, i ostrzegła Fanny :

– Nie ciesz się zby t wcześnie, dziecko. Na koniec twoj a babka zdobędzie się na odwagę, by

zdradzić swoj e naj głębsze ży czenie.

– Zrób to! Naprawdę! Musisz sobie ty lko zaufać. Nie będziesz rozczarowana. Um iem szy ć,

robić na drutach, wy szy wać i haftować. Mogę czy tać bez zm ęczenia i potrafię dość dobrze

m alować i ry sować. Przy naj m niej m oj a nauczy cielka m nie chwaliła. Szkoda, że m am y tak
niewiele papieru i że j uż nie pam iętam , j ak wy gląda pudełko z akwarelam i. Więc m uszę j ednak
zaczekać, aż czasy będą lepsze.

– Obawiam się, że znalazłaś sobie niewłaściwą babkę. Już j ako m atka nie by łam w guście

m oich  dzieci.  Nie  reagowałam   okrzy kiem   zdziwienia,  gdy   dawały   m i  prezenty   własnej   roboty.
Nie  wieszałam   ich  obrazków  w  kuchni,  a  naszy j niki  i  bransoletki,  które  wszy scy   dla  m nie  robili,
wędrowały  do pudełek, a te pudełka potem  do piwnicy. Nie by łam  jidysze mamełe i nie uważałam
swoich dzieci za geniuszy. Dzisiaj  się wsty dzę, że nie rozpoznałam  od razu talentu twoj ego wuj a
Erwina.  Patrzy łam   na  j ego  obrazki  i  m ówiłam :  „Ładne,  ładne”,  a  potem   chowałam   j e  do
szuflady.

– A nie by ło m u okropnie sm utno?

– Na pewno, ale j a tego nie zauważałam . Bóg j eden wie, czy m się wtedy zaj m owałam .

Zresztą szczególnie ciężko m i by ło z dziełam i szy dełkowy m i, ale wy obraź sobie, ile podkładek pod
naczy nia  m ogą  wy dziergać  przez  całe  dzieciństwo  cztery   córki.  Na  każdą  okazj ę,  a  czasam i
nawet  po  dwie.  Później   Claudette.  Moj a  naj starsza  wnuczka  by ła  pilny m   dziewczątkiem ,
wy produkowała  więcej   podkładek,  niż  m ieliśm y   naczy ń.  Do  każdej   doniczki  wy dziergała
serwetkę, wszy stkie ręczniczki ozdobiła obrębkiem . Widzisz, Fanny, trudno ży ć z ludźm i, którzy  j uż
wszy stko  kiedy ś  przeży li.  W  każdy m   razie  j eśli  chodzi  o  m oj e  naj głębsze  ży czenie,  to  by   j e
spełnić, nie m usisz m ieć ani akwarelek, ani wełny. Potrzebna j est ty lko odwaga, ale za to m nóstwo
odwagi.  Mianowicie  bardzo  by m   sobie  ży czy ła,  by ś  poszła  do  szkoły.  Ty lko  tego,  co  m am y
w głowie, nikt nam  nie odbierze.

– Wiem – odparła Fanny. – Przeczuwałam to j uż wtedy, gdy wszy stko zm ierzało ku końcowi.

Nie chodzi o to, że nie chcę się uczy ć. Boj ę się dziewcząt, z który m i będę m usiała się uczy ć.
I nauczy cielek, które nigdy nie widziały ży dowskiej uczennicy, nie m ogę sobie tego w ogóle
wy obrazić.

– A j a tak – westchnęła Betsy. – Theo Bergham m er z alei Rothschildów 9 by ł dobry m

wstępem do tego tem atu. Dobrze, że przy ty m by łaś.

Cały m aj ątek Betsy nadal m ieścił się w m ałej brązowej walizce, którą po wy zwoleniu

Theresienstadt  wcisnęła  j ej   am ery kańska  pielęgniarka  o  twardy m   głosie  i  m iękkim   sercu.  Na
walizce  napisane  by ło  to  sam o  co  na  butelce  whisky :  Property  of  the  US  Army.  Przetrwała  ona
nawet  m iesiące  w  szpitalu  –  w  przeciwieństwie  do  spódnicy,  którą  Betsy   także  otrzy m ała
w Theresienstadt. Pani Sternberg ukradziono również dwie bluzki oraz zostawione j ej  przez m łodą
lekarkę dziesięć tabletek aspiry ny. Jej  naj nowszy m  skarbem  by ł wy cinek z „Münchner Zeitung”
z wy głoszoną w sy lwestra m ową Wernera Fincka, kabareciarza prześladowanego dawniej  przez
nazistów.  Betsy   podziwiała  go  j uż  we  wczesny ch  latach  trzy dziesty ch.  Mistrz  puenty   pożegnał
stary   rok  następuj ący m i  słowam i:  „Czy   m ożem y   czterdziestem u  piątem u  produktowi
dwudziestego wieku poświęcić choć j edną łzę? Nie, bo j uż żadnej  nie m am y ”. Finck poprosił też
rok 1946: „Odm ień nasz los, daj  nam  nowe złudzenia!”.

W czwartek 3 sty cznia pani Sternberg, której tak bardzo zazdroszczono i o której nadal uważano,

że pochodziła z Rothschildów i posiadała stosowne do tego nazwiska bogactwa, pożegnała się ze
swoim i towarzy szam i z dom u starców. Walizkę włoży ła do wózka Erwina i wspieraj ąc się na

Annie wy ruszy ła wielkim i krokam i i z niespokoj ny m  sercem  ku nowem u etapowi ży cia w dom u
na Thüringer Strasse 11. Szron pokry wał szy by, drzewa i ostatnie kapusty  w ogrodach. Na m ały m
drzewku bożonarodzeniowy m  przed zachowany m  w całości dom em  powiewała lam eta.

– Chciałaby m wiedzieć, skąd to wzięli.

– Przechowy wali pieczołowicie przez całą woj nę – snuła przy puszczenia Betsy – tak j ak j a

swoj e obrazy w głowie. Dlaczego Fanny nie przy szła?

– Po raz enty szoruj e pokój Erwina, w który m będziesz spać.

– I co na to Erwin, że go wy pędza j akaś stara kobieta, którą j ego rodzice każą m u uważać za

babkę?

– Nic. Jego siostra dobrze go wy chowała. Poza ty m teraz dzieci nie wy brzy dzaj ą ty le co

kiedy ś.

– Ty nigdy nie wy brzy dzałaś. Już inni robili to z nawiązką za ciebie. Gdy coś szło nie po ich

m y śli, m arudzili niem iłosiernie. Czy Fanny zawsze j est taka pilna i dokładna?

Fanny nie szorowała podłogi, nie trzepała m ateraca ani poduszek. Siedziała przy kuchenny m

stole,  ssała  żółty   guzik,  wy obrażaj ąc  sobie,  że  to  cy try nowy   cukierek,  i  m alowała  na  kawałku
papieru,  który   w  ostatniej   chwili  zdoby ł  dla  niej   Hans,  pry m ulki,  róże  i  niezapom inaj ki.  Na
czerwono wy pisała duży m i literam i: „Witaj  w dom u, Betsy  Sternberg!”. Wy krzy knik pom alowała
na  granatowo.  Na  górze  dory sowała  j askółkę  z  listem   w  dzióbku.  W  ty ch  nerwach  pilna
ry sowniczka zapom niała, że j ej  babka nie radzi sobie z m łody m i ludźm i, którzy  wy rażaj ą swoj e
em ocj e za pom ocą farb i pędzla.

– Czy m ogę nie zdej m ować obrazka? – spy tała m im o to Betsy. Kilka sekund później podwoiła

pochwały i zachwy ty, m rugaj ąc przy ty m do Fanny.

Po wy prowadzce z dom u starców stała się kobietą, j aką by ła wcześniej . Gdy się śm iała, nie

wsty dziła  się  swoj ej   wesołości,  m ogła  j uż  m y śleć  o  przy szłości  bez  strachu,  że  zapeszy.
W dobry ch chwilach by ła pewna, że wkrótce dostanie wiadom ości od Erwina i Clary  i że Alice
napisze do niej  z Afry ki. W m arzeniach na j awie widziała Claudette, która w dawny ch czasach
nazy wała swego dziadka „dziadzią m isiem ”, j ak zbiera w Palesty nie pom arańcze. Jednak nocam i
m odliła się o cud – by  oj ciec Fanny  przeży ł na wy gnaniu w Holandii.

– Gdy w naj bliższej przy szłości nadal nic o nim nie usły szy m y – powiedziała do Hansa – to

koniec nadziei.

– Chciałby m m óc ci teraz zaprzeczy ć.

Pierwszego poniedziałku nowego roku, 7 sty cznia, Betsy wy szła z dom u o ósm ej rano. Na ty m

sam y m posterunku policj i, na który m w 1939 roku m usiała zgłosić, że rodzina Sternbergów nie
m ieszka j uż we własny m dom u przy alei Rothschildów 9, podała swój nowy adres.

– Jestem podnaj em cą u zięcia Hansa Dietza – powiedziała.

– To nie tutaj się zgłasza – burknął urzędnik. – To nie j est urząd stanu cy wilnego. – Lizał skórkę

od chleba, bo od ty godni m iał problem y z protezą i, niestety, żadnego odpowiedniego towaru na
wy m ianę, by przy pom nieć denty ście o obowiązku pom ocy chorem u. – To nie nasza sprawa –
powtórzy ł.

– Moj a j ednak tak – podkreśliła Betsy.

Um undurowany m ężczy zna wlepił wzrok w biurko poplam ione atram entem , wy raz j ego

twarzy wskazy wał, że nie ży czy sobie pry watny ch rozm ów. Mim o to Betsy spy tała o pannę
Josephę Krause. Do 1938 roku m ieszkała w alei Rothschildów 9. Spy tany przej echał rękawem po
twarzy. Potrząsnął głową i pokazał dziąsła.

– Jeśli chce pani uzy skać inform acj e o ży j ący ch osobach, m usi się pani udać do biura

m eldunkowego – wy dusił.

– My ślałam ... – Betsy odważy ła się zaoponować.

– Gdy by ż ludzie ty le nie m y śleli. Wtedy m ożna by popracować w spokoj u. Dlaczego każdy

dziś m usi podkreślać, że m y śli?

– Bo w dem okracj i m y ślenie nie j est karane.

Betsy by ła zaskoczona, że właśnie ona to powiedziała. Zwy kle ludzie wy powiadali się

o  dem okracj i,  kiedy   chcieli  obciąży ć  j ą  winą  za  swoj e  trudne  położenie.  Urzędnik  patrzy ł  tępo
przed siebie. Jego twarz by ła purpurowa, oczy  pozbawione ży cia. Resztę skórki od chleba wsadził
do  kieszeni  kurtki,  postawił  m nóstwo  stem pli  wokół  blaszanego  kubka  z  pły nem   o  kolorze  kawy
i kilkakrotnie chuchnął na m okry  j eszcze tusz. Z szuflady  wy ciągnął niezwy kle grube akta, zaczął
się przy gotowy wać do ich przej rzenia, ale ponownie j e zam knął i j eszcze raz potrząsnął głową –
nie tak m ocno j ak poprzednio, lecz j akby  błagaj ąco i z zażenowaniem .

– Nie to m iałem na m y śli – wy j aśnił. – Ani trochę. Cieszę się, że m am y dem okracj ę. Nie

chciałem też pani obrazić.

– Nie udałoby się panu m nie obrazić – upewniła go Betsy. – Do tego trzeba bowiem dwóch

rzeczy : kogoś, kto obraża, i kogoś, kto pozwala się obrażać.

Zakłopotany ton m ężczy zny sprawiał j ej przy j em ność. Widziała, j ak trzepocze powiekam i

i robi się blady. Uczucie, że niem iecki urzędnik za biurkiem  boi się j ej , a nie ona j ego, oży wiło j ą,
wzm ocniło  i  w  j akiś  przerażaj ący   sposób  ośm ieliło.  Nie  zaniepokoiło  j ej   nawet  odkry cie,  że
również  ci  ludzie,  którzy   m aj ą  wstręt  do  zła  i  brutalności,  są  zdolni  do  sady zm u.  Przez  Betsy
przem awiało wspom nienie tego, co przeży ła. Pom y ślała o roku 1938, gdy  Ży dzi by li w urzędach
szy kanowani, obrażani i dręczeni. Johann Isidor Sternberg, człowiek nieustraszony  i nieugięty, nie
odważy ł się zam eldować rodziny  w „dom u ży dowskim ”. To Betsy  poszła wówczas na posterunek
policj i. Musiała trzy  godziny  stać na kory tarzu i ilekroć py tała o toaletę, wszy scy  j ą ignorowali.
Młody  chłopak w m undurze, z przedziałkiem  po prawej  i wąsikiem  j ak u Führera, który  wreszcie
przy j ął  j ej   wniosek  o  przem eldowanie,  m ówił  j ej   na  ty,  w  dodatku  trzy m aj ąc  chusteczkę  przy
twarzy

– Ta szm ata śm ierdzi cebulą na dziesięć m etrów pod wiatr – uskarżał się koledze.

– Jak oni wszy scy. To j uż by ło u Wilhelm a Buscha

[29]

. Cebula to ży dowskie j edzenie.

– Już nie m ogę. Znasz to, Sara? Ży dek z krzy wą łapą, w krzy wy ch portkach, z krzy wy m nosem

wpełza na porządną giełdę, bez m orale i bez duszy.

– Może m ógłby m i pan podać adres Gm iny Ży dowskiej ? – spy tała Betsy. Ani j ej głos, ani

wy raz twarzy, ani ręce nie wskazy wały  na to, że przeszła drogę z królestwa duchów, które nigdy
nie przestaną j ej  dręczy ć. – Musi by ć gdzieś tu niedaleko – konty nuowała. – Czy  o ten adres też
m uszę się gdzieś indziej  dowiady wać? Może w zakładzie pogrzebowy m ? Albo w zieleni m iej skiej ?

Mnóstwo naszy ch zm uszano do pracy na cm entarzach, zanim nie wy słano nas w podróż. Ostatnią
podróż.

Widziała, j ak władcy przy biurku głowa opadła j ak m arionetce, której zerwała się nitka. Ścisnął

swój kubek, kny kcie m u zbielały.

–  Gm ina  Ży dowska  –  powtórzy ł.  Między   pierwszy m   a  drugim   słowem   wciągnął  powietrze.
Zadrżała  m u  górna  warga.  Patrzy ł  tępo  na  Betsy,  j akby   go  zaskoczy ła  i  trzy m ała  na  m uszce.
Przez  chwilę  by ła  zupełnie  pewna,  że  m ężczy zna  się  j ej   wy m knie  i  spróbuj e  ukry ć  twarz
w dłoniach. Jej  wy obraźnia m ocno trzy m ała j ą w świecie, gdzie są ty lko zem sta i niegodziwość,
a  ludzie,  którzy   wierzy li  w  Boga,  kochali  swoj e  dzieci  i  wieczoram i  zakry wali  klatki  z  ptakam i,
staj ą  się  potworam i.  Betsy   poczuła  ucisk  w  głowie,  łzy   napły nęły   j ej   do  oczu.  Zawsty dziła  się
swoj ej  żądzy  zem sty, a j ednak nie ustępowała, dalej  kopała leżącego, a ten nie m ógł się bronić.
Nie  m iał  prawa  się  bronić.  Już  nie.  Czy   od  tej   pory   j uż  zawsze  będzie  poddawać  się  tem u
przy m usowi wpędzania ludzi w przerażenie, które sam a m usiała kiedy ś znosić?

– Czy m ógłby m i pan powiedzieć, gdzie tu j est toaleta? – zapy tała.

– Toaleta dla pań j est na pierwszy m piętrze, drugie drzwi po lewej – odpowiedziała j ej ofiara.

Mężczy zna puścił kubek, przesunął go na skraj biurka i poszukał oparcia w pordzewiały ch
noży cach.

– Dziękuj ę. W tej chwili nie potrzebuj ę. Chciałam ty lko wiedzieć. Na wszelki wy padek.

Zakładam , że toalety są dostępne dla wszy stkich.

– Ty lko dla gości – podkreślił urzędowy m tonem m ężczy zna – nie dla obcy ch. – Przekartkował

zapisany   ręcznie  zeszy t,  w  który m   każda  linij ka  by ła  podkreślona  na  czerwono.  Zeszy t
przy pom inał  Betsy   brulion,  w  który m   nauczy ciel  Gotthold  Grundig  z  Pforzheim   notował  błędy
i złe uczy nki sześcioletnich dzieci. Ponowne spotkanie z nauczy cielem  Grundigiem  niezm iernie j ą
zm ieszało.  Nastąpiło  po  raz  pierwszy   po  sześćdziesięciu  ośm iu  latach.  By ł  on  barczy sty m
m ężczy zną, nosił wąs w sty lu cesarza Wilhelm a II i trzy m ał pod ręką rózgę z krwawoczerwony m
uchwy tem . „Ręce na stół” – rozkazy wał Gottfried Wilhelm  Grundig. „Rozczapierzy ć!” Jego głos
by ł nadal donośny. Gdy  krzy czał, j ego cesarska broda by ła cała m okra, a nienawiść rozpalała m u
twarz.

– Mam ten adres – powiedział urzędnik. – Baum weg pięć przez siedem .

– Słucham ?

– Gm ina Ży dowska. Py tała pani o ten adres. Tu w każdy m razie j est napisane, że m ieści się

tam ży dowskie biuro pom ocy. No tak, wszy stkim należy się pom oc, zawsze to powtarzam . Trzeba
ty lko spy tać kiedy i kom u.

Betsy włoży ła do kieszeni potwierdzenie, że przem eldowała się z Gagernstrasse 36 na

Thüringer Strasse 11. Kwadrans później  dotarła na Baum weg. Naty chm iast przy pom niała sobie
tę  krótką  uliczkę  –  przez  czterdzieści  lat  przy chodziła  tu  do  warzy wniaka  na  skrzy żowaniu
z  Sandweg,  kupowała  wczesne  ziem niaki  i  pierwsze  m aliny   z  Kronbergu.  W  przeciwieństwie  do
sklepiku  zachowała  się  lipa,  która  kwitła  wy j ątkowo  wcześnie  i  obficie.  Betsy   obroniła  się  dzięki
radości  z  tego,  że  drzewo  przetrwało  woj nę.  Zobaczy ła  j ednak  siebie  z  czteroletnim   Ottonem ,
wtedy   j eszcze  rozpieszczony m   j edy nakiem   i  j uż  przy szły m   spadkobiercą  uświadom iony m

klasowo, j ak biegną Berger Strasse, by kupić karpie na wielkie święta. To by ło ostatnie święto Rosz

Haszana

[30]

dziewiętnastego wieku. Otto dostał wtedy swój pierwszy strój m ary narza, ale czapkę

Betsy pozwoliła m u nosić j uż w ty godniu poprzedzaj ący m święta. Ottonie, podnoś stopy. Chcesz
przecież zostać porządny m żołnierzem . Cesarz się sm uci, gdy tak szurasz nogam i.

Dom y   na  Baum weg,  które  przetrwały   woj nę,  m iały   silnie  uszkodzone  dachy,  a  z  ich  ścian
odpadał ty nk. Okna by ły  ty lko prowizory cznie naprawione, w wielu ogródkach leżał j eszcze gruz,
w  j edny m   także  dwa  krasnale  ogrodowe  bez  głów.  Słup  ogłoszeniowy   j eszcze  sprzed  pierwszej
woj ny,  postawiony   naprzeciwko  stolarni,  by ł  j ednak  nienaruszony   i  obklej ony   tak  sam o  j ak
w  czasach  dobroby tu.  Wśród  ogłoszeń  wy różniał  się  wielki  plakat  przedstawiaj ący
zbom bardowany   kościół.  „Kościoły   zruj nowane  doszczętnie,  dzieło  Hitlera  nam iętne”  –  brzm iał
podpis.

– Nie ty lko kościoły – dodała Betsy.

Stara kobieta w chustce na głowie i w czarny m płaszczu, który nawet w sty czniowy m zim nie

pachniał naftaliną, z trudem postawiła torbę na ziem i. Oparła się na lasce i skinęła głową.

– Naj pierw spalili sy nagogi – powiedziała Betsy. – Zniszczone kościoły to ty lko wy równanie

rachunków. Kara boska, m ożna powiedzieć.

– Nic o ty m nie wiem – wy m am rotała kobieta. – Polity ką się nie interesowałam . Miałam

piątkę dzieci i m ęża chorego na py licę. Nie by ło czasu na chodzenie do kościoła. Mój Gustav
zawsze m ówił, że Bóg nas nie potrzebuj e.

Spoj rzała wściekle na Betsy, złapała torbę i pokuśty kała w swoj ą stronę.

Dom na Baum weg m iał dwa piętra i szare ściany. Między bram ą a drzwiam i wej ściowy m i

znaj dowało  się  długie  przej ście  na  podwórze.  Szkody   wy rządzone  przez  działania  woj enne  dało
się dostrzec wszędzie, m im o to budy nek by ł j uż na drodze ku pokoj owi – prawie w każdy m  oknie
wstawiono szy bę, w niektóry ch powieszono nawet szare zasłony  i odm alowano ram y. Na m ałej
m etalowej  tabliczce przy czepionej  drutem  do czarnego m etalowego płotu widniał napis: „Gm ina
Ży dowska. Biuro pom ocy. Wizy ta ty lko po wcześniej szy m  um ówieniu się”.

–  Mnie  to  nie  doty czy   –  powiedziała  Betsy.  –  Um awiałam   się  w  ży ciu  na  zby t  wiele  wizy t.  –
Poczuła  zakłopotanie,  gdy   usły szała  własne  słowa.  Zam y śliła  się.  Czy   rzeczy wiście  j est
wy czerpana, czy  po prostu ludzie w j ej  wieku rozm awiaj ą sam i ze sobą, bo nikt inny  nie chce ich
słuchać?  –  Chwilowo  wy czerpana  z  powodu  wieku  –  zdecy dowała.  –  Jeszcze  nie  j est  ze  m nie

żadna meszuge

[31]

Ironia, puenta tego, że świadom ie zdecy dowała się na rozm owę z sam ą sobą i na znane

z  dawny ch  czasów  słowo  „m eszuge”,  oży wiła  j ą.  Podeszła  do  drzwi,  zauważy ła,  że  nie  są
dom knięte,  i  uderzy ła  energicznie  w  cienkie  drewno.  Pewność  straciła,  dopiero  gdy   stanęła
w  m roczny m   kory tarzu  i  odkry ła,  że  m a  przed  sobą  trzy   pary   zam knięty ch  drzwi.  Na  każdy ch
z nich widniały  niewielkie napisy. Nikogo nie by ło widać. Wiatr trzasnął okienkiem . Betsy  stanęła
na czubkach palców, otworzy ła.

– Halo! Jest tam kto? – krzy knęła tak głośno, j ak ty lko m ogła.

Nie by ło odpowiedzi.

Usły szała dźwięk, który przy pom inał stukot m aszy ny do pisania, weszła więc po schodach na

górę.  Jedne  z  czworga  drzwi  stały   otworem .  Betsy   zaj rzała  do  niewielkiego  pom ieszczenia,
naj widoczniej   nieogrzewanego,  bo  na  rurze  od  piecy ka  wisiały   ścierki  kuchenne  i  ciem noszary
m ęski sweter. Jedy ne światło padało ze stoj ącej  lam py, w której  tkwiła sam otna żarówka osłonięta
zielony m   szklany m   abażurem .  Przy   stole  nakry ty m   ceratą  siedział  siwowłosy   brodaty
m ężczy zna  w  płaszczu,  szalu  i  kapeluszu.  Układał  dokum enty,  z  j ękiem   podnosząc  j e  z  ziem i
i m am rocząc coś pod nosem . Betsy  starała się rozpoznać, czy  m ówił po niem iecku, po polsku czy
w j idy sz. Mógł m ówić także po czesku – od czasów Theresienstadt m iała ucho do tego j ęzy ka. Na
grubej  księdze w niebieskiej  obwolucie stał kubek, wy glądał tak sam o j ak ten na posterunku policj i.

– Nie – broniła się Betsy – j uż nie. Nie m ogę więcej . – Zrozum iała, że obrazy i em ocj e

zniekształca j ej   własna  panika,  ale  ty m   razem   nie  udało  j ej   się  uciec  z  piekła  przem ocy.  Kubek
zm ienił się w naszpikowaną gwoździam i m aczugę, ściana za stołem  zachwiała się. Ostro brzm iące
głosy  wy wrzaskiwały  rozkazy, a niebo płonęło. Pierwsze zginęły  dzieci.

Betsy ogłuchła, oniem iała i oślepła. Nadal wiedziała, że m usi sobie przy pom nieć, co

zam ierzała,  ale  j ej   pam ięć  walnęła  w  m ury   Theresienstadt  i  j uż  się  nie  podniosła.  Betsy
poszukała  wzrokiem   drzwi,  przez  które  tu  weszła,  chciała  przeprosić  i  wy j ść.  Jej   ram iona  by ły
j ednak szty wne, a stopy  j akby  przy rosły  do podłogi.

Mężczy zna spoj rzał na nią.

– Nu? – zagadnął.

Zawieszona, dobrze j ej znana sy laba, słowo z przeszłości, od dawna niesły szane, ale nigdy

niezapom niane.  Johann  Isidor  uży wał  takiego  py taj ącego  nu  w  trudny ch  negocj acj ach
handlowy ch,  by   dać  inny m   czas  na  zastanowienie  i  sam em u  się  nam y ślić.  Jego  nieży dowscy
partnerzy   często  się  m y lili  co  do  znaczenia  tego  zwrotu.  Betsy   ścisnęła  dłonie,  znowu  poczuła
ży cie, została odczarowana, oddy chała bez bólu i wy siłku. Spoj rzała na człowieka, który  swoim  nu
przy wrócił j ą światu ży wy ch, spoj rzała tak, j akby  nic j ej  nie by ło.

– Przy szłam zgłosić w gm inie swoj ą wnuczkę – powiedziała.

Mężczy zna zdj ął szal, rozpiął płaszcz, ponownie zaczął m am rotać niezrozum iałe słowa i złapał

się za głowę.

– Jest więc Ży dówką? – spy tał.

– Kto?

– No, wnuczka. Czy m ówim y tu o Roosevelcie lub Moj żeszu?

– Czy m eldowałaby m tutaj Fanny, gdy by nie by ła Ży dówką? My śli pan, że to j est j akaś zabawa
w by cie Ży dem ?

– Mnie nikt nie py tał, co m y ślę.

– Mnie i m oj ej wnuczki też nikt nie py tał.

Mężczy zna m iał ty lko dwa zęby w górnej szczęce, w dolnej tkwiły czarne pieńki. Jego oczy

pełne by ły wiedzy o przeży ciach, o który ch nie dało się m ówić. Mim o to wy dało się Betsy, że się
zaśm iał.

– We Frankfurcie – wy j aśnił – m ieszkaj ą Ży dzi i Ży dzi m leczni. Przed ty m i drugim i gm ina

m usi się bronić. To są pij awki. Pij awki z zębam i.

– Kto to są ci Ży dzi m leczni, na litość boską?

– To pani nie wie? Skąd się pani wzięła? Ży d m leczny przy pom niał sobie, że j est Ży dem , po

ty m  j ak inny  Ży d m leczny  powiedział m u, że w Gm inie Ży dowskiej  od czasu do czasu rozdaj ą
dodatkowe  przy działy.  Naj częściej   am ery kańskie  dary.  Na  Chanukę  przy targali  cały   worek
prezentów  i  nie  m inął  ty dzień,  a  m nóstwo  ludzi  przy pom niało  sobie,  że  zawsze  j edli  m acę  na

Pesach

[32]

i od pierwszej chwili nienawidzili nazistów. Wszy scy próbowali gasić płonące

sy nagogi i wszy scy by li przez dobry ch Niem ców ukry wani w ogrodowy ch altankach. Teraz na
kolanach dziękuj ą Bogu, że wreszcie znowu m ogą by ć Ży dam i. Skąd m am wiedzieć, czy pani
wnuczka także nie stała się Ży dówką ty dzień tem u?

– Mieliśm y pecha. Od początku by liśm y Ży dam i. Mój m ąż, m oj a córka i m ój wnuk zginęli

w  Theresienstadt.  Matka  m oj ego  zięcia  również.  Obie  m oj e  siostry   zm arły   z  głodu  we  Francj i.
Ty lko j a m usiałam  przeży ć. I m oj a wnuczka. Rzeczy wiście Fanny  ukry wała się przed nazistam i.
Przed ty m i, który ch przesadą by łoby  nazwać ludźm i.

– Moich wnuczek nikt nie ukry ł. By ło ich pięć. Nie, pięć i trzy czwarte. Moj a córka by ła
w siódm y m m iesiącu. Ty lko m oj a żona m iała szczęście.

– Dzięki Bogu. Gdzie udało się j ej przeży ć?

– Na cm entarzu przy Eckenheim er Landstrasse. Zm arła w 1936 roku.

– Przepraszam , że tak głupio zapy tałam .

– Wcale niegłupio. Dobrze m i robi, gdy rozm awiam z ludźm i, który m nie trzeba nic

tłum aczy ć.  Wy j aśnienia  są  j ak  nóż,  który   człowiek  sam   sobie  wbij a  w  ciało.  Proszę  popatrzeć.
Powiem  pani, że u nas też panuj e dobry  pruski porządek. Pani Betsy  Sternberg, z dom u Strauss, od
1945 roku należy  do Gm iny  Ży dowskiej  we Frankfurcie.

– Od 1894 roku – poprawiła Betsy. – Wtedy wy szłam za m ąż i przeniosłam się tu z Pforzheim .

Pokazała zdj ęcie Johanna Isidora, m ałe i pożółkłe.

– Ta fotografia to dar od Boga – wy j aśniła. – Moj a córka Anna przez cały ten czas

przechowy wała j ą w leksy konie francuskim . Swoj ą drogą, nikt w rodzinie nie zna francuskiego.

– Ma pani szczęście. Zdj ęcia swoj ej rodziny m usiałem zachować w głowie.

Gdy wpisy wał Fanny Mathilde Feuereisen na listę członków gm iny, Betsy zobaczy ła na j ego

przedram ieniu wy tatuowany num er z Auschwitz. Poczuła silną potrzebę powiedzenia czegoś
odpowiedniego, ale każde słowo, które przy chodziło j ej do głowy, wy dawało się bluźnierstwem .

– Gdy do gm iny wpły waj ą py tania lub ogłoszenia poszukuj ący ch krewny ch, wy sy ła się

odpowiedzi? – spy tała.

– Oczy wiście. Jak pani m y śli, co j a tutaj robię cały m i dniam i? Odpisuj ę ludziom , że niestety,

Bóg nie m iał okazj i, by uczy nić cud.

– Oj ciec Fanny dość wcześnie wy em igrował do Holandii. My także trzy m am y się nadziei, że
zdarzy się cud i znowu go zobaczy m y.

– Sły szałem , że Holandia nie j est kraj em , w który m Ży dom przy darzaj ą się cuda.

A j ednak słoneczna niedziela 10 m arca okazała się dniem cudu. Około drugiej po południu

Sophie  tłum aczy ła  na  ulicy   swoj em u  m isiowi  zasady   przetrwania.  Nagle  zaham ował  przed  nią
j eep, z którego wy siadł ogrom ny  czarnoskóry  żołnierz. Na głowie m iał stalowy  hełm , a w ręce
trzy m ał  paczkę,  która  wy dała  się  Sophie  naj większa  ze  wszy stkich,  j akie  widziała  w  swoim
czteroipółletnim  ży ciu. Olbrzy m  w m undurze zaśm iał się donośnie, wy j ął z kieszeni spodni kartkę,
pokazał j ą Sophie i zapy tał o Dietza. Słowo to stanęło m u w gardle i m ała nie rozpoznała własnego
nazwiska. Chociaż potrafiła powiedzieć j edy nie candy, cookies, chesterfield i thank  you,  a  on  po
niem iecku znał ty lko słowo „frollaj n”, Sophie zaprowadziła w końcu żołnierza do dom u num er 11
i dzwoniła do drzwi tak uporczy wie, j akby  stał za nią sam  diabeł.

Anna, Hans, Betsy i Fanny stanęli zakłopotani, zdziwieni i oniem iali przed barczy sty m

m ężczy zną  w  hełm ie.  Ten  powiedział  naj pierw  hi,  a  potem   from  Frizzie.  Postawił  na  podłodze
m ocno  osznurowaną,  w  dawno  tu  niewidziany   sposób  paczkę,  przy j rzał  się  wszy stkim   –
a naj uważniej  Fanny  ubranej  w zby t m ały  sweterek – wetknął w wy ciągniętą dłoń Sophie paczkę
gum y   do  żucia  i  wy szedł  sam ,  ponieważ  nikt  nie  odważy ł  się  ruszy ć  z  m iej sca,  by   go
odprowadzić.

– Kto to j est Frizzie? – krzy knął Hans przez w pośpiechu uchy lone okno, ale j eep j uż odj echał.

Anna zaniosła paczkę do kuchni, a cała rodzina podąży ła za nią. Tam j ą rozpakowała, bez słowa

stawiaj ąc  na  kuchenny m   stole  kolej ne  skarby :  kawę,  j aj a  w  proszku  w  żółtej   puszce,  m leko
w proszku w białej , wołowinę w puszce, m asło, steki, słoninę, płatki owsiane, kakao, suszone śliwki,
budy ń  i  ananasy   w  puszce.  Znalazły   się  też  dwa  kartony   cam eli.  Hans  odzy skał  m owę
i powiedział, że ty ch ostatnich wy starczy, aby  zapewnić im  chleb do końca roku.

– I będzie na buty dla Sophie – rozm arzy ła się Anna.

Z kartonu wy ciągnęła j eszcze dwa funty rodzy nek, zupki w proszku i cztery tabliczki czekolady.

Na trzech paczkach nary sowano ciasto udekorowane lukrem i wielkim i orzecham i laskowy m i.

– Dodać ty lko m leko, j aj ka i m asło. – Betsy przetłum aczy ła przepis na opakowaniu. – Ależ

m aj ą tupet!

– Popatrz ty lko! – powiedziała Anna. Wy pakowała puszkę orzeszków ziem ny ch. – Robi się

coraz ciekawiej .

Na denku przy klej ono brązową kopertę zaadresowaną do pani Betsy Sternberg. Nie rozpoznała

pism a, ale j ej serce od razu zaczęło bić j ak szalone. Mim o drżenia rąk udało j ej się wy ciągnąć
z koperty cztery kartki. Przeczy tała ty lko pierwszą linij kę i list wy padł j ej z dłoni.

– On ży j e. – Rozpłakała się. – Ży j e, Fanny. Jest w Nory m berdze.

Sophie obserwowała, j ak j ej m atka i Fanny płaczą, podczas gdy oj ciec znieruchom iał na

kuchenny m taborecie. Jego prakty czna córka pom y ślała, że ktoś um arł. Wy j ęła gum ę z buzi,
schowała uważnie kulkę do kieszonki fartuszka i wzięła j edną z tabliczek czekolady ze stołu.

I M P O N D E R A B I L I A

K w i e c i e ń 1 9 4 6

Urzędnik  cy wilny   am ery kańskich  władz  okupacy j ny ch  Friedrich  Feuereisen  został  zatrudniony
j ako  tłum acz,  ponieważ  by ł  bezpaństwowcem   „z  dobrą  znaj om ością  angielskiego
i  niderlandzkiego,  pły nną  znaj om ością  niem ieckiego  w  m owie  i  piśm ie  oraz  ukończony m i
studiam i  prawniczy m i”.  Od  1946  roku  m ieszkał  na  udręczonej   woj ną  ulicy   w  pobliżu
nory m berskiego  kościoła  Mariackiego.  Miasto  zostało  doszczętnie  zniszczone  w  trakcie
bom bardowań.  Jego  m ieszkańcy   oraz  uchodźcy   ze  wschodu  opowiadali  przy   różny ch  okazj ach,
kiedy  czuli się j eszcze bardziej  przy gnębieni niż w inny ch chwilach swoj ego nędznego by towania
i beznadziei, o „nieludzkim  akcie zem sty  zwy cięzcy  na niewinny ch cy wilach”.

Dom wdowy woj ennej von Hochfeld, w który m arm ia am ery kańska zakwaterowała

Friedricha  Feuereisena,  pozostał  nienaruszony   –  kule,  chociaż  pozostawiły   wy raźne  ślady   na
m urach  budy nku,  nie  spowodowały   niczy j ej   śm ierci.  Zostały   wy strzelone  przez  pewnego
m łodego  bohatera  z  Teksasu,  który   w  sierpniu  1945  roku  świętował  zrzucenie  bom b  atom owy ch
na Hiroszim ę i Nagasaki. Um ilało m u to stare wino frankońskie i j eszcze starszy  francuski koniak.
Dom   pani  von  Hochfeld  wy stąpił  zaś  o  północy   w  roli  tarczy   strzelniczej .  Wino  frankońskie
w  brzuchatej   butelce,  takiej   j akie,  także  opróżnione,  ceniono  j ako  souvenirs  from  fucking

Germany

[33]

, wpadło w ręce olbrzy m a w m om encie szturm u na znaną w cały m m ieście

winiarnię. Koniak wraz z wartościowy m zbiorem bawarskich kufli do piwa i równie cenną bronią
palną z osiem nastego wieku przy padł m u zaś w udziale podczas konfiskaty w pewnej willi w Fürth.

Bezpaństwowy cy wil Feuereisen pisał do swoj ej teściowej w korespondencj i nawiązanej po

latach śm iertelnego strachu i wątłej  nadziei, że ży j e na książęcej  stopie: „Każdego ranka Bóg py ta
m nie:  « Fritz,  skąd  u  ciebie  taka  bezczelność?» .  Swój   świeży   dobroby t  i  zdoby ty   szacunek
społeczny   zawdzięczam   wy łącznie  tem u,  że  m am   prawo  robić  zakupy   w  tak  zwany m   sklepie

[34]

, który j est raj em dla am ery kańskich żołnierzy i osób zatrudniony ch przez arm ię. Można

tu  dostać  wszy stko  to,  czego  także  w  Holandii  nie  widzieliśm y   od  lat.  Nawet  wiarę  w  siebie
i  odwagę  ży cia.  Także  zawartość  paczki,  którą  wy sy łam   Tobie  i  Annie,  pochodzi  z  tego
niewiary godnego  kawałka  Am ery ki  na  naszej   ziem i.  My ślę,  że  m oj a  szlachetnie  urodzona
gospody ni w ciągu kilku ty godni złoży  m i z tego powodu propozy cj ę m atry m onialną. Nebich!”.

Pani von Hochfeld wy chwalała przed szwagierką swoj ego lokatora j ako „j edy ny dar, j aki j ej

niebo  zesłało”.  Bardzo  się  starała,  by   Fritz  czuł  się  w  j ej   m ieszkaniu,  a  przede  wszy stkim   w  j ej
obecności, j ak u siebie. Ponieważ w j ej  pam ięci powstały  luki ty powe dla większości Niem ców
tam tego  czasu,  nie  wzięła  pod  uwagę,  że  tacy   ludzie  j ak  Fritz  nigdzie  j uż  nie  są  „u  siebie”
i szczególny  ból sprawia im  słowo „oj czy zna”.

W dniu, w który m Wehrm acht wkroczy ł do Holandii, aż do wy zwolenia j ej przez aliantów

w 1944 roku Fritz Feuereisen przestał się bać o swoj e ży cie i stracił nadziej ę na to, że kiedy kolwiek
j eszcze zobaczy  rodzinę. Już w grudniu 1945 roku dowiedział się przez Czerwony  Krzy ż, że j ego
żona, córka, sy n, m atka oraz teściowie zostali deportowani z Frankfurtu. Chociaż stale czy nił sobie
wy rzuty, że nie m a na ty le silnego charakteru, by  nie wracać do kraj u m orderców, naty chm iast
zdecy dował  się  przy j ąć  stanowisko  tłum acza  w  Nory m berdze.  „To  by ł  zupełny   przy padek  –
donosił w liście Betsy  – ale odebrałem  go j ako znak z nieba”.

Po raz pierwszy od m om entu, gdy wy em igrował, dawny radca prawny i notariusz m iał

regularne  dochody   i  ży ł  na  poziom ie,  którego  się  nie  wsty dził.  Zam ieszkiwał  naj większy   pokój
w  m ieszkaniu  pani  von  Hochfeld.  By ło  to  pom ieszczenie  urządzone  niezwy kle  gustownie,
z  inteligenckim   szny tem ,  j eszcze  zim ą  przełom u  lat  1945  i  1946  wskazuj ący m   na
sam oświadom ość  niem ieckiej   szlachty.  Ściany   obito  eleganckim   krem owy m   j edwabiem ,  półki
biblioteczne  wy pełnione  by ły   wy daniam i  klasy ków  i  album am i  o  sztuce,  a  skórzane  fotele
przy pom inały   te  z  elitarny ch  klubów  angielskich.  Na  ścianie  wisiały   oprawione  w  złote  ram ki
kopie Koncertu fletowego w Sanssouci Adolpha Menzla i Wyspy umarłych  Böcklina.  Fritz  znał  oba
te  obrazy,  wisiały   także  w  salonie  j ego  rodziców.  Ku  własnem u  zaskoczeniu  opowiedział  swej
gospody ni,  j akby   by ło  to  coś  oczy wistego  dla  m ężczy zny   z  j ego  przeszłością,  o  fascy nacj i
swoj ej   m atki  Böcklinem .  Mim o  że  pani  von  Hochfeld  oczy wiście  znała  j uż  nazwisko  Fritza
i z przy działu m eldunkowego wiedziała, że pracował dla Am ery kanów, rozum iała więcej , niż on
chciał j ej  powiedzieć.

– Przepraszam – powiedział zakłopotany Fritz – zwy kle ty le nie gadam .

– Moim zdaniem to dobrze, że ludzie ze sobą rozm awiaj ą – uspokoiła go pani von Hochfeld.

Tak sam o j ak j ego m atka nazy wała zasłony portieram i. Także sposób, w j aki ustawiała

posrebrzane m isy lub układała biederm eierowskie podstawki na noże, wy zwalał w nim
wspom nienia.

– Czegoś panu potrzeba? – py tała z troską.

– Ty lko opanowania.

– I tak spokoj nie pan to m ówi? Większość ludzi nie j est w stanie nawet przeliterować tego

słowa.

Fritz początkowo nie chciał tego przy j ąć do wiadom ości, ale wkrótce po swoj ej przeprowadzce

do pani von Hochfeld poczuł, że m im o tego wszy stkiego, co m u zrobili naziści, wracał do swoj ego
starego  świata.  Wsty dził  się  odczuwanej   m elancholii,  a  j eszcze  bardziej   własnego  zadowolenia.
Naj bardziej   niepokoiła  go  j ednak  sy m patia,  j aką  odczuwał  do  tej   kobiety,  której   m ąż  nie  ty lko
walczy ł za hitlerowskie Niem cy, lecz także w nie wierzy ł. Pani Adelheid nie wahała się do tego
przy znać.  Fritz,  nadal  podporządkowany   nawy kom   obiekty wnego  m y ślenia,  wy pracowany m
podczas studiów i kariery  zawodowej , wzbraniał się j ednak obarczać wdowę grzecham i j ej  m ęża.

Adelheid von Hochfeld m iała głęboki m elody j ny  głos. Taki j aki zawsze podobał m u się u kobiet.
Jej   piersiom   czasy   braków  ży wnościowy ch  odj ęły   niewiele  uroku  i  nic  z  siły   przy ciągania
m ężczy zn. Jej  im iona – pierwsze: Adelheid, a potem  j eszcze: Beatrix, Alexandra i Louisa-Marie

– nasuwały Fritzowi m y śl o j akim ś dram acie Kleista

[35]

, j ego ulubionego poety j eszcze z czasów

studenckich.  Pani  Adelheid  swoj e  buj ne  blond  włosy   upinała  wy soko  i  nosiła  zieloną  kurteczkę
bawarską,  która  przy pom inała  Fritzowi  j ego  wędrówki  z  rodzicam i  po  ty m   regionie.  Bezdzietna
wdowa by ła w wieku Fritza, ale wy dawała się m ieć m niej  lat niż w rzeczy wistości. Zdawało m u
się na pewno, że Adelheid j est m łodsza niż on. By ła kobietą wy soką i o pełny ch kształtach, chociaż
zaliczała  się  do  zwy kły ch  zj adaczy   chleba,  o  który ch  m ówiono  we  wszy stkich  strefach
okupacy j ny ch,  że  ich  racj e  ży wnościowe  są  za  m ałe,  by   ży ć,  a  za  duże,  by   um rzeć.  Kobiety
z  tendencj ą  do  lekkiej   nadwagi  zawsze  fascy nowały   Fritza  i  zastanawiało  go,  że  j ego  gust  tak
niewiele się zm ienił.

Jeszcze bardziej niż wy gląd pani Adelheid podobało się Fritzowi to, że gospody ni zawsze

ty tułowała go doktorem . Krótko po przeprowadzce zwierzy ł się j ej , że odwy kł od tego podczas
poby tu w Holandii, ona j ednak zaperzy ła się z cały m urokiem , który dla niego świadczy ł o j ej
wy kształceniu i kulturze osobistej .

– Zapracował pan na ten ty tuł – wy j aśniła. – Więc m a pan do niego prawo.

Im ponowało m u, że Adelheid von Hochfeld nie uskarża się na swój los. Nigdy nie próbowała

retuszować swoj ej  przeszłości. Starała się okazać elegancj ę i m ądrość. Okoliczności zm usiły  j ą do
dzielenia  wy pielęgnowanego  dom u  z  uchodźcam i  ze  wschodu,  który ch  nazy wała  po  prostu
ludźm i,  chociaż  czasy   sprzy j ały   łatwy m   do  przewidzenia  ocenom .  W  pańskim   m ieszkaniu
kwaterowała  obecnie  wdowa  po  blacharzu  z  Opola.  Według  pism a  z  biura  m eldunkowego
przy znano  j ej   pokój   „z  prawem   do  codziennego  uży tkowania  kuchni  oraz  coty godniowego
korzy stania z łazienki i ciepłej  wody, j eśli ty lko będzie to m ożliwe”. Twardy  dolnośląski głos pani
Konietzky   brzm iał  dla  bawarskich  uszu  j ej   gospody ni  j ak  zniewaga,  a  ośm ioletnie  bliźniaki
obrażały   m oralność  bogoboj ny ch.  Oba  dzieciaki  cierpiały   na  krztusiec,  zawsze  zapom inały
spłukiwać wodę w toalecie i budziły  się nocą z przeszy waj ący m  krzy kiem : „Polacy  przy szli”.

„Mały salon” z arty sty cznie wy konany m zestawem wy poczy nkowy m z Zakładów

Niem ieckich  pani  von  Hochfeld  m usiała  oddać  by łem u  nauczy cielowi  licealnem u  Hugonowi
Winterowi  i  j ego  żonie  Edeltraut.  Parze  przy sługiwało  także  uży tkowanie  kuchni  oraz  łazienki.
Winterowie  uciekli  do  Nory m bergi  z  Królewca.  Mim o  że  gospody ni  traktowała  ich  poprawnie,
nieustannie  dawali  do  zrozum ienia,  że  uważaj ą  Bawarię  za  nie  do  końca  cy wilizowaną  część
Rzeszy  Niem ieckiej , a j ej  m ieszkańców za ograniczony ch i bezpodstawnie aroganckich.

Adelheid von Hochfeld, w przeciwieństwie do wielu znaj om y ch i obu szwagierek, nosiła ty tuł

szlachecki  j eszcze  przed  ślubem .  Jej   rodzina,  osiadła  przed  wiekam i  w  okolicach  Würzburga,
w  czasie  woj ny   nie  straciła  nic  poza  wiarą  w  Führera  i  oj czy znę.  To,  że  akurat  j ej   warunki
m ieszkaniowe  się  teraz  pogorszy ły,  wy nikało  nie  ty lko  z  tego,  j ak  urzędnicy   postępowali  z  klasą
posiadaj ącą.  Po  zasoby   wdowy   von  Hochfeld  sięgnęły   zarówno  Urząd  Mieszkaniowy,  j ak
i  am ery kańskie  władze  okupacy j ne.  Inaczej   niż  radca  Friedrich  Feuereisen,  który   j uż
w gim nazj um  Lessinga we Frankfurcie nauczy ł się szanować obiekty wizm  i sprawiedliwość j ako
m iarę rzeczy, takie traktowanie pokonany ch uważały  one za uzasadnione. Generał Victor Ludwig

von  Hochfeld,  udekorowany   na  froncie  rosy j skim   i  w  ostatniej   fazie  działań  woj enny ch
przeniesiony   do  Norm andii,  stracił  ży cie  w  wy niku  nalotu.  Zginął  we  własny m   służbowy m
sam ochodzie. Należał do partii od sam ego początku. W ży ciu pry watny m  pracował j ako architekt
i  planista  cieszący   się  zresztą  ponadlokalną  sławą  i  by ł  j edny m   z  uczestników  decy duj ącego
zj azdu party j nego w Nory m berdze w roku 1935.

Po woj nie nie om ieszkano obciąży ć wdowy tą ochoczą pracą j ej m ęża. Tego, że Am ery kanie

przy dzielili j ej  ży dowskiego naj em cę – ledwie po ty godniu zorientowała się co do j ego wy znania
–  w  żadny m   razie  nie  uznała  za  ironię  losu.  Wbrew  złośliwy m   insy nuacj om   znaj om y ch  uznała
zakwaterowanie w j ej  m ieszkaniu „wy kształconego człowieka z Am sterdam u” za oznakę zaufania
ze  strony   „szanowny ch  wy zwolicieli”.  Swoim   wy brzy dzaj ący m   krewny m   i  znaj om y m   dawała
do zrozum ienia, że j est bardziej  niż zadowolona.

Doktor Feuereisen podobał się pani von Hochfeld niezależnie od wszy stkich kwestii

polity czny ch  i  zwy kły ch  dla  tego  czasu  wy siłków,  by   pokazać  swoj e  oddanie  dem okracj i.
Wzruszały   j ą  j ego  oczy,  które  w  swoim   dzienniku  określiła  górnolotnie  j ako  „bliskie  poezj i
i  zatracone  dla  świata”.  Jego  rezerwa  i  grzeczne  zachowanie  sprawiały   j ej   przy j em ność.  Nie
pozwolił j ej  nigdy  odczuć, że należy  do zwy cięzców, a ona do pokonany ch. Im ponowało j ej , że
by ł tłum aczem  w procesach nory m berskich.

– Całkiem gruba ry ba – wspom niała swoj ej szwagierce Sieglinde, skłonnej nie ty lko do

zazdrości, ale też do niewy obrażalnej nienawiści. – Takiego by nie zakwaterowano by le gdzie.

– Powiedziałaby m , że ty lko u by ły ch członków partii – odparła szwagierka. Polity cznie

znaj dowała  się  w  sy tuacj i,  którą  potocznie  określano  j ako  niczego  sobie.  Jej   m ąż,  m im o
nieustanny ch  nacisków,  wy m igał  się  od  członkostwa  w  partii,  więc  uchodził  za  „polity cznie
nieobciążonego”. Nigdzie nie zapisano, że pracuj ący  w adm inistracj i inży nier budowlany  w 1938
roku podczas nocy  płonący ch sy nagog j ako j eden z pierwszy ch splądrował m ieszkanie swoj ego
by łego lekarza rodzinnego – Ży da.

Piękne biureczko w sty lu em pire uratowane przed śląskim i bliźniakam i przeniosła pani von

Hochfeld  ze  swoj ej   sy pialni  do  „salonu  pana  doktora”.  Wczesny m   popołudniem   trzeciego
kwietniowego piątku siedział on przy  ty m  dziele bawarskich rzem ieślników i po raz kolej ny  czy tał
niepoj ęty, rozdzieraj ący  m u serce list z j ego niegdy siej szej  oj czy zny.

To by ł Wielki Piątek. Niektóre ze zniszczony ch kościołów zostały pokry te prowizory czny m i

dacham i,  wiele  pozostało  j ednak  zam knięty ch.  Mnóstwo  ciem no  ubrany ch  kobiet  chodziło  po
m ieście,  widziało  się  też  wy chudzony ch  starców  i  m łody ch  inwalidów  woj enny ch
w  przefarbowany ch  płaszczach  woj skowy ch,  którzy   opierali  się  na  kulach.  Dzieci  o  starannie
przy czesany ch włosach trzy m ały  się rąk m atek. Polecenie „podnoś nogi” przetrwało dwie woj ny
światowe,  inflacj ę  i  głód.  Małe  dziewczy nki  trzy m ały   w  rękach  lalki  ubrane  lepiej   od  nich
sam y ch.  Chłopcy   patrzy li  tęsknie  w  stronę  ruin,  w  który ch  chętnie  się  bawili.  Gdy   m atka  nie
patrzy ła,  m achali  przej eżdżaj ący m   j eepom .  W  kościołach,  gdzie  ponoć  Bóg  wy słuchuj e
wszy stkich, m odlili się o bilet na statek do Am ery ki. W am ery kańskiej  strefie okupacy j nej  dzieci
powy żej  szóstego roku ży cia dostały  dodatkowo po j edny m  j aj ku.

Dla try bunału woj skowego w Nory m berdze Wielki Piątek by ł zwy kły m dniem pracy. Rano

by ły generalny gubernator okupowany ch terenów Polski Hans Frank został uznany za winnego –

j ako pierwszy  z dwudziestu sześciu oskarżony ch. W czasie przerwy  obiadowej  tłum acz do zadań
specj alny ch  Friedrich  Feuereisen  otrzy m ał  list  z  Frankfurtu,  choć  j ego  nazwisko  na  poczcie  dla
urzędników cy wilny ch zapisano błędnie – brzm iało tam  „Fredric Fereisen”.

– Z Polski – zdziwił się doręczy ciel, spoj rzał na Fritza ostro i zm arszczy ł czoło. Pochodził

z Minnesoty i według arm ii świetnie się orientował w geografii Europy. W ty m j ednak przy padku

kapral Kingston przeoczy ł fakt, że poza ty m leżący m nad Odrą, a więc w Polsce

[36]

, istniał

j eszcze j eden Frankfurt. Rodzinne m iasto Fritza, w który m znaj dowała się kwatera główna
am ery kańskiej strefy okupacy j nej , położone by ło niecałe dwieście kilom etrów od Nory m bergi.

– Nad Menem – m ruknął Fritz po niem iecku. – Dobry Bóg oszczędził m i kontaktów z Polską. –

Usta m u spierzchły, gdy to m ówił. Głowa także m u płonęła.

Zrezy gnował z przy sługuj ącego tłum aczom posiłku, a nawet z dwóch filiżanek kawy, z który ch

nadal codziennie się cieszy ł. Z ulgą stwierdził, że z wokandy  wy padło popołudniowe posiedzenie,
do którego by ł przy dzielony. Pobiegł do m ieszkania pani von Hochfeld tak szy bko, j akby  uciekał
przed  niebezpieczeństwem .  Zegar  w  pokoj u  wy bij ał  trzecią,  gdy   Fritz  rozry wał  kopertę.  A  gdy
zachodziło  słońce  –  to  j ego  obecność  sprawiła,  że  ten  dzień  by ł  tak  wy j ątkowy   –  nadal  siedział
przy  biurku, z oczam i pełny m i łez, odrętwiały.

Pani von Hochfeld wy dało się w pewny m m om encie, że usły szała szloch swoj ego lokatora,

m im o  to  nigdy   w  ży ciu  nie  przy znałaby   się  dobrowolnie,  że  m a  zwy czaj   podsłuchiwać  pod
cudzy m i drzwiam i. Tak więc nie m ogła m u okazać tego, co uważała za swój  obowiązek – z uwagi
na  wy znanie  swoj ego  naj em cy   nie  chciała  uży wać  określenia  „obowiązek  chrześcij ański”  ani
w m y śli, ani w m owie.

Betsy napisała do zięcia:

Przy j edź  j ak  naj szy bciej   nas  odwiedzić.  Nawet  j eśli  m iałby ś  doj echać  o  trzeciej
w  nocy.  Dopóki  Cię  nie  zobaczy m y   i  nie  obej m iem y,  nie  będziem y   do  końca
przekonani, że ży j esz. Bóg uczy nił trzy  cuda w j ednej  rodzinie: pozwolił przetrwać
Fanny,  Tobie  i  m nie,  starej   kobiecie  –  nie  poj m ę  tego  do  końca  ży cia.  Musiał  się
pom y lić  w  obliczeniach  ten  nasz  nieom y lny   Wszechm ocny.  Resztę  naszy ch  dni
m usim y  koniecznie poświęcić wy j aśnianiu sobie nawzaj em , dlaczego przeży liśm y.
Twoj a  kochana  m atka  także  chciałaby   przeży ć.  Do  końca  nie  porzuciła  nadziei,  że
Cię  znowu  zobaczy.  Nie  wiem ,  czy   powinnam   Ci  o  ty m   pisać.  I  to  j est  dla  nas
ty powe:  nie  wiem y,  czy   m ożem y   m ówić,  czy   raczej   powinniśm y   m ilczeć.  Ja  na
przy kład nie zdoby łam  się na to, żeby  porozm awiać z Fanny  o j ej  m atce i bracie,
a  kiedy   ostatnio  o  nich  wspom niała,  nie  m ogłam   m ówić  o  Victorii  i  Salu.  Ani
o  Johannie  Isidorze,  który   długo  przedtem   nim   um arł  z  głodu  w  Theresienstadt,
powiedział m i: „Przeży łem  sam ego siebie”.

Dopiero po dłuższy ch rozm y ślaniach zrozum iałam , że m usiałeś dostać m ój adres

od  tutej szej   Gm iny   Ży dowskiej ,  j eszcze  zanim   tam   poszłam ,  żeby   zapisać  Fanny.
Annie i Hansowi nie przy szło do głowy, żeby  to zrobić. Przez lata drżeli, że ktoś się
dowie o pochodzeniu Fanny  i zdradzi ich przed gestapo. Jeszcze nawet teraz Fanny
blednie na widok żony  dawnego stróża, m im o że role się j uż odwróciły  i to ona boi

się  nas.  Hans  i  Anna  m ieszkaj ą  od  końca  woj ny   w  dawny m   m ieszkaniu
nieszanownego  pana  stróża,  a  tam ci  przenieśli  się  na  poddasze.  Przy pom nij   sobie
ty lko:  Justitia  przy   źródle  sprawiedliwości  przed  frankfurckim   ratuszem   nigdy   nie
m iała opaski na oczach. Erwin zwrócił m i na to uwagę. Ach, Fritz, wspom nienia, nic
poza  wspom nieniam i,  które  łam ią  serce!  Fanny   Cię  zadziwi.  Nie  ty lko  dlatego,  że
m oim   zdaniem   j est  do  Ciebie  tak  bardzo  podobna,  j ak  ty lko  córka  m oże  by ć
podobna do oj ca. Jest także taka j ak Ty  w sposobie by cia: powściągliwa, rozważna,
a również m ądra. Stopniowo dostrzegam  (znam  j ą przecież ledwie kilka m iesięcy ),
że m im o wszy stkiego, co przeży ła, j est pełna ży cia. Chociaż rzadko się śm iej e, m a
poczucie hum oru, i to takie, j akie czasem  przy pom ina m i Erwina. Ależ m ój  daleki
sy n  by   się  cieszy ł,  że  przeży łeś.  Zawsze  bardzo  wy soko  cenił  swoj ego  szwagra  –
kiedy  j eszcze utrzy m y waliśm y  kontakt, nie om ieszkał nigdy  wspom nieć o Tobie. Jak
dotąd  nie  udało  m i  się  ustalić,  czy   m ożna  pisać  do  Palesty ny   lub  otrzy m y wać
stam tąd listy. Hans co ty dzień chodzi na pocztę się dowiady wać.

Przy j edź, ukochany, naj droższy Fritzu, przy j edź. Nim nastanie m aj

i  niecierpliwość  nas  wszy stkich  zabij e.  Niecierpliwość  i  radość!  Boże  drogi,  że  też
radość  wstrząsa  ludźm i  tak  sam o  j ak  kłopoty   i  strach.  Fanny   wy biega  z  dom u  za
każdy m   razem ,  gdy   widzi  sam ochód  na  ulicy.  Godzinam i  siedzi  przy   oknie.
Wcześniej  nie chciała w ogóle pój ść do szkoły, ponieważ bała się spoty kać z ludźm i,
którzy   nie  wiedzą,  co  j ej   zrobiono.  Gdy   j ednak  otrzy m aliśm y   Twój   list,
postanowiła,  że  dla  Ciebie  się  przem oże.  Słowo  „oj ciec”  podkreśla  w  taki  sposób,
j akby  by ła j edy ną osobą na świecie, która m a oj ca. Za każdy m  razem  trudno m i
powstrzy m ać łzy. Wy obraź sobie po prostu, że Twoj a teściowa j uż nie j est tą silną
Betsy, która nadaj e ton, lecz starą kobietą, potrzebuj ącą, by  inni m ówili j ej , co m a
robić.

Fritz  złoży ł  list.  Bezustannie  starał  się  wy obrazić  sobie  starą  kobietę,  która  widziała,  j ak  j ej   m ąż,
córka  i  wnuk  idą  na  śm ierć,  podczas  gdy   j ą  sam ą  Bóg  skazał  na  przeży cie.  Z  m ozaiki  swoj ej
przeraźliwej   fantazj i  nie  poj ął  j ednak  w  naj m niej szy m   choćby   stopniu  rzeczy wistości,  którą
chciał  zrozum ieć.  Nie  zauważy ł,  że  drży,  że  skulił  się  w  sobie  j ak  człowiek,  który   widzi
nadchodzący ch  siepaczy,  ale  nie  m oże  się  poruszy ć,  gdy ż  stoi  j uż  na  przedpolu  piekła.  Pokry ty
stiukam i  sufit  spadał  na  niego,  a  z  obrazu  Koncert  na  flecie  w  Sanssouci  wy brzm iewały   znane,
ukochane m elodie.

Wspom nienia j eszcze nie sprawiały bólu, j eszcze patrzy ł wstecz bez strachu. Udało m u się

j ednak, j akby  po ośm iu latach tego ży cia bez korzeni i światła by ło to zrozum iałe, przy pom nieć
sobie  własną  córkę.  Widział  czerwono  poły skuj ące  włosy   Fanny,  j ej   zielone  oczy,  odkry ł  m ały
wieniec laurowy, który  Victoria przy pięła j ej  na piersi do białej  sukni w dniu pierwszy ch urodzin.
Z tak uwieńczoną córką stał przed obrazem  Franza Marca. Przedstawiał on trzy  krowy, czerwoną,
żółtą  oraz  zieloną.  Mistrzowskie  dzieło.  „Obraza  dla  oczu”  –  kry ty kowała  Victoria.  „Jesteś
kom pletny m  idiotą, żeby  pokazy wać coś takiego m ałem u dziecku”.

Czy ż Victoria nie odrzucała zawsze tego, co podobało się j ej m ężowi? Książki, obrazy, ludzi,

j ego przy j aciół. Czy ż nie opóźniała swoj ego przy j azdu do Holandii? Boże drogi, Victorio,

m usiałem spróbować. Wszy scy próbowali, wszy scy m ężczy źni w m oim wieku. To nie grzech –
m ieć nadziej ę. „Kto wszelką nadziej ę zgubił i nie dał się j ej odrodzić, niech za ży cia do grobu się

rzuci, po co by ło m u się rodzić”

[37]

. Gottfried Keller. Moj a m atka uwielbiała ten wiersz.

Specj alnie dla niej nauczy łem się go na pam ięć. W 1938 roku nadal j eszcze wierzy łem , że uda
nam się przeży ć w Holandii, Vicky. Całej czwórce.

Świece, zapalone j ak co wieczór po wy łączeniu prądu, powoli wy gasały. Ich chy botliwe

światło przy wróciło Fritza do piekła ty ch, którzy  zostali oszczędzeni. Nagle sprawą ży cia i śm ierci
stało się dla niego, by  j eszcze raz zobaczy ć twarz żony, ale j ego podniecaj ąca i pełna taj em nic
Victoria, kobieta o ty gry sim  tem peram encie, tak nieustępliwa i zawsze pełna sprzeczności, j uż się
nie poj awiła. Czy  nie sły szała, j ak on, Fritz, j ą woła? Czy  nie widziała, że wy ciąga do niej  ręce?
Powróciła  ty lko  raz.  Wspom nienie  pochodziło  z  ich  m iesiąca  m iodowego  w  Brixen.  Słońce
świeciło,  rękawy   j ej   bluzki  powiewały   na  wietrze.  Piękna  Malutka  stała  w  ogrodzie  obok
kwitnącego  m aku  i  żółty ch  róż,  ale  nie  m iała  twarzy.  Wy bacz,  Vicky,  wy bacz  m i  noc  poślubną.
By łem  m łody. I rozczarowany !

Gdy kładł się do łóżka, dzwon na wieży kościelnej wy bił dwunastą. Fritz liczy ł uderzenia

i  z  ostatnim   schował  się  pod  ciężką  kołdrę,  wy obrażaj ąc  sobie  ży cie,  w  który m   m ężczy zna
odm awia  wieczorną  m odlitwę,  zanim   zaśnie.  Chociaż  wszy scy   m ówili,  że  Fritz  Feuereisen  m iał
niezwy kle  dobrą  pam ięć,  nie  pam iętał  słów,  który m i  należało  się  zwracać  do  Boga.  Potem
zobaczy ł, że kalendarz wskazy wał 10 m aj a 1940 roku, dzień wkroczenia Niem ców do Holandii.

W chwili gdy dostrzegł żołnierskie buty, niebo pokry ło się ciem ny m i burzowy m i chm uram i.

Bóg,  do  którego  Friedrich  Feuereisen  nie  um iał  się  zwrócić,  rozkazał  m u  naty chm iast
zdecy dować,  czy   by ł  szczęśliwy,  że  j ego  córka  przeży ła,  czy   chciał  um rzeć,  bo  naziści
zam ordowali m u sy na. Wszechm ocny  groził bły skawicam i, bo Fritz zam y kał oczy  i kręcił głową,
chociaż  j ako  prawnik  wiedział,  co  oznacza  wahanie  przed  sądem .  Wtedy   usły szał  krzy k.  To
ośm ioletni bliźniacy  z Opola wołali o pom oc, bo na ich oczach m ordowano im  oj ca. Zadziwiało
go,  że  m atka  nie  pochy lała  się  nad  swy m i  dziećm i,  tak  j ak  robiła  to  j ego  m atka,  gdy   nocam i
dręczy ły  go koszm ary. Można j ednak powiedzieć, że pani Konietzky  by ła j uż tak przy zwy czaj ona
do dziecięcy ch łez, że naj widoczniej  j ej  dusza się na nie uodporniła, a ona sam a nie potrafiła j uż
współczuć  płaczącem u  dziecku.  Za  to  nad  ży dowskim   oj cem ,  który   wołał  swoj ego
zam ordowanego sy na, pochy liła się wdowa po Victorze von Hochfeldzie.

Ostatniego dnia urlopu generał posprzątał piwnicę i wy ciągnął z niej późne wino reńskie,

rocznik 1937. Wy pił całą butelkę na pusty  żołądek i przed ostatnim  ły kiem  opowiedział przerażonej
żonie  o  „przeklętej   okrutnej   woj nie  przeciwko  cy wilom ”,  która  toczy ła  się  na  Wschodzie.  Miał
płaczliwy  głos, co w ogóle nie licowało z j ego naturą. „Ale nikt z nas – dodał bohater woj enny  na
schodach  do  piwnicy   –  nie  m oże  teraz  żałować,  że  pobrudził  sobie  ty m   ręce.  Nawet  m y,
oficerowie.  Kto  zapom ina,  że  to  Ży dzi  są  winni  niem ieckiego  nieszczęścia,  grzeszy   przeciwko
oj com  i dzieciom ”.

– Kim j est Salo? – spy tała Adelheid.

Miała na sobie czarny j edwabny szlafrok ozdobiony złoty m i kwiatam i i czerwony m i

ptaszkam i. Jej latarka m alowała na ścianie krąg koj ącego światła. Fritz rozpoznał tę królową nocy,
a orkiestra zagrała uwerturę do Czarodziejskiego fletu. Chociaż naty chm iast zasłonił sobie uszy

i  nakazał  sercu  siłę,  godność  i  przy zwoitość,  poczuł  ból  i  przy gotował  się  do  ucieczki.  Jeździec
znalazł rów, który  m iał przeskoczy ć, ale kusicielskich dem onów nie dało się j uż powstrzy m ać. Salo
nie  przestawał  krzy czeć,  ale  uciekaj ącem u  udało  się  j ednak  wy tłum aczy ć  sy nowi,  że  Bóg  nie
pozostawia  dzieci  w  potrzebie.  Fritz  obiecał  drżącem u  chłopcu,  że  naj później   w  południe  obaj
będą bezpieczni. Razem  odm ówili m odlitwę za podróżny ch. W tej  sam ej  j ednak chwili, w której
ten  silny,  odważny,  wszy stkom ogący   i  na  wszy stko  zdecy dowany   oj ciec  chciał  się  podnieść,
potknął się i ponownie wpadł w m rok. Na zawsze.

– Nie j estem przy zwy czaj ony do niem ieckich kołder – powiedział Fritz. – Są takie ciężkie.

Przy sparzaj ą człowiekowi koszm arów.

– Wszy stko będzie dobrze – uspokoiła go kobieta, która nauczy ła się patrzeć do przodu.

Mówiła głębokim i m iękkim głosem . W świetle latarki j ej włosy m iały kolor lata, leżały na

ram ionach  j ak  tkana  chusta.  Skóra  Adelheid  pachniała  niczy m   róże  w  południowy m   słońcu.
My dło  różane  dzień  wcześniej   przy niósł  Fritz  ze  sklepu  PX.  Zaczerwieniła  się  niczy m   m łoda
dziewczy na.  Gdy   się  śm iała,  przy pom inała  m u  Monę  Lisę.  Fritz  zapom niał  j uż,  co  to  znaczy
śm iech  wdzięcznej   kobiety.  Teraz  ręce  tej   Giocondy   głaskały   j ego  rozdy gotaną  głowę.  Różane
ręce ścierały  m u z czoła zwątpienie i strach nieudacznika.

– Coś cię gry zie? – spy tała. – Musiało ci się coś przy śnić. Krzy czałeś przez sen, j akby

wszy stkie furie świata cię ścigały. Sły szałam cię, chociaż bliźniaki darły się j ak dzicy.

Mężczy zna, który kilka godzin tem u dowiedział się, że j ego żona i sy n nie ży j ą, nie zauważy ł, że

pani dom u m ówiła do niego na ty. Przy zwy czaił się do tego w Holandii. Na początku j ego
em igracj i to holenderskie „ty ” dawało m u nadziej ę, że nauczy się, j ak zwalczać swoj ą nostalgię,
j ednak szy bko zauważy ł, że „zapom nieć” to ty lko słowo i że człowiek nie m oże ot tak uwolnić się
od swoich wspom nień.

W ty m m om encie kobieta z uśm iechem Mony Lisy pozwoliła zapom nieć człowiekowi

z zasadam i o ty m , o czy m  zapom nieć nie powinien. Zam knął oczy  i przekroczy ł granicę. Poddał
swoj e  ciało,  j akby   by ł  m ężczy zną,  od  którego  nikt  nie  wy m agał  żadny ch  wy j aśnień.  Na  j edno
uderzenie serca udało m u się wy przeć to, co czy nił tą swoj ą słabością zm arły m  – żonie, sy nowi,
m atce, teściowi i m ilionom  Ży dów, którzy  zostali zam ordowani w Niem czech.

– My ślałam , że nic takiego nie m oże m i się j uż przy darzy ć – wy szeptała Adelheid.

– Ja nadal tak m y ślę – odparł Fritz.

Gdy światło nocy zaczęło się barwić nadchodzący m dniem , a kos radować się na

wczesnowiosennej  lipie, królowa nocy  zeszła z tronu. Owinęła się w szlafrok i powoli zam knęła od
zewnątrz  drzwi  do  pokoj u  swoj ego  lokatora.  Jej   krok  by ł  lekki,  ale  pokonany   m ężczy zna  sły szał,
j ak w kory tarzu skrzy pią deski. My ślał, że j ego serce pęknie wreszcie i podczas snu usły szy  trąby
gniewu,  ale  nie  py tał  j uż  więcej   sam   siebie,  dlaczego  przekroczy ł  granicę  i  dlaczego  j ego
poczucie  przy zwoitości,  godności  i  szacunku  go  nie  powstrzy m ało.  Przy pom niał  m u  się  znak  na
czole Kaina, pam iątka m ordu na bracie. Ból rozdzierał m u ciało i głowę, ale bardziej  dręcząca niż
wsty d  by ła  świadom ość,  że  nie  będzie  m ógł  wy baczy ć  sobie  tej   nocy   z  19  na  20  kwietnia
1946 roku.

– Przy gotowałam nam śniadanie. Nie w kuchni, ty lko w m oim pokoj u – powiedziała Adelheid.

– Dzisiaj przecież Wielka Sobota. Człowiek potrzebuj e trochę świątecznego nastroj u. Ty m

bardziej w tak zły ch czasach, zawsze to powtarzam . W Boże Narodzenie zapaliłam dla siebie
sam ej świece i zaśpiewałam Cichą noc. Rozum iesz to?

– Ja nie śpiewam Cichej nocy.

Urząd Kwaterunkowy zostawił pani von Hochfeld ty lko j ej dawną sy pialnię. Tam spała,

czy tała,  swetry   m ęża  przerabiała  na  dam skie  skarpety   i  ciepłe  kam izelki,  cerowała  pończochy
i  bieliznę,  rozm y ślała  o  prawie  i  sprawiedliwości  oraz  codziennie  robiła  zm arłem u  m ężowi
wy rzuty,  że  „nie  przewidział  tego,  co  m usiało  nadej ść”  oraz  „do  sam ego  końca  dosiadał
niewłaściwego  konia”.  Co  naj m niej   dwa  razy   w  ty godniu  pisała  obszerne  podania  zarówno  do
niem ieckich,  j ak  i  do  am ery kańskich  władz.  Miała  potrzebę  dokładnie  wy j aśnić,  że  nie  by ła
członkinią  partii  ani  żadnej   innej   organizacj i  narodowosocj alisty cznej .  Prosiła,  by   „ży czliwie
przy chy lić się” do j ej  „uzasadnionego roszczenia do j eszcze j ednego pokoj u”.

Do swoj ego sy pialniosalonu wstawiła ty le m ebli, ile ty lko zdołała uratować przed narzucony m i

j ej  lokatoram i. Z szerokiego szezlonga, który  nocą tak spiesznie opuściła, zdj ęła pościel. Stosowne
j edwabne poduszki i fioletowy  pled pasuj ący  do zasłonek leżały  na swoim  m iej scu. Pod oknem
stało  niewielkie  biureczko  z  końca  osiem nastego  wieku,  na  który m   w  ozdobiony m   kwiatam i
porcelanowy m   naczy niu  zatknęła  gęsie  pióro.  Szczególnie  dum na  by ła  zaś  ze  srebrnego
kałam arza,  który   odziedziczy ła  po  ciotecznej   babce  Am alie  z  Würzburga.  Jeszcze  godzinę  tem u
na  biurku  stał  również  oprawiony   w  srebrne  ram ki  portret  zm arłego  generała  w  m undurze  i  ze
wszy stkim i  orderam i.  Gdy   wdowa  nalewała  kawy,  Fritz  dostrzegł,  że  portret  zniknął.  Właściwie
nie  chciał  tego  robić,  a  j ednak  się  zaśm iał.  Zawsty dził  się,  gdy   dostrzegł,  że  Adelheid  m u  się
przy patruj e.

– Kawa ze sklepu PX – zachwy ciła się przy pierwszy m ły ku. – Warta każdego grzechu.

– Nie każdego – sprzeciwił się Fritz.

– Kiedy chcesz j echać i j ak?

– Gdy by m to wiedział, czułby m się lepiej . Wiem ty lko, że za osiem dni po raz pierwszy będę

m ógł  wziąć  cztery   dni  wolnego.  Muszę  koniecznie  wy korzy stać  tę  okazj ę.  Inaczej   będę  m usiał
czekać sześć ty godni na kolej ne wolne dni. My ślę, że oj ciec potrzebuj e co naj m niej  czterech dni,
by   poznać  swoj ą  córkę.  Gdy by śm y   się  spotkali  na  ulicy,  m inęliby śm y   się,  nie  wiedząc  nic
o sobie.

– Tak by ło z m oim kuzy nem , który wy szedł z francuskiego obozu j enieckiego w Badenii.

Wrócił zupełnie odm ieniony. Rozpoznałam go ty lko po głosie.

Między Nory m bergą a Frankfurtem nadal nie kursowały pociągi. Wśród woj skowy ch

kierowców obsługuj ący ch try bunał by ł j ednak pewien niezwy kły  człowiek, którem u wiele radości
sprawiało  robienie  dobry ch  uczy nków,  zachowy wał  się  j ak  harcerz.  Nazy wał  się  Washington
Gay lord Jones, by ł kapralem , pochodził z Charlestonu i przy siągł swoj ej  m atce, której  naj starszy
sy n poległ w Ardenach, że „będzie kopał każdego przeklętego Niem ca w obm ierzły  ty łek”. Jednak
j ak  ty lko  dotarł  do  kraj u  wroga,  złam ał  tę  przy sięgę.  Zawsze  nosił  przy   sobie  gum y,  czekolady
i  papierosy   na  wy padek,  gdy by   spotkał  obdarte  dzieci  o  błagalny m   wzroku  albo  j akąś  piękną
niem iecką frollaj n, która przy naj m niej  na chwilę pozwalała m u zapom nieć o tęsknocie za trzem a
m ały m i córeczkam i i sernikiem  m am usi.

Fritz poznał tego pełnego pasj i filantropa zupełnie przy padkowo, j ak to się zdarzało w ty ch

czasach, kiedy  nie m ożna by ło ufać ani doświadczeniu, ani insty nktowi, a j uż na pewno nie swoim
nadziej om .  Kapral  Jones  zagadnął  go  w  kanty nie  i  w  bardzo  poruszaj ący   sposób  opowiedział
o swoj ej  oj czy źnie i tęsknocie za dom em . Pozwolił, by  j ego lody  m alinowe się rozpuściły, wy pił

trzy filiżanki kawy, czwartą wy lał na spodnie, nazwał kucharza bloody bastard

[38]

i nie owij aj ąc

w  bawełnę,  poprosił  Fritza,  by   napisał  m u  list  do  żony.  Pani  Jones  bowiem   tak  m ocno  zwątpiła
w  wierność  m ęża,  że  zagroziła  m u  rozwodem .  Washington  by ł  człowiekiem   czy nu,  nie  słowa  –
dlatego  też  stwierdził  j asno,  że  list  z  wy j aśnieniam i  m usi  napisać  m u  „człowiek  poj ętny,  oby ty
w  świecie”.  Fritz  okazał  się  właściwą  osobą,  czego  dowodziła  odpowiedź  od  pani  Jones.
Przy sięgała  w  niej   szczęśliwem u  m ężowi  m iłość  i  wierność  do  śm ierci.  Na  koniec  zacy towała
dwie  linij ki  z  sonetów  Szekspira,  co  zdaniem   Fritza,  który   list  przeczy tał,  wskazy wało  z  całą
pewnością, że zauroczona m ałżonka także poprosiła kogoś o wy ręczenie j ej  w pisaniu.

Od tam tej pory Washington nazy wał wielce ty m zadziwionego autora „swoj ego

naj piękniej szego listu m iłosnego w ży ciu” po prostu Frizzie. Zaproponował m u, żeby  nazy wać go
Washi – j ak m ówili na niego w dom u. Prośba Fritza, by  wy brał się z nim  do Frankfurtu, bardzo
Washiego  uszczęśliwiła.  Podczas  j ednej   z  podróży   służbowy ch  poznał  tam   bowiem   szczególnie
przy chy lną  frollaj n.  Miała  biust  j ak  Jane  Russell  w  film ie  Wyjęty  spod  prawa,  by ła  ochoczą
i  zawsze  wesołą  blondy nką.  Gdy   śpiewała  Na  lüneburskim  wrzosowisku  lub  Orzechy  są
ciemnobrązowe,  Washi  czuł  bliskość  z  kulturą  europej ską.  Piękna  blondy nka  m iała  m arzenie,
którego z powodu braku wspólnego j ęzy ka nie zdradziła Washiem u – m ianowicie widziała siebie
w biały ch szortach na pokładzie statku pły nącego do Am ery ki, gdzie m iała zostać żoną żołnierza.

Swój frankfurcki grzech nazy wał Washi Veronicą, chociaż prawdziwe im ię dziewczy ny

brzm iało  Ortrud.  Za  uciechy   na  j ej   niewielkim   tapczanie  odwdzięczał  się  ny lonowy m i
pończocham i,  które  wy woły wały   u  frollaj n  ostry   krzy k  zachwy tu,  co  go  sty m ulowało  tak  sam o
j ak  j ej   pełne  piersi.  Z  Nory m bergi  przy woził  pełne  torby   chesterfieldów  i  kilogram y   kawy,
a  także  whisky   dla  pogrążonej   w  depresj i  m atki,  która  j eszcze  w  luty m   1945  roku  wierzy ła
w  cudowną  broń,  oraz  czekoladę  dla  brata  Herm anna-Dietricha.  Miał  on  tak  zręczne  palce,  że
przy   każdej   wizy cie  okradał  Washiego  z  paczki  prezerwaty w,  które  żołnierze  m usieli  nosić  przy
sobie, gdy  opuszczali teren woj skowy. Washi by ł m istrzem  organizacj i i im prowizacj i. Zaledwie
dwa dni zaj ęło m u zdoby cie benzy ny  na podróż do Frankfurtu i z powrotem  oraz pozwolenia na
j ednorazowe zakupy  w sklepie PX  we  Frankfurcie,  a  także  na  spędzenie  czterech  nocy   w  dom u
dla  podróżuj ący ch  am ery kańskich  woj skowy ch.  Znał  j uż  drogę  na  Thüringer  Strasse  11.  To  on
by ł  ty m   zaraźliwie  wesoły m   żołnierzem   w  im ponuj ący m   hełm ie,  który   przed  czterem a
ty godniam i przy j echał j eepem  pod ten właśnie adres, by  dostarczy ć paczkę w im ieniu swoj ego
przy j aciela Frizziego.

– Tej paczce zawdzięczam y naszą podróż – wy j aśnił m u Fritz.

– Nic nie rozum iem , ale m oj a babcia zawsze powtarzała, że nie wszy stko trzeba rozum ieć.

– Miała racj ę! Im m niej rozum iesz z tego świata, ty m lepiej ci się powodzi.

W poniedziałek 29 kwietnia by ło j uż właściwie j ak w m aj u. Jabłonie i bez rozkwitły wcześniej

niż  zwy kle,  j askółki  latały   j ak  w  lecie,  słońce  rozścielało  złote  prom ienie  na  polach  niedoj rzałej
kukury dzy,  wodzie  w  rzece,  w  strum ieniach  i  stawach,  a  nawet  na  m iej skich  ruinach
i zniszczony ch wiej skich dom ach. Osiem dziesiąty  ósm y  okres rozdawania przy działów zaczął się

poza ty m od dobrej wiadom ości. Po raz pierwszy od końca woj ny ludność otrzy m ała przy dział
na cukier. Popularna tancerka rewiowa Marika Rökk, gwiazda film ów To był upojny bal i Kobiety
są lepszymi dyplomatami, z powodu swoich powiązań z nazistam i dostała zakaz wy stępów. Washi

natknął się na niem ieckiego obdarciucha, nazwał go a fucking German

[39]

i zarekwirował j ego

zieloną kurtkę m y śliwską. Kapelusz z długim rdzawy m piórem j eszcze bardziej rozwiązał m u
j ęzy k. Potok słów przerwało m u dopiero włożenie do ust nowej gum y do żucia.

Fritz m usiał się wy silić, by nadąży ć za kręty m i ścieżkam i wspom nień Washiego. My lili m u się

j ego brat i oj ciec, bo i j eden, i drugi m iał na im ię Joseph, na każdego z nich m ówiono też Jake.
Brat zginął na woj nie, oj ciec zaś opuścił rodzinę, gdy  j ego żona przeby wała u um ieraj ącej  m atki,
a  dzieci  m odliły   się  w  kościele  o  powrót  do  zdrowia  ukochanej   babci.  Gdy   przej eżdżali  przez
zruj nowany  Würzburg, Fritz próbował uporczy wie wm ówić sobie, że to m iasto nie m a dla niego
znaczenia. Właśnie tam  nie ty lko poznał wino frankońskie i niem iecki barok, lecz także pożegnał się
ze  złudzeniem ,  że  koledzy   przy j m ą  go  j ak  j ednego  ze  swoich.  Jego  m y śli  zatrzy m ały   się  przy
studencie  o  delikatny m   głosie  i  m iękkim   spoj rzeniu,  którego  do  ostatniej   chwili  uważał  za
przy j aciela.  Nagle  zorientował  się,  że  drogowskaz  pokazuj e  Hanau  i  Offenbach.  Na  palcach
policzy ł lata, które upły nęły  od m om entu, gdy  uciekł ze swoj ej  oj czy zny.

– Osiem lat – powiedział po niem iecku. – Nie, osiem lat i siedem m iesięcy.

– Hej – zaprotestował Washi – ustaliliśm y przecież, że nie będziesz m ówił po chińsku. Kogo

właściwie odwiedzasz w ty m Frankfurcie?

– Teściową – wy j aśnił Fritz. Jeszcze nie by ł w stanie rozm awiać z obcy m i o Fanny.

– Mój Boże, j a przed swoj ą uciekałby m , gdzie pieprz rośnie, by le ty lko j ej nie widzieć.

Śm ierdzi, gry zie i łapie m nie za ty łek.

– Nie widziałem swoj ej teściowej osiem lat.

– To dopiero szczęście.

– By ła w Theresienstadt.

– A gdzie to znowu j est? By łem niezły z geografii, ale do końca ży cia nie rozeznam się w tej
przeklętej Europie.

– Theresienstadt to by ł obóz koncentracy j ny. Czy m ożesz się na m om ent zatrzy m ać? Słabo m i

j akoś. Powinienem by ł j ednak wy pić rano trochę herbaty.

Widząc j uż z daleka ruiny Frankfurtu, Fritz wy m iotował pod niem ieckim dębem i wspom inał

pannę Farn z kokiem i wy staj ący m i zębam i. Panna Farn kazała m u dziesięć razy napisać: „Im
silniej sze burze, ty m m ocniej zakorzenia się niem iecki dąb”. „To cię nauczy, j ak zachowuj e się
niem iecki chłopiec” – krzy czała.

Fritz by ł przerażony, że j ego ciało m usiało się poddać i nie opanowało wy obraźni. Mim o to

zachował spokój i pozostał nieustraszony, gdy z powrotem wsiadł do j eepa.

– Jesteśm y Ży dam i – wy j aśnił krótko.

– A więc j edziem y na ty m sam y m wózku – stwierdził Washi. – I czarny m , i Ży dom rzednie

m ina, gdy inni ruszaj ą na polowanie.

– Świetnie to uj ąłeś, przy j acielu. Wy świadcz m i przy sługę, Washi. Gdy doj edziem y na

Thüringer Strasse, zatrzy m aj się, proszę, na rogu. Chciałby m ten ostatni kawałek przej ść sam .

– Zawsze m ówisz „proszę”, kiedy czegoś chcesz. To m i się podoba. Tacy j ak j a nie nawy kli do

podobnej grzeczności.

Mężczy zna, który dopiero dziesięć dni i cztery godziny tem u dowiedział się, że j ego córka

przeży ła,  stał  przed  dom em   o  num erze  11  i  patrzy ł  w  stronę  odj eżdżaj ącego  j eepa.  Sły szał
własny   oddech  i  czuł  chęć,  by   z  powrotem   sprowadzić  tu  Washiego.  Potem   zeszty wniały   m u
ręce,  wreszcie  i  szczęki.  Py tał  sam   siebie  –  choć  bez  strachu  –  czy   człowiek  sły szy,  gdy   j ego
serce przestaj e bić.

Sznur dzwonka w drzwiach wej ściowy ch by ł biały i rzucał się w oczy. Fritz dostrzegł, że na

j ednej z tabliczek napisano nazwiska Dietz i Sternberg. Przeliterował oby dwa, podszedł do drzwi,
wy ciągnął rękę, ale nie odważy ł się nacisnąć dzwonka.

– Ach – powiedział do siebie. Już to j edno słowo utknęło m u w gardle. Postawił walizkę na

podłodze, znowu j ą podniósł, schy lił głowę i by ł pewien, że m usiał j uż przestać oddy chać.

– Czego tutaj szukasz? – spy tała j akaś dziewczy nka. Na niebieskiej sukience m iała kwiecisty

fartuszek dziecięcy, a we włosach białą wstążkę.

Sophie odsunęła swoj ą przy j aciółkę Lenę, posadziła lalkę w różowej sukni balowej m iędzy

prętam i płotu, wy ciągnęła do Fritza prawą rękę i złoży ła m u głęboki ukłon, bo widziała, że wy siadł
z j eepa. Ponieważ spry tna kilkulatka zobaczy ła, że odstawił walizkę, wiedziała j uż, że m usi ona
dużo waży ć i że grzeczne zachowanie j est pożądane.

– Jesteś j edny m z Am ery kańców? – spy tała.

Fritz chciał się do niej uśm iechnąć, wy razić zachwy t lalką i spróbować wy j aśnić dziewczy nce,

dlaczego  tutaj   przy szedł,  ale  j ego  usta  pozostały   sklej one.  Sophie  zaczęła  chichotać,  naj pierw
cicho,  potem   głośno,  a  po  chwili  śm iała  się  do  rozpuku.  W  tej   chwili  Fritz  się  potknął,  stracił
odwagę  i  orientacj ę.  Zobaczy ł,  że  j ego  walizka  stanęła  w  ogniu,  płom ienie  buchnęły,  pom y liły
m u  się  czas  i  m iej sce,  szczęście  wy nikłe  z  odnalezienia  pom y liło  m u  się  ze  zwątpieniem
wy nikły m   z  utraty.  Dlaczego  nie  rozpoznawał  oczu,  w  które  patrzy ł?  Dlaczego  j ego  córka  by ła
taka m ała i m iała j asne włosy ? Dlaczego nie by ła podobna ani do niego, ani do Vicky ? Jak m ogła
po ty m  wszy stkim , co j ej  się przy trafiło, bawić się lalką i dy gać sobie j ak kilkuletnie dziecko?

– Jestem twoim tatusiem – powiedział do niej j ednak.

– Mnie nie nabierzesz – odparła Sophie. – Nie m nie. – Znowu zachichotała, tupnęła prawą nogą

i potrząsnęła głową. Jej długie warkocze uderzy ły j ą w twarz. – Mój tatuś m a ty lko j edną nogę –
zapiszczała. – I j est w dom u.

– Ale Fanny tutaj m ieszka, prawda? Fanny Feuereisen?

– Oczy wiście, że tak. Przecież to m oj a siostra. Ale j ej nie m a w dom u. Jest w szkole.

Darm owe eBooki: www.e B o o k 4 m e.pl

G O Ś C I N N E W Y S T Ę P Y

D O K T O R A F R I E D R I C H A F E U E R E I S E N A

M a j 1 9 4 6

Chociaż  kasztanowce  po  drugiej   stronie  ulicy   kwitły   j uż  od  dwóch  ty godni,  a  w  ogrodzie
sąsiedniego  dom u  niewielka  j abłoń  cała  obsy pana  by ła  kwiatam i,  Anna  intonowała  na  zm ianę
„Nadszedł m aj , drzewa wy puszczaj ą pąki” oraz „Chodź, ukochany  m aj u, zazieleń drzewa znów”.
Ani wesoła piosenka, ani radość z natury  nie by ły  dla niej  czy m ś oczy wisty m . Odkąd j ednak j ej
szwagier Fritz stanął z Sophie za rękę w drzwiach – prawie wtedy  zem dlała, bo przez krótką chwilę
sądziła, że to Erwin wrócił do dom u – Anna cieszy ła się nieustannie.

Tego słonecznego dnia, w który m  przy pom niała sobie wszy stkie wiosenne piosenki, m iała również
nadziej ę,  że  pokroj ona  w  kostkę  wy suszona  brukiew  położona  na  rurze  piecy ka  zm ieni  się
w rodzy nki. Anna chciała upiec ciasto, które w publikowany m  na Wielkanoc przepisie określano
j ako  świąteczny   tort.  Przepis,  podobno  autorstwa  pewnej   szlachcianki  z  Herm annshofen,
rozdawano w piekarni zam iast piernika z czarnej  m ąki, który  początkowo m iały  otrzy m ać dzieci
poniżej   szóstego  roku  ży cia.  Szlachecki  tort  świąteczny   składał  się  z  płatków  owsiany ch,  czarnej
m ąki, j aj  w proszku, sachary ny  oraz ekstraktu słodowego i sztucznego m iodu.

To kuchenne dzieło stworzenia m iało nie ty lko ukoronować wizy tę Fritza. Już od dwóch ty godni

Anna by ła w stanie naj wy ższego podniecenia. Los sprawił, że spełniło się j ej naj większe
m arzenie.

– Teraz znowu j esteśm y poważany m i ludźm i – m ówiła, kiedy ty lko zostawała z m ężem sam na

sam .

– Ty lko tego nie rozpowiadaj . Ty lko głupcy pracuj ą na swój chleb powszedni – odpowiadał za

każdy m razem .

Inwalida woj enny Hans Dietz też to j ednak robił. Jego by ły pracodawca otrzy m ał od

am ery kańskich władz licencj ę na wy dawanie „Frankfurter Neue Presse”. Pierwszy  num er ukazał
się  15  kwietnia.  Przechowy wano  go  w  szafie  pod  adam aszkowy m   obrusem   na  dwanaście  osób,
który   pochodził  j eszcze  z  dom u  Sternbergów.  Podczas  pierwszego  posiłku  z  Fritzem   pani  dom u
z trium fem  go zaprezentowała. Podpis na stronie pierwszej  brzm iał: „Człowiek służy  prawu”.

– To przy ty k do m nie – powiedział Fritz.

Ponieważ Hans Dietz by ł znany wy dawnictwu i poza ty m m ógł udowodnić, że nie ty lko nie by ł

polity cznie obciążony, ale też odsiedział swoj e w obozie w Dachau, zatrudniono go j ako drukarza.
Na  początku  zarówno  „Frankfurter  Neue  Presse”,  j ak  i  „Frankfurter  Rundschau”  z  powodu
ograniczony ch  dostaw  papieru  m ogły   ukazy wać  się  zaledwie  dwa  razy   w  ty godniu.  Nowo
zatrudniony   drukarz  uznał  to  za  uśm iech  losu.  Kiedy   ty lko  upewnił  się,  że  Anna  go  nie  usły szy,
wy j aśnił Fritzowi, że dzięki tem u zostawało m u „wy starczaj ąco dużo czasu, by  godnie zaopatrzy ć
rodzinę na czarny m  ry nku”.

W dniu piękny ch pieśni Sophie by ła tak sam o wesoła j ak j ej m atka. To, że na śniadanie dostała

gorzką  kawę  zbożową  i  suchy   chleb,  w  dodatku  nie  ty le,  ile  by   chciała,  ty m   razem   j ej   nie
zm artwiło. Odkąd wuj ek Fritz wkroczy ł do j ej  ży cia, stała się księżniczką z własną krainą m lekiem
i m iodem  pły nącą. Dla księżniczki Sophie rosły  żółte chleby  z m arcepana na łąkach z czekolady,
a  przed  pój ściem   spać  zj adała  ty le  kiełbasek  z  biały m i  bułeczkam i,  „ilu  nie  m a  na  cały m
świecie”.

W rzeczy wistości obdarzona buj ną wy obraźnią dziewczy nka ssała j uż od rana zielone cukierki

z  dziurką  w  środku.  Dostawała  j e  za  każdy m   razem ,  gdy   naty kała  się  na  człowieka  z  pełny m i
kieszeniam i,  który   nie  m ógł  się  opędzić  od  żadnego  dziecka  i  nigdy   nie  dał  j ej   odczuć,  że  j est
oj cem   ty lko  Fanny,  a  j ej   j uż  nie.  Zaraz  po  śniadaniu  Sophie  zaczy nała  na  m ałej   łączce
w  podwórku  zbierać  dla  „króla  Fritza”  stokrotki,  m niszek  i  liliowe  koniczy ny.  Chciała  m u  także
śpiewać piosenkę o oj cu chrabąszczu na woj nie.

– Chrabąszcz Sum sem ann także stracił nogę. Jak m ój tata – opowiadała dzielna ogrodniczka

swoj ej przy j aciółce Lenie.

Ponieważ Lenie zdarzało się wątpić w nową wiedzę, Sophie zachowy wała się, j akby o ty m ,

o  czy m   m ówiła,  wiedziała  j uż  od  dawna.  Tak  naprawdę  opowieść  o  pięcionogim   chrabąszczu
poznała  z  klasy cznej   książeczki  dla  dzieci  Wyprawa  Piotrusia  na  Księżyc  dopiero  trzy   dni  tem u.
Betsy   i  Fanny   nie  ty lko  dokładnie  przej rzały   nową  centralę  handlu  wy m iennego  na  ulicy   Zeil,
lecz  także  tam   handlowały,  tak  sam o  wy trwale  i  z  powodzeniem   j ak  Hans,  który   szrot  i  zuży te
opony   wy m ieniał  na  m asło,  słoninę,  buty   dziecięce  i  sztuki  m ateriału.  Starą  gofrownicę  Anny,
która  stała  bezuży teczna,  bo  nie  by ło  składników  na  gofry,  oraz  kociołek,  który   w  głodny m   roku
1946  przy dałby   się  ty lko  budzący m   zazdrość  działkowiczom ,  niezm ordowana  Betsy   i  j ej
zaskakuj ąca wnuczka  zam ieniły  na  godną podziwu  stertę książek.  Radośnie przy targały   do  dom u
Götza,  Tassa  i  Egmonta  Goethego,  Marię  Stuart  i  Don  Carlosa  Schillera,  oprawiony   w  zieloną
skórę  tom   wierszy   z  trzech  stuleci  oraz  zbiorek  opowiadań  Ernsta  von  Wildenbrucha,  pruskiego
pisarza  z  czasów  Bism arcka,  bardzo  cenionego  niegdy ś  przez  Johanna  Isidora.  Do  tego  zdoby ły
Walkę o Rzym  Feliksa  Dahna,  którą  naj pierw  Erwin  i  Clara,  a  potem   Vicky   czy tali  z  latarką  pod
kołdrą.  Wreszcie  –  sły nną  powieść  anty woj enną  Na  Zachodzie  bez  zmian  Ericha  Marii
Rem arque’a.  Egzem plarz  tej   ostatniej   przetrwał  palenie  książek  i  cały   okres  nazistowski,  j ak
poinform ował j e przej ęty  właściciel, w wy służony m  kory cie w chlewni. Sprzedawcę poruszy ła
radość  klientek.  Dorzucił  im   Wyprawę  Piotrusia  na  Księżyc,  chociaż  j uż  wzięły   ty le,  ile  im   się
należało.

Sły nna książka dla dzieci autorstwa Gerdta von Bassewitza j eszcze w centrali handlu

wy m iennego wy wołała u Betsy przy pły w wspom nień, a nocą j ezioro łez. Te poety ckie utwory

czy tała  naj pierw  Alice,  potem   Claudette,  wreszcie  pięcioletniej   Fanny.  Minęła  j edna  woj na
światowa  i  doszło  do  ludobój stwa,  wtedy   nadeszła  kolej   Sophie.  W  każdy m   razie  j ako  pierwsza
spośród  zaciekawiony ch  słuchaczek  Betsy   chciała  wiedzieć,  czy   piernikowy   człowiek
z  bożonarodzeniowej   łąki  by ł  j adalny   i  kom u  potrzebna  by ła  noga  bez  j ej   właściciela  –
chrabąszcza.  Gdy   Fanny   by ła  dzieckiem ,  nie  znalazł  się  nikt,  kto  by   znał  odpowiedzi  na  j ej
py tania,  m usiała  więc  odpowiedzieć  sobie  sam a  po  cichu.  Kiedy   odnalazła  oj ca,  zabrakło  j ej
słów, aby  powiedzieć m u, co czuła. Także Fritz wzbraniał się m ówić o odwadze, błogosławieństwie
i  zbawieniu.  W  chwili  osłabienia  oj ciec  i  córka  chcieli  ty lko  na  siebie  patrzeć  i  się  nieśm iało
doty kać. Gdy  ich dłonie się spoty kały, przeczuwali, co m ieli na m y śli beztroscy  ludzie o giętkich
j ęzy kach, gdy  m ówili o szczęściu. Bali się j ednak wy powiedzieć to słowo.

– Znasz tę niezwy kłą pracę Michała Anioła, na której Bóg doty ka Adam a? – spy tał wieczorem

Fritz, gdy j eszcze raz słowa pokonały m ilczące porozum ienie.

– Nie znam j eszcze Michała Anioła – odparła Fanny. Zdziwiła się, że udało j ej się wy m ówić to

dziwne nazwisko i ośm ieliła się po raz pierwszy zaśm iać w obecności oj ca. – Do powrotu babci
nie znałam w ogóle nikogo, kto by m ówił o obrazach. I o m uzy ce. Nigdy się tego nie nauczę.

– Nie m asz poj ęcia, ile j eszcze się nauczy sz! Poczekaj ty lko, aż będę na ty le zam ożny, żeby

kupić  dwa  bilety   do  Rzy m u  i  Florencj i.  I  do  Pary ża.  Tak,  do  Pary ża  poj edziem y   w  pierwszej
kolej ności. Zobaczy ć Monę Lisę. Jej  uśm iech nie zniknął. A potem  poj edziem y  do Am sterdam u.
To wspaniałe m iasto, gdy  nie widać w nim  niem ieckich m undurów i nie trzeba się bać o ży cie.

– Co będziem y robić podczas ty ch podróży ?

– Nadrabiać to wszy stko, czego pozbawili nas naziści. Ży cie i sztukę. I śm iech. Nigdy j uż nie

będziem y się sm ucić, ty i j a, i kupim y sobie tłustą kurę.

– Na rosół?

– Na j aki znowu rosół? Żeby składała j aj ka. Złote j aj ka w gnieździe z gwiezdnego py łu. Już j ako

dziecko m arzy łem o takim gnieździe.

– A j a m arzę o bry tfance. Dla Anny. Ta, którą m a, zupełnie j uż się nie nadaj e.

– Nie m usim y ty m zawracać głowy Fortunie. Ani dobrem u Bogu. Bry tfanki m ożna kupić
w sklepie PX.

Pierwszego dnia na nowej drodze ży cia Fritz i Fanny zy skali świadom ość, że znowu m ogą by ć

oj cem i córką. Już następnego ranka um ieli patrzeć na siebie spokoj nie, bez obaw, że los spłata im
figla.

– Nadal nie m ogę w to uwierzy ć – wy szeptała Fanny. Chciała powiedzieć oj cu, że nie

zapom niała o bracie, a na pewno nie o m atce, nie potrafiła j ednak rozm awiać o ty ch, który ch
pędzono na śm ierć w szarej m gle pod frankfurcką Wielką Halą Targową. – Anna – przełknęła łzy
– m nie wy ciągnęła. By ła w ciąży. Z Sophie.

– Wiem , zawsze to będę pam iętał.

– Zdj ęła m i na ulicy płaszcz. Ten z gwiazdą. Wiesz, że Ży dzi w Niem czech m usieli nosić

gwiazdy przy szy te do ubrania? Żeby m ożna by ło ich rozpoznać. Żółte gwiazdy.

– W Holandii by ło tak sam o.

– My ślisz, że m ożna coś takiego zapom nieć?

– Oby nie. Gotowość do zapom nienia o zm arły ch zawsze by ła grzechem .

– Chodzi m i o to, co nam zrobili.

– Nie wy bieram y tego, co chcem y zapom nieć, Fanny.

Trzeciego dnia Betsy powiedziała:

– Nawet naj szczęśliwsze chwile kiedy ś się kończą. Zanim się obej rzy m y, Fritz będzie m usiał

wrócić do Nory m bergi. Dlaczego nie pój dziecie sobie we dwoj e do zoo? To niedaleko i m ożecie
tam  naprawdę poby ć sam  na sam . Powiedzieć sobie to wszy stko, co powinno zostać powiedziane
w cztery  oczy. Są tam  też ławki, widziałam  niedawno, piękne, starom odne ławki, takie, j akie by ły
tam   wcześniej ,  gdy   ludzie  na  widok  kawałka  drewna  nie  m y śleli  od  razu  o  swoich  piecach
i kuchenkach.

– Powiedz ty lko, że znowu m am y zoo we Frankfurcie. Skąd, na litość boską, biorą j edzenie dla
zwierząt, gdy cały kraj głoduj e? My ślałem , że teraz w Niem czech raczej zabij a się lwy, niż j e
karm i.

– Bez obaw – wy j aśnił Hans. – We Frankfurcie żadnem u zwierzęciu włos z głowy nie spadnie,

gdy ż niestety nie m a tu ani j ednego zwierzęcia.

Oj ciec i córka usiedli na ławce przed dawną klatką lwów, w której naj ukochańsze pluszowe

lwiątko całego m iasta siedziało na niebieskiej  poduszce i złoty m i oczam i patrzy ło w stronę słońca.
Biała  kartka  obram owana  czarną  taśm ą  izolacy j ną  przy pom inała  o  obu  lwach,  które  straciły
ży cie  w  ostatnim   ataku  lotniczy m   na  Frankfurt.  Złodziej e  drewna  odcięli  ławce  oparcie,  a  j akiś
narwaniec  wy ry ł  na  niej   nożem   napis  „Wszy stko  gówno!”.  Taki  pesy m izm   nie  licował  j ednak
z  ty m   ciepły m   m aj owy m   dniem .  Trawa  wokół  stawu  by ła  m ocna,  kwiaty   kwitły   letnią
czerwienią, chabrowy m  błękitem  i cy try nową żółcią. Pry m ulki na drodze, fiołki i niezapom inaj ki
sprawiały, że nawet ci, którzy  dawno zwątpili, odzy skiwali nadziej ę. Drzewa i krzewy  pachniały
tak,  j akby   w  ty m   m ieście  nie  um arły   nagle  ty siące  ludzi.  Pszczoły   i  m oty le  nadal  um iały
rozwiązy wać  swoj e  ży ciowe  sprawy.  Maślanożółte  słońce  wy glądało  zza  zasłony   chm ur.
Ogrzewało  zm ęczone  kości  i  poranione  dusze.  Ludzie,  którzy   m ęczy li  się  z  wy pełnianiem
kwestionariuszy, by  ukry ć swą nazistowską przeszłość, właśnie dzięki słońcu nie zważali j uż na to,
że wielkie zapom nienie i wielkie przebaczenie są ty lko kwestią energii i czasu. Ponieważ ptaki nie
straciły   podczas  bom bardowań  ani  własny ch  dóbr,  ani  własnej   godności,  znowu  budowały
gniazda i wy śpiewy wały  pieśni przy szłości.

– Czy nie śpiewałeś m i, kiedy by łam dzieckiem , „Ptaki chciały m ieć wesele”?

– „W lesie otoczony m zielem ”. Boże drogi, Fanny, że też to nadal pam iętasz! To by ło całe ży cie
tem u.

– Mam dopiero piętnaście lat. Może dzięki tem u pam iętam lepiej niż wy, starsi.

W zoo stały ręcznie obsługiwane karuzele z biały m i rum akam i przed pozłacany m i karetam i,

starom odne  huśtawki  w  kształcie  statków.  Obsługiwali  j e  m ężczy źni  w  podkoszulkach.  Poza  ty m
by ły   tam   też  loterie  i  strzelnice,  na  który ch  wy gry wało  się  papierowe  kwiaty   i  torebki
z lem oniadą w proszku, a w przy padku wy j ątkowego szczęścia pusty  słoik, drewnianą chochlę lub

kubek, który  j eszcze niedawno by ł hełm em . Młodzi chłopcy, którzy  także w ty m  czasie niedoboru
trenowali swoj e m uskuły, by  zaim ponować dziewczętom , m ieli do dy spozy cj i m łot. Na sam y m
szczy cie  skali  siły   królował  korpulentny   m ary narz  w  pasiastej   koszulce  i  czapce  adm iralskiej .
Cy rk Helene Hoppe wy stępował gościnnie dwa razy  dziennie. Zachęcał do wej ścia kolorowy m
plakatem ,  na  który m   ogłaszano,  że  m ożna  tam   zobaczy ć  osiem set  różny ch  zwierząt.
Frankfurtczy cy   m ogli  podziwiać  śm iej ącą  się  ży rafę  i  ozdobionego  biżuterią  słonia,  na  który m
siedział czerwono ubrany  szlachcic ze Wschodu.

– Ja też chcę j eździć na słoniu – zdecy dował sześcioletni chłopczy k z nogam i cienkim i j ak

zapałki i rękom a czerwony m i od blizn. Spodnie m iał usm arowane atram entem i tak duże, że
wy starczy ły by m u j eszcze na kolej ne trzy lata.

– Gdy tata wróci – obiecała m u m atka.

– Zawsze m ówisz: „Gdy tata wróci”, j ak ty lko czegoś chcę. Willi m ówi, że tata nie ży j e. Jest

m artwy, m ówi Willi.

– Williem u trzeba by dziś wieczorem sprawić lanie. Następny m razem naj pierw się zastanowi,

zanim powie coś takiego o swoim oj cu.

Zoo  oferowało  także  przedstawienia  teatralne  i  operetkowe.  Aktorzy   spoj rzeli  w  otchłań,  nadal
karm ili  się  głównie  m arzeniam i,  bo  brakowało  chleba.  Ich  oczy   j ednak  ży ły,  a  głosy   um iały
wznieść  się  wy soko.  Recy towali  wiersze,  które  m im o  katastrofy   hum anitarnej   pozostały
w pam ięci publiczności. Utwory, które czy tali, m ówiły  o wierze, m iłości i nadziei.

– W sali giełdowej widziałam Ogrodnika z Tuluzy Georga Kaisera – opowiedziała Fanny. –

Oraz Nasze miasto Thorntona Wildera. Całą noc nie m ogłam spać, tak m nie ta sztuka poruszy ła.
Sły szałeś coś o Thorntonie Wilderze?

– Szczerze m ówiąc, nie.

– To Am ery kanin. Napisał j eszcze j edną sztukę: O mały włos. Bardzo chciałaby m j ą zobaczy ć,

ale nasz nauczy ciel niem ieckiego m ówi, że graj ą j ą ty lko w Darm stadcie. Naj chętniej
poszłaby m któregoś dnia do teatru. Nie wiem właściwie dlaczego.

– Ja wiem – powiedział Fritz. Przełknął z trudem ślinę, gdy ż ukazała m u się Victoria. Pom y ślał

o tragedii swoj ego m ałżeństwa i ży cia. Wiedział, że nigdy  nie pozbędzie się tego gniewu. Vicky
nie  m ogła  odej ść  z  j ego  snu,  odgry wała  w  nim   role  wszy stkich  bohaterek.  Jeszcze  będąc
w drugiej   ciąży,  stała  przed  złocony m   lustrem   z  tulipanem   we  włosach  i  grała  Ofelię.  Czy   Fritz
by łby  w stanie rozm awiać z Fanny  o j ej  m atce bez tego uczucia, że j ego serce płonie? Prawie
każdej   nocy   obwiniał  się  o  to,  że  nie  dość  energicznie  próbował  wy bić  Victorii  z  głowy   te  j ej
złudzenia.

– W szkole czy tam y Wilhelma Tella. To dla m nie zupełna nowość. Nigdy nie czy tałam sztuki

teatralnej . To, co stare, upada, czasy się zm ieniaj ą, a nowe ży cie rozkwita wśród ruin. Uważam ,
że to przepiękne.

– „Kto nazby t m y śli, nie dokona wiele” – wpadł j ej Fritz w słowo. – To zawsze by ł m ój

ulubiony cy tat. Nie wiem , j ak to się stało, że utkwił m i w głowie. „Siekiera w dom u – oszczędność

na cieśli”

[40]

– Niem iecki to j edy ny przedm iot w szkole, który m i się podoba. Tam nie czuj ę się tak, j akby m

m ieszkała na księży cu i m usiała się z tego tłum aczy ć.

– Chciałaby ś kiedy ś sam a stanąć na scenie?

– Na pewno nie. Nie m ogę zrozum ieć, j ak ktoś w ogóle chce by ć aktorem . Wy obrażam sobie,

że to j est przerażaj ące, gdy wszy scy na ciebie patrzą. Zaraz by m się rozpłakała. Powiedziałam
coś niewłaściwego?

– Wręcz przeciwnie. Powiedziałaś coś wspaniałego, poza ty m zupełnie nie um iesz powiedzieć

niczego niewłaściwego. Od razu to zauważy łem .

Matki pchały wy służone wózki z odkształcony m i kołam i, ale z czy ściutkim i poduszkam i

i m ały m i kołderkam i w eleganckich poszewkach. Niem owlęta w szy dełkowy ch czapeczkach ssały
sm oczki sprzed woj ny, które koiły j uż ich starsze rodzeństwo.

– Wszy stkie wy glądaj ą, j akby m am usia prowadziła j e do ziem i obiecanej , m lekiem i m iodem

pły nącej – stwierdził Fritz.

– Ja by m wolała truskawki z bitą śm ietaną – rozm arzy ła się Fanny. – Nie pam iętam , kiedy

ostatnio j adłam truskawki.

– Dzisiaj będziesz – obiecał j ej oj ciec. – Przy naj m niej w postaci lodów. Gdy pój dziem y do

sklepu PX kupić dla Anny nierdzewną bry tfankę, oko ci zbielej e. A raczej sczerwieniej e –
truskawki są przecież czerwone. Am ery kanie wy m y ślili nie ty lko piorunochron, żarówkę
i rewolwer. Robią też wy śm ienite lody. Będziesz m ogła zj eść ich ty le, że aż zrobi ci się niedobrze.

– To m usi by ć piękne: zj eść ty le, że aż się człowiekowi robi niedobrze. Nigdy m i się coś takiego
nie zdarzy ło.

– Więc j uż naj wy ższy czas na to, m adam e.

Chłopcy w krótkich spodenkach uszy ty ch z przefarbowany ch m undurów i koszulach

przerobiony ch z ręczników kuchenny ch nosili buty  z obcięty m i czubkam i i wy ciętą piętą, tak by
pasowały  na ich stopy. Jedli zupę z pokrzy w, kradli węgiel z ciężarówek i pociągów towarowy ch
oraz wy j m owali staruszkom  kartki ży wnościowe z torebek, a j ednak wierzy li w Boga oraz w to, że
któregoś dnia ich zaginieni w Rosj i oj cowie staną w drzwiach.

Mur dom ku wodnego by ł czarny od sadzy. Kiedy ś m ożna by ło w nim kupić kolorowe

lem oniady, laski lukrecj owe i pianki w czekoladzie, cukierki śm ietankowe oraz piwo w butelkach.
Dzisiaj  wisiał tam  wielki plakat z napom inaj ący m  hasłem : „Rolniku, pom y śl o nędzy  w m ieście”.
Mężczy zna z wielkim  brzuszy skiem , ubrany  w kapelusz, skórzaną kam izelkę i eleganckie wy sokie
buty,  z  zadowoloną  m iną  palił  długą  faj kę.  Śliczna  dziewczy nka  ubrana  j ak  Czerwony   Kapturek,
z okrągły m i zdrowy m i policzkam i, gry zła bułkę grubo posm arowaną m asłem . W tle widać by ło
kolej kę wy głodniały ch m ieszkańców m iasta stoj ącą przed piekarnią w zruj nowany m  budy nku.

– Zabawne: Niem cy nadal wierzą, że plakaty m ogą zm ienić świat – stwierdził Fritz. – Tak by ło

też  w  czasie  pierwszej   woj ny.  Jako  uczniak  uwielbiałem   j e  czy tać.  Plakat  z  goty ckim i  literam i
wisiał  na  słupie  ogłoszeniowy m ,  który   codziennie  m ij ałem   w  drodze  do  szkoły.  „Precz  ze
szwaj carskim  pozdrowieniem  Adieu. Niem cy  m ówią: « Do widzenia» ”. Wy j ęli m i to z ust. Nie
m ogłem   znieść  m oj ego  nauczy ciela  francuskiego.  A  on  m nie.  W  1933  roku  znowu  się  zaczęło.
„Führer  j est  naszy m   sum ieniem !”  czy   „Kto  nie  z  nam i,  ten  przeciw  nam ”.  A  wczoraj ,  gdy

przechodziłem   obok  sądu  –  bo  wielkiego  głupca  Friedricha  Feuereisena  m im o  wszy stko  tam
ciągnie, j akby  wszy scy  prawnicy  Frankfurtu ty lko na niego czekali, by  m u wręczy ć złote klucze –
wiesz, co głosił tam tej szy  plakat? „Dziś wracaj ą prawa, które nazizm  łam ał”. Kto w to wierzy, j est
święty, powiedziałaby  m oj a m atka.

– Twoj a m atka – zaczęła Fanny i bardzo j ą zaskoczy ło, że odważy ła się dokończy ć to zdanie –

by ła m oj ą babką, prawda? Jak Betsy.

– Oczy wiście. Nie pam iętasz tego? Za każdy m razem przy nosiła ci paczuszkę tabletek na kaszel

i  j akąś  m oj ą  starą  zabawkę,  a  ty   robiłaś  tak  nieszczęśliwą  m inę,  że  chciałem   się  zapaść  pod
ziem ię.  A  gdy   dostałaś  od  niej   trój nogiego  króliczka,  którego  kochałem ,  j akby   by ł  ży wą  istotą,
i  z  który m   do  dziewiątego  roku  ży cia  spałem   w  łóżku,  powiedziałaś:  „Jest  zepsuty,  wrzucę  go  do
skrzy ni”.  Boże  drogi,  ależ  m atka  poczuła  się  dotknięta.  By ła  tak  oszczędna,  że  nasze  służące  po
kolei  rezy gnowały   z  pracy.  A  j a  kradłem   kanapki  koledze  z  ławki,  bo  sam   m iałem   chleb  ledwie
posm arowany  m asłem . Mim o to by ła fantasty czną kobietą, odważną, silną, pom ocną i w dodatku
fanaty czką sprawiedliwości. Betsy  napisała m i w swoim  pierwszy m  liście, że by ła z nią do końca.
W ty m  sam y m  dom u w Theresienstadt. Koj ąca j est ta świadom ość, że m oj a m atka nie um ierała
w sam otności. Ach, twój  oj ciec j est senty m entalny m  stary m  osłem , ale m y śli sobie, że j esteś do
niej   podobna.  Ty lko  znacznie  ładniej sza.  Wy bacz,  m am o!  Zawsze  powtarzałaś,  że  nie  m ożna
kłam ać. Ach, Fanny, wiesz, co j est naj gorszą karą, j aką zsy ła nam  Bóg? Nawet gdy  odbierze nam
j uż ostatnią krom kę chleba i ostatnią nadziej ę, zostawia nam  wspom nienia.

– Wiem . Ja też wiem za dużo. Za dużo pam iętam z dawny ch czasów. Nie wy obrażasz sobie,

j ak zazdroszczę dziewczętom  w klasie. One ciągle m ówią o przy szłości, o konfirm acj i, o biały ch
pończochach,  które  sobie  szy j ą  z  worków  na  cukier.  O  ty m ,  że  chcą  obciąć  warkocze  i  kiedy
skończą  szesnaście  lat,  chodzić  j uż  na  tańce.  My ślę,  że  zupełnie  zapom niały   bom by   i  woj nę.
O swoich m atkach m ówią tak zwy czaj nie, j ak j a o swoj ej  chusteczce do nosa.

W tej sam ej chwili oboj e poczuli, że ból j est try butem płacony m przez ty ch, którzy przeży li.

Mim o to uśm iechnęli się do siebie, bo nie m ieli obaw. Nie wiedzieli tego j eszcze, ale by ł to
właśnie m om ent, w który m oj ciec i córka wreszcie się odnaleźli.

– Gdy by śm y by li Filem onem i Baucis

[41]

, zasadziliby śm y teraz drzewo – powiedział Fritz.

– Skąd znasz ty lu ludzi? Przecież też m usiałeś się ukry wać i m ogłeś wy chodzić ty lko pod osłoną

nocy.

– Po kim m ożesz m ieć to poczucie hum oru? Na pewno nie po rodzicach.

– Babcia m ówi, że po wuj u Erwinie. Znałeś go?

– Oczy wiście! Od razu poczuliśm y do siebie sy m patię. A nawet więcej . Gdy by Bóg m iał

spełnić  j eszcze  j edno  m oj e  ży czenie,  po  ty m   j ak  ciebie  odzy skałem ,  chciałby m   j eszcze  raz
zobaczy ć  Erwina.  Mam   nadziej ę,  że  Wszechm ocny   j est  świadom y,  że  rozsądne  by łoby
przy spieszy ć tem po cudów. W każdy m  razie ty ch, które doty czą Friedricha Feuereisena. Ma on
j uż przecież czterdzieści sześć lat.

– To dla m ężczy zny dużo czy m ało?

– Czterdzieści sześć to m alutka część czasu, gdy pom y ślisz o Matuzalem ie albo o ty m , w j akim

wieku Abraham spłodził swoj ego sy na. To j ednak spory kawał, gdy uświadom isz sobie, że m usisz

zaczy nać wszy stko od nowa.

– My ślę, że ty też m asz poczucie hum oru – powiedziała Fanny.

Miała na sobie sukienkę w niebiesko-białą kratę, z rozkloszowaną spódnicą i wąskim gorsetem .

Do  tego  bły szczące  różowy m   blaskiem   guziki  z  m asy   perłowej   i  koronkowy   kołnierzy k.  Do
królowej  m aj a brakowało j ej  j edy nie korony  z kwiatów i pewności siebie dziewczy ny, która nie
dorastała  w  ukry ciu.  Anna  uszy ła  tę  sukienkę  z  przedwoj ennej   pościeli,  a  brukselskie  koronki
pochodziły  j eszcze z pasm anterii Sternbergów i przeczekały  woj nę w puszce po herbacie. Wzór
znalazła  w  am ery kańskim   piśm ie  dla  kobiet,  które  Hans  przy niósł  z  drukarni.  Pism o  doty czy ło
przede  wszy stkim   m ody   dla  dziewcząt  –  w  świecie  nieograniczony ch  m ożliwości  nazy wano  j e
nastolatkam i,  nosiły   białe  skarpetki  i  m im o  szm inek  i  różu  na  twarzy   wy glądały   j ak  Shirley
Tem ple, dziecięca gwiazda kina lat trzy dziesty ch, z loczkam i i dołeczkam i w policzkach.

Panna Feuereisen z Frankfurtu nad Menem także m iała dołeczki, gdy się śm iała. Ty le że nikt

poza j ej  oj cem  tego nie zauważy ł. Gdy  Fanny  by ła w dobry m  nastroj u lub zam ieniała po prostu
radość  beztroskiej   dziewczy ny   w  radość  dziecka,  który m   nigdy   nie  m ogła  by ć,  w  j ej   śliczny ch
kocich  oczach  bły szczały   gwiazdy.  Fritz  podczas  ośm iu  pełny ch  zwątpienia  lat  widział  te  bły ski
w swoich koszm arach.

– Nigdy nie pom y ślałaby m , że m odlitwa się opłaca – wy j aśniła filozofka w nowej sukience.

– Modlitwa spaj a świat. Trzeba ty lko um ieć wierzy ć.

Oj ciec i córka spacerowali pod rękę wokół stawu w zoo i z radością podpatry wali parę kaczek,

która cieszy ła się z by cia razem i nie wiedziała nic o ubraniach ani kartkach na chleb.

– Modliłam się ty lko dlatego, że Hans zawsze powtarzał, że trzeba wy korzy stać każdą okazj ę, by
przy pom nieć niebu o sobie. Przy ty m sam nigdy się nie m odli. Mówi, że katolik z j edną nogą nie
m usi się m odlić, bo nie m oże uklęknąć.

– Prawnicy nazy waj ą to dy spensą. Twój zastępczy oj ciec to m ądry człowiek.

– Rzeczy wiście. Mądry, prawy i cierpliwy. Nigdy nie widziałam , żeby się złościł. Ani na Annę,

ani  na  nas,  dzieci.  Można  z  nim   wspaniale  się  pośm iać,  nawet  wtedy,  gdy   nie  m a  żadny ch
powodów  do  śm iechu.  Ciągle  powtarza,  że  cieszy   się,  że  m usiał  oddać  ty lko  j edną  nogę,  a  nie
swój  śm iech. Już j ako dziecko go podziwiałam , ale nie j est m oim  zastępczy m  oj cem . Już nie. Bo
teraz  m am   swoj ego  właściwego  oj ca,  pana  Feuereisena.  Proszę  to  sobie  zakonotować.
Przepraszam , pana doktora Feuereisena. Babcia m ówi, że nie m ożna opuszczać tego ty tułu. Jak to
stwierdziła, pan doktor na swoj ego „doktora” m usiał sobie zapracować.

W chwili, w której niebo zasnuło się ciem ny m i chm uram i, Fritz usły szał głęboki głos Adelheid.

Zobaczy ł  też  j ej   twarz  i  grube  j asne  włosy.  Przerażony   zam knął  oczy,  ale  by ło  za  późno  na
ucieczkę. Już królowa nocy  pochy lała się nad nim  i py tała: „Kim  j est Salo?”. Jej  ręce pachniały
różam i,  czarny   j edwabny   szlafrok  rozchy lał  się  na  nagiej   piersi,  orkiestra  grała  uwerturę  do
Czarodziejskiego  fletu.  Serce  Fritza  zam arło,  zachwiał  się.  Jednak  wrócił  z  krainy   pokus
z podniesiony m  czołem .

– Może m i szanowna panienka m ówić na ty – powiedział. Od dawna wy tęsknione poczucie

hum oru, o który m m y ślał, że stracił j e na zawsze, dało m u pewność siebie. Zrozum iał, że
bogowie wy baczaj ą ty m , którzy uznaj ą swoj e błędy. Jego głos odzy skał m łodzieńczą barwę,

sum ienie  by ło  bez  zarzutu,  czoło  suche.  Odłoży ł  chusteczkę.  –  Poza  ty m   –  m ówił  dalej   –  pani
oj ciec złoży ł dziś przed niebiosam i uroczy stą przy sięgę, że nie opuści swoj ego dziecka, panienki
Fanny.  Grzechy   i  zaniedbania,  nawet  j eśli  popełniliśm y   j e  z  głupoty   i  niewiedzy,  Bóg  wy bacza
ty lko raz w ży ciu. Recy dy wiści nie m ogą liczy ć na karę w zawieszeniu. Wy bacz, naj wy raźniej
oduczy łem  się m y śleć w tej  Holandii. Na pewno nie wiesz, kto to j est recy dy wista. Sam  się sobie
dziwię, że j eszcze znam  to słowo. Nie zapom niałem  go, m im o że upły nęło ty siąc lat.

– Naj ważniej sze, że j a wiem , że m ój oj ciec nie j est głupi, ani troszeczkę. Zgrzeszy ć też nie

zgrzeszy łeś.  Gdy   zaczęłam   rozum ieć,  co  m i  się  przy trafiło,  j akoś  tak  czułam ,  że  nie  m ogłeś
postąpić  inaczej .  Musiałeś  poj echać  sam   do  Holandii.  Ty lko  gdy   chciałam   powiedzieć  to  Annie
lub Hansowi, słowa nie m ogły  m i przej ść przez gardło. Na pewno nie wiesz, j akie to uczucie, gdy
się nie m ożna właściwie wy słowić i stoi się j ak j akieś cielę i głupio zerka dookoła.

– Wiem na pewno, że nie m ożna się zdać na gładką wy m owę. I nie j est to nauka z tam ty ch

wspaniały ch  czasów,  gdy   m ogłem   pracować  j ako  radca  i  m ówiono  do  m nie  „panie  doktorze”,
a  Gustel  co  ty dzień  prasowała  m oj ą  togę.  W  czasie  woj ny   spędzonej   w  m oj ej   przy branej
oj czy źnie m ożna by ło zapłacić głową, gdy  się otworzy ło usta na ulicy. Każde dziecko, a przede
wszy stkim  każdy  cuchnący  szczur, który  postawił na zwy cięstwo Niem ców, m ógłby  m nie zgłosić
władzom  j ako Ży da. Nie m usiałby m  nawet ściągać spodni. Przy  pierwszy m  słowie by ło widać,
że  nie  j estem   Holendrem ,  ty lko  nędzny m   uciekinierem .  Friedricha  Feuereisena  m ożna  by ł
odstrzelić.  Do  Westerbork!  To  by ł  punkt  zbiórki,  przedsionek  piekła.  Stam tąd  holenderscy   Ży dzi
by li deportowani do obozów koncentracy j ny ch.

– Nie wiedziałam o ty m . Inaczej m odliłaby m się j eszcze więcej . Zawsze m y ślałam , że

wrogowie Niem iec Ży dom nie zrobią krzy wdy.

–  Z  pewnością  łatwo  j est  złapać  ptaka.  Moj a  m atka  zawsze  tak  m ówiła.  Zrozum iałem ,  co  to
znaczy, dopiero w Am sterdam ie, gdy  zacząłem  obliczać swoj e ruchy  na trzy  kroki do przodu, nim
się  w  ogóle  ruszy łem .  Po  woj nie  m oj a  m owa  oj czy sta  także  wy świadczy ła  m i  niedźwiedzią
przy sługę.  Dla  Holendrów  j estem   nikczem ny m   Niem cem .  Nikogo  Holendrzy   nie  nienawidzą
bardziej   niż  Niem ców.  Ty m czasem   wszy scy   Holendrzy,  którzy   dzisiaj   schodzą  m i  z  drogi,
wczoraj  by li w ruchu oporu i osobiście zadbali o to, żeby  Hitler przegrał woj nę. Do diabła z ty m ,
m awiał  m ój   nauczy ciel  m atem aty ki  i  zaraz  potem   twierdzenie  Pitagorasa  zm ieniało  się
w m ieszankę kredy  i m asy  m ózgowej . Dlaczego się śm iej esz, Fanny ? Tak to j uż j est, j ak się m a
oj ca, którem u tak wiele w duszy  gra, a z ust wy pły wa j eszcze więcej . Naj pierw traci się poczucie
m iary  rzeczy, a potem  rozum . Większość ludzi, którzy  tak się czuj ą, wkłada czarny  garnitur i się
żeni. I j a też to zrobię. Nie patrz na m nie z takim  przerażeniem , Królewno Śnieżko. Nie będziesz
m iała  żadnej   złej   m acochy,  która  pozazdrości  ci  urody   i  odbierze  ży cie  za  pom ocą  zatrutego
j abłka. Ożenię się z przy szłością.

– Hurra! Będę rozrzucać kwiaty i włożę czerwone lakierki! Ach, j ak m i dobrze. Nawet j ak będę

m iała sto lat, nie zapom nę tego dnia.

– Ja też nie. Zresztą j a j uż m am sto lat. Przeży łem sam ego siebie. To nowa ży dowska choroba.

Stanie nad własny m  grobem . Wiesz, gdzie j eszcze chciałby m  pój ść? Naj lepiej  naty chm iast. Na
alej ę  Rothschildów,  zobaczy ć  dom   twoj ego  dziadka.  Przej ął  go  pewien  łotr.  Z  pewnością
codziennie  błaga  Boga,  by   nikt  z  rodziny   Sternbergów  nie  przeży ł  i  żeby   nie  poj awili  się  j acy ś

spadkobiercy.

– Anna powiedziałaby, że to się w głowie nie m ieści, na co ty m ożesz wpaść.

– A m ogę wpaść na j eszcze więcej . Słuchaj ! Doktor Friedrich Feuereisen, dawny  radca prawny
z  Biebergasse  we  Frankfurcie  i  m ianowany   notariusz,  stwierdza  pod  przy sięgą,  że  w  ciągu
czterech ty godni  dowie  się,  kim   j est  ten  brunatny   uzurpator.  Zaczniem y   j uż  dziś.  Ty,  j a  i  dobry
Bóg ze swoim i sły nny m i powolny m i m ły nam i. Jeśli ty lko dobrze pam iętam , to m am y  przed sobą
niezły  spacer. Chodzi m i o alej ę Rothschildów.

– To nie j est tak daleko. A z zoo całkiem blisko. Naj pierw trzeba iść alej ą Wittelsbachów,

przej ść Berger Strasse i potem Höhenstrasse. Już raz tam by ły śm y, babcia i j a. Ona się bardzo
zdenerwowała. To by ło zaraz po ty m , j ak do nas wróciła.

– Wiem o ty m . Opowiedziała m i szczegółowo o tej wizy cie. Nadal się denerwuj e, kiedy

wspom ina spotkanie z ty m duchem przeszłości. Theo, tak się nazy wa ten człowiek, prawda?

– Tak, Theo.

– Nasza Betsy m a wprawdzie sprawny um y sł, ale w kwestii alei Rothschildów zupełnie traci

rezon. Uważa, że nie m a j uż żadny ch praw do dom u. W j ej  głowie zakorzeniła się m ocno m y śl,
że  nazistowska  kradzież  ży dowskiego  m ienia  uległa  przedawnieniu  i  nie  m oże  zostać  odwrócona
nawet przez państwo prawa. Nie m artw się, Fanny, j eśli nie rozum iesz ani słowa z tego, co twój
oj ciec  sobie  tam   m am rocze.  Naziści  zabrali  m i  zawód,  ale  zostawili  choroby   zawodowe.  Jeśli
ciągle będę gadać w żargonie prawniczy m , m oże ktoś m nie wreszcie zrozum ie.

– Zrozum iałam ty le, że m asz j akiś zam iar.

– Popatrz no ty lko. Może się okazać, że opłacało się studiować prawo. Gdy by łem w czwartej

klasie gim nazj um , przy łapali m nie na ściąganiu. Chciałem wtedy j echać do Afry ki polować na
dzikie zwierzęta.

– A co na to twoj a m atka?

– To by ła cudowna osoba. Ży dowskie dziecko nie strzela z broni, powiedziała, i postawiła na stole
m ój  ulubiony  budy ń. Czekolada z sosem  waniliowy m , a sos w srebrny m  naczy nku po babci. Boże
drogi, m ogę znowu m y śleć o m oj ej  m atce i o niej  m ówić bez tego uczucia, że m oj e ciało płonie,
i  bez  robienia  sobie  wy rzutów,  że  j ą  zostawiłem ,  bo  poj echałem   do  Holandii.  Zawdzięczam   to
tobie, Fanny, ty lko tobie. Rozum iesz, ile to dla m nie znaczy ?

– Gdy by m ty lko um iała!

Szli na alej ę Rothschildów j eszcze kwadrans. Fanny by ła przy zwy czaj ona do tego, że

w m ieście, gdzie brakuj e tram waj ów, przem ierza się spore dy stanse piechotą, a Fritza pchała
chęć działania.

– Nie m y ślałem , że j eszcze to um iem . Przy nosisz m i szczęście, Fanny.

– A ty m nie.

– Do ut des

[42]

, m ówią łacinnicy.

– Co to znaczy ?

– Powiem ci w dom u.

– Co to dla ciebie znaczy : w dom u?

– Nigdy nie py taj .

Budy nek oznaczony num erem 9 wy glądał na zadbany m im o zniszczeń woj enny ch. Brakowało

trzeciego  i  czwartego  piętra.  Podwórko  by ło  ogrodzone,  prawie  we  wszy stkich  oknach  wisiały
zasłony,  ktoś  nawet  wy czy ścił  tabliczkę  z  num erem   wiszącą  na  płocie  z  kutego  żelaza,  a  ślady
zadrapania  na  skrzy nce  na  listy   zam alował  tuszem .  Ponownie  przy m ocowano  starą  tabliczkę
z  napisem   „Żebranie  oraz  prowadzenie  handlu  obnośnego  zakazane”.  Dawny   klom b  różany
porastały   kartofle,  pod  cierpliwy m   bzem ,  który   przetrwał  bom by,  rosły   rzeżucha,  szczy piorek,
pietruszka  i  trzy   główki  sałaty.  Łopata,  grabie  i  m ały   drewniany   sam ochodzik  z  niebieskim i
kółkam i leżały  pod balkonem  parteru.

– Tę pietruszkę szy bko wam wy biorę – zagroził Fritz.

Tak m ocno chwy cił Fanny za łokieć, że aż krzy knęła. Przez krótką chwilę niepewność znana

z dni strachu sprawiła, że dziewczy na poczuła dawną nędzę, ale zaśm iała się i powiedziała:

– Dobrze.

Oboj e ruszy li w tej sam ej chwili. Ram ię w ram ię, ciężko oddy chaj ąc, stali przed drzwiam i

dom u, bladzi i w napięciu.

– To j est to nazwisko, dobrze j e pam iętam – stwierdziła Fanny, przej echawszy palcem po

tabliczce, na której napisane by ło „Bergham m er”.

– Szczęśliwy oj ciec, którem u Bóg daj e m ądrą córkę. – Fritz zdj ął palec z dzwonka, gdy

usły szał, że zam ek w drzwiach się otwiera. Pchnął j e ram ieniem i powiedział uspokaj aj ąco: – Już.
Państwo proszą do środka.

– Kto tam ? – zawołał przestraszony głos kobiecy w stronę klatki schodowej . A kieruj ąc się

w głąb m ieszkania, zam eldował: – To j akiś m ężczy zna. Mężczy zna z m łodą dziewczy ną.

– Niech to szlag! Musi ci się kłaniać aż z półpiętra.

– To m ój chleb, Dieter. Powiem m am usi, j eśli m i zabierzesz – wrzasnęła dziewczy nka

z m ieszkania na pierwszy m piętrze.

– Otwórz ty lko j apę, ty zarazo, a wy bij ę ci wszy stkie zęby – zagroził Dieter, zdecy dowany

naj widoczniej na rabunek i okaleczenie ciała.

– Co za m iła rodzinka – powiedział Fritz. – Taką zawsze chętnie poznam .

Theo Bergham m er o gładko przy lizany ch włosach m iał na sobie brązową kurtkę, która

z powodu głodu by ła na niego o dwa num ery  za duża, oraz ciem noniebieski krawat w białe kropki.
Sprawiał  wrażenie  kogoś,  kto  wie,  o  co  chodzi.  Jedny m   szorstkim   słowem ,  którego  ani  Fritz,  ani
Fanny   nie  zrozum ieli,  odprawił  kłócące  się  dzieci  do  kuchni,  gestem   nakazał  odej ście  również
żonie  i  zaprosił  gości  do  pom ieszczenia,  gdzie  stały   dwa  krzesła,  sofa  i  stolik  kawowy,  a  na  nim
popielniczka i pudełko z papierosam i. Fritz dostrzegł stiuki na suficie i stwierdził, że razem  z Fanny
znaj duj ą  się  teraz  w  dawnej   j adalni  Sternbergów.  W  przerażaj ący m   m om encie,  w  który m
odezwał  się  palący   ból,  zobaczy ł  białe  świece  w  m enorze  i  Johanna  Isidora  kroj ącego  chałkę
długim   srebrny m   nożem .  Dwuletni  Salo  w  białej   falbaniastej   koszulce  siedział  na  kolanach
Victorii.  Ona  ubrana  by ła  w  j edwabną  suknię  koloru  kawy,  z  głębokim   dekoltem   i  trzy rzędową

kolią z pereł. „Twoj a suknia m a za duże wy cięcie, Vicky, za dużo tego dobrego”. „Możem y się
założy ć, że pan doktor Feuereisen j est j edy ny m m ężczy zną w Niem czech, który patrzy na m ój
dekolt”.

Theo widział Fanny ty lko podczas krótkiego spotkania przy drzwiach, ale dom y ślił się, skąd

przy chodzi – i szy bko wpadł na fałszy wy trop.

– Erwin? – spy tał, gdy wy ciągał do Fritza rękę. Dziwił się, że zupełnie nie rozpoznaj e j ego

twarzy. – Mój Boże – westchnął – zupełnie nie wiem , co powiedzieć.

– Naj lepiej niech nic pan nie m ówi, panie Bergham m er. To się w Niem czech sprawdzało j uż

dawno. Nazy wam  się Feuereisen. Radca prawny, doktor Friedrich Feuereisen. Przy naj m niej  tak
by ło  do  pam iętnego  roku  1933.  –  Już  kiedy   m ówił,  przeszłość  skum ulowała  się  w  górę  gniewu.
Widział siebie siedzącego w kancelarii i czy taj ącego list, który  oznaczał zniszczenie j ego kariery
zawodowej . – Jestem  m ężem  Victorii – powiedział. Jego głos by ł aż nadto wy raźny. – Nie wiem ,
czy  pan sobie j ą przy pom ina.

– Oczy wiście, że sobie przy pom inam . Razem dorastaliśm y, pańska m ałżonka i j a. Ona j eszcze...
Mam na m y śli, czy udało j ej się...

– Ona j uż nie i nie udało j ej się, panie Bergham m er.

– Bardzo m i przy kro, panie doktorze. Proszę przy j ąć naj szczersze wy razy współczucia. Jej brat

Otto by ł m oim przy j acielem , naj lepszy m przy j acielem .

– Otto zginął w 1914 roku! Ale m y nie o ty m . Bardzo dobrze pana rozum iem . W ty m kraj u

zawsze żałowano ty lko m artwy ch Ży dów. – Fritz stał się nieprzy j em ny, gdy to m ówił. Dręczy ło
go wy obrażenie, że odtąd będzie naduży wał oj czy stego j ęzy ka, by m ówić o winie swoj ej

oj czy zny. Czy słowa Boże: „Do m nie należy pom sta”

[43]

, j uż nie obowiązy wały ? Kiedy to

ofiary zy skały prawo do wy m ierzania sprawiedliwości?

– Dobrze znałem też Clarę – rzucił Theo.

– Szczególnie dobrze, opowiedziała m i to j ej m atka. Przy puszczam , że w roku 1946 przy znaj e

się pan także do Claudette. Ty le że ona w czerwcu skończy  dwadzieścia osiem  lat i nie m oże j uż
by ć  pod  oj cowską  władzą.  Chociaż  ży dowska  córka  w  dzisiej szy ch  Niem czech  to  wielki  atut.
Przepraszam , ostatnie zdanie trochę m i się sam o powiedziało. – Fritz dostrzegł, że Theo blednie,
a j ego dłonie drżą. – Nie przedłużaj m y, panie Bergham m er – powiedział. – Nie przy szedłem  tu,
by  m ówić o przeszłości. Chodzi m i o przy szłość. Zakładam , że przej ął pan ten dom . Jeśli rozum ie
pan różnicę, to zauważy ł pan, że nie m ówię o własności.

– Nie – powiedział Theo. – To znaczy tak. Wiem , co m i pan zechce powiedzieć, doktorze.

Zostałem skierowany do tego m ieszkania przez Urząd Kwaterunkowy. Dom należy do pana
Baldura Ehrlicha. Jego oj ciec Pius by ł niegdy ś wspólnikiem szanownego pana Sternberga. By ć
m oże sły szał pan j uż to nazwisko.

– Tak. Po 1933 roku nawet bardzo często. Gdy by pan rozm awiał z panem Baldurem , by łoby

z pana strony aktem m iłości bliźniego przy gotowanie go na to, że j eszcze o m nie usły szy. I to
wkrótce.

P O Ż E G N A N I E I N O W Y P O C Z Ą T E K

S t y c z e ń – k w i e c i e ń 1 9 4 7

W  sty czniu  1947  roku  ham burski  sąd  denazy fikacy j ny   uznał  za  polity cznie  nienaganne
zachowanie  w  czasach  nazistowskich  niem ieckiego  idola  –  boksera  Maksa  Schm elinga.  Mistrz
świata w wadze ciężkiej  z roku 1930 i 1931 otrzy m ał od am ery kańskich władz woj skowy ch zgodę
na  walki  w  strefie  am ery kańskiej .  Poza  ty m   na  początku  roku  ludność  niem iecka  w  trzech
zachodnich strefach po raz pierwszy  m ogła obej rzeć Młyny śmierci, film  nakręcony  w dawny ch
obozach koncentracy j ny ch w Buchenwaldzie, Dachau i Bergen-Belsen. W Zagłębiu Ruhry  nowy
sy stem   punktowy   m iał  zapewnić  górnikom   wy ższe  racj e  ży wnościowe.  Do  com iesięczny ch
przy działów specj alny ch należało siedem set pięćdziesiąt gram ów słoniny, dwie butelki piwa i sto
papierosów. Chciano ty m  zwerbować niezbędną siłę roboczą do tak ważnego dla kraj u wy doby cia
węgla.  „Trzeba  by ło  zostać  górnikiem ”  –  wzdy chali  głoduj ący.  Mim o  to  robotnicy   straj kowali
w prawie każdy m  większy m  m ieście Nadrenii Północnej -Westfalii. Masowe m anifestacj e by ły
na  porządku  dzienny m .  W  bry ty j skiej   strefie  okupacy j nej   nawet  racj e  ży wnościowe  dla
robotników sięgały  ledwie ponad ty siąc kalorii dziennie. Plakat z wezwaniem  „Nie chcem y  kalorii,
chcem y   chleba”  odzwierciedlał  nastroj e  w  cały m   kraj u.  Wszędzie  wy siłki  reedukacy j ne
zwy cięzców  by ły   wy śm iewane.  Przeciętny   Niem iec  uznawał  dem okracj ę  za  źródło  wszelkiego
zła. W cały ch Niem czech głośno by ło o wy powiedzi Winstona Churchilla, od dwóch lat stoj ącego
na  czele  bry ty j skiej   opozy cj i.  Powiedział  on  w  izbie  niższej   parlam entu:  „Dem okracj a  to
naj gorsza form a rządów”.

Nowy frankfurcki burm istrz, pochodzący z Bonn Walter Kolb, którego w m om encie powołania

prakty cznie nikt nie znał, ale który  bardzo szy bko stał się obiektem  powszechnej  m iłości ze strony
oby wateli, sfotografował się z łopatą w ręku na tle ruin. Chciał zachęcić m ieszkańców do pom ocy
przy   odgruzowy waniu  –  i  porwał  ich  swoim   urokiem .  Uczniowie  i  nauczy ciele  wspólnie
oczy szczali  szkoły.  Urzędnicy,  policj anci,  lekarze  i  pielęgniarki  chwy tali  za  łopaty.
W  kom binezonach  i  stroj ach  roboczy ch,  przerobiony ch  spodniach  i  kurtkach  woj skowy ch,
a  nawet  w  stroj ach  do  j azdy   konnej   z  dawny ch  dobry ch  lat,  w  fartuchach  rzeźnickich
i  piekarskich  głodni  m ieszkańcy   sprzątali  teren  dzielnicy   Röm erberg.  Znaleziono  pęk  wielkich
kluczy.  To  by ły   klucze  do  bram   ratusza.  Sądzono,  że  portier  zgubił  j e  podczas  ucieczki  przed
ogniem . Zginął w m arcu 1944 roku, tam tej  piekielnej  nocy, która przy niosła śm ierć także całem u
Starem u Miastu.

Burm istrz osobiście powiadom ił ludność, że wiosną rozpocznie się odbudowa kościoła Świętego

Pawła.  Ty m   razem   j ednak  nie  by ło  takiej   zgodności.  W  kolej kach  do  sklepów  spoży wczy ch,
rzeźników  i  piekarni  głoduj ący   i  zm arznięci  ludzie  łapali  się  za  głowy.  Na  frankfurckiej   pusty ni,
wśród ruin, brakowało szpitali, szkół, dom ów starców i noclegowni. A przede wszy stkim  m ieszkań.
Sieroty  woj enne m ieszkały  w nieludzkich warunkach, wdowy  przesiady wały  ze swoim i dziećm i
w  piwnicach  zruj nowany ch  dom ów  i  gotowały   na  dworze.  Powracaj ący   z  obozów  j enieckich,
a także ci, który ch dom y  spłonęły, oraz frankfurtczy cy, którzy  podczas woj ny  zostali ewakuowani
na wieś i tam  traktowani by li j ak nieproszeni goście lub natrętni żebracy, a teraz chcieli wreszcie
wrócić do dom u – wszy scy  ci ludzie nie m ieli się gdzie podziać.

„Zakwaterowanie w niebie przy sługuj e bez zezwolenia na poby t stały ” – nam azał j akiś cy nik

na  m urze  zniszczonego  sklepu  przy   ulicy   Zeil.  Mieszkać  we  Frankfurcie  m ożna  by ło  ty lko  po
otrzy m aniu  zezwolenia.  Nawet  dzieci,  które  urodziły   się  w  heskich  wsiach,  gdy   ich  m atki  tam
uciekły,  m usiały   dostać  odpowiednie  zaświadczenie.  O  ten  nędzny   papier  walczono  j eszcze
ostrzej   niż  o  kartki  na  chleb,  talony   na  rzeczy   pierwszej   potrzeby   i  ogrom nie  pożądane
zaświadczenia oczy szczaj ące z podej rzeń o współpracę z nazistam i, zwane od nazwy  proszku do
prania  Persilschein.  Do  naj większy ch  osobliwości  tam ty ch  czasów  należało  to,  że  ani  troska
o  codzienny   chleb,  ani  wy ziębione  m ieszkania  nie  powstrzy m y wały   kobiet  od  spoglądania
w lustro.  Mróz  m alował  na  oknach  wzory,  zupę  gotowano  z  obierek  kartofli,  w  kolej ce  do  sklepu
ry bnego trzeba by ło stać godzinam i, by  dostać ćwierć funta wsadu śledziowego lub dwie głowy,
a  m im o  to  j edwabiście  m iękkie  m arzenia  z  przeszłości  nie  znikały.  Niem ieckie  kobiety   znowu
interesowały   się  m odą.  Dzieliły   stare  sukienki  i  szy ły   z  nich  plisowane  spódnice  oraz  bluzki
z  falbanką,  a  dla  córek  przerabiały   białe  zasłony   i  własne  suknie  ślubne  na  sukienki  do  tańca.
Kapelusze  po  babci  oddawano  do  m ody stek,  a  one  wy czarowy wały   z  nich  prawdziwe  cuda
nasuwaj ące na m y śl czasy  pokoj u, z woalką, pióram i i kolorowy m i szpilam i. Klientki płaciły  za to
w  naturze.  Kto  m ógł  zapłacić  parą  ny lonowy ch  pończoch,  nie  m usiał  przy nosić  nici,  igieł  ani
czterech bry kietów, który ch zwy kle wy m agano.

Monachij ski proj ektant m ody Heinz Schulze-Reichenbeck zaproj ektował prakty czny płaszcz

z kapturem , który łatwo m ożna by ło uszy ć według wzoru. Anna uszy ła pierwsze z takich okry ć dla
Betsy.

– Ostatni płaszcz – wspom inała – kupiłam sobie j eszcze u Wronkera. By ł w kolorze piaskowy m ,

z  ciem nobrązowy m   kołnierzem   z  j edwabiu  i  z  wielkim i  perłowy m i  guzikam i.  Erwin  poszedł  ze
m ną,  żeby   m i  doradzić  przy   zakupie,  bo  nie  bardzo  orientowałam   się  w  naj nowszej   m odzie.
Powiedział  wtedy,  że  wy glądam   j ak  aktorka  Lilian  Harvey.  Ty le  że  j estem   trzy   razy   większa,
szersza w biodrach i nie m am  tak j asny ch włosów, w dodatku j estem  o wiele sy m paty czniej sza.
Uśm ialiśm y   się  do  łez.  Sprzedawczy ni  by ła  bardzo  obrażona.  W  dom u  włoży łam   ten  płaszcz
i paradowałam  przed Johannem  Isidorem  w tę i we w tę j ak j akiś koń cy rkowy. A kiedy  wreszcie
odłoży ł  gazetę  i  na  m nie  spoj rzał,  powiedział:  „Wy glądasz  j akoś  inaczej .  Słabo  ci?  Dlaczego
biegasz ciągle po pokoj u?”. Wtedy  to j a się obraziłam .

– Dobrze to pam iętam . Vicky odgry wała tę scenkę setki razy, gdy nie patrzy łaś, a Clara i j a za
każdy m razem padały śm y na podłogę ze śm iechu.

– Pam iętasz j eszcze, że przerobiłaś ten płaszcz, żeby pasował na Alice, gdy ty lko

dowiedzieliśm y się, że w Afry ce Południowej też m aj ą zim ę? Ach, Anno, nawet j eśli Bóg
odbierze nam j uż wszy stko, zostawi nam pam ięć. To się nazy wa zaostrzenie kary, j ak nam to
niedawno wy j aśnił Fritz.

Krawcowa i właścicielka płaszcza obj ęły się przed zim ny m piecem .

– Ciągle ty lko płaczecie – skrzy wiła się Sophie. – My ślę, że to głupie, gdy dorośli płaczą.

– Nie głupie, Sophie, ty lko sm utne.

– Czy to nie to sam o?

Buty na drewniany m koturnie uważano za eleganckie, a kratkowane szale z Am ery ki, które

m ożna  by ło  nosić  także  j ako  pelery ny,  stanowiły   m arzenie  m łody ch  i  stary ch.  Paczki
z dziesięciom a m etram i m ateriału oraz włóczką we wszy stkich kolorach traktowano j ak wy graną
na loterii. Kronika film owa by ła tak sam o istotna j ak sam  film , bo pokazy wała m odę New  Look
francuskiego  proj ektanta  Christiana  Diora.  Jego  z  rozm achem   uszy te,  szerokie  spódnice  sięgały
kobietom  aż do kostek. W Niem czech m ateriał m ożna by ło kupić ty lko na czarny m  ry nku, więc
kobiety  przedłużały  swoj e spódnice i sukienki obszy ciem  z m ateriału uzy skanego z inny ch ubrań,
wy ciągnięty ch  ze  stry chu.  Nawet  Sophie  m iała  strój   w  dwóch  kolorach.  Jej   ciem noniebieska
odświętna  sukienka  została  wy dłużona  żółty m   obrusikiem   ze  stolika  kawowego.  Materiału
wy starczy ło  j eszcze  na  wstążkę  do  włosów.  Fanny   dostała  chustkę  na  głowę  i  szal.  Na  urodziny,
które przy padały  w m arcu, Anna chciała j ej  sprezentować własnoręcznie uszy tą spódnicę z pledu
w szkocką kratkę, który  dawniej  leżał na sofie u Clary. Czerwono-zielona kreacj a została obszy ta
filcem   uży wany m   w  czasie  woj ny   do  zaciem nienia  okna.  Ta  kraciasta  spódnica  tak  uskrzy dliła
Betsy, że na szesnaste urodziny  Fanny  dostała od niej  prezent idealnie dopasowany  tem aty cznie.
Za trzecim  razem , po dwóch darem ny ch wizy tach w centrali wy m iany  na Zeil, wreszcie udało
się Betsy  zdoby ć dwie książki szkockiego pisarza Waltera Scotta. Za j ego sły nne klasy czne dzieła,
Ivanhoe  i  Rob  Roya,  oddała  skórzane  rękawiczki,  które  otrzy m ała  w  dniu  wy zwolenia
Theresienstadt.

– Znowu płaczesz – stwierdziła Sophie, gdy zobaczy ła, j ak Betsy czy ta Ivanhoe.

W m ęskiej toalecie w drukarni Hans znalazł pierwszy num er ty godnika „Der Spiegel”.

Ostrożnie  zapakował  swoj ą  zdoby cz  do  teczki,  j akby   to  by ło  surowe  j aj ko.  Nowe  pism o  ukazało
się  w  nakładzie  piętnastu  ty sięcy   egzem plarzy,  m iało  dwadzieścia  dwie  strony   i  wy różniało  się
potoczny m   j ęzy kiem   i  wielką  liczbą  zdj ęć.  Hans  czy tał  nawet  przy   kolacj i.  Nie  zauważy ł,  że
podano m u udawaną pieczeń z kaszy  j ęczm iennej  i kartofle. Wśród tem atów om ówiono wy bory
w  Hesj i,  dy skusj ę  o  prawie  do  aborcj i,  sy tuacj ę  na  czarny m   ry nku  oraz  położenie  niem ieckich
j eńców  woj enny ch.  U  Dietzów  czy tanie  skończy ło  się  j ednak  drasty cznie.  Mały   Erwin
wy korzy stał nieobecność m atki, Betsy  i Fanny  oraz to, że j ego wy m ęczony  pracą oj ciec właśnie
odpoczy wał,  by   wy ciąć  wszy stkie  obrazki  z  gazety   i  wkleić  j e  do  swoj ej   książki.  Uży ł  do  tego
klej u sporządzonego sam odzielnie przez Annę.

– Kiedy ś nieposłuszne dzieci karano brakiem budy niu i wczesny m pój ściem do łóżka – złościła

się j ego m atka. – Ale ostatni budy ń w ty m dom u j edzono rok tem u, a odesłanie Erwina do pokoj u
dziecięcego by łoby m orderstwem . Jest tam tak zim no, że nawet m uchy zam arzaj ą.

By wy nagrodzić m ężowi stratę „Spiegla”, wy m ieniła z sąsiadką pięćdziesiąt tabletek

sachary ny na m agazy n „Heute”. Na stronie ty tułowej zam ieszczono w ty m num erze zdj ęcie

czterech  m arznący ch  berlińskich  kobiet  pracuj ący ch  przy   odgruzowy waniu,  ubrany ch
w  płaszcze,  szale  i  chustki  i  rozgrzewaj ący ch  ręce  nad  ogniem ,  który   wy doby wał  się  z  kupy
kam ieni  na  chodniku.  Sophie  ciągle  wracała  do  tego  zdj ęcia.  Malowała  ogień  na  czerwono,
a  kobiety   obry sowy wała  niebieskim   atram entem .  Potem   podj ęła  decy zj ę,  której   długo  nie
zapom niała.

W aptece, gdzie zaglądała ty lko po to, by rozgrzać sobie ręce przy wielkim piecu, skradziono

j ej   rękawiczki.  Zam iast  przekląć  złodziej a,  który   wy korzy stał  chwilową  nieuwagę  pięciolatki,
Anna  obsy pała  zarzutam i  j ego  ofiarę.  Dwa  dni  później   o  dziewiątej   rano  Sophie  zabrała  się  do
dzieła. Z sąsiednich ruin przy ciągnęła naj większe kawałki gruzu, j akie ty lko m ogła ruszy ć, i wraz
z  przy j aciółką  Leną  zbudowały   sobie  ognisko  j ak  w  Berlinie.  Sophie  wy pełniła  swoj e  dzieło
gazetam i  i  drewnem ,  które  j ej   m atka  schowała  w  piwnicy   na  czarną  godzinę.  Spry tna
podpalaczka  wy korzy stała  do  wzniecenia  ognia  całą  benzy nę,  którą  dzień  wcześniej   oj ciec
wy m ienił za trzy  papierosy  Lucky  Strike i trzy  kam ienie do zapalniczek.

Płom ień buchnął naty chm iast. Lena krzy knęła: „Ruscy idą!”, zatkała uszy rękam i i schowała

się, cicho j ęcząc, za m ały m  kasztanowcem . Podczas ucieczki zgubiła czapkę. W sąsiednim  dom u
żona  listonosza,  cały   czas  zaj ęta  m atka  troj ga  dzieci,  która  właśnie  wy wiesiła  pościel  do
wietrzenia,  złapała  się  przerażona  za  głowę,  zabrała  kołdry   i  poduchy   do  m ieszkania  i  z  hukiem
zam knęła  okno.  Jakiś  m ężczy zna  o  lasce,  bardzo  doświadczony   w  patrzeniu  w  drugą  stronę,
pospieszy ł  ku  Königswarterstrasse,  stawiaj ąc  wielkie  kroki,  niepasuj ące  zupełnie  do  j ego  nikłej
postury.

To, że w takich okolicznościach nie doszło do tragedii, zawdzięczano dzielnem u

osiem nastoletniem u uczniowi księgarza. Jego szef wy słał go tego poranka do Dom u Am ery ki, aby

przepisał arty kuł Ericha Kästnera

[44]

z „Neue Zeitung”. Dzięki szkoleniu w obronie

przeciwlotniczej , które by stry  chłopak przeszedł w ostatnim  roku woj ny, udało m u się zerwać j uż
tlący  się płaszcz z przerażonej  Sophie. Dziewczy nkę rzucił na ziem ię, przeturlał tam  i z powrotem
j ak dy wan i sprawdził uważnie, dzięki wbitem u do głowy  nawy kowi, czy  nie odniosła ran. Sophie
wrzeszczała  przeraźliwie.  Gdy   straciła  głos,  leżała  nadal  na  ulicy,  kwiląc  z  bólu  i  m arznąc.  Jej
wy bawca, nauczony  opanowania zarówno przez swoj ego nauczy ciela gim nasty ki, odznaczonego
w  pierwszej   woj nie  światowej   Żelazny m   Krzy żem ,  j ak  i  w  czasach  Hitlerj ugend,  pom ógł  j ej
wstać, ale z powodów pedagogiczny ch nie zapom niał j ej  też wy targać za uszy.

– To cię nauczy – krzy czał anioł stróż, kipiąc z gniewu – że z ogniem nie m a zabawy, ty

niewy darzona gówniaro.

Płaszczy k Sophie m iał wy raźne ślady po ogniu na lewy m rękawie i na kołnierzu. By ł też lekko

zabrudzony, ale poza ty m nadawał się do uży cia.

– Miałaś farta – stwierdził osiem nastolatek. By ł człowiekiem czy nu. Miał siostrę w wieku

Sophie, do której by ł m ocno przy wiązany, oraz m atkę, którą również kochał i która od października

nadarem nie starała się o talon na płaszcz dla dziecka. – Nie j estem święty m Marcinem

[45]

–

tłum aczy ł  oczy tany   chłopak  szlochaj ącej   Sophie.  Zatrzy m ał  sobie  j ej   płaszczy k  j ako  dar
wdzięczności. A także czerwoną czapkę, która ciągle leżała na ulicy  i za którą dziadek Leny  oddał
niedawno cały  swój  bożonarodzeniowy  przy dział papierosów.

Konfiskata własności by ła dla Sophie wielkim szokiem . Więcej troski przy sporzy ło j ej j ednak

to,  że  j ej   przy j aciółka  w  m gnieniu  oka  uciekła  z  m iej sca  wy padku  i  nie  wy szła  z  ukry cia  przez
cały   dzień.  Po  raz  pierwszy   Sophie  zetknęła  się  ze  złam aną  obietnicą  i  zostawieniem   przy j aciół
w biedzie. Na Boże Narodzenie dziewczy nki przy sięgły  sobie wierność na całe ży cie i wzaj em ną
pom oc  w  każdej   sy tuacj i.  Lena  m ogła  j eść  zielone  cukierki,  które  wuj   Fritz  zawsze  nosił
w  kieszeni.  Poza  ty m   dzieliły   się  także  wspaniały m i  pączkam i  z  dziurką  i  m asłem   orzechowy m ,
które  Washi  wy czarowy wał  z  j eepa  za  każdy m   razem ,  gdy   odbierał  Fritza  po  wizy cie  na
Thüringer Strasse.

– Lena nie j est j uż m oj ą przy j aciółką – zawy rokowała Sophie w dniu wy padku. – Jest zwy kłą

świnią, wściekłą świnią.

– Jest człowiekiem . – Jej oj ciec postawił sprawę j asno. – A do ludzi trzeba m ieć cierpliwość.

Tak j ak j a m am  cierpliwość do swoj ej  córki Sophie. Wprowadza chaos w nasze ży cie, ale i tak j ą
kocham y.  Naj lepiej   będzie,  j eśli  do  czerwca  nie  będzie  wy chodzić  z  dom u.  Czy   panienka
zam ierza  rozpalić  ogień  na  Świętego  Jana  przy   Głównej   Strażnicy ?  A  m oże  wy grzebie  j eszcze
z ruin opery  j akiś niewy buch?

– Niewy buch – zdecy dowała Sophie, która usły szała to słowo po raz pierwszy.

– Przy naj m niej troszczy się o to, żeby m zawsze m iała co robić – powiedziała Anna. – Maszy na
do szy cia nie przestaj e pracować.

– Gdy by ś nie by ła taka zręczna – stwierdziła zadziwiona Betsy – żadna m aszy na do szy cia nie

przy niosłaby  nam  poży tku. Już j ako m łoda dziewczy na, i j ako j edy na z m oich córek, wpadłaś na
pom y sł,  żeby   uży wać  rąk  do  pracy,  a  nie  ty lko  j ako  wieszaków  na  ładne  rzeczy.  Ciągle  j est  m i
przy kro,  że  kiedy ś  wy powiedziałam   to  zdanie  głośno,  nasza  kochana  Josepha  by ła  zupełnie
przerażona.

– A j a się bałam , że inni będą zazdrośni. Zwłaszcza Vicky. Przecież by ły śm y w j edny m wieku.

– Jeśli chodzi o zazdrość, żadna z m oich córek nie ustępowała drugiej . Wszy stkie trzy m iały do

niej naturalny talent.

Długi, ciem noniebieski, przefarbowany płaszcz woj skowy Hansa został przerobiony na krótką

kurtkę  m ęską.  Z  odciętej   części  Anna  uszy ła  Sophie  płaszcz  z  kapturem .  Dziewczy nka  by ła  tak
szczęśliwa, że Anna wy korzy stała swój  j edy ny  zachowany  z czasów przedwoj enny ch sweter, by
wy dziergać j ej  nowe rękawiczki i pasuj ący  do nich szalik.

– Ten j asnoniebieski sweterek – opowiadała, gdy pruła wełnę – zrobiła na drutach j eszcze

gospody ni Hansa z Offenbach. Nosiłam go ty lko w wy j ątkowe dni. Gdy Hans wrócił z Polski, na
przy kład. A te piękne guziki pochodzą j eszcze z pasm anterii.

– Guziki m ożesz sobie zatrzy m ać – pocieszy ła j ą prakty czna córka. – Czapka nie potrzebuj e

guzików. Ani szalik.

– Czas, żeby ś poszła do szkoły – powiedział j ej oj ciec. – Ktoś wreszcie m usi cię poskrom ić.

– Szkoły są zam knięte – przy pom niała m u Fanny. – Z powodu zim na. Nie m a węgla, żeby j e

ogrzać. Ostatnio siedzieliśm y  w płaszczach i rękawiczkach, okry waj ąc się kocam i i om awialiśm y
klim at na Saharze. Bardzo m i przy kro, panno Glaubrecht, nie m ogę podej ść do tablicy  i pokazać
pani  przebiegu  równika,  m oj e  stopy   właśnie  zam arzły.  Ciągle  j eszcze  j estem   zła,  że  to  nie  j a
wpadłam  na tak piękne zdanie, ty lko Lore Hannewald, która zawsze wszy stko wie i w każdej  chwili

m oże iść odpowiadać do tablicy, nie obawiaj ąc się blam ażu.

Przeraźliwe zim no panowało w całej Europie Środkowej . Meteorolodzy odnotowali

naj m roźniej szą  zim ę  od  1893  roku.  Burze  śnieżne  sparaliżowały   Anglię  i  szalały   we  Francj i,
w  austriackich  dolinach  alpej skich  zanotowano  tem peraturę  m inus  trzy dzieści  stopni  Celsj usza.
W Niem czech zam arzły  rzeki, co spowodowało blokadę transportów węgla. Nie ty lko szkoły, lecz
także  większość  urzędów  m usiała  zostać  zam knięta.  Otwierano  j e,  j eśli  w  ogóle,  ty lko  na  parę
godzin.  Ludzie  głodowali  j eszcze  bardziej   niż  pierwszej   zim y   po  woj nie,  zam arzali  na  ulicach
i  w  swoich  zim ny ch,  ciem ny ch  m ieszkaniach.  Do  szpitali  przy j m owano  pacj entów
z odm rożeniam i i wzdęciam i z głodu – leżeli tam  na kory tarzach i by li zby t słabi, by  wy ciągnąć
rękę ku ży ciu.

Zbierano ubrania, buty, sprzęt dom owy i pościel dla sierot, inwalidów woj enny ch, ty ch, którzy

wracali do dom u, oraz uchodźców. Dary  kradziono j ednak j uż w m iej scach zbiórek i sprzedawano
na czarny m  ry nku. Niektórzy  lekarze i denty ści odbierali swoj e należności w naturze. Aptekarze
wy dawali leki j edy nie w zam ian za węgiel i papierosy. Rzeźnicy, którzy  zabij ali konie, wy m ieniali
ich  łaj no  na  bieliznę  stołową  i  srebrną  zastawę.  Coraz  więcej   ludzi  tęskniło  za  przeszłością
i otwarcie m ówiło, że „za Adolfa czegoś takiego nie by ło”.

Drut kolczasty na płotach, który m i odgrodzono specj alne tereny zam ieszkiwane przez woj ska

am ery kańskie  i  ich  rodziny,  podniesiono  wy żej   niż  w  czasach  tuż  po  woj nie.  Kradzież  węgla
i  prądu  by ła  na  porządku  dzienny m .  Dostoj nicy   kościelni  osobiście  angażowali  się  w  tę
rozpaczliwą  sy tuacj ę.  Otto  Dibelius,  ewangelicki  biskup  Berlina-Brandenburgii,  poprosił  radę
kontrolną aliantów o opał dla cierpiącej  ludności. Kardy nał Joseph Frings w swoim  noworoczny m
orędziu następuj ąco odniósł się do kiepskiej  sy tuacj i zaopatrzeniowej  oraz plądrowania pociągów
z  węglem :  „Ży j em y   w  czasach,  w  który ch  j ednostka  w  potrzebie  m oże  wziąć  sobie  to,  co
niezbędne  j ej   do  zachowania  własnego  ży cia  i  zdrowia,  j eśli  w  inny   sposób,  dzięki  pracy   czy
prośbie,  nie  m oże  tego  otrzy m ać”.  Rzadko  kiedy   tak  żarliwie  cy towano  słowa  j akiegokolwiek
biskupa.  Od  j ego  nazwiska  ukuto  nawet  określenie  na  radzenie  sobie  z  nędzą  przez  rabunek
i kradzież – „fringsowanie”.

– Wczoraj – powiedziała Adelheid von Hochfeld i skinęła w stronę swoj ego bulgoczącego

pieca kaflowego – trochę pofringsowałam . Z sy nem  aptekarza. Młodzi znacznie łatwiej  wskakuj ą
na pociągi i ciężarówki. Młody  do m łodego, stary  do starego, każdy  trzy m a się druha swego – to
by ło  ulubione  powiedzenie  m oj ej   babci.  Znowu  się  to  sprawdza.  A  j eśli  chodzi  o  aptekarza
Straubingera, to cała j ego rodzina winna m i j est podziękowania.

– A kto nie j est, pani von Hochfeld?

– Herm ann Straubinger, przy j aciel m oj ego m ęża z m łodości, nie ty lko by ł przecież członkiem

partii z pierwszego rzutu. Przy  każdej  okazj i chełpił się własną m iłością do oj czy zny  i wiernością
Führerowi. Jeszcze gdy  Nory m berga płonęła, skarży ł się klientom , j akie to dla niego straszne, że
z powodu wrodzonej  wady  serca nie m ógł dać się zastrzelić w obronie oj czy zny. Oczy wiście ten
wielki  bonzo  Straubinger  po  woj nie  stracił  wszy stkie  nadziej e.  O  m ały   włos  nie  poszedłby   za
swoim  Führerem  i nie popełnił sam obój stwa, ale nie znalazł żadnego sznura.

– Odkąd to wy głasza pani m oralitety, pani von Hochfeld?

– To nie są żadne m oralitety, panie doktorze. To historia upadku naszego kraj u. Pani Straubinger

w  swoim   m ałżeństwie  nie  m ogła  nawet  ust  otworzy ć,  ale  gdy   j ej   m ąż  nie  widział,  pom agała
ludziom  w potrzebie. Dlatego że m i współczuła, zapoznałam  j ą ze swoim  fry zj erem . W czasach
nazistów nie um iał trzy m ać j ęzy ka za zębam i i nazwał Goebbelsa ulubioną pokraką diabła. Dostał
za to trzy  lata więzienia i od tam tej  pory  m a na pieńku z niem ieckim  wy m iarem  sprawiedliwości.
Ale dzięki m oim  radom  i kontaktom  aptekarz Straubinger dostał zaświadczenie, w który m  m ożna
by ło  przeczy tać,  że  w  czasie  woj ny   pod  groźbą  utraty   zdrowia  i  ży cia  zapewniał  osobie
prześladowanej   z  powodów  polity czny ch  i  rasowy ch  niezbędne  lekarstwa.  Mój   fry zj er  ciągle
teraz potrzebuj e lekarstw. Jego sy n cierpi na płuca, m atka j est schorowana, a on sam  nabawił się
w  więzieniu  chroniczny ch  bólów  żołądka.  Widzi  pan,  dzisiaj   wszy scy   Niem cy   są  braćm i.
Wszy stko dzięki potrzebie i fringsowaniu.

– To j a j uż wolę by ć j edy nakiem – powiedział Fritz. – W każdy m razie do m om entu, kiedy

m ożna będzie sobie wy brać ty ch braci. Poza ty m  j estem  zdania, że niem iecki prawnik nie m oże
by ć  ani  złodziej em ,  ani  paserem .  Jeśli  dobrze  pam iętam ,  nawet  drobna  kradzież  m ogłaby
zagrozić m oj ej  karierze.

– Zrozum iałam , co m a pan na m y śli, ale do końca ży cia będzie m nie gry zło, że w ogóle pan

pam ięta,  że  w  Niem czech  są  j eszcze  sądy.  Nie,  naty chm iast  to  odwołuj ę.  Z  wielkim   żalem .
Mówiąc poważnie, panie doktorze, z całego serca cieszę się razem  z panem , że wizy ty  u rodziny
wy korzy stał pan, by  znowu stać się osobą, którą pan by ł i którą zasługuj e pan by ć.

– Nadzwy czaj nie dobrze to pani wy raziła, szanowna pani, ale też nad wy raz taktownie. Czy
przeczy tała pani m oże pism o, które przekazała m i pani dziś rano z zupełną oboj ętnością?

– Oczy wiście, że nie – odparła pani von Hochfeld. – Nie j estem kobietą, która otwiera cudzą

pocztę  nad  czaj nikiem .  „Ciekawość  to  pierwszy   stopień  do  piekła”  –  m awiała  nasza  kucharka
i trzaskała pokry wkam i, gdy  m y, dzieci, chcieliśm y  podpatrzeć, co j est na obiad. Ale m am  szósty
zm y sł.  Ciągle  m ożna  go  dostać  bez  talonu.  I  aby   usły szeć  bicie  pańskiego  serca,  nie  trzeba
studiować m edy cy ny.

– Ach, tak?

– Aby wy obrazić sobie, co zawiera list, którego nadawcą j est frankfurcki Wy ższy Sąd

Kraj owy,  potrzebna  j est  j edy nie  naj wy żej   przeciętna  inteligencj a  i  szczy pta  daru  obserwacj i,
którą  przy pisuj e  się  kobietom .  A  pan  zrobił  się  blady   j ak  trup,  m onsieur,  i  zaczął  pan  m rugać.
Proszę m i to pokazać. Nie, niech pan lepiej  przeczy ta. Widzę, że pan tego chce. I m a pan racj ę.
„Ty lko tchórz pozwala, aby  m u czy tano” – m awiał zawsze m ój  m ałżonek.

– Pozwoli pani, że j ą ostrzegę. Laikowi zarówno j ęzy k prawniczy, j ak i czy ny i pism a

prawników wy dadzą się chińszczy zną.

– Mim o to proszę przeczy tać. Moi ulubieni kuzy ni by li prawnikam i. Obaj zaginęli w Rosj i.

Zanim wcielono ich do arm ii, w każdy piątek się spoty kaliśm y i wy taczaliśm y światu proces. Tak
więc j estem przy zwy czaj ona do chińszczy zny.

Trudno by ło Fritzowi nie okazy wać poruszenia. Gdy rozkładał list, który w ciągu ostatnich

dwóch  godzin  wielokrotnie  przeczy tał,  tak  że  każde  słowo  zostało  wy palone  w  j ego  sercu,
zauważy ł, że drżą m u ręce. Czy tał j ednak głosem  równie m ocny m  i opanowany m  j ak w czasach,
gdy  by ł notariuszem  na frankfurckiej  Biebergasse i odczy ty wał to, co zaprotokołowano.

Niniej szy m   ustanawia  się  Pana  od  chwili  obecnej   do  odwołania,  na  ogólny ch
warunkach zatrudnienia urzędników, sędzią pom ocniczy m  i j ednocześnie wy znacza
do pracy  w Sądzie Kraj owy m  we Frankfurcie nad Menem . W okresie zatrudnienia
przy sługuj ą  Panu  status  urzędnika  m ianowanego  i  ty tuł  sędziego  kontraktowego.
Uprasza  się  o  j ak  naj szy bsze  obj ęcie  urzędu  i  zam eldowanie  się  u  Prezesa  Sądu
Kraj owego  we  Frankfurcie  nad  Menem   w  celu  zaprzy siężenia.  Sy gnatariusz  tego
pism a  j est  z  polecenia  Prezesa  Wy ższego  Sądu  Kraj owego  upoważniony   do
przekazania  Panu,  że  poczy niono  j uż  stosowne  kroki  w  celu  wy starania  się
o trzy pokoj owe m ieszanie dla Pana i Pańskiej  córki.

Oboj e szukali słów, które nakieruj ą ich na właściwy  kurs, ale ich nie znaleźli. Już dąży li do różny ch
portów,  oddzielony ch  od  siebie  cały m i  konty nentam i.  Fritz  podniósł  zasłonę.  Przy łoży ł  czoło  do
zim nej   szy by,  wziął  głęboki  wdech  i  poczuł  upoj enie,  które  odbiera  wzrok  zwy cięzcom .  W  tej
chwili zadziwienia i radości liczy ła się dla niego ty lko przy szłość. Przeszłość rozbiła się w drobny
m ak niczy m  kieliszek rzucany  na ży dowskich weselach. Fritz zobaczy ł siebie j ako pana m łodego
we  fraku  i  czarny ch  lakierkach,  stoj ącego  pod  baldachim em .  Rozdeptał  rozbite  szkło  i  wierzy ł
w szczęście bez granic. Vicky  w białej  sukni by ła piękna j ak Helena troj ańska. Jego m atka, która
przez  całe  ży cie  szy dziła  z  płaczący ch  m atek  oblubieńców  i  nazy wała  j e  senty m entalny m i
ży dowskim i  mamełe,  otarła  oczy.  Ty m   razem   oszczędzono  m u  bólu  ty ch,  którzy   patrzą  wstecz.
Doktor  Friedrich  Feuereisen,  sędzia  kontraktowy   we  Frankfurcie  nad  Menem ,  człowiek,  którem u
sam   prezes  frankfurckiego  Wy ższego  Sądu  Kraj owego  chciał  zapewnić  m ieszkanie,  spoj rzał
w obiecane niebo i uśm iechnął się do teraźniej szości.

Nie przeszkadzało m u, że to właśnie Adelheid von Hochfeld by ła pierwszą osobą, która

dowiedziała się o zm ianach w j ego ży ciu. Nie godziło w j ego poczucie przy zwoitości i rzetelności
to, że o swoj ej przy szłości rozm awiał właśnie z nią. Fritz j uż nie brał sam ego siebie w krzy żowy
ogień py tań, nie przy pisy wał sobie żadny ch grzechów i nie odprawiał pokuty. W ram ionach
Adelheid wy ćwiczy ł się w odsuwaniu gorzkich wniosków, j akie przy nosiło ży cie.

– A teraz egzam in końcowy – wy m am rotał pod nosem . Nie zauważy ł, że powiedział to głośno.

Nie zauważy ł, że odkładał ad acta fotografie, które nie potrzebowały długiego czasu, by zżółknąć.

Pani von Hochfeld tak m ocno zacisnęła ręce, że zbielały j ej kny kcie.

– Co znaczy – spy tała – w ty m konkretny m przy padku „do odwołania”? Brzm i tak ty m czasowo.

Ślad nadziei w j ej głosie by ł sły szalny ty lko dla niego. Zachował się j ak Ody seusz i pozwolił się

przy wiązać do m asztu. Dla tego, który  znał drogę, którą m iał podążać, wszy stkie rozstania stawały
się  nowy m i  początkam i.  Nie  uważał  także  za  przy padek  tego,  że  przed  czterem a  ty godniam i
znalazł w „Neue Zeitung” wiersz Herm anna Hessego Stopnie – i będąc wierny m  swoj ej  m łodości
– nauczy ł się go na pam ięć.

Serce na ży cia zew niechaj ochotnie

Żegna się z ży ciem , by j e wszcząć od nowa,

By się odważnie, bez żalów zby teczny ch

Wdać w nowe sprawy i snuć inną nić.

[46]

Fritz  Feuereisen  by ł  gotów.  Nie  wracał  do  dom u,  ty lko  do  m iasta  swoj ego  urodzenia.  Miał
rozpocząć nowy  rozdział ży cia. Nie będzie j uż uciekinierem , żadny m  am sterdam skim  m ośkiem ,
którem u odcięto korzenie i który  ze spuszczoną głową i w m owie, na której  łam ie sobie j ęzy k, bo
nie j est to j ego oj czy sta m owa, prosi o pracę i dach nad głową.

Już nigdy Fritz nie dopuści do tego, by pożegnanie z j akąkolwiek kobietą go zabolało, by j ego

złudzenia powstrzy m ały  go przed zrobieniem  tego, co trzeba. Nauczy ł się uciekać od m elancholii,
zanim  zam ieni się ona w sm utek i zwątpienie. Wiedział także, j ako m ężczy zna, który  m ógł kochać
ty lko swoj ą córkę, j ak się chronić przez m iłością. Pobłażliwie patrzy ł na ludzi pełny ch nadziei, że
ży cie będzie m iało wzgląd na ty ch, którzy  kochaj ą.

– Nie rozeznaj ę się j uż w finezj i urzędowego j ęzy ka niem ieckiego – powiedział i m ógł

uśm iechnąć  się  j ak  ktoś,  kto  za  ból  uważa  ty lko  cierpienie  ciała.  –  Ale  z  duży m
prawdopodobieństwem   m ogę  założy ć,  że  „do  odwołania”  j est  zwy czaj owy m   zwrotem
uży wany m  podczas powoły wania sędziów. Szy bko odpowiedzieli na m oj e podanie.

– Niezwy kle szy bko. Nie sądziłam , że to m ożliwe.

– Ja też nie, ale j uż we wrześniu poszedłem do Wy ższego Sądu Kraj owego. Niem iecki wy m iar

sprawiedliwości  poszukuj e  pilnie,  j ak  m i  otwarcie  powiedziano,  polity cznie  nieobciążony ch
sędziów.  Ze  zrozum iały ch  względów  nie  m a  ich  zby t  wielu  do  dy spozy cj i.  Moj e  zatrudnienie
zostanie odwołane ty lko w wy padku, gdy  ukradnę srebrną ły żeczkę lub przy j dzie nowy  Hitler, by
udowodnić światu, że historia się powtarza.

– Bardzo chciałaby m wiedzieć, skąd u ciebie takie poczucie hum oru.

– Czerpię j e codziennie od nowa z szubienicy tutej szy ch katów. Ty lko dlatego, że kaci

w  Nory m berdze  nie  m usieli  działać  w  ukry ciu,  zostałem   tłum aczem   w  procesie  zbrodniarzy
woj enny ch.  Musi  pani  sobie  uświadom ić,  że  hum or  szubieniczny   dla  Ży da,  który   chce  przeży ć
własne  ży cie,  j est  ważniej szy   niż  m leko  m atki.  O  naszy m   hum orze  m ówi  się  z  duży m
szacunkiem ,  większy m   niż  o  naszy ch  zm arły ch.  Nawet  naj więksi  anty sem ici  z  rozkoszą
opowiadaj ą  ży dowskie  kawały.  Powiedzm y   lepiej :  kawały   o  Ży dach.  Rozum iałem   to  i  tego
nienawidziłem  j uż j ako m ały  chłopiec.

– Na litość boską, nie chciałam pana dręczy ć.

– Ależ nie dręczy m nie pani. Ani trochę. Po prostu wróciło do m nie to wszy stko, co od lat

z  trudem   od  siebie  odpy chałem .  Nasza  wrażliwość  to  także  dziedzictwo  nazizm u.  I  ta  bezlitosna
pam ięć, która w każdej  chwili m oże na nas spaść j ak orzeł na swoj ą ofiarę. Nawet gdy  wącham y
różę  lub  toczy m y   kolorową  dziecięcą  piłkę,  lub  tłum aczy m y   m łodej   dziewczy nie,  że  j esteśm y
m ężczy znam i.  Także  wtedy   wspom nienia  nas  atakuj ą.  Szanowna  pani,  niechże  pani  nie  słucha,
niech pani zam knie swoj e serce. Lepiej  niech m i pani potowarzy szy  na pocztę. Człowiek chętnie
dzieli  się  swy m   szczęściem .  Poza  ty m   nadal  gubię  się  w  ty ch  polity cznie  obciążony ch  ruinach
Nory m bergi.

– Co m ężczy zna z pańskim i widokam i na przy szłość chce robić na poczcie?

– Nadać telegram do córki. Mam nadziej ę, że nigdy nie odkry j e, że nie by ła pierwsza, która

dowiedziała  się  o  naszy m   nowy m   ży ciu.  Fanny   nie  wie  j eszcze,  że  m oj a  um owa  tutaj ,
w  Nory m berdze,  traci  ważność  piętnastego  m arca.  Nie  m iałem   odwagi  j ej   tego  powiedzieć.
Wiem , że bardzo się boi, że m ógłby m  znowu wy j echać do Holandii. Żadne z nas nie odważy ło
się o ty m  m ówić.

– Przy naj m niej wiem , od kiedy będę m iała nowego lokatora. Nie wolałby pan raczej

zadzwonić do Fanny ?

– Wolałby m , ale nie m ogę. Hans Dietz nadal nie m a telefonu. Dwa ty godnie tem u odrzucono

j ego czwarte podanie. Obecne władze nie m aj ą względu nawet na j ego starą ży dowską teściową
z ży dowską wnuczką. Mim o że kto ty lko m oże, zapewnia go, że polity cznie i rasowo prześladowani
są  uprzy wilej owani  we  wszy stkich  urzędach.  Mam   nadziej ę,  że  obietnica  ze  strony   wy m iaru
sprawiedliwości, że wy stara m i się o m ieszkanie, nie j est ty lko gadaniem  i częścią wielkiego planu
uspokaj ania  niem ieckich  sum ień.  By łoby   ciężko  m ieszkać  u  Anny.  Mieszkanie  j uż  teraz  ledwo
m ieści wszy stkich lokatorów.

Gdy wy łączono prąd, wy pili butelkę czerwonego wina z Doliny Loary przy świetle prawie

niezuży tej   świecy   kom unij nej ,  na  którą  pani  von  Hochfeld  wy m ieniła  dwa  j edwabne  krawaty
swoj ego  m ęża.  Wino,  rocznik  1938,  pochodziło  z  ciągle  j eszcze  dobrze  zaopatrzonej   piwniczki
aptekarza  Straubingera.  Jego  bratanek,  podoficer,  który   początkowo  chciał  studiować  teologię,
został w czasie woj ny  wy słany  do Pary ża, skąd zaopatry wał całą rodzinę w koniak, dobre wina,
sery  i m ateriały. Jego m atka i obie siostry  nosiły  futra z ży dowskiej  dzielnicy. Na siedem dziesiąte
urodziny   dziadka  podarował  m u  obraz  Madonny   z  j akiegoś  wiej skiego  kościółka.  Nam alowana
Madonna oczarowała nawet tę część rodziny, która j uż w 1933 roku wy stąpiła z Kościoła.

– Zuch chłopak, ten Sepp Straubinger – wspom niała pani von Hochfeld, gładząc butelkę. – Że też
m usiał zginąć, a tak wielu inny ch, którzy na to nie zasłuży li, przetrwało.

– Od kiedy to żąda pani od Boga prawa do głosu?

Wino źle zniosło upły w czasu. By ło gęste niczy m olej i pły wał w nim korek. Jednak Fritz, który

nigdy  nie by ł znawcą wina, a po czerwony m  dostawał zgagi j uż j ako m łody  chłopak, pochwalił
j ego  bukiet  i  dwukrotnie  westchnął  z  rozkoszą.  Przy   drugim   „ach”  j ego  m y śli  odbiegły   zby t
daleko.  My ślał  o  obrzezaniu  swoj ego  sy na  i  przy pom niał  sobie,  że  m ohel  zm oczy ł  wacik
w  czerwony m   winie,  by   uspokoić  krzy czące  dziecko.  Pani  von  Hochfeld  zauważy ła,  że  doktor
Feuereisen  m a  m okre  oczy,  ale  niewłaściwie  zrozum iała  tego  powód.  Podniosła  swój   kieliszek
i uśm iechnęła się do niego z m łodzieńczą nieśm iałością.

O północy stanęła w czarny m j edwabny m szlafroczku przy j ego łóżku – j ak tam tej nocy,

kiedy   zaczęła  się  historia,  która  nie  powinna  by ła  się  zacząć.  Jej   haftowany   szlafrok  znowu
rozchy lił  się  na  kształtnej   piersi,  j ej   dłonie  znowu  pachniały   m y dłem   różany m   ze  sklepu  PX.
Teraz  j ednak  przedstawienie  potoczy ło  się  inaczej   niż  w  dniu  prem iery.  Podczas  powtórki  Fritz
m y ślał  głównie  o  ty m ,  że  j ako  niem iecki  urzędnik  we  Frankfurcie  nie  będzie  j uż  m ógł  kupować
w sklepie PX. Nie by ło też orkiestry  graj ącej  uwerturę do Czarodziejskiego fletu. Fritz nie pożądał
j uż królowej  nocy  tak m ocno j ak poprzednio. Gdy  Adelheid zdała sobie sprawę, że j ej  ży czenia,
m arzenia  i  rzeczy wistość  j uż  się  ze  sobą  nie  zgadzały,  również  straciła  fason.  Pokręciła  głową
i udała, że usły szała trzask okna.

– To ty lko wiatr. – Fritz podszedł do niej .

– Wiatr, wiatr, niebiański brat – próbowała zażartować. On j ednak wy m azał z pam ięci

niem ieckie baj ki, więc nie m ożna by ło podtrzy m ać rozm owy w ty m tonie. Zdm uchnęła świecę
i obiecała sobie, że zanim znowu uda się kupić świece w sklepie, będzie oszczędzać tę kom unij ną
na rodzinne okazj e.

Ostatnie dni w Nory m berdze Fritz m ógł wy korzy stać lepiej , gdy ż nie obciążały go ani sm utek

pożegnania, ani niepokój  zerwania. Z Washim , ty m  spry tny m  m istrzem  im prowizacj i, poszedł po
raz ostatni do raj u zwy cięzców, by  kupić kawę, m asło, paczkowaną wieprzowinę, cukier i m ąkę,
m y dło,  proszek  do  prania,  m ateriały,  nici  i  wełnę.  Załadował  bluzki  i  sukienki  dla  Fanny,  Betsy
i Anny, dwie koszule i sweter dla Hansa, buty, zabawki dla dzieci i trzy  wielkie j aj a wielkanocne ze
szczerzący m   zęby   króliczkiem ,  które  by ły   tak  brzy dkie,  że  aż  się  zawsty dził.  „Gustu  trzeba  się
nauczy ć”  –  usły szał  głos  Vicky.  A  potem ,  zatroskany,  usły szał  sam ego  siebie:  „Nie  ty lko  gustu,
m oj a  droga.  Można  się  także  nauczy ć,  że  nie  j est  się  pępkiem   świata”.  Dla  siebie  kupił  ty le
papieru  listowego  i  kopert,  że  kasj erka  nabrała  podej rzeń  i  zawołała  przełożonego.  Do  tego
spinacze biurowe, dziurkacz, klej , noży czki do papieru. Washi otrzy m ał pierwsze w swoim  ży ciu
wieczne pióro i notatnik oprawiony  w czerwoną skórę. A także zaproszenie do Frankfurtu.

– Zawsze gdy przy j edziesz, ucieszy m y się z wizy ty przy j aciela – powiedział Fritz.

– Przy j aciel prawdziwego sędziego! – zaśm iał się Washi. – W dom u nikt m i w to nie uwierzy.

Wpisał nazwisko i adres Frizziego do notesiku i obiecał, że zawiezie go, z bagażem i liczny m i

prezentam i, do Frankfurtu.

– Na wszelki wy padek kupiłem pączki i m asło orzechowe dla twoich dzieci – wy j awił. –

A swoj ej nowej Veronice dwie pary ny lonowy ch pończoch, lakier do paznokci i lokówkę, żeby
wy glądała j ak prawdziwa panienka.

– A co się stało ze starą Veronicą?

– Znalazła sobie oficera.

Pani von Hochfeld nie dostała zaproszenia do Frankfurtu, ale Fritz czuł potrzebę ulżenia j ej

bólowi w sposób odpowiedni do czasów. Kupił j ej  kawę ziarnistą, m asło, karton chesterfieldów, by
m ogła  spełniać  swoj e  inne  ży czenia,  oraz  buteleczkę  chanel  nr  5,  co  wy wołało  u  niej   łzy
wzruszenia.  W  pożegnalnej   paczce  znalazły   się  też  m y dło  różane,  które  wzięła  do  ręki
z  rozanieloną  m iną,  oraz  krwistoczerwona  szm inka.  My śl,  że  szanowna  wdowa  po  generale  von
Hochfeldzie,  która  gdy   ży ł  j ej   m ąż,  wiernie  przestrzegała  nazistowskiej   zasady   głoszącej ,  że
niem iecka  kobieta  się  nie  m aluj e,  teraz  wy j dzie  na  ulicę  z  ustam i  um alowany m i  na  czerwono,
bardzo j ą poruszy ła.

– Szkoda – powiedziała na pożegnanie.

Fritz siedział j uż w j eepie. Nie widział, że zrobiła się bardzo blada ani że j eszcze na ulicy

m usiała otrzeć łzy. A wszy stko to, bo Washi zapy tał akurat o dwie wielkie paczki m acy, które Fritz
kupił w sklepie PX. Musiał uży ć wszy stkich angielskich słów, by wy j aśnić przy j acielowi, dlaczego
Ży dzi podczas ucieczki z Egiptu nie m ieli czasu wy piec porządnego chleba.

– Drożdże nie wy rosły. Co roku to wspom inam y. Zawsze w święto Pesach. Wy nazy wacie to

Paschą. Wy pada zawsze razem z Wielkanocą.

Gdy w Würzburgu przekraczali Men po ty m czasowy m m oście, Washi wrócił do tem atu.

– W szkółce niedzielnej uczy liśm y się, że anioł śm ierci zawsze oszczędza Ży dów –

przy pom niał sobie.

– Ty lko raz tak by ło, przy j acielu. Podczas wy zwolenia z niewoli egipskiej . To by ło dość dawno

tem u. W inny ch przy padkach anioł śm ierci chętnie nas zabiera.

We  wtorek  1  kwietnia  doktor  Friedrich  Feuereisen,  lat  czterdzieści  siedem ,  wcześnie  posiwiały,
wcześnie pogrążony  w troskach, choć nieprzestraszony  i niezłam any, wrócił po dziesięciu latach
em igracj i  do  Frankfurtu  nad  Menem .  By ło  to  m iasto  j ego  urodzenia,  m iasto,  którego  nigdy   nie
m ógł  zapom nieć  i  o  który m   j eszcze  w  m om encie  przej ęcia  władzy   przez  Hitlera  m iej scowi
Ży dzi sądzili, że nie zapom ni zasług ich przodków i nie pozwoli, by  stała im  się krzy wda.

– Kiedy wy j eżdżasz? – spy tała Sophie, gdy wy ciągnęła z j ego kieszeni pierwszego zielonego

cukierka.

– Nie wy j adę j uż, m oj a m ała.

– To dobrze. Chciałam , żeby tak by ło.

W latach śm iertelnego strachu, a także gdy dowiedział się o śm ierci Victorii, Sala i m atki

w obozie koncentracy j ny m , Fritz chciał zwątpić w Boga. Nie udało m u się to j ednak. Głęboki
szacunek dla tego, czego nauczy ł się w dom u rodzinny m , trady cj a i pam ięć o zm arły ch nigdy go
nie opuściły. Pierwszego piątku we Frankfurcie poszedł do sy nagogi.

– Betsy powiedziała m i, że znaj duj e się ona na Baum weg – poinform ował Fanny. – Przed

Hitlerem m ieściło się tam ży dowskie przedszkole. Zawsze chciałem , żeby ście tam chodzili, ale
nigdy do tego nie doszło. Teraz sam tam idę. U nas zwy kło się dziękować Bogu za uczy nione
dobro. Chcę m u podziękować za posadę i za to, że wreszcie m ogę m ieszkać ze swoj ą córką.

– Idę z tobą – zdecy dowała Fanny. – Też podziękuj ę m u za twoj ą posadę i za to, że j esteśm y

razem . A m oże Bóg nie lubi ludzi, którzy naśladuj ą to, co m ówią m ądrzy, i w dodatku chwalą się
w j ego dom u swoj ą nową bluzką?

– Ciebie na pewno lubi. Mnie zresztą też. Udowodnił to, chociaż j ak dla m nie to trochę długo

trwało.

Zaraz  po  błogosławieństwie  nad  winem   ten,  którego  Fritz  nie  chciał  opuścić,  przekazał  m u
wiadom ość o nadchodzący m  nowy m  początku. W sy nagodze Fritz stał obok m ężczy zny  w swoim
wieku,  który   go  bardzo  serdecznie  pozdrowił  i  zaraz  zaczął  opowiadać  swoj ą  historię.  Przeży ł
Auschwitz, j ego żona i troj e dzieci zginęli w Bergen-Belsen. O swoim  losie – także o śm ierci obu
braci i m atki – opowiadał spokoj ny m , rzeczowy m  tonem , który  głęboko poruszy ł Fritza. Podczas
gdy  rozm awiali, sąsiad co chwila patrzy ł w stronę kobiet siedzący ch po drugiej  stronie sali.

– Moj a żona – powiedział – nie m oże j uż wy stać z inny m i. Jest w szósty m m iesiącu i j est j ej

ciężko.  –  Odczekał  chwilę,  gdy ż  wiedział,  o  czy m   pom y ślał  Fritz,  i  rozum iał,  że  potrzebuj e  on
czasu, by  nie okazać tego, co m y śli. – Mówię o swoj ej  drugiej  żonie – ciągnął. – Siedzi obok tej
m łodej  dziewczy ny  w bluzce w paski. Też by ła w obozie. Ravensburg. Pobraliśm y  się w czerwcu
1945 roku w obozie przej ściowy m  w Zeilsheim . Tam  nas przenieśli. W m arcu 1946 roku urodził
się m ój  sy n.

– Że też się pan na to odważy ł! Ja nie m ogłem .

– Wszechm ocny się odważy ł. Nie chciałem się wtrącać.

Piętnasty kwietnia wy padł we wtorek. Pogoda by ła j ak w lecie. Tego właśnie dnia

zaprzy siężono  doktora  Friedricha  Feuereisena.  Frankfurckiem u  wy m iarowi  sprawiedliwości  nie
udało  się  j ednak  zapewnić  powracaj ącem u  z  em igracj i  sędziem u  obiecanego  trzy pokoj owego
m ieszkania. Urzędnikowi, który  m usiał m u tę wiadom ość przekazać, by ło bardzo przy kro.

– Kto nie sm aruj e, ten nie j edzie. Jeszcze się pan przekona, doktorze. Niem cy to j uż nie ten kraj

co kiedy ś – powiedział z troską znaczący m szeptem , tak ty powy m dla ty ch czasów.

Ufny oficj alista wy brał się z nim do Urzędu do spraw Ksiąg Wieczy sty ch, gdzie Fritz chciał

sprawdzić,  czy   dom   przy   alei  Rothschildów  9  fakty cznie  należy   do  Baldura  Ehrlicha.  Nowo
zaprzy siężonem u  sędziem u,  o  który m   j uż  od  kilku  dni  m ówiono  po  kory tarzach,  że  j est  Ży dem ,
towarzy sz  zaproponował  filiżankę  kawy   zbożowej   ze  swoj ego  term osu.  Fritz  zrewanżował  się
papierosem  z nory m berskiego sklepu PX.

– To dla m nie szczęśliwy dzień, doktorze – powiedział urzędnik.

– Dla m nie również – odparł Fritz.

T O N I E M O Ż E B Y Ć P R A W D A

M a r z e c – c z e r w i e c 1 9 4 8

W środę 24 m arca niebo by ło bezchm urne, a powietrze łagodne j ak w lecie.

– Pogoda na Wielkanoc zupełnie j ak przed woj ną – wy m ądrzał się Hans po swoj ej drugiej

filiżance kawy  zbożowej  i połówce papierosa, którą zaoszczędził z poprzedniego dnia. – Możecie
schować  płaszcze.  Oraz  przestać  się  bać,  że  ktoś  nam   ukradnie  węgiel  z  piwnicy.  Wierzcie
starem u człowiekowi. Noga, której  nie m am , i blizny  na ram ieniu nigdy  nie kłam ią. Nie to co te
gaduły   w  radiu.  Ostatnio  j eden  z  nich  powiedział  „zaciem nienie”  zam iast  „zachm urzenie”
i j eszcze następnego dnia sam  z siebie śm iał się do rozpuku. A teraz straszy  ludzi przy m rozkam i,
ochłodzeniem  i przem arznięty m i kwiatam i wiśni.

Hans dokładnie rozplanował swój dzień. Chciał złoży ć piąte podanie o przy dział telefonu – ty m

razem   wskazuj ąc  na  okoliczność,  że  w  j ego  gospodarstwie  dom owy m   zam ieszkiwał  radca  sądu
kraj owego,  którem u  telefon  się  po  prostu  należał.  Po  południu  by ł  zaś  um ówiony   z  kolegą
Feldm eierem  z zecerni. Nie cierpiał go. W j ego oczach Feldm eier by ł oportunistą i fałszy wy m
łaj dakiem ,  czasy   nakazy wały   j ednak  nawet  tak  prostolinij ny m   ludziom   j ak  Hans  dbać
o  przy chy lność  ty ch  podły ch  i  schlebiać  oportunistom .  Dzięki  poży wny m   darom   dla
odpowiednich ludzi udało się Feldem eierowi uzy skać zaświadczenie o ty m , że nie j est obciążony
polity cznie, m im o że do partii zapisał się j uż na sam y m  początku ruchu i j ako volkssturm führer,
czy li dowódca oddziału obrony  tery torialnej , do końca wy kazy wał zapał woj enny.

Hans oczy wiście cenił w Feldm eierze j ego wielki ogródek działkowy w parku Huth. Nie

hodowano  w  nim   j uż  róż,  lecz  warzy wa.  Dzięki  swoim   kartoflom ,  kapuście  i  cebuli  Feldm eier
odnosił  takie  sukcesy   j ak  z  prostowaniem   własnej   biografii.  Właściciel  ziem i,  którem u  wielu
zazdrościło  i  który   z  tego  powodu  m iał  też  wielu  nowy ch  przy j aciół,  obiecał  Hansowi,  że
w zam ian za funt m ąki, zdoby ty  z wielkim  trudem , a potrzebny  pani Feldm eier do wielkanocny ch
wy pieków, dostanie sześć j aj  i wielki pęk ziół do zielonego sosu.

– Z dodatkową porcj ą pietruszki – przy rzekł Feldm eier. – Pietruszka j est ty siąc razy lepsza niż

szczaw. Już m oj a babcia to wiedziała.

– Jego babcia chy ba pochodzi z Konga – złościła się Anna. – Co też ludzie dzisiaj sobie m y ślą.

Kiedy doda się za dużo pietruszki, sos j est za gorzki. Przy naj m niej tak by ło kiedy ś, gdy m ieliśm y
j eszcze pietruszkę.

–  Ostatni  zielony   sos  j adłam   w  alei  Rothschildów  –  rozm arzy ła  się  Betsy.  –  Naszej   ostatniej
wiosny  w tam ty m  dom u. Nie praliśm y  j uż zasłon i nie wy kładaliśm y  półek świeży m  papierem .
Clara, Erwin i Claudette j uż wy j echali, ale j eszcze m ieliśm y  nasz stek od rzeźnika i zielony  sos.
Zawsze  go  j edliśm y   w  Wielki  Czwartek.  I  ty lko  wtedy.  Jeśli  chodzi  o  stek,  to  Josepha  się  nie
targowała. Boże drogi, znowu te przeklęte wspom nienia.

– Trzy m aj cie kciuki, żeby Feldm eier, ten obrzy dliwiec ze słabą pam ięcią, dzisiaj pam iętał, co

m ówił wczoraj . Inaczej  będziem y  m ieli taki Wielki Czwartek j ak w zeszły m  roku i w poprzednich
czterech latach. Zielony  sos z m niszka i pokrzy w. Z erzacem  j aj  w proszku. Nie patrz na m nie j ak
zbity  pies, Anno. Wszy scy  tu obecni m ogą zaświadczy ć, że nie ty  zaczęłaś tę woj nę.

– Ani j a – ucieszy ła się Sophie.

Term om etr z napisem Property of the US Army o ósm ej rano pokazy wał j uż sześćdziesiąt

stopni Fahrenheita. Woźny  sądowy  Baum ann sprezentował go Fritzowi, ale ani Fritz, ani Hans nie
um ieli  przeliczy ć  skali.  Baum ann  świetnie  się  dogady wał  z  nowo  zatrudniony m   sędzią,  bo  m ógł
z nim  rozm awiać o Holandii, co chętnie robił. Na początku woj ny  został przeniesiony  z j ednostką
do  Rotterdam u.  Bardzo  dobrze  wy korzy stał  ten  czas  –  szczególnie  zapadły   m u  w  pam ięć  dobre
sery  z Alkm aar i handlarka m ięsem  o obfity ch kształtach.

– Proszę m i wierzy ć, panie radco – opowiadał, gdy m iał wolną chwilę – na niem ieckich

żołnierzy wcale tam nie patrzono tak źle, j ak się dzisiaj uważa. Naprawdę.

Nie ty lko wróble i sikorki, ale także dzieci i opty m iści by li w dobry ch hum orach. Po raz

pierwszy   w  ty m   roku  chłopcy   m ogli  założy ć  krótkie  spodnie.  Kopali  na  ulicach  pogniecione
puszki,  kieruj ąc  j e  do  bram ek  wy znaczony ch  przez  położone  kurtki.  Gdy   ich  puszki  j uż  się  nie
nadawały  do gry  albo gdy  zostali przegonieni przez zrzędliwe stare kobiety, które bały  się o swoj e
ściany   i  okna,  bawili  się  w  ruinach  w  policj antów  i  złodziei.  Okładali  się  gałęziam i,  na  który ch
poj awiły  się j uż pierwsze listki.

Dziewczy nki wy prowadzały na spacer lalki, które m iały j eszcze sporo garderoby z dobry ch

czasów.  Do  tego  eleganckie  dodatki  dorobione  z  resztek  wełny.  Do  wielkanocny ch  wazonów
swoich  m atek  grzeczne  córeczki  zbierały   piękne  żółte  kwiaty,  które  szczególnie  dobrze  rosły
w  runiach.  Sophie  opowiedziała  swoj ej   koleżance  Lenie,  dlaczego  nie  będzie  j uż  dostawać
zielony ch cukierków od hoj nego wuj ka Fritza.

– Teraz j est sędzią – wy j aśniła m ądra dziewczy nka. – Może ty lko pisać i patrzeć przez okno.

I spuszczać lanie zły m ludziom .

– Ty to m asz zawsze szczęście – westchnęła Lena. – Zawsze.

– No, bo nie j estem uchodźcą.

Następnego dnia gazety ogłosiły, że odbudowa znanego w cały m m ieście hotelu Frankfurcki

Dwór  posuwa  się  do  przodu,  a  popularny   aktor  Hans  Söhnker  zapowiedział  swój   przy j azd  na
prem ierę naj nowszego dzieła, Filmu bez tytułu. Donoszono też, że coraz częściej  uży wa się słowa
„trizonia”  na  określenie  gospodarczej   wspólnoty   stref  am ery kańskiej ,  bry ty j skiej   i  francuskiej .
Chociaż  Sophie  m iała  problem y   z  wy powiedzeniem   tego  nowego  słowa,  j uż  od  lutego  śpiewała
szlagier Mieszkamy w Trizonii.  Grano  go  w  radiu  równie  często  j ak  Rybaka z Capri  i  Jesteś  różą
z jeziora Wörther.

Gdy pobliski dzwon kościelny wy bił j edenastą, Sophie znalazła na ulicy biały lalczy ny but.

Postanowiła, że odda go właścicielce – dobrze wiedziała, kto nią j est, i po całej  ulicy  opowiadała
o  tej   dziewczy nce,  że  j est  tchórzliwą  pieszczoszką  m am usi  –  ale  ty lko  w  zam ian  za  czerwoną
klam rę  do  włosów,  na  którą  m iała  wielką  ochotę  j uż  od  Bożego  Narodzenia.  Dokładnie  godzinę
później   Anna  przy niosła  zawiadom ienie  pocztowe,  które  na  początku,  j ak  wszy stkie  urzędowe
pism a, sprawiło, że wpadła w panikę.

Pism o by ło skierowane do pani Betsy Sternberg. Inform owano j ą, że w Urzędzie Celny m

w katedrze czeka na nią paczka z zagranicy. Musi się tam osobiście stawić i paczkę „odebrać po
okazaniu dowodu tożsam ości”, inaczej „po upły wie dziesięciu dni zostanie ona niezwłocznie
odesłana do nadawcy ”.

Urząd Celny by ł otwarty ty lko rano. Odbiorczy ni, która do tej pory nie dostała żadnej paczki

z  zagranicy   i  nie  wiedziała  nawet,  że  we  Frankfurcie  j est  taki  urząd,  nie  m ogła  więc  od  razu
ruszy ć w drogę. Opanował j ą niepokój  i pewien dy skom fort, który  odczuwała j ako ból fizy czny.
Czuła się, j akby  m iała decy dować w sprawach ży cia i śm ierci.

– Oddałaby m obie kostki m y dła, które Fritz m i przy wiózł ze sklepu PX, i cały zapas aspiry ny –

powiedziała  Betsy   przy   obiedzie  (j edli  akurat  zasty głą  na  kam ień  papkę  z  kaszy   kukury dzianej
i cebuli) – gdy by m  j uż dziś m ogła pój ść do tego przeklętego Urzędu Celnego. Nie wiem , j ak j a
wy trzy m am  do rana tę swoj ą niecierpliwość.

– Czy niecierpliwość boli? – spy tała Sophie. W górze żółtego gry siku wy kopała tunel i by ła

gotowa przeprowadzić przez swoj e dzieło brązowy sos za pom ocą przy pieczonej obierki kartofla.

– Gorsze niż niecierpliwość j est to, że człowiek nie uważa i nagle cofa się w przeszłość –

wy j aśniła j ej Betsy. – Gdy m u się to przy darza, całkiem m ocno go boli.

Widziała Victorię w różowej sukience i z białą wstążką we włosach, siedzącą przy świątecznie

nakry ty m  stole  w hotelu  Pod Wiśnią  w Baden-Baden.  Sześcioletnia dziewczy nka  przelewała  sos
holenderski przez kopiec m archewek ułożony ch warstwam i. Vicky, nie rób tak! Siadaj  na m iej sce!
Jedzeniem   się  nie  bawim y.  Jeśli  nie  um iesz  się  odpowiednio  zachować,  pój dziesz  do  pokoj u  bez
kolacj i.  Siądź  wreszcie  prosto.  Dlaczego  kiedy ś  wy chowy wano  dzieci  przy   obcy ch  stołach
i m usztrowano j ak rekrutów? Dlaczego to by ło tak ważne, żeby  siedziały  szty wno i ły kały  posiłek
w m ilczeniu?

– Prawie nic nie j esz – stwierdziła Sophie.

– Ty też nie, panno przem ądrzała – powiedziała j ej m atka. – Ty lko się bawisz. Jedzeniem się

nie bawim y. I siądź prosto. Jak będziesz m iała garb, to nie znaj dziesz m ęża.

– Nie chcę żadnego m ęża. Wy j dę za Washiego. Poj edziem y razem do Am ery ki i będę m ogła

j eść przez cały dzień pączki.

– Wcześnie zaczy nasz.

– Z czy m ?

To by ła dla Betsy długa noc. Gdy zasnęła, biegnąc boso, zderzała się z przepełniony m i

pociągam i  albo  wspinała  na  tratwę  na  krwawoczerwony m   m orzu  i  błagała  prezy denta
Roosevelta,  by   nie  wy rzucał  z  łodzi  ratunkowej   psa  Claudette.  Gdy   się  obudziła,  zaczęła  się
zastanawiać, j ak m iał na im ię ten pies i co się z nim  stało. Z każdą godziną by ło j ej  coraz trudniej
odrzucić nadziej ę, że paczka przy szła od Erwina i Clary  albo z Afry ki Południowej . Nie m inęły

j eszcze cztery ty godnie, odkąd list adresowany do Alice, do Durbanu, wrócił z adnotacj ą
Unknown – podobnie j ak listy, które wcześniej Betsy wy słała do Pretorii i Johannesburga.

Ostatecznie krótkie godziny otwarcia Urzędu Celnego okazały się j ednak szczęśliwy m

zrządzeniem losu. Fritz m iał w Wielki Czwartek akurat wolne i powiedział, że będzie j ej
towarzy szy ł.

– Na wy padek gdy by ta paczka by ła tak duża, że nie dasz rady j ej sam a przy nieść.

– Nadal wierzy sz w Świętego Mikołaj a? Czy m oże sądzisz, że j estem tak słaba, że nie wolno

m nie sam ej wy puścić z dom u?

–  Na  litość  boską,  nawet  we  śnie  by m   tak  nie  pom y ślał.  Tak  m iędzy   nam i:  od  kilku  dni  chcę  ci
powiedzieć coś ważnego, ale ty lko tobie. W ty m  ulu nie m ożem y  by ć sam i. Poczekam y  j ednak
z tą sprawą, aż odbierzem y  paczkę. „Naj pierw gwizdek, potem  pieśń” – m awiała m oj a m atka.

– A j a nauczy łam się od oj ca, że kto się ociąga, ten wy pada z gry, zanim się ona zacznie.

Mim o wiosennego ciepła i słońca w Urzędzie Celny m by ło zim no i ciem no. Niepom alowane

ściany   wy glądały   na  wilgotne.  Tłum   ludzi  czekaj ący ch  na  swoj e  paczki  sprawiał,  że  wielkie
pom ieszczenie  wy dawało  się  m niej sze  niż  w  rzeczy wistości.  W  powietrzu  unosiła  się  woń
wilgotny ch  płaszczy   i  niewietrzony ch  butów.  Na  j ednej   z  przeciwległy ch  ścian  wisiała  tablica
z  napisem :  „Palenie  surowo  wzbronione”,  na  drugiej   instrukcj a  dla  oczekuj ący ch:  „Naj pierw
odebrać num erek z okienka II, potem  czekać na wezwanie. Inwalidzi woj enni z grupą I i kobiety
od 8. m iesiąca ciąży  m elduj ą się przy  okienku specj alny m ”.

– Naj ważniej sze, żeby nie uży ć słowa „proszę” – m ruknął Fritz.

Naprzeciwko okienek, w który ch wy dawano paczki, stały cztery wy służone krzesła. Wszy stkie

by ły  zaj ęte. Na j edny m  z nich siedziała m łoda kobieta z włosam i ufarbowany m i na platy nowy
blond, w który ch tkwiła krzy kliwa srebrna spinka. Gum a do żucia, którą na sposób am ery kańskich
żołnierzy   co  j akiś  czas  wy j m owała  z  ust,  eleganckie  ny lonowe  pończochy,  krwistoczerwona
szm inka,  długie  paznokcie  pom alowane  na  fioletowo  i  nieco  za  ciasny   j asnozielony   sweter
obciskaj ący   j ej   wielkie  piersi  –  wszy stko  to  wskazy wało,  że  by ła  j edną  z  ty ch  zdecy dowany ch
panien, które Niem ki powy żej  trzy dziestki, niem aj ące j uż szans na awans ekonom iczny, oraz starsi
m oraliści nazy wali „kochaneczkam i Am ery kańców”. Fritz zdecy dowany m  tonem  – j uż w trakcie
gdy  m ówił, wy dał m u się on zupełnie pozbawiony  zwy kłej  grzeczności – powiedział kobiecie, że
powinna  naty chm iast  ustąpić  m iej sca  j ego  m atce.  Mocno  podkreślił  rozkazuj ące  „naty chm iast”
i wskazał na tabliczkę z napisem : „Pom óż starszy m , chory m , inwalidom  woj enny m  i dzieciom ”.
Wstrząsnęła nim  świadom ość, że j est zdolny  do takiej  sam ej  ograniczoności i nietolerancj i, j aką
gardził u  inny ch.  Kobieta  również  się  przeraziła,  przestała  żuć  gum ę  i  rozej rzała  się  j ak  ktoś,  kto
szuka wsparcia m y ślący ch podobnie. Potem  wstała z ponurą m iną.

– Dziękuj ę za „m atkę” – szepnęła Betsy i usiadła.

– To te kłam stwa w potrzebie, które Bóg aprobuj e. W ty m kraj u teściowe nie są specj alnie

dobrze  postrzegane  –  odparł  Fritz.  –  Kiedy ś  w  ogrodzie  botaniczny m   widziałem   ogrom nego
kaktusa. Wy glądał j ak taboret, m iał złośliwie wy glądaj ące kolce i nazwano go fotelem  teściowej .
Bardzo m nie to uderzy ło. Poczekaj  tu chwilkę. Twój  zięć znowu m a pewien pom y sł.

– Mój sy n – zaśm iała się Betsy.

Wobec człowieka z okienka specj alnego zachował się tak sam o stanowczo i posługiwał się ty m

sam y m   pańskim   tonem ,  który   zaskoczy ł  Betsy   j uż  wtedy,  kiedy   zięć  spędził  m łodą  kobietę
z  krzesła.  Przed  urzędnikiem   stały   m anierka  i  składany   blaszany   kubek.  Przy gotowy wał  się  on
właśnie  do  wy tłoczenia  w  szerokim   brązowy m   pasku  kolej ny ch  dziurek  za  pom ocą  biurowy ch
noży c. Ku zaskoczeniu Betsy  Fritz przedstawił się m ężczy źnie j ako „doktor Feuereisen, radca sądu
kraj owego  do  specj alny ch  poruczeń”.  Nieznoszący m   sprzeciwu  tonem   przełożonego  wy j aśnił
m u,  że  j ego  m atka  „fizy cznie  nie  j est  w  stanie  znieść  zwy kłego  w  ty m   urzędzie  czekania,  gdy ż
odbij a się ono na j ej  zdrowiu. Od czasu poby tu w obozie koncentracy j ny m  cierpi na niezwy kle
ciężkie  napady   lęku  o  długotrwały ch  skutkach,  j eśli  m usi  dłużej   przeby wać  w  obcy ch
zam knięty ch  pom ieszczeniach”.  Wsty dził  się,  gdy   to  m ówił,  również  tego,  że  nadm iernie
podkreślił  słowo  „obóz  koncentracy j ny ”,  ponieważ  sam   gardził  ludźm i,  którzy   starali  się  zbić
kapitał  na  swoim   losie.  Spoj rzał  zatroskany   w  stronę  Betsy   i  m iał  nadziej ę,  że  go  nie  sły szała.
Wiedział, że m y ślała tak j ak on. Nigdy  nie rozm awiała z obcy m i o Theresienstadt. Gdy  kobiety
w kolej kach do piekarni czy  rzeźnika opowiadały  o swoich woj enny ch cierpieniach, nocach pod
bom bam i, poległy ch lub zaginiony ch m ężach oraz o drogach ucieczki ze wschodu, ona m ilczała.
Nie wy korzy sty wała swoj ej  pozy cj i osoby  prześladowanej , dzięki której  m ogła m ieć przy wilej e
w urzędach i kolej kach.

Urzędnik odłoży ł noży ce i pasek. Rozej rzał się, j ak wcześniej ta kobieta, którą Fritz wy rzucił

z  wy godnego  m iej sca,  przy gry zł  dolną  wargę,  zrobił  ruch  w  stronę  otwarty ch  drzwi  i  zawołał
j akiegoś pana Kam m era, który  j ednak się nie poj awił. Wreszcie pogładził się obiem a rękam i po
włosach  i  wstał.  Zwy kły m   dla  tego  czasu  solenny m   tonem   osoby   świadom ej   swej   winy
przestraszony  urzędnik zapewnił Fritza:

– Oczy wiście, panie radco. Osobiście zaj m ę się tą sprawą. Osobiście. – Wcisnął noży ce pod

im ponuj ącą  stertę  akt  i  wielkim i  krokam i,  lecz  ze  spuszczoną  głową,  odszedł  do  pokoj u  pana
Kam m era,  który   nie  zareagował  na  j ego  wezwanie.  Po  ledwie  trzech  m inutach  powrócił  do
okienka  –  ty m   razem   z  podniesioną  głową,  uśm iechnięty,  zadowolony   i  z  paczką  zawiniętą
w  j asnozielony   papier  pakowy.  By ła  tak  wielka,  że  m usiał  trzy m ać  j ą  w  obu  rękach.  –  Rzeczy
niem ożliwe  załatwia  się  naty chm iast,  panie  radco  –  powiedział.  Jego  uśm iech  zm ienił  się
w nieznaczny  uśm ieszek zwy cięzcy. – Cuda trwaj ą nieco dłużej . Ale u Karla Kohlm anna wciąż
nie tak długo. Ma on dry g do robienia rzeczy  niem ożliwy ch.

–  Mam o  –  zawołał  Fritz.  Jego  głos  zabrzm iał  ostro,  niczy m   głos  dziewczy nki  wy bij aj ący   się
wśród chichotu koleżanek. Pot oblał m u czoło, zrobiło m u się niedobrze, ręce szukały  podpory  i j ej
nie znaj dowały, ale odzy skał m owę. Ponownie zawołał Betsy  – ty m  razem  tak głośno, że ściany
urzędu zatrzęsły  się, j akby  zaraz m iały  upaść niczy m  m ury  Jery cha. Pochy lił się, zam knął oczy
i  czekał  na  dźwięk  trąb,  ale  gdy   usły szał  pierwsze  tony,  uświadom ił  sobie,  że  to  by ło  ty lko  silne
bicie j ego serca.

Znaczki na paczce j arzy ły się j ak pochodnie w środku nocy – Fritz j eszcze nie widział aż tak

kolorowy ch,  chociaż  j ako  chłopiec  zbierał  znaczki  z  Afry ki.  Tańczy ły   na  zielony m   papierze,
robiły   salta  i  wy skakiwały   w  j ego  stronę  niczy m   nadzy   Buszm eni  w  stronę  wroga  w  książkach
przy godowy ch z j ego dzieciństwa. „Afry ka Południowa” – chciał zawołać w stronę Betsy, ale nie
m ógł wy powiedzieć ty ch słów. Utkwiły  m u w gardle j ak kotlet naj eżony  igłam i. Kolana się pod

nim ugięły, do oczu napły nęły łzy.

– Mam o – krzy knął i złapał się za gardło.

Zobaczy ł, że starsza kobieta wstaj e. On też m ógł się j uż znowu poruszać, widzieć, sły szeć, czuć,

m y śleć, dziękować i się cieszy ć. Rozluźniony podszedł do tej , która m u pozostała. Wziął Betsy pod
ram ię, poczuł j ej oddech na swoj ej twarzy i przez krótką chwilę, której m iał nigdy nie
zapom nieć, m y ślał, że to naprawdę j ego m atka.

Stali obok siebie i patrzy li na paczkę z lśniący m i znaczkam i i liczny m i stem plam i. Próbowali

coś  powiedzieć,  ale  m ogli  ty lko  szeptać,  gdy ż  oboj e  nie  wierzy li  w  to,  co  widzieli.  Mężczy zna
w okienku, który  m ówił o cudach, j akby  od ludzi zależało to, że się wy darzaj ą, chrząknął znacząco.
Fritz  podał  Besty   swoj ą  chusteczkę,  przełknął  sól  własny ch  łez  i  powiedział  tonem   kogoś,  kto
nauczy ł się pocieszać inny ch:

– Już wszy stko dobrze. Alice nas znalazła.

–  Mój   Boże,  to  pism o  –  zdziwiła  się  Betsy.  –  Ani  trochę  się  nie  zm ieniło.  Nadal  pochy lone  na
lewo.  Johann  Isidor  zawsze  się  z  tego  powodu  złościł.  „Moj a  naj m łodsza  córka  zezuj e  przy
pisaniu”  –  naigrawał  się,  a  potem   Erwin  go  uspokaj ał  i  m ówił:  „To  nie  szkodzi,  oj cze.
U dziewczy ny, która wy gląda tak j ak Alice, pism o nie m a znaczenia. Nie j est nawet ważne, czy
w ogóle um ie pisać”.

– Proszę potwierdzić odbiór przesy łki, panie radco – powiedział urzędnik. – Nie m usi pan

otwierać paczki przy m nie. Sprawdzam y ty lko wy biórczo. Właściwy ch ludzi. – Mrugnął do Betsy.
– A do ty ch, który ch trzeba sprawdzić, m am dobre oko. Karl Kohlm ann by ł znany ze swoj ego

szóstego zm y słu j uż w Barras

[47]

– Boże drogi, j ak m ogłam by ć taka głupia – szepnęła Betsy w drzwiach urzędu. – Taki ze m nie

ptasi  m óżdżek,  j akby   to  powiedziała  Fanny.  Jak  m atka  m oże  zapom nieć  nazwiska  własnej   córki?
Nie,  nie  m a  na  to  usprawiedliwienia,  m ój   drogi,  żadnego  wy j aśnienia.  Inni  też  by li
w Theresienstadt i nie zapom nieli, j akie nazwiska noszą ich dzieci. Wszy stkie listy  wy sy łałam  do
Alice Zucker do Pretorii. To by ł j ej  ostatni adres, j aki m iałam . Po prostu nie wiedziałam , że j ej
m ąż nazy wa się Zuckerm an. Leon Zuckerm an.

– Znałaś go w ogóle?

– Widziałam go ty lko j eden raz. W sy nagodze. Z babińca. My ślę, że wtedy nie wiedziałam

j eszcze,  że  będzie  m oim   zięciem .  Wy j echał  sam ,  Alice  poj echała  za  nim   i  tam   się  pobrali.
Wtedy   j eszcze  nie  rozum ieliśm y,  że  to  by ł  dla  niej   ratunek.  Niezam ężne  kobiety   j uż  nie
otrzy m y wały  wiz. Potem  często odwiedzałam  m atkę Leona. Jeszcze ty dzień przed j ej  deportacj ą
by łam  u niej . Jej  m ąż j uż nie ży ł. Miała czwórkę dzieci, ale m ówiła ty lko o Leonie i by ła pewna,
że znowu go zobaczy. Kiedy  j ą sły szałam , serce m i się kraj ało.

Ruszy li do dom u i widzieli, że stokrotki na trawnikach, j eszcze dzień wcześniej drobniutkie j ak

w  m arcu,  teraz  wy ciągały   się  w  stronę  nieba  i  uśm iechały   do  chm ur.  Kosy,  o  który ch  ludzie
m ówili,  że  noszą  czarne  wdowie  sukienki  i  śpiewaj ą  o  dawny m   cierpieniu,  wy glądały   na  sy te
i  zadowolone,  j akby   wierzy ły   w  wielkie  szczęście.  Betsy   i  Fritz  trzy m ali  się  blisko  siebie,  j ak
zakochani odkry waj ący  chwilę, w której  wy pełnia się wieczność. Ty lko w ich oczach widać by ło,
że paczka z Afry ki wy m aga dwóch m ęskich rąk i m nóstwa siły.

– Alice w m oich wspom nieniach – powiedział Fritz – nigdy nie urosła, chociaż gdy j ą po raz

pierwszy spotkałem w alei Rothschildów, m iała j uż szesnaście lat. By ła przepiękna. Jeszcze dzisiaj
j ą widzę. Trzy m ała w ręku konewkę, m iała na sobie zieloną sukienkę, która idealnie pasowała do
j ej oczu. Miałem okropnie grzeszne m y śli i bardzo się tego wsty dziłem .

– By ła ty powy m późny m dzieckiem – wspom inała Betsy. – Rozpuszczony m przez wszy stkich

i  j uż  w  wieku  trzech  lat  pewny m   swoj ej   urody.  Prawdziwa  m ała  besty j ka.  Ale  zawsze  chętnie
dawała inny m  coś od siebie. Nie m ogła znieść, gdy  któraś z j ej  sióstr albo Claudette by ły  sm utne.
Skąd m iała adres Anny  i j ak się dowiedziała, że ży j ę?

– Od dobrego Boga.

– Naprawdę tak m oże by ć.

– Jeśli dzisiaj nie udowodnił nam , że osobiście nas zna, to kiedy m a to zrobić?

Droga by ła uciążliwa, paczka z Kapsztadu ciężka j ak z kam ienia, a niespokoj na noc, napięcie

w  Urzędzie  Celny m   i  j eszcze  odczuwana  radość  odbierały   siły.  Gdy   ty lko  naty kali  się  na  j akąś
ławkę, która nadawała się do siedzenia, robili przerwę. W górnej  części Zeil Fritz odkry ł zwęgloną
deskę,  którą  j akiś  przy j azny   człowiek  położy ł  na  duży m ,  wy sokim   kam ieniu  przy wleczony m
z ruin.

– Zadziwia m nie, że w ogóle j estem w stanie usiąść na tak wy m y ślnej ławce – ucieszy ła się

Betsy. – Większość kobiet w m oim wieku nie m oże się ani schy lić, ani podciągnąć w górę, no i m a
spuchnięte stopy.

– Ja się tobie w ogóle nie dziwię – odparł Fritz.

– Każdego dnia zdum iewa m nie, że j eszcze ży j ę. A gdy m am trudny dzień, potrząsam głową

i py tam dobrego Boga: „Czy tak m usiało by ć?”.

– Musiało. Zapy taj Fanny, zapy taj j ej oj ca. Anna ciągle od nowa opowiada m i, ile znaczy dla

niej i dla Hansa to, że do nich wróciłaś.

Rozglądali się za tram waj em , ale przej echał ty lko raz. Za to taksówki j eździły szy bko, głośno na

nich trąbiąc. Chociaż Fritz wiedział, że to na nic, próbował j akąś zatrzy m ać. Pokazy wał na Betsy
i starał się sam wy glądać j ak człowiek idący ostatkiem sił. Żaden sam ochód j ednak nie
przy stanął. Te taksówki j eździły ty lko dla Am ery kanów, którzy płacili kierowcom głównie
benzy ną, papierosam i, kawą i ny lonowy m i pończocham i.

– A m y, biedni Niem cy, którzy zawsze robiliśm y ty lko to, co nam kazano, niszczy m y buty

i dostaj em y pęcherzy – wy rzekał Fritz. – Gdy by ty lko Führer o ty m wiedział.

– Nie pozwól, żeby dzieci to usły szały. Są za m ałe na tego ty pu żarty. Wy paplaj ą każdą bzdurę.

Na ulicy czy w sklepie.

– Nie Fanny. Z nią m ożna rozm awiać j ak z człowiekiem . Ma poczucie hum oru i zm y sł ironii.

I szare kom órki. Na pewno nie po m nie.

–  Nie  m iałam   na  m y śli  Fanny.  Z  nią  zawsze  m ożna  pogadać.  Już  w  wieku  dziesięciu  lat  by ła
dorosła. Inaczej  by  tego wszy stkiego nie przetrwała. Anna m ówi, że przez cały  ten czas nie zadała
ani  j ednego  py tania  i  od  razu  wiedziała,  o  co  chodzi.  Przy pom niałam   sobie,  że  chciałeś  m i
o czy m ś powiedzieć. Może teraz? Tak dobrze nam  się tu siedzi. Jesteśm y  bezpieczni j ak na łonie

Abraham a. I nie będziem y bardziej sam na sam w ty m naszy m gołębniku.

– Mim o to uważam , że powinniśm y raczej j ak naj szy bciej wrócić do dom u i otworzy ć paczkę.

Na pewno Alice dołączy ła list i m ogę sobie wy obrazić, co się dziej e w twoim  sercu. Jedy ne, co
dotąd  o  niej   wiem y,  to  że  um ie  robić  węzły   j ak  m ary narz  i  nadal  j est  żoną  tego  sam ego
m ężczy zny. Leona Zuckerm ana. Przez j edno „n”. To, co stary  Fritz m a ci do powiedzenia, m usi
poczekać. Przy naj m niej  do j utra, j eśli liczy ć dokładnie. Nie przeciągaj m y  struny, Betsy. Dobrze
wiesz, że za dużo szczęścia przy nosi nieszczęście.

– Kto to powiedział?

– Mój nauczy ciel w czwartej klasie. Doktor Braubach, zwany Brzuchaczem , u którego

zauważy łem ukry tą skłonność do anty sem ity zm u. Miałem naj lepsze oceny w klasie i zapy tałem
go, dlaczego z zachowania postawił m i ty lko „poprawne”.

Gdy przy szli do dom u, otworzy li cud-paczkę z Afry ki Południowej . Alice wy słała im

puszkowaną  m arm oladę  z  pom arańczy,  kawę  i  herbatę  w  kilogram owy ch  paczkach  oraz  puszki
sardy nek  zawinięte  w  złoty   papier.  Do  tego  ser  w  porcelanowy m   naczy niu,  oliwę  w  blaszanej
kance,  świeże  cy try ny,  które  przy   rozpakowaniu  pachniały   tak  m ocno,  j akby   nadal  wisiały   na
drzewie pod afry kańskim  słońcem , suszone banany  w paskach i trzy  paczuszki suszonej  wołowiny
z napisem  „Biltong”.

– Wy gląda tak – powiedział zadziwiony Fritz – j akby dzieci Izraela zabrały j ą w wędrówkę ku

ziem i obiecanej . Może z tego powodu narzekali na brak egipskich garnków pełny ch m ięsa.

Każda sztuka by ła troskliwie i z m iłością w coś owinięta. Kawa w zielony ręcznik kuchenny

z  obrazkiem   lwa,  a  trzy   puszki  ananasa  w  tęczowe  chustki  na  głowę.  Paczuszki  z  budy niem
znaj dowały   się  w  j asnoniebieskich  kopertach,  a  pierniki  w  gruby ch  słoj ach  obwiązany ch
bransoletkam i  z  drobny ch  szklany ch  perełek.  Do  każdej   z  ogrom ny ch  paczek  kakao  doczepiona
by ła niewielka lalka zrobiona na drutach, z długim i czarny m i kolczy kam i w uszach, a do ty toniu
została dołączona bibułka.

– Jeśli dostanę ty lko j edną bransoletkę, j uż nigdy nie będę niegrzeczna – obiecała Sophie. –

Nigdy, nigdy, do końca ży cia. Będę codziennie przy nosić węgiel z piwnicy i rąbać drewno.

– I nigdy j uż nie będziesz bić brata – podsunął j ej oj ciec.

Fanny szarpnęła za kolczy k j ednej z laleczek w pasiastej spódniczce na szelkach.

– A j eśli j a dostanę j edną bransoletkę, nauczę się na pam ięć wszy stkich czasowników

nieregularny ch, j akie ty lko są w j ęzy ku francuskim – obiecała, j akby też by ła dzieckiem .

– A j a by m chciał tę żółtą pachnącą piłkę – powiedział cicho Erwin. Przy trzy m ał cy try nę

przed nosem i przy brał naj bardziej proszącą m inę w ży ciu. – Nie będę nią rzucał, ty lko wąchał.
I m iał.

– Nie by ła w stanie nawet posprzątać swoj ego pokoj u. – Betsy pociągnęła nosem – ani

przy szy ć  guzika.  Jej   zeszy ty   wołały   o  pom stę  do  nieba,  a  j eśli  się  nad  czy m ś  zastanawiała,  to
naj wy żej  nad fry zurą albo nad ty m , czy  będzie m ogła pój ść do szkoły  w białej  sukience. A teraz
zawij a  czekoladę  w  pończochy,  robi  na  drutach  laleczki  i  doskonale  sobie  wy obraża,  czego  nam
brakuj e. Patrzcie, czerwony  pieprz i proszek m usztardowy.

– I cy nam on – ucieszy ła się Anna. Podniosła wy soko czerwoną puszkę z żółty m napisem .

– Nie. Jeśli dobrze rozum iem , tutaj j est proszek do pieczenia. Zupełnie zapom niałam , że

w ogóle coś takiego istniej e.

Do paczki z biltongiem przy twierdzono olbrzy m ią niezaklej oną kopertę. Betsy wy j ęła kolorowe

zdj ęcie.  Potem   patrzy ła  j uż  ty lko  na  swoj ą  córkę.  Alice  ciągle  nosiła  białe  sukienki.  Z  szerokim
paskiem  i rozkloszowany m  dołem , który  sięgał j ej  do kostek, w m odny m  obecnie sty lu New Look
Diora  z  Pary ża.  Wy glądała  na  dum ną  i  zadowoloną.  We  włosach  sięgaj ący ch  ram ion  m iała
szeroką  czerwoną  opaskę.  Na  ram ieniu  zaś  trzy m ała  czarno-białego  szczeniaka  spaniela
z wy ciągnięty m  j ęzy kiem . Między  nią a Leonem  stało czworo dzieci – trzech chłopców i około
dwuletnia, bardzo ładna ciem nowłosa dziewczy nka, która uśm iechaj ąc się, pokazy wała wszy stkie
zęby   i  wy glądała  j ak  Alice,  gdy   by ła  w  j ej   wieku.  Leon  m iał  na  sobie  spodnie  khaki,  koszulę
z  podkasany m i  rękawam i,  a  na  głowie  m y ckę,  j aką  pobożni  Ży dzi  noszą  zarówno  w  dom u,  j ak
i  w  m iej scach  publiczny ch.  Wy glądał  niesam owicie  m łodo  i  czuć  by ło  j ego  radosną  chęć
działania. Sprawiał wrażenie brata własny ch dzieci. Także trzej  chłopcy  m ieli na głowach m y cki.
Wszy scy   by li  ubrani  tak  sam o  –  w  krótkie  szare  spodnie,  białe  koszule  z  długim   rękawem
i krawaty  w niebiesko-białe paski.

– W Afry ce Południowej chy ba noszą m undurki szkolne – uznała Betsy. – Opowiadała m i

o ty m pewna kobieta w dom u starców. Jej sy n wy j echał do Johannesburga.

Średni sy n, który j ako j edy ny w rodzinie m iał poważną m inę, trzy m ał za rękę m ałą

dziewczy nkę.  Widoczna  więź  m iędzy   bratem   a  siostrą  sprawiła,  że  Betsy   przy pom niał  się  Otto,
który   na  zdj ęciach  rodzinny ch  tak  sam o  trzy m ał  za  rękę  Victorię.  Od  tej   chwili  pam ięć  nie
oszczędziła j ej  żadnego obrazu. Kalendarz z proroczy m  przy słowiem  „Kto siej e wiatr, ten zbiera
burzę”  pokazy wał  datę  19  sierpnia  1914  roku.  Otto  siedział  przy   śniadaniu,  j ego  tornister  by ł
spakowany. Wy pił dwie filiżanki kawy, ale nie tknął ani rogalika karlsbadzkiego, ani bułki z m akiem ,
które  Josepha  j uż  o  siódm ej   rano  przy niosła  z  piekarni  na  Berger  Strasse.  „Zj em ,  gdy   wrócę,
Josepho. Wtedy  upieczesz m i ciasto śliwkowe, którego nie da się zapom nieć, a które pan cały ch
Prus zj ada całe zupełnie sam ” – zapowiedział. „Co cios, to Francuz” – cieszy ła się Victoria. Dziś
nie m a śpiewów przy  śniadaniu, Vicky.

Miała sześć lat i wy padł j ej pierwszy ząb. Jej brat nie m iał j eszcze osiem nastu, a m arzy ł

o Żelazny m Krzy żu. Z Dworca Wschodniego poj echał bezpośrednio na woj nę. Trzy m iesiące
później zginął na froncie zachodnim .

– Alice m im o czwórki dzieci – Betsy przełknęła łzy – j est nadal tak sam o szczupła i piękna j ak

zawsze. Prawie – poprawiła się. Naciąganie prawdy w tej chwili łaski Bożej wy dało j ej się
niewdzięcznością.

– Jest j eszcze piękniej sza – sprzeciwiła się Anna. – Nadal wy gląda j ak Królewna Śnieżka. Boże

drogi, ależ j a j ą podziwiałam .

List leżał na dnie paczki, m ocno przy klej ony do białego porcelanowego naczy nka z serem

stilton. Na j asnożółtej kopercie ręka j ednego z dzieci wy pisała duży m i literam i: My Darling

Granny!

[48]

. Każda litera by ła w inny m kolorze, a na wy krzy kniku powiewała bry ty j ska flaga.

Łzy paliły Betsy. Wszy stkie j ej dzieci m alowały wielkie litery – Otto, Clara, Erwin, Victoria,
Alice, także Claudette. Ty lko Fanny i Salo tego nie robili. Gdy nauczy li się pisać, ży dowskie dzieci

j uż nie kolorowały literek.

Na siedm iu kartkach drobno zapisany ch na m aszy nie Alice starała się streścić dziesięć lat
swoj ego ży cia. Pierwsza strona zawierała szczegółowe wy j aśnienie, dlaczego ty le czasu zabrało
j ej znalezienie m atki.

To  znowu  wina  Anglików  –  donosiła.  W  ciągu  dwóch  ostatnich  lat  wszy stkie  listy,
które wy sy łałam  do Palesty ny, tam  nie dochodziły, chociaż Erwin, Clara i Claudette
od  czterech  lat  m ieszkaj ą  pod  ty m   sam y m   adresem   w  Tel  Awiwie.  W  ostatnim
liście inform owali, że napisali do Was naty chm iast, j ak ty lko się dowiedzieli, że Ty,
kochana  Mam o,  przeży łaś.  Ty le  że  nie  m ieli  wtedy   Twoj ego  adresu,  nie  wiedzieli
też, że Anna wy szła za Hansa i nosi teraz nazwisko Dietz. Na szczęście Erwin by ł na
ty le m ądry, by  napisać do frankfurckiej  Gm iny  Ży dowskiej . Leon i j a w ogóle nie
wpadliśm y  na ten pom y sł, nie sądziliśm y, że j eszcze j akaś istniej e.

Naj wy raźniej poczta przetrzy m uj e listy rodzeństwa Sternbergów w j akim ś

angielskim   biurze  cenzury   i  j akiś  oficer  położy ł  na  nich  rękę.  To  zem sta  za  hotel
King David, który  przed dwom a laty  został otoczony  i o m ały  włos nie wy sadzono
go w powietrze. Anglicy  obwiniaj ą o to wszy stkich Ży dów na świecie. Zresztą by li
ostrzeżeni,  że  będzie  taki  atak,  ale  dokąd  by śm y   zaszli,  gdy by   Bry tania  reagowała
na ży dowskie ostrzeżenia?

Widzisz, w Afry ce Południowej nie kocha się Anglików. Mim o to nasi chłopcy

chodzą  do  angielskiej   szkoły.  Te  placówki  są  naj lepsze  w  kraj u,  nawet  j eśli  dzieci
uczą się w nich, że ty lko Anglicy  są odważni, a Burowie, Hindusi i Murzy ni – głupi,
zuchwali, tchórzliwi i leniwi. Nie brzm i Ci to znaj om o? Leon wsty dzi się, ilekroć coś
takiego sły szy. Nie chcę się j ednak uskarżać. Trudno j est tu znaleźć dobrą szkołę, na
którą  m ogliby śm y   sobie  pozwolić.  W  tej   kapsztadzkiej   naszy m   sy nom   wolno
przy nosić  swoj e  koszerne  j edzenie  i  nie  zm usza  się  ich  do  udziału  we  wspólny ch
posiłkach.  Nie  m uszą  też  chodzić  na  poranną  m odlitwę.  Troj e  dzieci  w  wieku
szkolny m   to  ogrom ny   koszt.  Sam e  ty lko  m undurki,  wy posażenie  na  zaj ęcia
sportowe  i  pry watni  nauczy ciele  kosztuj ą  m aj ątek.  David  gra  w  hokej a,  Aby
według  swoj ego  nauczy ciela  m uzy ki  będzie  drugim   Chopinem   i  chodzi  na  lekcj e
gry   na  pianinie  (gdy   sobie  pom y ślę,  j aki  skutek  odniosło  to  w  m oim   przy padku,
włosy   m i  siwiej ą),  a  dla  wszy stkich  trzech  zaangażowaliśm y   nauczy ciela  religii
z  Łodzi.  Trzy   razy   w  ty godniu  przy chodzi  on  do  nas  do  dom u  i  uczy   ich  poza
czy taniem   po  hebraj sku  wszy stkich  ty ch  rzeczy,  który ch  uczy ł  się  Leon  w  swoim
dom u  rodzinny m .  Nasza  m ała  Rachel,  ubóstwiana,  niestety,  przez  braci  i  j eszcze
bardziej  rozpieszczona niż j a w naj piękniej szy m  okresie swoj ego ży cia, kosztuj e nas
na razie głównie trochę nerwów. Jestem  bardzo szczęśliwa, bo m a wspaniałą niańkę
(czarną),  która  j est  dość  tania  i  um ożliwia  m i  przedpołudniową  pracę  u  j ednego
ży dowskiego  okulisty   oraz  spotkania,  co  drugą  środę,  z  m oim i  dwom a
przy j aciółkam i (obie pochodzą z Wiednia). Wtedy  przez trzy  godziny  czuj ę się tak,
j akby m  nie m iała ani obowiązków, ani trosk.

Mój szef to prawdziwy skarb. Pochodzi z Augsburga i j est j edny m z ty ch ludzi,

którzy  nie udaj ą, że zapom nieli swej  oj czy stej  m owy, co tu j est dość częste wśród
em igrantów.  Korzy stam   z  tego  i  m ówię  z  nim   po  niem iecku.  Leon  i  j a
próbowaliśm y   sprawić,  by   nasze  dzieci  by ły   dwuj ęzy czne,  ale  się  nie  udało.  Ta
banda  rozum ie  ty lko  rozkazy   wy dawane  po  angielsku.  Doktor  Hausm ann  wprost
uwielbia Aby ’ego. Jego żona i sy n, którego ostatni raz widział, gdy  ten by ł w wieku
Aby ’ego,  nie  opuścili  Niem iec.  Przez  Czerwony   Krzy ż  doktor  dowiedział  się,  że
zginęli w Auschwitz. Teraz wszy stkie ży dowskie święta i szabasowe wieczory  spędza
z  nam i.  Tak  więc  ogólnie  rzecz  biorąc,  m ożem y   by ć  zadowoleni  z  naszego  ży cia,
przede  wszy stkim   gdy   pom y ślim y   sobie,  co  się  przy trafiło  inny m ,  którzy   m usieli
zostawić  wszy stko  w  Niem czech  i  wieść  nędzny   ży wot  em igrantów.  Wielu
starszy ch  ludzi  nawet  po  ty lu  latach  nie  m ówi  dobrze  po  angielsku.  Nasze  początki
też  by ły   trudne.  Leon  pracował,  gdzie  się  dało,  by le  ty lko  wy j ść  na  prostą
i  wy karm ić  rosnącą  rodzinę.  By ł  górnikiem   w  kopalni  złota,  pracował  na  trzech
farm ach,  w  tartaku  i  dwóch  warsztatach  sam ochodowy ch.  Przez  dwa  lata  uczy ł
m atem aty ki  w  pry watnej   szkole  (nie  biorą  tu  za  bardzo  pod  uwagę  papierów;
naj ważniej sze,  by   um ieć  robić  to,  czego  się  wy m aga).  Dzisiaj   j est  m enedżerem
w  naj elegantszy m   hotelu  w  Kapsztadzie.  Jego  szef  się  cieszy,  gdy ż  Leon  pracuj e
w  niedziele.  Wy bacza  m u  po  pierwsze  to,  że  j est  Ży dem ,  a  po  drugie  to,  że
potrzebuj e wolny ch sobót.

Ja pracowałam j ako niańka w angielskich rodzinach. Większość z nich

wy chowy wała  dzieci  po  spartańsku.  Kiedy   sobie  przy pom nę  te  zasady,  aż  m nie
skręca.  W  tam ty ch  czasach  Leon  i  j a  by liśm y   ciągle  osobno.  W  pierwszej   ciąży
opiekowałam  się dwuletnią dziewczy nką, której  m atka nie spędzała w dom u więcej
niż  cztery   dni  z  rzędu.  Podróżowała  z  dzieckiem   i  ze  m ną  po  cały m   kraj u,  a  dla
m nie  te  przej azdy   by ły   okropne  i  wy m iotowałam   pod  co  drugim   m ij any m
drzewem . W ty m  czasie Leon pracował na kolei w Pretorii, a j a w każdej  wolnej
chwili  ry czałam .  Teraz  to  nam   się  naprawdę  powodzi  w  porównaniu  z  tam ty m i
czasam i.

Leon dobrze zarabia. Mieszkam y w dom u z siedm iom a pokoj am i i dwiem a

łazienkam i (co tutaj , inaczej  niż w Europie, nie j est niczy m  niezwy kły m ) i m am y
sam ochód,  odpowiednio  duży,  by   pom ieścić  nas  wszy stkich.  Ogród  j est  ogrom ny,
a personel nie kosztuj e nas wiele. Możem y  pozwolić sobie nawet na kucharkę, ale j a
wolę  gotować  sam a.  Trudno  by łoby   m i  wpuścić  tu  j akąś  kobietę,  na  pewno
m iałaby  m nie  za wariatkę  ze względu  na reguły   koszerności. Cały m i  dniam i  by m
się  zam artwiała,  że  zm iesza  śm ietanę  z  m ięsem   albo  rosół  ugotuj e  w  garnku  na
m leko.

Nasze dzieci naprawdę się udały. Przy naj m niej j ak dotąd nie m ogę narzekać.

David  m a  dziewięć  lat  i  um ie  j uż  pły nnie  czy tać  po  hebraj sku.  Aby   m a  siedem
i  pół,  j est  rodzinny m   filozofem   i  czy ta  wszy stko,  co  ty lko  wpadnie  m u  w  ręce.
Opowiada  swoj ej   siostrze  niezwy kłe,  pełne  fantazj i  historie.  Sześcioletni  Rafael,
zwany   Ralfim ,  spodobałby   się  Erwinowi.  Całe  dnie  potrafi  spędzić  z  kolorowy m i

pisakam i  nad  kartką  papieru.  Rachel,  dwa  i  pół  roku,  będzie  kiedy ś  ży dowską
księżniczką,  a  j ej   m ąż  obsy pie  j ą  diam entam i.  Bo  Afry ka  Południowa  to  kraj
diam entów.  Chłopcy   często  nas  py taj ą,  dlaczego  nie  m aj ą  dziadków,  podczas  gdy
inne  dzieci  m aj ą  po  dwoj e  z  każdej   strony.  Brakuj e  im   także  ciotek,  wuj ów
i  kuzy nów  w  ich  wieku.  Nie  m ieliśm y   odwagi  opowiadać  im   o  Tobie,  zanim   nie
nawiązaliśm y   kontaktu,  a  na  opowieść  o  obozach  koncentracy j ny ch  wszy scy   są
j eszcze za m ali.

Nadal j estem z Leonem tak szczęśliwa j ak w czasach, kiedy nasza m iłość dopiero

rozkwitała,  kiedy   potaj em nie  spoty kaliśm y   się  i  całowaliśm y   na  ławce  w  parku
Grüneburg i m arzy liśm y  o dalekich krainach (co się nam  spełniło, chociaż inaczej ,
niż wtedy  m y śleliśm y ). Kobiecie, która j ak j a wy chowała się w liberalnej  rodzinie
i do sy nagogi chodziła ty lko po to, by  robić m aślane oczy  do m łody ch m ężczy zn,
nie j est łatwo by ć żoną ortodoksy j nego Ży da. Koszerne gospodarstwo dom owe m i
nie przeszkadza,  j uż bardziej   zakazy  szabasowe  i świąteczne,  a naj m niej   godzę  się
z  poglądem ,  że  dzieci  są  błogosławieństwem   dla  m ałżonków.  Nieco  m niej
błogosławieństwa  zupełnie  by   m i  wy starczy ło.  Ostatnią  ciążę  zniosłam   z  trudem .
Niech Bóg da, by  by ła naprawdę ostatnia!

Za pół roku Leon m oże wziąć cztery m iesiące urlopu i j eśli nie będziem y znowu

przy  nadziei,  chcem y  ruszy ć  ze wszy stkim i  dziećm i do  Frankfurtu. Tak,  właśnie  to
napisałam !  Leon  m ówi,  że  skoro  Bóg  zostawił  j ego  dzieciom   przy naj m niej   j edną
babcię,  nie  powinniśm y   patrzeć  ani  na  koszty,  ani  na  uciążliwości  podróży,  ani
nawet na głód panuj ący  w Niem czech. Dzięki swoj ej  pracy  m oże kupić korzy stne
cenowo  bilety   na  statek.  Ja,  która  nigdy   nie  nauczy łam   się  m odlić,  m odlę  się  co
wieczór,  żeby   się  nie  okazało,  że  j estem   w  ciąży.  To  taj em nica  m iędzy   Bogiem
a  m ną.  Mam   j uż  trzy dzieści  trzy   lata  i  nie  ważę  się  nawet  m y śleć,  j ak  będzie
wy glądać m oj e ży cie, j eśli Wszechm ocny  znów postanowi m nie pobłogosławić.

A skoro o taj em nicach. Nie m ogę nie zdekonspirować Erwina. Otóż m ój brat

zam ierza  w  czerwcu  przy j echać  do  Frankfurtu  i  niespodziewanie  stanąć  przed
waszy m i drzwiam i. Ja j ednak nie m ogę tego wziąć na swoj e sum ienie, bo uważam ,
że  tego  rodzaj u  niespodzianki  (wy bacz,  Mam o)  są  szaleństwem   wobec  osoby
siedem dziesięciosześcioletniej .  Próbowałam   wy bić  m u  ten  głupi  pom y sł  z  głowy,
ale  on  zawsze  by ł  uparty   i  w  tej   Palesty nie  chy ba  się  to  zaostrzy ło.  Napisał  dość
taj em niczo,  że  potem   Claudette  nie  będzie  m ogła  podróżować  i  Clara  m usiałaby
z nią zostać. Dla m nie wy gląda to na ciążę, ale m oże j estem  przewrażliwiona pod
ty m   względem .  Ponieważ  nie  napisał  nic  o  m ężu  Claudette,  m ożliwe,  że  poszła
w  ślady   m atki.  Ty le  że  dzisiaj   nieślubnego  dziecka  nie  uważa  się  za  tak  wielkie
nieszczęście  j ak  w  roku  1918,  choć  zapewne  kobietom   nadal  wcale  nie  j est  łatwo.
Erwin pracuj e w am ery kańskiej  firm ie (nie pisze, w j akiej  konkretnie) i wy daj e się,
że całkiem  dobrze zarabia.

Kochana Mam o, by ć m oże uznasz, że to z m oj ej strony sam olubne, że nie piszę

nic o oj cu, Vicky i m ały m Salu, ale nie m ogę wy razić w liście tego, co czuj ę, gdy
o nich m y ślę. Brakuj e m i także słów, by Ci powiedzieć, j ak bardzo ciągnie m nie

z Twoj ego powodu do kraj u, który na wieczne czasy zabrał nam naszy ch
naj ukochańszy ch i nasz dom . Mogę ty lko powiedzieć, że ciągle m y ślę o Tobie. Nim
się zobaczy m y, Twoj a córka Alice z Leonem , Davidem , Aby m , Ralfim i Rachel
wy sy łaj ą Ci uściski.

PS. Gdy do m nie napiszesz, na litość boską, nie wspom inaj o ty m , że wy słałam

Ci biltong. To nie j est koszerne m ięso i Leon zm y j e m i głowę, gdy się dowie.
Chciałam j ednak, żeby ście dostali przy naj m niej trochę m ięsa.

Gdy   Betsy   doczy tała  list  do  końca,  także  w  cały m   Frankfurcie  zabrakło  słów.  Złoży ła  kartki
i starannie um ieściła j e w j asnożółtej  kopercie, która pachniała lekko cy try nam i z krainy  czarów,
gdzie  ser  trzy m a  się  w  porcelanowy ch  naczy niach,  a  bransoletki  bły szczą  nocam i  m alutkim i
perełkam i  niczy m   żarówki.  Zam knęła  oczy   i  zobaczy ła  m ałego  chłopca  w  białej   koszuli,
w  krawacie  w  niebiesko-białe  paski  i  czarnej   m y cce  na  głowie.  Siedział  przy   stole,  na  który m
stało  pudełko  z  akwarelam i  i  blaszany   kubek  z  pędzlam i  wy pełniony   wodą.  Chłopiec  m alował
kolorowe wielkie litery  – dla swoj ej  babci, której  nie zna, m ieszkaj ącej  w kraj u, o który m  nic nie
wiedział.

– Znowu płaczecie – zauważy ła Sophie. – Nawet wuj ek Fritz. Mogę iść się pobawić?

– David, Aby, Rachel – m am rotała Betsy. – Próbuj ę zapam iętać im iona swoich nowy ch

wnucząt. Leon i Alice Zuckerm anowie. Przez j edno N. Nie Zucker.

– Zapom niałaś o Ralfim – powiedziała Fanny. – To naj m łodszy z chłopców. Ten, który tak

chętnie m aluj e.

– Jak okazać Bogu, że j estem szczęśliwa, bo pozwolił m i przeży ć?

– W naj zwy klej szy sposób i od razu, m oj a kochana, poprzez m odlitwę.

– Co zrobim y, gdy Alice i Leon przy j adą z czwórką dzieci? Albo Erwin, Clara i by ć m oże

ciężarna Claudette? Bóg pewnie wtedy powie, że problem y z zakwaterowaniem nie należą do
niego.

Tuż przed północą Fritz, nadal w ubraniu, zapukał do drzwi Betsy i to wcale nie tak cicho, j ak by

to wy nikało z późnej godziny.

– Przepraszam – powiedział. – Naprawdę próbowałem się zachować j ak dorosły człowiek, ale

nigdy nie um iałem zatrzy m ać niespodzianki dla siebie. Od trzech dni ganiam z buzią zam kniętą na
kłódkę, ale j uż nie daj ę rady. Do tego m iałem świetną sposobność, żeby porozm awiać z tobą
w drodze z Urzędu Celnego.

– Na litość boską, siadaj i nie gap się na tę ścianę. Dałam radę z czwórką nowy ch wnucząt

i cy try nam i z drzewa, to dzisiaj dam radę ze wszy stkim .

– Odzy skaliśm y alej ę Rothschildów – wy palił Fritz. – A m ieszkanie na pierwszy m piętrze

znowu będzie wolne. – Jego twarz by ła czerwona, ale tak bły szczący ch oczu Betsy j eszcze
u niego nie widziała.

– To niem ożliwe. Wiem o ty m . To, co zabrane, j est zabrane, co przepadło – przepadło. Gdy ktoś

chce coś odzy skać, m usi udowodnić, że to do niego należy. Zawsze tak by ło w ty m kraj u. Tak m i
podpowiada rozum . A m y nie zabraliśm y do Theresienstadt dowodu, że dom przy alei
Rothschildów 9 należał do Johanna Isidora Sternberga.

– Nie, Betsy, ty lko że m ordercy i złodziej e nie są j uż chronieni przez niem ieckie państwo. Gdy

znaj dą  się  spadkobiercy,  ży dowskie  m aj ątki  są  im   zwracane,  a  gdy   ich  nie  m a,  przechodzą  na
insty tucj ę,  która  będzie  należała  do  Ży dów.  Jeśli  chodzi  o  nasz  przy padek,  to  chy try   pan  Pius
Ehrlich nie zadał sobie nawet trudu, by  wpisać swoj ą własność do ksiąg wieczy sty ch. Jem u i j ego
sy nowi,  który   j eszcze  trzy   dni  tem u  by ł  właścicielem   dom u,  wy starczało,  że  cała  rodzina
Sternbergów  została  deportowana  i  wy dana  na  śm ierć.  To,  że  ktoś  z  nas  przeży j e,  w  ogóle  nie
przy szło  im   do  głowy.  –  Fritz  oczekiwał,  że  będzie  m usiał  Betsy   raz  j eszcze  wy tłum aczy ć
zawiłości prawne. Obj ął j ą ram ieniem  j ak dziecko, które potrzebuj e pocieszenia. – Brunatny  Theo
m usi oczy ścić pole – wy szeptał. – To ty lko kwestia ty godni. Dy rektor sądu kraj owego, doktor Fritz
Feuereisen, kończy  właśnie to z nim  załatwiać. Thea sklasy fikowano j ako obciążonego w stopniu
znaczny m  i j ego kwaterunek m a pierwszeństwo w biurze m eldunkowy m .

– Nie daj esz m i chwili spokoj u – powiedziała Betsy. – Naj pierw Alice i pobożny zięć, który nie

m oże wiedzieć, że m oj a córka wy sy ła m i m ięso. Jak to się nazy wa?

– Biltong.

– Potem czwórka wnucząt, o który ch wczoraj j eszcze nic nie wiedziałam . A teraz dom . Nasz

dom . Część Johanna Isidora, część m nie. Nasze ognisko dom owe. To, co pozostało nam
z przeszłości. Nie, nie będzie wzruszeń. Ty lko zapłaczę się na śm ierć i trzeba będzie m nie wy nieść.
Nie wiem ty lko dokąd. Zawołaj Hansa i Annę. Jeśli ktoś na to zasłuży ł, to właśnie ona.
I przy prowadź Fanny. Ona j uż od dziecka wie, co to cud.

P R Z Y P I S Y

[1]

Eufem isty czna nazwa akcj i m asowego m ordowania Ży dów, stosowana w propagandzie

nazistowskiej (wszy stkie przy pisy pochodzą od tłum aczki).

[2]

By ł to pierwszy otwarty i powszechny fizy czny atak na Ży dów w nazistowskich Niem czech.

Do historii to wy darzenie przeszło pod nazwą nocy kry ształowej .

[3]

SA (Sturm abteilung) – pierwsze boj ówki Niem ieckiej Partii Narodowosocj alisty cznej .

W latach trzy dziesty ch po serii walk wewnątrzparty j ny ch zaczęły  tracić siłę i wpły wy  na rzecz
SS. Podczas II woj ny  światowej  oddziały  SA rekrutowały  m ężczy zn, którzy  z różny ch względów
nie trafili do woj ska, kieruj ąc ich m iędzy  inny m i do działań związany ch z deportacj am i Ży dów.

[4]

Certy fikat ary j ski – dokum ent potwierdzaj ący ary j skość przodków okaziciela.

[5]

Gauleiter – party j ny przy wódca okręgu.

[6]

Pism o Sütterlina – uproszczone pism o kaligraficzne stworzone na początku XX wieku

w Niem czech do nauki pisania. Zabronione w 1941 r. ze względu na swoj ą nieczy telność, m im o
to uży wane j eszcze kilka lat po II woj nie światowej , do czasu upowszechnienia się pism a
m aszy nowego.

[7]

Pieśń o dzwonie – kanoniczny dla niem ieckiej literatury wiersz Friedricha Schillera.

[8]

Only for army dogs (ang.) – ty lko dla psów woj skowy ch.

[9]

Good old Ike (ang.) – stary, dobry Ike. Ike to powszechnie uży wany przez podległy ch m u

żołnierzy pseudonim generała Dwighta Eisenhowera, naczelnego dowódcy woj sk am ery kańskich
w Europie w czasie II woj ny światowej .

[10]

Is this Germany or Australia? (ang.) – to Niem cy czy Australia?

[11]

God bless America (ang.) – niech Bóg błogosławi Am ery kę.

[12]

Property of the US Army (ang.) – własność Arm ii Stanów Zj ednoczony ch.

[13]

Nebich (j id.) – zwrot, który znaczy „szkoda”, a także „nieborak”, „niedoj da”. Można nim

wy razić zarówno współczucie, j ak i pogardę. Uży wany j ako wtręt wskazuj ący na zaskoczenie lub
niechęć.

[14]

Attention! (ang.) – Uwaga!

[15]

Chewing gum (ang.) – gum a do żucia.

[16]

Fuck (ang.) – pieprzy ć.

[17]

Władze okupacy j ne podzieliły ludność niem iecką na kategorie w zależności od stosunku do

hitlerowskiego reżim u. Nauczy ciele j ako urzędnicy nazistowskiego państwa zostali włączeni do
kategorii „polity cznie obciążony ch” i obj ęci zakazem nauczania.

[18]

Baśń o słodkiej zupie – j edna z baśni braci Grim m .

[19]

Elizabeth Bergner (1897–1986) – austriacka aktorka, z pochodzenia Ży dówka z Drohoby cza.

Odnosiła  wielkie  sukcesy   na  berlińskich  scenach,  a  potem   w  film ie.  W  1934  roku  została
nom inowana  do  Oscara.  Po  doj ściu  Hitlera  do  władzy   m usiała  wy j echać  z  Niem iec,  dokąd
wróciła w 1954 roku po krótkiej  karierze w Holly wood oraz na scenach nowoj orskich.

[20]

Gerhart Hauptm ann (1862–1946) – j eden z naj wy bitniej szy ch dram aturgów niem ieckich,

przedstawiciel nurtu naturalizm u. W 1912 roku otrzy m ał literacką Nagrodę Nobla.

[21]

You fucking German fool (ang.) – ty pieprzony głupi Niem cu.

[22]

Bravo, jumping jack! (ang.) – tu: Brawo, niezły z ciebie gim nasty k.

[23]

For the Kraut. For the ugly German Kraut (ang.) – dla kapuścianej głowy. Dla brzy dkiej

niem ieckiej kapuścianej głowy. (Kraut to niem ieckie słowo oznaczaj ące kapustę, które od I woj ny
światowej by ło uży wane w j ęzy ku angielskim j ako pej oraty wne określenie Niem ca).

[24]

Ary zacj a – proces wy pierania Ży dów z ży cia społecznego nazistowskich Niem iec. W j ego

ram ach pozbawiano ich własności, posad, przej m owano ży dowskie firm y oraz nieruchom ości.

[25]

Dzień Pokuty i Modlitwy – doroczne ewangelickie święto, w który m wierni dokonuj ą

podsum owania swoich grzechów oraz zastanawiaj ą się nad własną wiarą.

[26]

Hans Fallada (1893–1947) – j eden z naj wy bitniej szy ch pisarzy niem ieckich XX wieku.

[27]

Florian Gey er – j eden z dowódców woj skowy ch z okresu woj en chłopskich (XVI wiek),

ty tułowy bohater tragedii Gerharta Hauptm anna.

[28]

Hans Morgenthau (1904–1980) – prawnik i teorety k stosunków m iędzy narodowy ch,

pochodzenia niem iecko-ży dowskiego. W okresie nazistowskim wy em igrował do Stanów
Zj ednoczony ch.

[29]

Wilhelm Busch (1832–1908) – niem iecki saty ry k, autor hum ory sty czny ch obrazków

uznawany za pierwszego autora kom iksów.

[30]

Rosz Haszana – ży dowski Nowy Rok obchodzony we wrześniu. Rozpoczy na siedm iodniowy

okres pokuty, który kończy się Jom Kippur – Świętem Poj ednania.

[31]

Meszuge (j id.) – osoba szalona, ekscentry czna, niespełna rozum u.

[32]

Pesach – święto ży dowskie upam iętniaj ące wy j ście z niewoli egipskiej , obchodzone

w okolicach chrześcij ańskiej Wielkanocy.

[33]

Souvenirs from fucking Germany (ang.) – prezenty z pieprzony ch Niem iec.

[34]

PX (Post Exchange) – specj alny sklep arm ii am ery kańskiej w zagraniczny ch bazach

woj skowy ch.

[35]

Heinrich von Kleist (1777–1811) – niem iecki pisarz, poeta, uznawany za j ednego

z naj wy bitniej szy ch dram aturgów okresu rom anty zm u.

[36]

Frankfurt nad Odrą j est, rzecz j asna, m iastem niem ieckim leżący m na granicy. Ty lko j ego

wschodnia część należy do Polski i nosi nazwę Słubice.

[37]

Gottfried Keller, Frühlingsglaube. Cy towany fragm ent podano w przekładzie Katarzy ny

Sosnowskiej .

[38]

Bloody bastard (ang.) – przeklęty łaj dak.

[39]

Fucking German (ang.) – pieprzony Niem iec.

[40]

Friderich Schiller, Wilhelm Tell, przeł. Jerzy Gawroński.

[41]

Filem on i Baucis – w m itologii greckiej uosobienie m iłości m ałżeńskiej , para biedny ch, lecz

szlachetny ch ludzi, którzy ugościli Zeusa i Herm esa.

[42]

Do ut des (łac.) – daj ę, aby ś dawał; łacińska form uła określaj ąca zasadę wzaj em ności.

[43]

Rdz 12,19 (za Biblią Tysiąclecia).

[44]

Erich Kästner (1899–1974) – niem iecki pisarz, kry ty k teatralny i saty ry k.

[45]

W dzień Świętego Marcina (11 listopada) niem ieckie dzieci dostawały prezenty.

[46]

Przeł. Maria Kurecka.

[47]

Barras – m iej scowość w Prowansj i. Pan Kohlm ann czy ni tu zapewne aluzj ę do swoj ego

zatrudnienia w czasie niem ieckiej okupacj i Francj i.

[48]

My Darling Granny! (ang.) – Kochana Babciu!

Document Outline