- 13 - 

 

Pierwotna definicja dobra AT: Etyka Nikomachejska, potem Suma Teologiczna  – bonum est quod omnia appe-

tunt – dobrem jest to, czego wszyscy pożądają.  

Krytyka tej definicji - tworzona głownie przez tomistów i personalistów inspirowanych etyką I. Kanta, M. Schelera, 

D. Hildebranda i K. Wojtyły – popełnianie błędu naturalistycznego, wyjaśnienie takiej teorii dobra implikuje nieprze-

zwyciężony  eudajmonizm,  nie  rozpoznaje  specyficzności  moralności,  jest  wyłącznie  teorią  i  taktyką  własnego 

szczęścia. 

Pełne  i  właściwe  definicje  dobra  AT:  Byt  rozważamy  stopniowo  jako:  1)  pożądany  (appetibile),  2)  odpowiedni 

(conveniens), 3) doskonalący (perfectivum) i 4) doskonały (perfectum). W ten sposób możemy odkryć absolutną 

naturę  dobra.  Racją  pożadania  jest  zdolność  bytu  do  dokonalenia  (perfectivum)  innych.  W  ten  sposób  bardziej 

obiektywna staje się definicja bonum est quod omnia perficiunt – dobrem jest to co wszystko doskonali. Każdy 

byt jest dobry, o ile jest doskonały, co przekłada się na 3 definicję dobra – bonum sequitur esse – dobro wynika  

z istnienia; albo zamiennie bonum et ens conventuntur – dobro i byt są zamienne. 

Exitus – reditus bytu przygodnego: wszelki dynamizm działania zamyka się w schemacie – wszystko wywodzi się 

od Boga (exitus) i w swym działaniu do niego zmierza (reditus). Każdy byt przygodny ralizując wpisane w jego na-

turę dążenie do rozwoju, do doskonałości i do spełniania, realizuje swój byt i uczestniczy przez to w Bycie Absolut-

nym. Człowiek zmierza do dobra pełnego, absolutnego, do szczęścia ostatecznego i wiecznego – status omnium 

bonorum aggregatione perfectus (za Boecjuszem) – czyli do jedności z Bogiem i kontemplacji Boga, poprzez peł-

nię rozwoju osobowego. 

Dobro moralne a szczęście: etyka AT to etyka agatologiczno-aretologiczna (łac. agatus – dobro, gr. arete – cnota). 

Wymaga ona rozpoznania dobra-celu i nabycia odpowiedniej sprawności-cnoty, ułatwiającej osiągnięcie tego do-

bra.  Szczęście,  wolność  i  spełnienie  w  tej  koncepcji  etycznej  są  formą  realizacji  siebie,  przeciwnie  do  koncepcji 

Kanta, gdzie moralność stanowi wyłącznie przymus nakazów, nieuwzględniający realizacji siebie. Ideałem człowie-

ka jest dla AT człowiek dzielny, który osiągnął względną integrację sfery pożądań i obowiązków, a tendencje swojej 

natury włączył dzięki nabytej sprawności w skuteczną realizację dobra; przeciwnie do ideału Kantowskiego, w któ-

rym  wzorcem  jest  człowiek  silny,  kurczowo  trzymający  się  obowiązków,  odrzucający  nieustannie  napierające  na 

niego namiętności. 

 

CZĘŚĆ DRUGA – ETYKA FUNDAMENTALNA 

 

14. Wyznaczniki moralnej wartości czynu 

Finis operis 

przedmiot aktu,  

cel czynności,  

cel przedmiotowy 

+ 

Effectus naturalis 

Skutek naturalny 

Stałe  składniki  czynu  –  podstawowe  

w klasycznym wartościowaniu moralnym.  

Finis operantis 

cel działającego,  

cel podmiotowy  

intencja, zamiar,  

 

 

Zmienne  czynniki  czynu  –  poboczne  

w  klasycznym  wartościowaniu  moralnym 

–  mogące  redukować  winę  moralną  (Ka-

techizm Kościoła Katolickiego – KKK) 

Circumstantiae  okoliczności czynu 

 

- 14 - 

 

Circumstantiae:  quis – kto się dopuścił czynu, quid – co się stało, ubi – gdzie się stało, quando – kiedy czyn zo-

stał  dokonany,  quo  modo  –  w  jaki  sposób  i  cur  –  dlaczego,  z  jakiego  motywu?  Tomistycznie  okoliczności  nie 

zmieniają  (!)  kwalifikacji  moralnej  czynu  –  zabójstwo  wroga  na  polu  walki  i  zabójstwo  na  tle  rabunkowym  wciąż 

pozostają zabójstwem – według KKK mogą jednak powodować nową kwalifikację oceny moralnej czynu (redukcja 

lub progresja winy moralnej). 

 Mamy do czynienia z aktem prostym – jedna dana czynność albo aktem złożo-

nym – ciąg kilku czynności.  

Sposób oceny aktu złożonego – wziąć pod uwagę akty składowe i ich naturalne 

skutki,  przewidywane  i  wywołane  przez  sprawcę.  Ocena  aktu  prostego  (aktów 

prostych  jako  składowych  aktu  złożonego)  jest  zasadnicza  w  moralnej  ocenie. 

Dokonuje  się  na  podstawie  rozeznania  skutku  naturalnego.  Zasadniczą  rolę  w 

ocenie aktu odgrywa przedmiot – finis operis – i wynikający z dynamiki aktu sku-

tek naturalny. Pochodzi on z samej czynności jako takiej i jest od nas niezależny. 

Można go przewidzieć i zaakceptować (

⟶ cel działającego pokrywa się z celem 

czynności), albo intencja działającego może być inna niż cel wynikający z czyn-

ności.  Podmiot  może  uczynić  swoim  celem  skutki  uboczne  –  nie  wynikające 

wprost z danej czynności, ale mogące się pojawić ze względu na okoliczności.  

Ze względu na Finis operis Tomiści wyróżnili: 

- czyny wewnętrznie złe – actus intrinsece malus – tj. czynów, które ze swojej natury zmierzają do spowodowania 

zła o ciężkiej materii np. tortury, morderstwo. Czyny takie są zakazane moralnie zawsze i wszędzie tj. w każdym 

finis operantis i circumstantiae. 

⟶ tomistycznie cel uświęca jedynie środków moralnie obojętne! 

- czyny wewnętrznie obojętne – działania których wewnętrzna celowość i skutek naturalny nie da się zakwalifiko-

wać jako moralnie dobry lub zły; lecz w danych finis operantis i circumstantiae akt nabiera wartości moralnej. 

15. Prawo naturalne 

3 definicje św. Tomasza OP – rozważać łącznie: 1) participatio legis aeterne in rationali creatura  - wskazanie na 

związek  między  prawami  naturalnym  i  wiecznym;  2)  lumen  rationis  naturalis  quo  discernimus  quid  sit  bonum  et 

quid  malum  –  rozum  praktyczny  jako  wykładnik  prawa  naturalnego  +  personalizm;  3)  inclinatio  naturalis  –  dyna-

miczny element prawa naturalnego.  

- Racjonalistyczne prawo naturalne:  1) dictamen rationis - sąd rozumu. Rozum receptywny wydaje sąd praktyczny 

o dobru, wskazujący co należy czynić; 2) naturalne sprawności intelektu i woli stanowią prawo naturalne. Sąd wy-

dawany przez ratio recta – rozum słuszny – jest prawem natury; 3) prawo odwieczne w Bogu, będące nadrzędne 

względem natury ludzkiej; 4)  natura ludzka brana w skierowanych do działania jej istotnych dynamizmach (ujaw-

nianych w zasadniczych naturalnych inklinacjach, w celowości i w konieczności doskonalenia). 

- Idealistyczne prawo naturalne - odbicie w rozumie ludzkim i sumieniu prawa wiecznego, swoistego głosu Boga – 

św. Augustyn;  - Realistyczne prawo naturalne - realizacja natury człowieka – św. Tomasz. 

- Prawo naturalne umożliwia uszczegółowienie norm moralnych – inklinacje naturalne – 1) każdy byt pragnie za-

chować swoją naturę; 2) łączenie się mężczyzny z kobieta, wychowanie potomstwa na podst. dążeń do tego czego 

natura nauczyła wszystkie zwierzęta; 3) poznawanie prawdy o Bogu, życie w społeczności na podst. dążeń rozum-

Tomistyczno - KKK  

ocena moralna czynu

 

finis  

operis 

finis  

operantis 

Czyn 

V 

V 

V 

X 

X 

X 

~ 

V 

V 

~ 

X 

X 

V 

X 

X* 

X 

V 

X 

Moralnie: dobry – ν, zły – x, obojęt-

ny - ~. * - rozstrzygnięcie liberalne – 

analiza na ile zła intencja była jedy-

ną  jaką  się  posłużono;  rozstrzy-

gnięcie  rygorystyczne  –  bonum  ex 

integra causa – czyn jest zły.  

- 15 - 

 

nej natury człowieka. Inklinacje naturalne nie są jednak wg o. Ślipki SJ  wystarczającą podstawą  do  wartości czy 

powinności moralnej! 

16. Natura moralna człowieka wg o. Tadeusza Ślipki SJ (ur. 1918) 

- Natura moralna człowieka składa się z: analizy celu ostatecznego i sensu życia odsłaniająca tkwiącą w naturze 

człowieka tendencję do pełni rozwoju; świata wartości moralnych (wzorców, ideałów postępowania: miłość, praw-

domówność,  sprawiedliwość  i  obowiązkowość)  kierujący  do  odsłonięcia  natury  osoby  ludzkiej  integralnej  i  upo-

rządkowanej; oraz imperatywów moralnych kierujące do odsłonięcia konieczności moralnej doskonalenia się oso-

by. Natura jest zasadą konstytutywną wartości moralnych.  

- relacje porządku moralnego: 1) osoby ludzkiej do celu immanentnego – pełny rozwój własnej osobowości; 2) we-

wnętrznej celowości poszczególnych elementów natury ludzkiej do urzeczywistnienia wzorca doskonałości osoby – 

natura rozumna, integralna i uporządkowana; relacja tej natury do Prawartości Boga;  3) konieczności doskonale-

nia się osoby  ludzkiej przez działanie moralnie  godziwe tj. prawo naturalne; relacja prawa naturalnego  do prawa 

Bożego (odwiecznego). 

17. Prawo naturalne vs. prawo stanowione (pozytywne) 

- prawo pozytywne, stanowione jest ustanawiane przez odpowiednie struktury społeczne; a prawo naturalne doty-

czy tylko czynów z natury dobrych lub złych, nie obejmując szerokiego zakresu aktywności ludzkiej obojętnej mo-

ralnie. Uregulowania te wprowadza prawo stanowione. 

-  prawo  naturalne  jest  nadrzędne  nad  prawem  stanowionym,  choć  obecnie  istnieje  tendencja  do  prymatu  prawa 

stanowionego  nad  naturalnym.  Uwarunkowana  jest  ona  chęcią  niezależności  państwa;  zbytniej  ogólności  prawa 

stanowionego; czy też dominującej roli społeczności.  

- Hobbes i konwencjonalizm (zob. pkt. 6, 7) – regulacją ludzkich instynktów zajmuje się konwencjonalne państwo. 

- Pozytywizm prawny – zależność prawa moralnego od prawa stanowionego, państwo nie tylko jako źródło prawa 

stanowionego, ale również zobowiązań moralnych (deontologizm heteronomiczny) – moralne wszystko to co, pań-

stwo ustanowiło jako legalne. 

- Proces norymberski – powrót do prawa naturalnego, pod wpływem okrucieństwa wojny, nazizmu i porażki pozy-

tywizmu prawnego. Ujawnienie konieczności odwołania się do praw wywiedzionych z p. nat. – Prawa Człowieka.  

18. Sumienie jako norma normans i norma normata – wg Tomasza z Akwinu OP 

- Sumienie (gr. syneidesis, łac. conscientia – con – razem, scientia – wiedza) – zdolność samooceny wyłaniane-

go aktu decyzji. Wartościująco-imperatywny sąd praktyczno-praktyczny (moralny), stwierdzający w świetle zasady 

synderezy oraz uszczegółowiających ją norm porządku moralnego czy dany czyn powinien być spełniony, oraz czy 

dokonany  uczynek  jest  dobry  (jest  konkretne!).  Sumienie  świadczy  (testificari)  –  co  zrobiliśmy?,  zobowiązuje  lub 

pobudza (ligare vel instigare) – sąd co należy czynić? oraz oskarża, gryzie lub wyrzuca (accusare vel remoredere 

sive reprehendere) – sąd  oceniający  spełniony uczynek? Norma normans – norma normująca określone postę-

powanie. Jest konkretna i indywidualna. Norma normata – norma normowana (formowana) przez prawo naturalne 

– w postaci synderezy. 

- 16 - 

 

-  Ze  względu  na  czas  odróżnia  się  sumienie  przeduczynkowe  (conscientia  antecedens)  i  pouczynkowe  (c.  con-

sequens). Ze względu na poznanie i błędy w odkryciu prawdy moralnej odróżnia się sumienie prawdziwe (c. vera) 

kierujące się normą moralną, od błędnego (c. erronea), kierującego się fałszywa normą indywidualną. Ze względu 

na pewność rozróżnia się sumienie pewne (c. certa), wątpliwe (c. dubia) i zawikłane (c. perplexa). Ze względu nan 

astawienie człowieka odróżnia się sumienie trafne (c. tenera) – dobrze formułujące większość sądów; od sumienia 

szerokiego (c. laxa) majace szerokie granice moralności i sumienia skrupulanckiego (c. scrupulosa), które dostrze-

ga zło moralne tam, gdzie go nie ma. 

-  Prasumienie  (gr.  synteresis,  syndereza)  –  naturalna  sprawność  intelektu  do  odczytania  pierwszych  zasad 

postepowania. Najogólniejsza norma morlaności: bonum est faciendum, malum vitandum – czyń dobro, zła unikaj. 

Indywidualne  i uniwersalne dla każdego człowieka  – najogólniejsze prawo naturalne. Jest naturalną sprawnością 

intelektu praktycznego. Nie może się mylić.  

-  zawsze  przysługuje  nam  prawo  do  wolności  sumienia  godziwego,  które  nie  może  być  ograniczone  –  w  sferze 

wolności  wewnętrznej  człowiek ma  prawo  postępować  według  sumienia  niezależnie  od  norm  rozumu  słusznego. 

Sumienie powinno brać pod uwagę rozpoznanie prawdy przez zastaną tradycję moralną, autorytety moralne i reli-

gijne oraz społeczeństwo. W Polsce w niektórych przypadkach w porządku legislacyjnym występuje tzw. Klauzula 

sumienia – por. Konstytucja RP, art. 53, ust. 1. Sprzeciw sumienia jest gwarantem wolności moralnej i religijnej. 

19. Aretologia – teoria cnót 

- Sokrates – cnota jako wiedza, w centrum etyki zrozumienie własnego dobra. Wiedza o dobru jest cnotą; Platon – 

lista cnót - mądrość, roztropność, sprawiedliwość, odwaga, umiarkowanie (tzw. cnoty kardynalne). 

 

- Arystoteles – etyka agatologiczno-aretologiczna - cnota jako doskonałość – trwała dyspozycja, dzięki której czło-

wiek  staje  się  dobry  i  może  spełniać  należycie  właściwe  sobie  funkcje.  Bycie  dobrą  osobą  połączone  z  dobrym 

postepowaniem. Zdobycie cnoty rozpoczyna się od poznania dobra. Cnotę zdobywa się w praktyce, poprzez po-

wtarzanie  czynu  zgodnego  z  celem  ludzkiego  życia  osoba  zdobywa  dyspozycję  do  cnotliwego  działania.  Etyka 

Arystotelesa to etyka dobra i cnót – agatologiczno-aretologiczna. Morlanym dobrem jest to co osoba cnotliwa czyni; 

cnotliwą osobą jest ten, który realizuje moralne dobro. Podstawowa cnota to roztropność.  

 

- św. Tomasz – roztropność jako cnota gówna – recta ratio agibilium – wybór słusznej drogi postępowania, zakła-

dająca akty synerezy i pozwalająca formułować sądy szczegółowe.  

 

- after virtue – wg A. MacIntyre’a okres zagubienia doktryny cnoty,  doprowadzający do kryzysu etyki nowożytnej  

i  współczesnej.  Zastąpienie  cnoty  słusznością  (Locke),  obowiązkiem  (Kant),  sentymentem  moralnym  (Hume, 

Smith) i korzyścią (Bentham, Mill). Nastapiła silna redukcja etyki np. cnoty redukcjonistyczne są biologiczne zde-

terminowane, rozszerzają ewolucyjne przystosowanie albo czynią nas sympatycznymi dla innych.  

 

- Alasdair MacIntyre (ur. 1929) – cnota jako dyspozycja lub wymagane właściwości konieczne dla: 1) osiągnięcia 

wewnętrznego  dobra  działania,  2)  podtrzymania  wspólnoty  w  której  jednostka może  poszukiwać  dobra  jako  włą-

snego dobra swojego życia i 3) podtrzymania tradycji, która tworzy niezbędny historyczny kontekst dla każdej jed-

nostki.  Jest  to  zaadoptowanie  teleologiczności  cnót  Arystotelesa. W koncepcji  tej  brakuje  jednak  definicji  pojęcia 

najwyższego dobra, do którego ma dążyć dana wspólnota.