plik

MIKROBIOLOGIA I PARAZYTOLOGIA

Pielęgniarstwo, zagadnienia do egzaminu

Prowadzący: dr n.med. Łukasz Henszel

1. WPROWADZENIE DO MIKROBIOLOGII I PARAZYTOLOGII

Mikrobiologia – (łac.micros - mały, bios – życie, logos – nauka). To nauka o drobnych
organizmach, dział biologii zajmujący się organizmami jednokomórkowymi lub złożonymi ze
struktur komórkopodobnych.

Parazytologia (z gr. parasitos – współbiesiadnik, logos – nauka) – nauka zajmująca się
badaniem pasożytów i pasożytnictwa. Pasożytnictwo, parazytyzm – forma
antagonistycznego współżycia dwóch organizmów, z których jeden czerpie korzyści ze
współżycia, a drugi ponosi szkody.

PODZIAŁ ORGANIZMÓW

1. VIRIALES – (wirusy) niepełne cechy organizmów żywych, nie trawią, nie mogą się same

odżywiać ani rozmnażać, nie wykazują życia, brak metabolizmu, element pośredni
pomiędzy materią ożywioną a nieożywioną.

2. PROCARIOTA – (CARION – jądro) – organizmy jednokomórkowe nie posiadające jądra

komórkowego, podwójna nić kwasu nukleinowego bezpośrednio w cytoplazmie. Należą
tu: bakterie, sinice, rikestje.

3. EUCARYOTA – (EU – prawdziwy) organizmy zawierają wykształcone jądro komórkowe,

zawieszone w cytoplazmie. Należą tu: rośliny, pierwotniaki, zwierzęta, grzyby.

W obrębie mikrobiologii wyróżnia się:
1.  wirusologię (obejmującą biologię wirusów),
2.  bakteriologię (obejmującą biologię bakterii, riketsji i mykoplazm),
3.  protozoologię (dotyczącą pierwotniaków),
4.  mikologię (obejmująca biologię grzybów),
5.  algologię (dotyczącą biologii glonów, która nie znaczenia w naukach medycznych).

Prekursorzy mikrobiologii:



Antoni van Leeuwenhoek – odkrycie bakterii pod mikroskopem



Ludwig Pasteur – opracował metody wyjaławiania i szczepionkę przeciw wściekliźnie



Robert Koch – odkrycie prątków gruźlicy



Alexander Fleming – odkrycie antybiotyku penicyliny



Rudolf Weigl - polski biolog, wynalazca pierwszej w świecie skutecznej szczepionki
przeciw tyfusowi plamistemu

Podział drobnoustrojów w zależności od rodzaju ich interakcji z organizmem ludzkim:

 drobnoustroje komensalne - kolonizują powierzchnie ciała nie wyrządzając żadnej

szkody,

 drobnoustroje patogenne - działają szkodliwie na organizm gospodarza przez

bezpośrednią inwazję lub produkty toksyczne

 drobnoustroje oportunistyczne zwykle występują w środowisku, ale także są

składnikami prawidłowej flory organizmu. Dla zdrowych osob są nieszkodliwe, mogą
powodować jednak ciężkie schorzenia u chorych z upośledzoną odpornością.

 drobnoustroje wywołujące choroby odzwierzęce (zoonozy)

POJĘCIA ZWIĄZANE Z MIKROBIOLOGIĄ
Zakażeniem (infekcją) nazywa się proces wniknięcia i namnażania się czynnika patogennego
(inaczej czynnika etiologicznego, patogenu lub zarazka) w zakażanym organizmie
(gospodarza).
W przypadku zakażeń wywołanych przez pasożyty stosuje się zamiast określenia zakażenie –
termin zarażenie lub inwazja pasożytnicza.

Stany chorobowe powodowane przez drobnoustroje, w których objawy związane są z
działaniem toksyn drobnoustrojów powstałych poza ustrojem noszą nazwę zatrucia lub
intoksynacji (np. zatrucie jadem kiełbasianym).

Do wywołania zakażenia konieczny jest czynnik chorobotwórczy, ale jest to cecha wybitnie
zróżnicowana która określa się jako zjadliwość. Miara zjadliwości jest dawka zakaźna, czyli
minimalna liczba drobnoustrojów zdolna do spowodowania zakażenia we wrażliwym
makroorganizmie.

Postacie zakażenia:
Zakażenie bezobjawowe – do chwili kiedy uszkodzenie tkanek nie powoduje objawów
chorobowych (tak kończy się większość zakażeń gdyż proces namnażania się zarazka jest
skutecznie powstrzymywany przez układ odpornościowy).
Zakażenie objawowe – gdy w początkowym okresie rozwoju zakażenia układ odpornościowy
nie jest w stanie powstrzymać namnażania się patogenu i uszkodzenie tkanek daje widoczne
objawy. Mamy do czynienia z chorobą zakaźną. Okres czasu między wniknięciem czynnika
patologicznego a pojawieniem się pierwszych objawów choroby nazywamy okresem
wylęgania.

Bakteriemia – stan obecności bakterii w normalnie jałowej (pozbawionej mikroorganizmów)
krwi, analogiczna sytuacja w przypadku wirusów to wiremia, w przypadku grzybów –
fungemia a pasożytów – parazytemia.
Toksemia - gdy we krwi stwierdza się obecność toksyn wytwarzanych przez patogeny.

2. BAKTERIOLOGIA

MORFOLOGIA I FIZJOLOGIA BAKTERII

Budowa komórki bakteryjnej
Bakterie są organizmami prokariotycznymi i jako takie są przeciwstawiane organizmom
eukariotycznym, do których należą rośliny, grzyby i zwierzęta. Podstawową cechą
odróżniającą prokarionty od eukariontów jest brak wyodrębnionego jądra komórkowego –
materiał genetyczny mieści się bezpośrednio w cytoplazmie. Wielkość komórek bakterii
określa się w mikrometrach.

Materiał genetyczny (kwas DNA) bakterii mieści się w nieograniczonym błoną komórkową
chromosomie bakteryjnym (nukleoidzie) o prostej budowie (kolisty, zamknięty, skręcony
dwuniciowy łańcuch DNA).

Materiał genetyczny bakterii obejmuje zarówno DNA chromosomalne  jak i genetyczne
elementy pozachromosomalne (plazmidy).

W komórkach bakteryjnych znajdują się także dodatkowe elementy genetyczne:



Plazmidy – autonomiczne DNA o własnym zapisie informacji genetycznej, mogące
występować w komórce, ale dla niej nie niezbędne. Nadają one komórce pewne
nowe cechy np. oporność na antybiotyki.



Transpozony – małe elementy genetyczne mogące zmieniać swoja pozycję w
genomie bakteryjnym.



Bakteriofagi – małe, bakteryjne wirusy zbudowane z kwasu nukleinowego i białkowej
otoczki.

Komórka bakteryjna otoczona jest błoną komórkową, która może się wpuklać do środka
tworząc mezosomy, w których zachodzą niektóre procesy metaboliczne. Przez błonę
komórkową zachodzi transport określonych substancji, pełni uczestnictwo w procesach
oddychania. Na zewnątrz od błony komórkowej mieści się ściana komórkowa, której
budowa jest charakterystyczna dla większości bakterii. Nieliczne bakterie pozbawione są
ściany komórkowej. Ze względu na strukturę ściany komórkowej bakterie można podzielić na
bakterie Gram-dodatnie, Gram-ujemne i kwasooporne.



Ściana bakterii Gram-dodatnich ma prostą strukturę. Bakterie posiadające tą ścianę
barwią na fioletowo w barwieniu metodą Grama.



Struktura ściany bakterii Gram-ujemnych jest bardziej złożona. Bakterie posiadające
tą ścianę barwią się na czerwono w barwieniu metodą Grama.



Bakterie charakteryzujące się kwasoopornością barwią się metodą Ziehl’a-Neelsen’a.

Część bakterii potrafi wytwarzać dodatkowo otoczki, które chronią bakterie m.in. przed
fagocytozą.

Rzęski są strukturami umożliwiającymi czynny ruch bakteriom.

Większość bakterii ma fimbrie w postaci długich nitkowatych lub rurkowatych struktur
zbudowanych z białek. Fimbrie służą przede wszystkim do przyłączenia się do komórek
gospodarza.

Komórki bakteryjne mogą występować w wielu formach:



bakterie o kształcie pałeczkowatym



pałeczki,



laseczki,



maczugowce,



prątki,



bakterie o kształcie kulistym



ziarenkowce,



gronkowce,



paciorkowce,



dwoinki,



pakietowce,



bakterie o kształcie spiralnym



śrubowce,



przecinkowce,



krętki.

Fizjologia bakterii
Bakterie ze względu na zapotrzebowanie na składniki odżywcze można zaliczyć do dwóch
grup:



autotrofów, które potrafią syntetyzować wszystkie elementy komórki i inne
substancje niezbędne do życia z prostych związków nieorganicznych,



heterotrofów, które potrzebują do wzrostu obecności w środowisku wybranych
substancji organicznych.

Wszystkie bakterie patogenne są heterotrofami i w przypadku zakażenia do swojego wzrostu
wykorzystują składniki pochodzące od gospodarza.

Jednym z kryteriów podziału bakterii jest wykorzystywanie lub niewykorzystywanie tlenu, co
daje podział na bakterie tlenowe (aerobowe) i beztlenowe (anaerobowe).

Do czynników zjadliwości bakterii można zaliczyć:



adhezyjność, czyli przytwierdzanie do miejsca gdzie wywoływane jest zakażenie
(główną rolę pełnią białka i polisacharydy powierzchniowe bakterii oraz fimbrie)



zdolność do kolonizacji,



zdolność do uniknięcia odpowiedzi immunologicznej (tworzenie otoczek chroniących
przed fagocytozą),



inwazyjność (czyli przedostawanie się w głąb tkanek – rola enzymów),



wytwarzanie toksyn (np. toksyna botulinowa, toksyna laseczek wąglika, toksyna
błonicza).

PODSTAWOWE POJĘCIA I LEKI PRZECIWBAKTERYJNE:
Antybiotyk – substancja przeciwbakteryjna pochodząca od żywego organizmu, pochodna
chemiczna takiej substancji lub jej analog otrzymany syntetycznie.

• Antybiotyk bakteriostatyczny – antybiotyk pozbawiający bakterie zdolności do

podziału wtedy, kiedy jego stężenie przekracza określoną wartość graniczną.

• Antybiotyk bakteriobójczy – antybiotyk, który w określonym stężeniu i czasie zabija

bakterie (trwale pozbawia je zdolności do podziału ale mogą one zachowywać
aktywność metaboliczną).

KLASYFIKACJA BAKTERII:

Podstawową jednostką klasyfikacyjną jest szczep bakterii, czyli grupa komórek o
identycznych cechach, które najprawdopodobniej pochodzą od jednej komórki w wyniku
podziałów. Szczepy o bardzo zbliżonych cechach łączy się w gatunki, które z kolei grupowane
są w rodzaje na podstawie podobieństw ich właściwości.

CHARAKTERYSTYKA WYBRANYCH RODZAJÓW I GATUNKÓW BAKTERII:

Staphylococcus aureus (gronkowiec złocisty)



wygląd groniastych skupisk pojedynczych komórek

Zakażenia:

1. Zakażenia skórne (charakteryzują się intensywnym ropnym zapaleniem, miejscowa

martwica tkanek i wytworzeniem miejscowego ropnia)



Zapalenie mieszków włosowych,



Czyraki (bardziej rozległe zakażenia mieszków włosowych),



Jęczmienie,



Ropnie.

2. Zakażenia głębokie;



Zakażenie szpiku i kości,



Zapalenie płuc.

3. Choroby wywoływane działaniem toksyn gronkowcowych:



Gronkowcowe zatrucie pokarmowe,



Gronkowcowe zapalenie złuszczające skóry,



Zespół wstrząsu toksycznego.

paciorkowce Streptococcus pyogenes

• ziarenkowce tworzące łańcuszki

Zakażenia:



Ropne pierwotne: zapalenie gardła i migdałków, angina, ropne zapalenie skóry,
liszajec.



Ropne wtórne:
może powodować m.in. różę (rozlana infekcja śródskórna). Inne postaci zakażeń
mogące towarzyszyć zakażeniom paciorkowcowym to szkarlatyna (płonica) i
gorączka połogowa.



Nieropne: gorączka reumatyczna i ostre kłębuszkowe zapalenie nerek.

Streptococcus pneumoniae (pneumokok, dwoinka zapalenia płuc)
Zakażenia:



Czynnik etiologiczny zakażeń dróg oddechowych, takich jak m.in. zapalenie oskrzeli i
płuc,



Zakażenia inwazyjne: posocznice, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych.

Rodzaj Enterococcus (paciorkowce kałowe)
Zakażenia:



Czynniki etiologiczne ciężkich zakażeń szpitalnych,



Typowe drobnoustroje oportunistyczne (większość infekcji u pacjentów z
upośledzeniem odporności).

meningokok, dwoinka zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych Neisseria meningitidis
Zakażenia:



Przede wszystkim: zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i posocznica.

Profilaktyka:



Bezwzględna antybiotykoterapia u osób, które miały bezpośredni kontakt z chorym,



Szczepionka przeciw serogrupie A i C, brak przeciw B

gonokok, dwoinka rzeżączki Neisseria gonorrhoeae
Zakażenia:



Czynnik etiologiczny rzeżączki,



Powikłania to m.in. zapalenie gruczołu krokowego i najądrzy, zapalenie jajowodów
prowadzące do bezpłodności,



Rzeżączkowe noworodkowe zapalenie spojówek będące wynikiem zakażenia podczas
porodu.

maczugowiec błonicy Corynebacterium diphtheriae



Główny czynnik zjadliwości: toksyna błonicza

Zakażenia:



Bakteria patogenna mogąca wywoływać śmiertelną chorobę zwaną błonicę
(dyfterytem):



Główna postać błonicy: błonica gardła (w ciężkich przypadkach śmiertelna wskutek
obrzęku dróg oddechowych i niewydolności krążenia).

Listeria monocytogenes
Zakażenie:



Gatunek powodujący listeriozę, na którą najczęściej chorują osoby z zaburzeniami
układu odpornościowego, osoby starsze oraz noworodki. Do zakażenia może dojść
drogą pokarmową po spożyciu skażonej żywności, a szerzeniu się zakażenia sprzyja
zdolność do przeżywania tych bakterii w niskiej temperaturze w lodówkach.



Zakażenie kobiety ciężarnej może zostać przeniesione na płód.

Escherichia coli



główne czynniki zjadliwości: toksyny takie, jak np. werotoksyny

Zakażenia:
ZAKAŻENIA POZAJELITOWE



Zakażenia ran (szczególnie po zabiegach na przewodzie pokarmowym),



Zapalenie płuc – u wcześniaków i noworodków,



Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych – u wcześniaków i noworodków,

ZAKAŻENIA JELITOWE
Wywoływane przez szczepy enteropatogenne (biegunki z utratą wody z komórek na skutek
zaburzeń wodno-elektrolitowych) i enterotoksyczne (zła absorpcja wody po uszkodzeniu
komórek jelitowych).



Nieżyt żołądkowo-jelitowy,



Krwotoczne zapalenie okrężnicy (krwawa biegunka),



Zespół hemolityczno-mocznicowy.

Rodzaj Salmonella

• większość chorobotwórczych szczepów należy do jednego gatunku Salmonella

enterica.

Zakażenia:



salmonellozy (zapalenia żołądka i jelit),



dur brzuszny wywoływany przez serotyp S. typhi,



posocznica.

Rodzaj Shigella



czynnik zjadliwości: toksyna czerwonkowa (Shiga)

Zakażenia:



Zapalenie jelita  krwawe biegunki.

Rodzaj Yersinia
Zakażenia:



Najważniejszy gatunek Yersinia pestis: wywołuje dżumę, która występuje w dwóch
postaciach klinicznych: jako dżuma dymienicza i dżuma płucna



Yersinia enterocolitica i Yersinia pseudotuberculosis: choroby jelit.

przecinkowiec cholery Vibrio cholerae



czynnik zjadliwości: toksyna choleryczna

Zakażenia:



Są przyczyną biegunkowej choroby – cholery  nadmierne wydzielanie wody i
elektrolitów z komórek do światła jelita  charakterystyczna biegunka (ryżowate
stolce).

pałeczka ropy błękitnej Pseudomonas aeruginosa
Zakażenia:



Częsta przyczyna zakażeń szpitalnych (1. przenoszonych np. przez niejałowy sprzęt
medyczny, 2. po kolonizacji skóry i błon śluzowych hospitalizowanych pacjentów).



Rezerwuarem w szpitalach są miejsca związane z wilgocią,



Także zakażenia pozaszpitalne: związane np. ze stosowaniem soczewek
kontaktowych, piercingiem, stosowaniem iniekcji dożylnych niejałowymi igłami.

Campylobacter jejuni
Zakażenia:



Ostre stany zapalne żołądka i jelit z owrzodzeniami i krwawieniem,



Automimmunologiczne zapalenie stawów,



Zespół Guillaina – Barrego (uszkodzenie nerwów)

Helicobacter pylori



Wytwarzanie enzymu – ureazy rozkładającej mocznik w amoniak, który chroni
bakterie powłoka neutralizującą kwaśne środowisko żołądka)

Zakażenia:



istotna rola w patogenezie wrzodów żołądka i dwunastnicy oraz raka żołądka.

Haemophilus influenzae
Zakażenia:
Patogenne szczepy otoczkowe powodują m.in:



Posocznicę noworodków,



Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych.

Szczepy bezotoczkowe wywołują głównie choroby układu oddechowego.

pałeczka krztuśca Bordetella pertusis



Główny czynnik zjadliwości – toksyna krztuścowa.

Zakażenia:



Wywołuje krztusiec. Podstawowym objawem krztuśca jest silny napadowy suchy
kaszel utrzymujący się długotrwale (bakteria kolonizuje a następnie zakaża błonę
śluzową).

Rodzaj Brucella
Zakażenia:



Powoduje chorobę odzwierzęcą brucellozę. Do zakażenia dochodzi przez uszkodzoną
skórę (najczęściej u weterynarzy i rolników) i drogą pokarmową po spożyciu mleka
lub sera. Charakterystycznym objawem ostrej postaci brucelozy jest gorączka o
przebiegu falującym. W przypadku przewlekłej postaci choroby – nieleczona trwa 2
lata i wywołuje spustoszenia w organizmie człowieka.

Francisella tularensis
Zakażenie:



Wywołuje u człowieka chorobę odzwierzęcą tularemię.

Rezerwuar zarazka stanowią dzikie gryzonie, a transmisja choroby odbywa się przez wektory
(kleszcze, pchły, wszy). Choroba dotyczy głównie leśników, rolników i myśliwych. Choroba
występuje w postaciach: węzłowej, płucnej, gardłowej, ocznej lub trzewnej.

Legionella pneumophila
Zakażenia:
Powoduje:

 legionelozę (chorobę legionistów) – atypowe zapalenie płuc lub
 gorączkę Pontiac – bez zajęcia płuc.

Rezerwuar stanowią urządzenia związane z wodą: instalacje klimatyzacyjne, nawilżacze
powietrza, prysznice. Do zakażenia dochodzi poprzez wdychanie drobin aerozolu
zawierających bakterie. Choroba nie przenosi się z człowieka na człowieka.

laseczka wąglika Bacillus anthracis



Zjadliwość bakterii związana jest z obecnością otoczki oraz toksyny.



Tworzą przetrwalniki, które mogą przetrwać w środowisku długi czas (kilkadziesiąt
lat), które w sprzyjających warunkach (np. krew lub tkanki ludzi) zaczynają kiełkować.

Zakażenie:
Choroba wąglik – 3 postacie u ludzi:

1.  Postać skórna,
2.  Postać żołądkowo – jelitowa,
3.  Postać płucna.

W przypadku wąglika jest wysoka śmiertelność. Charakterystycznym objawami pośmiertnymi
są szybki rozkład gnilny i wyciek ciemnej krwi z naturalnych otworów ciała.

laseczka tężca Clostridium tetani
Wytwarza spory, które mogą dostać się do organizmu ludzkiego przez uszkodzenia skóry,
najczęściej z gleby lub kurzu.
Zakażenie:



W tkankach bakterie wytwarzają toksynę tetanospazminę, która przenika wzdłuż
nerwów obwodowych do ośrodkowego układu nerwowego  częste napięcia i
kurcze mięśni.

laseczka jadu kiełbasianego Clostridium botulinum



Wytwarzają jedną z najsilniej działających neurotoksyn, botulinę.

Zakażenie:



Zatrucie jadem kiełbasianym (botulizm) jest wynikiem spożycia toksyny, objawia
się postępującym paraliżem  paraliż mięśni oddechowych (lub zatrzymanie akcji
serca)  śmierć.

Rodzaj Actinomyces
Czynnik etiologiczny promienicy (aktynomykozy): przewlekła choroba ropna przebiegająca z
tworzeniem drążących przetok, np. w okolicy żuchwy

Rodzaj Mycobacterium
Zakażenia:



Prątki należące do kompleksu Mycobacterium tuberculosis wywołują u ludzi gruźlicę.



Gruźlica dotyczy najczęściej płuc (gruźlica płucna) lecz również może atakować
ośrodkowy układ nerwowy, układ limfatyczny, naczynia krwionośne, układ kostno-
stawowy, moczowo-płciowy oraz skórę.



Zakażenie, którego źródłem jest chory prątkujący, szerzy się drogą kropelkową.



Najczęstszą postacią gruźlicy płuc jest gruźlica naciekowa.



Prątki należące do Mycobacterium leprae wywołują trąd – chorobę skóry i nerwów.

krętek blady Treponema pallidum



Bakterie spiralnego kształtu

Zakażenie:



Wywołuje kiłę.
Zakażenie przenosi się bezpośrednio przez kontakt seksualny (kiła nabyta) lub przez
łożysko od chorej matki na płód (kiła wrodzona). Wrotami zakażenia są błony śluzowe
lub uszkodzona skóra.



Kiła jest przewlekłym zakażeniem ogólnoustrojowym. Choroba może się rozwijać
nawet kilkadziesiąt lat przebiegając bezobjawowo lub  przejawiając się kolejnymi
charakterystycznymi zmianami klinicznymi (kiła objawowa). W przebiegu i rozwoju
kiły objawowej wyróżnia się kilka okresów:
o  Kiła pierwszorzędowa (objaw: wrzód pierwotny)
o  Kiła drugorzędowa (objawy: osutki, plamki, grudki, zmiany nadżerkowe w okolicy

narządów płciowych)

o Kiła trzeciorzędowa (późna), po 2 latach od zakażenia, dotyczy układu sercowo-

naczyniowego i nerwowego.

Zakaźność największa w okresie kiły I-rzędowej i II-rzędowej. W okresie kiły późnej chory
niezakaźny (wyjątek matka - płód).

krętki Borrelia burgdorferi
Zakażenie:



Czynnik etiologiczny boreliozy z Lyme (choroby przenoszonej przez kleszcze),



Przewlekłe zakażenie bakteryjne dotyczące wielu narządów.



3 stadia choroby:

1. zmiany skórne (rumień wędrujący),
2. zakażenia układowe (OUN, układu sercowo-naczyniowego i układu kostno-

stawowego),

3. zanikowe zapalenie skóry i neuropatia obwodowa.

MYKOPLAZMY



Bakterie pozbawione ściany komórkowej

Zakażenia:



dotyczą najczęściej układu oddechowego i układu moczowo-płciowego.

CHLAMYDIE



bakterie, które są bezwzględnymi wewnątrzkomórkowymi pasożytami ludzi i zwierząt
niezdolnymi do samodzielnego rozmnażania się.

Chlamydia trachomatis
Zakażenia:

• Serotypy A-C wywołują jaglicę będącą główną przyczyną ślepoty w krajach Bliskiego i

Dalekiego Wschodu, Afryce i Ameryce Południowej.

• Serotypy D-K powodują zakażenia układu moczowo-płciowego, przenoszone drogą

kontaktu seksualnego.

• Serotypy L

-L

przenoszone drogą kontaktów seksualnych wywołują chorobę

określaną jako ziarniniak weneryczny pachwin.

Chlamydia psittaci
Zakażenia:



wywołuje chorobę ptasią  atypowe zapalenie płuc

RIKETSJE



charakteryzują się bezwzględnym pasożytnictwem wewnątrzkomórkowym

Zakażenia:
Np.:



Rickettsia prowazekii – tyfus plamisty, przenoszony przez wszy lub pchły



Rickettsia rickettsii – gorączka plamista, przenoszona przez kleszcze



Coxiella burnetii – gorączka Q (objawy ze strony układu oddechowego i
pokarmowego), zakażenie przez kontakt ze zwierzętami.

3. WIRUSOLOGIA

WIRUSY

1)  nie są organizmami
2)  są tworami organicznymi
3)  składają się z kwasu nukleinowego i białka (wyjątkowo mogą zawierać cząsteczki

tłuszczów)

4)  mają od kilkudziesięciu do kilkuset nm
5)  pasożytują w komórkach Eukariota i Prokariota
6)  nie przeprowadzają samodzielnie żadnych procesów metabolicznych
7)  poza komórkami nie przejawiają żadnych funkcji życiowych

BUDOWA WIRUSÓW
Genom wirusa to DNA lub RNA zawierające pełną informację o budowie, właściwościach i
innych cechach przekazywanych potomnym generacjom wirusów. Koduje wirusowe białka
strukturalne i enzymy konieczne do ekspresji wirusowych genów i replikacji genomu.
Zazwyczaj wystepuje w postaci jednej cząsteczki, pojedynczej lub podwójnej nici
nukleotydów, może być liniowy lub kolisty.

Połozony centralnie genom wirusa osłonięty jest jednostkami białkowymi (kapsomerami)
tworzącymi kapsyd. Niektóre wirusy mają dodatkową strukturę - lipidową osłonkę
zewnętrzną, w której często zakotwiczone są wypustki glikoproteinowe.

Postacie:
Wirusy występują w dwóch postaciach funkcjonalnych:



Pozakomórkowej (spoczynkowej), określanej jako wirion,



Wewnątrzkomórkowej (aktywnej), którą jest wirusowy genom pozbawiony
białkowego płaszcza.

W środowisku pozakomórkowym wirusy są szczególnie wrażliwe na działanie czynników
fizycznych i chemicznych:



Podwyższona temperatura,



Wysuszanie materiału zawierającego wirusy,



Działanie ultradźwięków  mechaniczne uszkodzenie wirusów,



Znaczne zmiany pH środowiska.

NAMNAŻANIE WIRUSÓW
Wirusy mogą namnażać się tylko w żywej komórce, gdyż same nie są w stanie wytwarzać
energii w postaci ATP, koniecznej do syntezy białek i kwasów nukleinowych. Etapy:



Adsorpcja (przyleganie wirusa do powierzchni komórki, połączenie białka wirusa ze
specyficznym receptorem),



Wnikanie wirusa przez błonę komórkową do komórki wraz z utratą osłonki lipidowej i
białkowego kapsydu,



Replikacja DNA lub RNA wirusa, synteza białek wirusa,



Dojrzewanie (tworzenie wirionu),



Uwalnianie wirusa przez pączkowanie lub rozpad komórki.

PATOMECHANIZM ZAKAŻEŃ WIRUSOWYCH
Na powstanie i rozwój zakażenia ma wpływ wiele czynników, zarówno wynikających z cech
zarazka, takich jak zjadliwość wirusa i jego dawka zakaźna, jak i gospodarza, jego
uwarunkowań genetycznych, a przede wszystkim stanu odporności.

WIREMIA

 pierwotne namnożenie wirusa w miejscu jego wniknięcia (zakażenie bezobjawowe),
 namnożony wirus drogą naczyń chłonnych lub krwionośnych (pierwotna wiremia)

zostaje przeniesiony do komórek układu siateczkowo-śródbłonkowego węzłów
chłonnych, śledziony, wątroby lub szpiku kostnego, gdzie następuje dalsza replikacja
wirusa,

 przedostanie się wirusa do krwi (wtórna wiremia).

Mechanizmy obronne wirusów:
Wiele wirusów wykształciło jednak mechanizmy, dzięki którym atak immunologiczny jest
nieskuteczny:



stan latencji (uśpienia wirusa),



zakażenie w miejscach niedostępnych dla układu immunologicznego,



tworzenie się połączeń między komórkami ułatwiających szerzenie się wirusa,



zmienność antygenowa, charakterystyczna dla wielu wirusów RNA,



antygeny wirusów zbliżone do antygenów układu zgodności tkankowej, przez co nie
są rozpoznawane jako obce przez komórki układu odpornościowego.

LEKI PRZECIWWIRUSOWE



Hamują namnażanie wirusa na różnych etapach, np. inhibitory enzymów wirusowych
potrzebnych do replikacji wirusa.



Spośród naturalnych substancji o działaniu przeciwwirusowym zastosowanie
terapeutyczne znalazły interferony, które hamują syntezę białek wirusowych.

CHARAKTERYSTYKA WYBRANYCH WIRUSÓW:

WIRUSY DNA

HERPESWIRUSY



Zakażenie pierwotne najczęściej bezobjawowe, w określonych typach komórek
pozostaje DNA wirusa, w sprzyjającej sytuacji w komórce zakażonej latentnie
dochodzi do reaktywacji wirusa



wirus opryszczki pospolitej (zmiany zapalne na granicy skóry i błony śluzowej warg
lub narządów płciowych).



Wirus ospy wietrznej i półpaśca (półpasiec jest następstwem uczynnienia się wirusa
latentnie zakażającego zwoje nerwowe),



wirus cytomegalii - powoduje zakażenia płodowe i okołoporodowe  działanie
teratogenne  wady wrodzone.



wirus Epsteina-Barr – wywołuje nowotwory (chłoniak Burkitta, rak jamy nosowo-
gardłowej) lub mononukleozę zakaźną.

HEPADNAWIRUSY
Wirus zapalenia wątroby typu B



Do zakażenia może dojść po podaniu krwi, w wyniku naruszenia ciągłości tkanek,
drogą wertykalną jak również droga kontaktu seksualnego



Choroba może mieć przebieg bezobjawowy, ostry (z żółtaczką lub bez) lub przewlekły
( marskość lub pierwotny rak wątroby).

POKSWIRUSY
Wirus ospy prawdziwej



Tropizm do skóry i błon śluzowych: zmiany o charakterze krost lub zmiany rozrostowe



Ospę prawdziwą udało się całkowicie wyeliminować dzięki skutecznej
immunoprofilaktyce.



Występowały dwie formy zachorowań: ospa duża ze śmiertelnością 40% i ospa mała
ze śmiertelnością 4%.



Zakażenie następowało przez bezpośredni kontakt (droga oddechowa).

PAPILLOMAWIRUSY
Wirus brodawczaka ludzkiego



Wywołuje zmiany brodawkowate w obrębie skóry i błon śluzowych, np. brodawki
skórne, kłykciny kończyste (związane z zakażeniami narządów płciowych i odbytu).



Może wywoływać zmiany nowotworowe.

WIRUSY RNA

ORTOMYKSOWIRUSY
Wirusy grypy



kształt kulisty lub owalny,



3 typy wirusa: typy A i B są przyczyną ciężkich zachorowań, które mogą osiągać
rozmiary epidemii, a typ C powoduje zachorowania o lżejszym przebiegu i nie
wywołuje epidemii.



nukleokapsyd okrywa glikoproteinowa osłonka z charakterystycznymi wypustkami,
w których znajdują się ważne antygeny wirusowe (hemaglutynina i neuraminidaza),



wirus grypy typu A wykazuje ogromną zmienność antygenową na skutek czego
zawsze część populacji ludzkiej jest na niego wrażliwa.

Grypa jest ostra chorobą układu oddechowego, jedną z najbardziej zakaźnych, szerzy się
drogą kropelkową. Na zakażenie narażone są wszystkie grupy wiekowe, ale powikłania
(m.in. zapalenie płuc, mięśnia sercowego) obserwuje się przede wszystkim u dzieci i osób
starszych.

PARAMYKSOWIRUSY
Wirus świnki (nagminnego zapalenia ślinianek przyusznych)



wirus odpowiedzialny za zakażenie cechujące się przede wszystkim obrzękiem
ślinianek przyusznych,



zakażenie szerzy się drogą kropelkową i dotyczy głównie dzieci w wieku
przedszkolnym i szkolnym.

Wirus odry



czynnik etiologiczny odry - ostrej, bardzo zakaźnej choroby wysypkowej występującej
zwykle u dzieci, której najpoważniejszym powikłaniem są zapalenia mózgu mogące
powodować zgon.

KORONAWIRUSY



odpowiedzialne za objawy przeziębienia, także infekcje dolnych dróg oddechowych i
zapalenie mięśnia sercowego,



w 2003 roku do tej rodziny zaliczono nowo odkryty wirus SARS wywołujący u ludzi
ciężki ostry zespół oddechowy (współczynnik śmiertelności około 10%).



także odkryty w 2012 nowy koronawirus (zachorowania głównie wśród osób na
Półwyspie Arabskim).

ENTEROWIRUSY

 wirus polio - powodujący zakażenia objawiające się w postaci nagminnego porażenia

dziecięcego (poliomyelitis).

 Wirusy Coxsackie – przyczyna m.in. choroby rąk, stóp i jamy ustnej (HFMD).
 Wirusy ECHO – powodują epidemie zapalenia opon mózgowych, zachorowania

gorączkowe połączone z wysypką i/lub biegunką.

TOGAWIRUSY
Wirus różyczki



czynnik etiologiczny różyczki (powiększenie węzłów chłonnych oraz bladoróżowa
wysypka) przebiegającej głównie u dzieci,



zakażenia płodu: wirus przeniesiony na płód może prowadzić do jego obumarcia lub
powstania wad wrodzonych.

HEPATOWIRUSY
Wirus zapalenia wątroby typu A



Zakażenie : droga fekalno-oralna przez kontakt z wydzielinami chorego lub
produktami zakażonymi

FLAWIWIRUSY



Do tej grupy zaliczane są przenoszone przez wektory (komary lub kleszcze) takie
wirusy, jak:

o  wirus gorączki Denga,
o  wirusy kleszczowego zapalenia mózgu,
o  wirus gorączki zachodniego Nilu,
o  wirus żółtej gorączki.



Do tej grupy zaliczany jest także wirus zapalenia wątroby typu C (zakażenie głównie
przez transfuzję krwi, zabiegi medyczne, używanie niesterylnego sprzętu).

RABDOWIRUSY
Wirus wścieklizny



czynnik etiologiczny wścieklizny,



w większości przypadków zakażenie szerzy się przez ukąszenie zwierzęcia, czasami
wystarcza zadrapanie lub tylko wdychanie cząstek zakażonego materiału,



jest przykładem wirusa wykazującego neurotropizm,



zakażenie prowadzi do degeneracyjnych zmian w komórkach nerwowych,



prawie zawsze choroba kończy się zejściem śmiertelnym.

Wirusy gorączek krwotocznych

Cechy:

o bardzo wysoka śmiertelność,
o podobne objawy chorobowe u zakażonych osób, m.in. skaza krwotoczna,

Przykłady:

1)  wirus gorączki Marburg: zakażenie przez kontakt z płynami ustrojowymi,
2)  wirus gorączki Ebola: zakażenie drogą kropelkową,
3)  wirus krymsko-kongijskiej gorączki krwotocznej: zakażenia ludzi przez ukłucie

kleszcza lub kontakt z krwią chorej osoby.

RETROWIRUSY
HIV - ludzki wirus nabytego niedoboru odporności



Wywołuje zespół nabytego upośledzenia odporności – AIDS.



HIV cechuje duża zmienność antygenowa (znaczne różnice wśród szczepów
pochodzących z różnych regionów świata).



W patomechanizmie zakażenia szczególną rolę odgrywa uszkodzenie limfocytów T
CD4.



Zakażenie przez kontakt seksualny, krew lub przez łożysko.

Fazy zakażenia:
o pierwotne zakażenie HIV (od momentu zakażenia do pojawienia się przeciwciał anty-

HIV, w ciągu 1-3 tygodni od wniknięcia HIV do organizmu u większości pacjentów
pojawiają się objawy tzw. ostrej choroby wirusowej),

o faza zakażenia utajonego (faza bezobjawowego nosicielstwa mogąca trwać całe lata)
o faza zakażenia objawowego (kompleks chorób związanych z AIDS, w fazie tej

następuje przełamanie sił obronnych organizmu, pojawiają się wyraźne objawy takie
jak m.in. zakażenia oportunistyczne i inne symptomy AIDS – choroby wskaźnikowe).

4. PRIONY

PRIONY to infekcyjne białka, występujące powszechnie w każdym organizmie i całkowicie
niegroźne. W sytuacji, gdy zmieniają one swoją naturalną konformację, stają się białkiem
prionowym infekcyjnym - uszkadzającym komórki nerwowe.

Białko prionowe infekcyjne kodowane jest przez ten sam gen, posiada tę samą sekwencję
aminokwasów, różni się jedynie ukształtowaniem przestrzennym - ma kształt pofałdowanej
kartki papieru i jest nierozpuszczalne.

Choroby prionowe:

 Zakaźne: przenoszą się przez kontakt.
 Dziedziczne: przechodzą z pokolenia na pokolenia wraz z punktową mutacją

sprzyjającą zapadnięciu na chorobę.

Choroby prionowe nie są uleczalne.
Mechanizm szkodliwości prionów zakaźnych polega na gromadzeniu się ich w komórkach w
błonach powiększających się pęcherzyków, zwanych wakuolami oraz gromadzeniu się
prionów zewnątrzkomórkowo w postaci złogów.
Choroby prionowe charakteryzują się zmianami neurodegeneracyjnymi w obrębie
ośrodkowego układu nerwowego.

Przykłady:

1)  Kuru
2)  Creutzfelda - Jacoba
3)  Śmiertelna rodzinna bezsenność

5. MYKOLOGIA

GRZYBY DROŻDŻOPODOBNE
Rodzaj Candida



Drobnoustrój oportunistyczny



U osób z grup ryzyka przy istnieniu czynników predysponujących powoduje
powstawanie kandydozy narządowej lub uogólnionej zagrażającej życiu.

Rodzaj Pityrosporum



objawy łupieżu pstrego

GRZYBY PLEŚNIOWE
Rodzaj Aspergillus



Aspergiloza narządowa najczęściej dotyczy układu oddechowego i jest jedną z
najczęściej występujących grzybic układu oddechowego w Polsce.



Inne postaci zakażenia to:

o  Zapalenie zatok obocznych nosa
o  Zapalenie gałki ocznej
o  Aspergiloza skóry gładkiej
o  Aspergiloza OUN
o  Posocznica - jako uogólnienie grzybicy płuc u osób wyniszczonych chorobą

nowotworową.

GRZYBY DERMATOFITOWE



Grzyby te posiadają zdolność do asymilacji kreatyny.



Wywołują zakażenia skóry , paznokci i włosów o różnym nasileniu.



Grzybicy wywołanej przez te grzyby zwanej dermatomykozą sprzyja obniżenie
wydolności układu odpornościowego gospodarza oraz obecność ogólnoustrojowych i
miejscowych czynników predysponujących.

PNEUMOCYSTIS CARINII (JIROVECI)



Grzyby te wywołują pneumocystozę - chorobę układu oddechowego u osób z
HIV i noworodków o małej masie urodzeniowej (zapalenie płuc).

6. PARAZYTOLOGIA

CHOROBOTWÓRCZOŚĆ WYBRANYCH GATUNKÓW PASOŻYTÓW CZŁOWIEKA:

PIERWOTNIAKI

Rzęsistek pochwowy Trichomonas vaginalis



w narządach moczowych i płciowych człowieka



rzęsistkowica: stany zapalane tych narządów

Giardia lamblia



w jelicie cienkim i dwunastnicy (w inwazjach przewlekłych w przewodach żółciowych
wątroby i drogach wyprowadzających trzustki)



najczęściej u dzieci



giardioza: objawy jelitowe (biegunka) lub narządowe (dolegliwości ze strony trzustki i
wątroby ); pierwotniaki przylegające do ściany dwunastnicy lub jelita powodują
skracanie i zanik kosmków jelitowych  upośledzenia trawienia, niedobory wit. A i
B12.

Plasmodium vivax



w krajach strefy subtropikalnej i tropikalnej



wektor: komary z rodzaju Annopheles



u człowieka zimnica (malaria):



pasożyt w wątrobie – bezobjawowo



w erytrocytach - objawy: 1) dreszcze, uczucie zimna, 2) gwałtowny wzrost
temperatury 3) zlewne poty. Po ustąpieniu tych objawów powiększenie wątroby,
śledziony, zmiany we krwi

Toxoplasma gondii



u człowieka wewnątrzkomórkowo w tkankach i narządach



u kota w jelicie



człowiek zaraża się spożywając surowe mięso (głównie wołowe) lub żywność
zanieczyszczoną pierwotniakami wydalanymi przez kota



toksoplazmoza nabyta: głównie bezobjawowo, objawy u osób z obniżoną
odpornością



toksoplazmoza

wrodzona:

działanie

teratogenne

płód

wodogłowie/małogłowie, zapalenie siatkówki i naczyniówki, zwapnienie
śródmózgowe.

PŁAZIŃCE

Tasiemiec uzbrojony Taenia solium



żywiciel ostateczny: człowiek (w jelicie cienkim)



żywiciel pośredni: świnia, może być człowiek (w narządach)



człowiek, który będzie żywicielem pośrednim zaraża się spożywając pokarm z jajami
lub jajami własnego tasiemca



tasiemczyca (pasożyt w jelicie): bóle brzucha, utrata masy ciała



wągrzyca – objawy ze strony narządów np. mózgu: zaburzenia świadomości, bóle
głowy, śmierć

Tasiemiec nieuzbrojony Taenia saginata



człowiek – wyłącznie żywiciel ostateczny (u człowieka w jelicie cienkim)



żywiciel pośredni – bydło



człowiek zaraża się spożywając surowe lub niedosmażone mięso wołowe

Tasiemiec bąblowcowy Echinococcus granulosus



żywiciel ostateczny: psowate (w jelicie cienkim), żywiciel pośredni: m.in. człowiek (w
narządach)



człowiek zaraża się przez kontakt z psem (jaja tasiemca)



Bąblowica: w narządach człowieka (wątroba, płuca, mózg) tasiemiec tworzy pęcherze
bąblowcowe wypełnione torebkami lęgowymi

OBLEŃCE

Glista ludzka Ascaris lumbricoides



w jelicie cienkim (dorosłe pasożyty)



w płucach (larwy)



Glistnica: podwyższona temperatura, kaszel, duszności (pasożyt w płucach); bóle
brzucha, zgrzytanie zębami (w jelicie).

Owsik ludzki Enterobius vermicularis



wyłącznie u człowieka, głównie u dzieci



w jelicie grubym



Owsica: nadpobudliwość, zaburzenia snu, zgrzytanie zębami, zadrapania wokół
odbytu.

Włosień kręty Trichinella spiralis



zarażenie człowieka poprzez spożycie surowego lub niedosmażonego mięsa, w
którym są otorbione larwy.



postaci dojrzałe pasożyta pod nabłonkiem jelita cienkiego, larwy w mięśniach



Włośnica: podwyższona temperatura, bóle mięśniowe przy żuciu i połykaniu, obrzęk
twarzy, wybroczyny dospojówkowe i podpaznokciowe, nieleczona - w ciągu 4 tygodni
zgon.

STAWONOGI

Kleszcz pospolity Ixodes ricinus



pasożyt krwiopijny



po ukłuciach odczyny alergiczne



wektor patogenów wywołujących m.in. choroby takie jak: borelioza, babeszjoza,
tularemia, kleszczowe zapalenie mózgu

Świerzbowiec ludzki Sarcoptes scabiei



pasożytuje w zrogowaciałej warstwie naskórka



choroba - świerzb: stany zapalne naskórka

Wesz ludzka Pediculus humanus



owad krwiopijny



2 odmiany: wesz głowowa (na skórze głowy, składa jaja na włosach) i odzieżowa (na
całym ciele, składa jaja na szwach ubrań)



wesz odzieżowa przenosi m.in. zarazki duru epidemicznego

Wesz łonowa Pthirus pubis



owad krwiopijny



może być też na rzęsach (!)



nie przenosi chorób

Pluskwa domowa Cimex lectularius



owad krwiopijny



bolesne ukłucia



nie przenosi chorób

Pchła ludzka Pulex irritans



owad krwiopijny



wektor zarazków (np. dżumy, duru plamistego), żywiciel niektórych tasiemców (np.
psiego).