Libertarianizm, feminizm i bierny opór -

synteza

Autor: Grant Babcock
Źródło:

libertarianpapers.org

Tłumaczenie: Maja Świrko

Libertarian Papers, Vol. 4, No. 2 (2012)

I. Wstęp

Wkładem

Murraya Rothbarda

do etyki liberalnej było wyłożenie teorii

zakazującej stosowania agresji (1978, s. 27-30). Wpływ etyki Rothbarda

, w

połączeniu  z  trwającym  dekady  przymierzem  politycznym  z  konserwatystami
opartym na antykomunizmie, doprowadził do dyskusji w libertariańskich kręgach
na  temat  tego,  czy  libertarianie  jako  libertarianie  powinni  zająć  stanowisko
przeciwne  tym  formom  represji,  które  nie  pociągają  za  sobą  użycia  przemocy.
Zasada  nieagresji  jest  rzeczywiście  tak  dobrym  papierkiem  lakmusowym
libertarianizmu,  jak  się  uważa.  Głosy  mówiące  o  nieagresywnym  ucisku  (lub

chociaż nieopierającym się tylko na agresji) często dobiegają ze strony lewicy i
sugerują nielibertariańskie (czytaj: agresywne) rozwiązania problemu, nawet
jeśli nie postrzegają tych rozwiązań jako naznaczonych przemocą.

Pomimo tych uwag wierzę, że libertarianie jako libertarianie są

zobowiązani do zabrania głosu na temat tego rodzaju nieagresywnego ucisku, o
którym  mówi  lewica,  włączając  w  to  —  ale  nie  tylko  —  przynależność  rasową  i
klasową, płeć oraz orientację seksualną. Stwierdzenie, że libertarianie są do tego
zobowiązani  niezależnie  od  ich  libertarianizmu,  byłoby  prostsze.  Libertarianizm
nie  jest,  przynajmniej  w  mojej  opinii,  kompletnym  systemem  etycznym.  Czyny

mogą być dobre lub złe z powodów niezwiązanych z libertarianizmem; w takich

Lub co najmniej jej powierzchowna interpretacja.

wypadkach będzie on jedynie pomagał zawężać spektrum akceptowalnych
rozwiązań problemu

Moja teza brzmi inaczej: niektóre formy nieagresywnego działania są

mimo wszystko problematyczne w kontekście libertarianizmu. Mam na myśli
rodzaj problemów społecznych opisanych przez

Rodericka Longa

Charlesa

Johnsona

w ich eseju „Libertarian Feminism: Can This Marriage Be Saved?".

Piszą oni, iż:

Pomimo  libertariańskiej  pokusy,  nie  ma  sensu  upatrywać  w
państwie  źródła  wszelkiego  społecznego  zła,  jako  że  istnieje
przynajmniej  jedno  społeczne  zło,  za  które  nie  można  obwiniać
państwa  —  jest  to  państwo  samo  w  sobie.  Jeśli  żadne  zło
społeczne  nie  może  powstać  lub  utrzymywać  się  bez  udziału
państwa,  to  jak  powstaje  i  utrzymuje  się  państwo?  Jak  słusznie
utrzymywali libertarianie od

La Boétiego

Rothbarda

, ponieważ

władcy są zazwyczaj w mniejszości względem tych, nad którymi

sprawują  władzę,  państwo  nie  może  przetrwać,  jeśli  nie  będzie
miało powszechnego poparcia, którego nie jest w stanie wymusić
Dlatego  władza  państwa  jest  zawsze  częścią  wzajemnie
zazębiającego  się  systemu  praktyk  i  struktur  społecznych,  z
których  nie  każda  jest  pogwałceniem  aksjomatu  nieagresji”.
(Long i Johnson, 2005, §2)
W  dalszej  części  tego  eseju  przyjmę  patriarchat  za  przykładowy  model

represyjnej relacji społecznej, często postrzegany jako wykraczający poza strefę
zainteresowania libertarianizmu. W ten sposób przyjrzę się tym aspektom

patriarchatu, które nie są jeszcze potępione przez etykę liberalną. Libertarianie
bez problemu potępiają gwałty, jednak często wahają się nad potępieniem tych
objawów patriarchatu, którym niedaleko do przemocy.

Jeśli libertarianie chcą rzeczywiście zmienić sposób, w jaki ludzie

wpływają na siebie wzajemnie, muszą wziąć pod uwagę coś więcej niż agresję, a
zwłaszcza coś więcej niż agresję ze strony państwa. By to uczynić muszą wyjść
poza (względnie) oczywistą obserwację, że posiadamy naturalne prawa zarówno
przeciwko państwu, jak i innym bytom, oraz że wszyscy — mężczyźni i kobiety —
posiadają takie prawa. Jak utrzymują Long i Johnson: „libertarianie mówiący

poważnie o zakończeniu wszelkich form politycznej przemocy muszą walczyć

Według typologii zaproponowanej przez Charlesa Johnsona (2008) mój argument

podpada najbardziej pod ”strategiczną głębokość” zaangażowania, choć nie wydaje mi się
by deskryptor „płytki libertarianizm" był szczególnie pomocny w zrozumieniu mojej tezy.

przynajmniej na dwóch frontach, zarówno przeciwko etatyzmowi, jak i dominacji
mężczyzn"  (Long  i  Johnson,  2005,  §2).  To  pociąga  za  sobą  konieczność
potępienia  i  walki  z  działaniami,  które  nie  są  same  w  sobie  pogwałceniem
jakichkolwiek  praw.  Oznacza  to  pogodzenie  ze  sobą  społeczno-politycznej
libertariańskiej  tolerancji  z  koniecznością  zrozumienia,  że  niektóre  opinie  nie

mogą być zaakceptowane z etycznego punktu widzenia.

Stwierdzenie to powoduje uczucie dyskomfortu u wielu libertarian,

ponieważ wydaje się być prostą drogą do politycznych zobowiązań, które nie są
libertariańskie

nawet

najbardziej

odległym

sensie.

Duża

liczba

zaproponowanych

lub

używanych

środków

skierowanych

przeciwko

patriarchatowi  jest  pogwałceniem  etyki  liberalnej  —  na  myśl  przychodzą  tutaj
akcje afirmatywne, dotacja antykoncepcji, zakaz pornografii i ograniczenie mowy
nienawiści.  Adekwatną  odpowiedzią  nie  jest  jednak  odsunięcie  się  od
koniecznego  zadania  walki  z  patriarchatem,  ale  podjęcie  tego  zadania  z
większym  wigorem  i  wyobraźnią.  Należy  rozwinąć  metody  pokonywania

patriarchatu zgodne z etyką libertariańską do tego stopnia, żeby partie związane
z feminizmem musiały potraktować je poważnie.

Kroki w tym kierunku zostały już podjęte, choć niekoniecznie przez osoby

działające świadomie na gruncie libertariańskiej tradycji. Godne uwagi są wysiłki

Gene’a Sharpa

. W The Politics of Nonviolent Action Sharp wykłada teorię władzy

— sądzę że jest to teoria libertariańska, mimo że on jej tak nie identyfikuje — na
której oparta jest władza państwa

Następnie przedstawia rozbudowaną typologię

nieagresywnych metod oporu, każdy typ ilustrując przykładami historycznymi,
zazwyczaj z wielu epok i miejsc. Swój wywód kończy opisem zmian, jakie bierny

opór wywołuje zarówno w grupach docelowych, jak i wśród stosujących go
jednostek.

Po ukazaniu zgodności teorii Sharpa z libertariańskim myśleniem o

władzy politycznej, przyjrzę się teorii patriarchatu autorstwa

bell hooks

Udowodnię,  że  teoria  hooks  ma  wiele  wspólnego  z  teorią  Sharpa  o  władzy
politycznej.  To  z  kolei  sugeruje,  że  wiele  z  technik  walki  z  władzą  polityczną
opisanych przez Sharpa będzie można zastosować bezpośrednio do zaatakowania
patriarchatu, który opisała hooks. Co więcej, można stworzyć dodatkowe techniki
biernego  oporu,  używając  teorii  patriarchatu  hooks  w  sposób  analogiczny  do

tego, w jaki Sharp tworzy takie metody, używając swojej teorii władzy
politycznej. Omówię pokrótce kilka technik biernego oporu w walce z
patriarchatem, zarówno tych zaadaptowanych od Sharpa jak i stworzonych przez

hooks,  często  wraz  z  historycznymi  przykładami.  Moim  zamiarem  jest,  by  to
omówienie  nie  było  traktowane  jako  pełne  rozwiązanie  problemu,  ale  jako
weryfikacja  koncepcji,  że  zupełnie  poważne  i  całkowicie  libertariańskie  działanie
przeciwko  patriarchatowi  jest  nie  tylko  możliwe,  ale  i  obiecujące.  Pisząc  ten
tekst,  mam  nadzieję  na  zaprezentowanie  dowodu  na  to,  że  wysiłki  oparte  na

analitycznej strukturze Sharpa mogą działać przeciw innym formom
nieagresywnego ucisku.

II. Libertariański bierny opór

Teoria władzy Sharpa

„Każdy władca wykorzystuję posłuszeństwo i współpracę części

społeczeństwa, by władać nim całym. To wymaga i tworzy system hierarchiczny"
(Sharp, 1973, s. 24). Posłuszeństwo może być zabezpieczone na wiele
sposobów; można jednak też je stracić. Wycofanie posłuszeństwa okulawia

reżim,  który  może  próbować  odpowiedzieć  na  to  brutalnymi  represjami.  Nie
gwarantują one posłuszeństwa, jak czasem się zakłada. Sharp tłumaczy, że jest
tak  dlatego,  iż  represje  nie  są  same  w  sobie  celem.  „Kara  dla  tego,  kto  nie
stosuje  się  do  rozkazów,  nie  powoduje  osiągnięcia  celu  (na  przykład  rów
pozostaje  niewykopany,  nawet  jeśli  zastrzelono  mężczyznę,  który  odmówił
wykopania  go)"  pisze  (Sharp,  1973,  s.  27-28).  „Odpowiedź  na  problem
niekontrolowanej  władzy"  wnioskuje  Sharp  „może  w  takim  razie  leżeć  w
nauczeniu  się  jak  przeprowadzać  i  utrzymywać  takie  wycofanie  (poparcia  dla
władzy  —  przyp.  tłum.),  pomimo  represji”  (Sharp,  1973,  s.  32).  Jest  to  temat,

który rozwija on w The Politics of Nonviolent Action.

Łącząc tradycje

Teoria władzy zaadaptowana przez Sharpa to ta sama, którą Long i

Johnson  przypisują  powyżej  „libertarianom  od  La  Boétie  do  Rothbarda"  (2005,
§2). Ta konstrukcja sugeruje, że Long i Johnson wierzą, iż Etienne de la Boétie
jest  najwcześniejszym  przedstawicielem  nurtu  libertariańskiej  tradycji
prezentowanego  przez  Rothbarda.  Co  ciekawe,  Sharp  określa  Boétiego  jako
jednego  z  pierwszych,  którzy  głosili  teorię  władzy,  na  której  oparte  jest  jego

rozumienie biernego oporu (Sharp, 1973, s. 34). Sharp odnajduje wpływ
Boétiego na późniejszych teoretyków biernego oporu:

Poglądy Boétiego — rzekomo napisane w wieku 18 lat — wywarły
wielki  wpływ  na  Thoreau  i  Tołstoja.  Poprzez  Tołstoja  poglądy  te
zainspirowały  również  Gandhiego,  który  widział  w  nich
potwierdzenie  teorii  władzy,  którą  już  pojął,  oraz  potencjał
polityczny, który zaczynał zgłębiać. (Sharp, 1973, s. 34-35)

Oprócz bezpośrednich cytatów z nowatorskiego eseju Boétiego, możemy

odnaleźć podobieństwa pomiędzy myślicielami opisanymi powyżej przez Sharpa,
a myślicielami libertariańskimi. Na przykład

Wendy McElroy

uznaje

transcendentalizm, z którym kojarzony jest

Thoreau

, za „ważny nośnik dla

indywidualistycznych kobiet" i umieszcza go wewnątrz tradycji libertariańskiej
(McElroy, 2002, s. 7).

Sharp cytuje również bardziej współczesnego filozofa politycznego

Bertranda de Jouvenela

, jako ważnego teoretyka wycofania poparcia dla władzy

(Sharp, 1973, s. 35). Jouvenel miał także wpływ na Rothbarda, który cytuje go w
O nową wolność, mówiąc o roli granej przez tradycję i zwyczaje przy zapewnianiu

posłuszeństwa (Rothbard, 1978, s. 80), oraz na temat wypaczenia „środków
ograniczających” w „sankcje umożliwiające rozszerzenie władzy państwa” (s. 80).

Istnieje o wiele więcej punktów stycznych tradycji libertariańskiej oraz

tradycji biernego oporu, lecz jednym z najważniejszych z nich może być ruch
abolicjonistyczny w Stanach Zjednoczonych. Swego czasu Rothbard chciał, by
libertarianizm był zaangażowany w platformę:

„abolicjonizmu”  —  poglądu  głoszącego  konieczność  jak
najszybszego  odrzucenia  niewolnictwa  i  każdej  innej  formy
etatyzmu.  Chociaż  w  praktyce  natychmiastowa  eliminacja

państwa jest niemożliwa, to dążenie do tego jest jedyną moralnie
słuszną  postawą.  Wybór  stopniowej  eliminacji  instytucji  złej  i
korzystającej  z  przemocy,  zamiast  natychmiastowego  pozbycia
się  jej,  oznacza  bowiem  zatwierdzenie  i  usankcjonowanie  tego
zła,  a  tym  samym  pogwałcenie  libertariańskich  zasad.  Jak
wyjaśniał  wielki  abolicjonista  i  libertarianin

William Lloyd

Garrison

: „Z jak największą żarliwością domagajmy się

natychmiastowej abolicji, mimo że — niestety! — doprowadzi to
tylko do abolicji stopniowej. Nigdy nie twierdziliśmy, że

niewolnictwo zostanie zniesione z dnia na dzień; ale zawsze
będziemy twierdzić, że z dnia na dzień zniesione być powinno
(Rothbard, 1978, s. 18)

Oczywiste jest, że Rothbard czuł się związany z Garrisonem. Wierzył —

jak myślę — że, podobnie jak Garrisona, jego stanowisko będzie potwierdzone
przez

historię,

przechodząc

bezkompromisowo

radykalnego

zaakceptowanego przez przeważającą większość dobrze myślących ludzi. Ze
swojej strony Sharp uznaje Garrisona i ruch abolicyjny za ważną część

amerykańskiej tradycji biernego oporu. Podaje przykład aktywistów Garrisona jak
i samego Garrisona w dyskusjach na temat protestów okupacyjnych (Sharp,
1973, s. 371), najazdowych (s. 376), słownych (s. 396), nękania bez użycia
przemocy

(s. 369), ingerencji bez użycia przemocy

(s. 384) i selektywnego

patronatu (s. 412).

Warto również wspomnieć, że bierny opór jest odpowiednią metodą dla

libertarian z tego prostego powodu, że, jak zauważa Sharp, „agresywnym
rewolucjom i wojnom towarzyszy wzrost zarówno władzy absolutnej państwa, jak
i względna centralizacja władzy w jego rękach” (Sharp, 1973, s. 800). Słynna
maksyma

Randolpha Bourne

„wojna jest zdrowiem państwa” (Bourne, 1919, §1)

jest zgodna z poglądem Sharpa. Nieagresywna walka z kolei, nawet poświęcona
niewłaściwym

celom,

prawdopodobnie

uczyni

społeczeństwo

lepiej

przygotowanym do oparcia się nałożeniu scentralizowanej władzy. „Podczas gdy
agresywna  walka  ma  tendencję  do  podkopywania  lub  niszczenia  niezależności
ośrodków (loci) władzy społeczeństwa” pisze Sharp, nieagresywne działania mają
odwrotny  rezultat  (Sharp,  1973,  s.  804).  „Wzrastająca  zdolność  przyczyni  się  z
kolei  do  większej  aktywności  instytucjonalnej,  zdolności  przeciwstawiania  się
autokratycznym tendencjom i ogólnego rozproszenia władzy w społeczeństwie po
zakończeniu  walki"  (Sharp,  1973,  s.  804-5).  Zanim  libertarianie  zaczną  się

martwić, że za ośrodkami władzy wspomnianymi przez Sharpa kryją się jakieś
złowieszcze zjawiska, chcę z przyjemnością zawiadomić, że ma on na myśli typ
organizacji rozważany przez

Alexisa de Tocqueville

w O demokracji w Ameryce

(Sharp, 1973, s. 799- 800).

Dowodziłem, że libertarianie mają wiele wspólnego z teorią władzy

politycznej Sharpa, i że doszło do swego rodzaju „zapylenia krzyżowego”

Zwolennicy Garrisona „nękali" i „prześladowali" łapaczy niewolników poprzez

dezorganizację ich pracy podając do wiadomości publicznej ich istnienie i zniechęcanie
innych do pomagania im (Sharp, 1973, s. 369-70).

Nieagresywna ingerencja polega na fizycznym ustawieniu się przed kimś próbującym

przeprowadzić  niechciane  działanie,  tworząc  barierę  częściowo  fizyczną  i  częściowo
psychologiczną  (Sharp,  973,  s.  382).  Zwolennicy  Garrisona  przynajmniej  raz  uratowali
mężczyznę  postawionego  przed  sądem  jako  zbiegłego  niewolnika,  chowając  go  w
hałaśliwym lecz nieuzbrojonym tłumie, który wszedł na salę sądową, otoczył oskarżonego
i odprowadził go bezpiecznie na zewnątrz (Sharp, 1973, s. 384)

pomiędzy teoretykami libertariańskimi a teoretykami biernego oporu ze szkoły
Sharpa, włączając w to Sharpa we własnej osobie. Teraz przyjrzę się kilku innym
sprawom rozważanym przez Sharpa. Są one wyjątkowo interesujące z dwóch
powodów, mianowicie: albo ze względu na odmienne zdania Sharpa i libertarian
(wbrew powszechnej opinii) albo ze względu na zaskakujące punkty styczne obu

tradycji.

Strajki

Sharp poświęcił cały rozdział strajkom w sektorze prywatnym. O ile jest

oczywiście prawdą, że niektóre strajki są pozbawione czynnika przemocy, nie jest
jasne,  czy  strajkujący  będą  w  stanie  uzyskać  swoje  cele  wyłącznie  za  pomocą
odmowy  wykonywania  pracy.  Libertarianie  utrzymują,  że  muszą  oni  poprzeć
swoją  odmowę  przemocą,  by  osiągnąć  zamierzony  nacisk  na  swoich
pracodawców, chyba że zachodzą jakieś wyjątkowe warunki. „Jest oczywiste, że
pikietowanie  staje  się  nielegalne,  gdy  polega  —  jak  się  często  zdarza  —  na

blokowaniu dostępu do prywatnego budynku czy przedsiębiorstwa, lub na groźbie
użycia siły wobec przekraczających blokadę”. (Rothbard, 1978, s. 118).
Największą ironią strajku jest to, że podczas gdy celem akcji jest rzekomo
pracodawca, najczęstszymi ofiarami represji z użyciem przemocy są pracownicy

(Bierny) opór a własność

Jasne jest, że Sharp postrzega różne akcje wobec własności innych ludzi

— jej czasowe lub stałe zajęcie, okupację lub zniszczenie — jako pozbawione
przemocy

. Wśród wielu technik wskazuje on konkretnie protesty okupacyjne na

terenie własności prywatnej, włączając w to restauracje (Sharp, 1973, s. 373) i
kościoły  (s.  379),  zamrożenie  aktyw,  (s.  410-11)  oraz  squatting  w  oczekiwaniu
na  „reformę  rolną”  (s.  405-408).  Libertarianie  generalnie  nie  określą  działania
podjętego  z  udziałem  lub  przeciw  własności,  której  się  nie  posiada  jako
nieagresywnego.  Przykładowo  włamanie  jest  formą  przemocy,  a  subtelniejsze
przejęcia  własności  lub  zakłócenia  jej  użytkowania,  nie  stają  się  w  takim  razie,
ani trochę mniej agresywne.

Dla poznania odmiennej opinii, patrz: Carson (2010).

Niezależnie od tego co sugeruje wykres na stronie 66 The Politics of Nonviolent Action,

„Sześć  klas  działania  w  konflikcie”.  Wykres  umiejscawia  „zniszczenia  wyłącznie
materialne”  pomiędzy  „biernym  oporem”  a  „fizyczną  przemocą  przeciw  ludziom  i
zniszczeniami  materialnymi”,  sugerując,  że  przynajmniej  niektóre  sposoby  naruszenia
prawa własności nie należą do kategorii „biernego oporu” w rozumieniu Sharpa.

Takie formy działania są często szczególnie zakazane przez etykę

libertariańską  (Rothbard:  „strajki  okupacyjne  stanowią  bezprawne  naruszenie
prywatnej  własności”.  (1978,  s.  118).  Istnieją  jednakże  potencjalne  wyjątki  od
tej  reguły,  w  przypadku  własności

„publicznej” lub własności przejętej przez

prywatnego agresora.

W tych wypadkach libertarianizm dopuszcza podjęcie

takich działań.

Istnieje pewien spór pomiędzy libertarianami na temat statusu posiadania

„publicznej” własności. Weźmy pod uwagę następujący fragment, w którym

Hans-Herman Hoppe

przedstawia swoje stanowisko w sprawie, przeciwne

stanowisku

Waltera Blocka

[Block twierdzi] jakoby własność publiczna była „podobna do
niezawłaszczonego

dobra”.

rzeczywistości

istnieje

fundamentalna  różnica  pomiędzy  dobrami  nienależącymi  do
nikogo  a  mieniem  publicznym.  To  ostatnie  jest  bowiem  de  facto
własnością  podatników  danego  kraju.  To  oni  mienie  to

sfinansowali  i  to  oni,  w  zależności  od  wysokości  płaconych
podatków,  muszą  być  uznani  za  jego  prawowitych  właścicieli”.
(Hoppe, 2006, s. 221).
Moim  zdaniem,  twierdzenie  Blocka  jest  bliższe  prawdy,  mimo  że  nie

posuwa się on wystarczająco daleko. Block pozwala wyłącznie na „rozsądną
ingerencję” we własność publiczną w stylu „śmiecenia” lub „uwalniania” obiektów
znajdujących się na publicznej posesji, stwierdzając, że zamieszkanie terenu
publicznego

jest dozwolone wyłącznie „w rewolucyjnym stanie wojny” (Block,

1998, s. 181). Bierny opór nie pasuje do dychotomii Blocka, gdzie jedynymi

opcjami są: brutalna rewolucja lub nic. Nie jest więc pewne, co Block
powiedziałby na temat ingerencji we własność publiczną w czasie — z braku
lepszego słowa — pokoju.

Niezależnie od tego argument Hoppego jest wadliwy. Płacąc podatki,

społeczeństwo  niczego  nie  „sfinansowało”,  a  zostało  okradzione.  Roszczenie
przez  jedną  osobę  praw  do  własności  państwowej  w  ramach  odszkodowania  to
jedna rzecz, ale jak bardzo odległa od idei Hoppego, traktującej podatników jako
udziałowców  firmy.

Gdy podatki są płacone w formie aktywów łatwo

wymienialnych — tj. w prawie wszystkich przypadkach — żaden płatnik nie może

być połączony z jakąkolwiek rządową własnością zakupioną przy ich pomocy.
Oznacza to, że gdyby osoba trzecia „ukradła” „własność” rządową, nie jest

możliwe zidentyfikowanie pokrzywdzonej strony z wyjątkiem przypadku, gdy
rząd przejął własność poprzez wywłaszczenie.

Co możemy powiedzieć o przypadku, w którym wiadomo, że przedmiot

został skradziony, ale nie ma sposobu ustalenia jego pierwotnego posiadacza? W
przypadku braku tego, co Hoppe nazywa „intersubiektywnie sprawdzalnymi

granicami”  (Hoppe,  2010,  s.  168),  by  oddzielić  dany  przedmiot  od  własności
publicznej,  powinien  być  on  traktowany  albo  jako  niczyj  lub  stale  opuszczony,
albo  być  zarządzany  w  ramach  kurateli  na  czas  poszukiwania  tożsamości
właściciela.  Otwiera  to  możliwość  stosowania  biernego  oporu  z  udziałem  dobra,
którego  dotyczy  kuratela.  Okupowanie  bezpańskiej  ziemi  jest  oczywiście
dozwolone  —  fakt  iż  złodziej  zamieszkał  lub  przechowywał  na  niej  ruchomości
osobiste  jest  nieistotny.  Możemy  więc  stwierdzić,  że  opisywane  przez  Sharpa
techniki  ingerencji  w,  lub  zajęcia  własności  mogą  być  użyte,  gdy  celem  jest
własność publiczna.

Są również, jak zauważyłem, możliwe do zastosowania przeciwko

przestępstwom  prywatnym.  Przykładem  tego  byłaby  sytuacja,  w  której  po
wyrzuceniu mnie z własnej posiadłości przez wędrownych bandytów wróciłbym i
przypiął  się  łańcuchem  do  miejsca  na  terenie  posiadłości,  w  którym  moja
obecność  byłaby  niedogodna  dla  bandytów.  Innym  przykładem  mogłoby  być
potajemne  założenie  blokady  na  kierownicę  samochodu,  który podejrzewam,  że
będzie  ukradziony  w  niedalekiej  przyszłości,  ponieważ  na  przykład  wszystkie
symbole  identyfikacyjne  zostały  usunięte.  Mogę  również  wejść  do  samochodu  i
odmówić opuszczenia go, dopóki dowód własności nie zostanie okazany.

Innym możliwym działaniem byłaby pozbawiona przemocy ingerencja w

posiadanie  legalnie  uzyskanej  własności  osoby  zaangażowanej  w  działalność
przestępczą.  Przykładem  tego  typu  „wtargnięcia  na  własność”  byłoby  założenie
blokady  na  kierownicę  samochodu,  o  którym  wiem,  iż  został  legalnie  zdobyty
przez  pana  Jonesa,  gdybym  tylko  miał  powód,  by  wierzyć,  że  pan  Jones  bierze
obecnie  udział  w  napadzie  na  bank  i  planuje  użyć  samochodu  do  ucieczki.
Kolejnym  przykładem  będzie  zabranie  wartościowego  dla  Jonesa  przedmiotu
jako  zastawu  do  czasu  zwrócenia  rzeczy  skradzionej  przez  Jonesa  lub
wypuszczenia przetrzymywanego przez niego zakładnika.

Secesja i nullifikacja

Można być zaskoczonym, widząc omawianie secesji i

nullifikacji

pracach takich jak książka Sharpa, biorąc pod uwagę, iż powyższe taktyki

zyskały reputację bycia narzędziami tyranii i klasyfikowane są jako wymysły
członków szaleńczych frakcji. Jednak Sharp omawia i przedstawia te idee w
sposób wyważony, wnikliwy i zgodny z libertariańskim tokiem myślenia.

Sharp omawia bierny opór realizowany poprzez „brak współpracy

składowych jednostek administracyjnych” w przypadkach, gdy istnieje

powszechna opozycja wobec centralnego rządu, a  lokalna władza odpowiada na
tę  opozycję  (Sharp,  1973,  s.  337).  W  ramach  swoich  badań,  jednoznacznie  i
pochlebnie  rozważa  nullifikację  w  wersji  nakreślonej  przez  Jeffersona  i

Jamesa

Madisona

„Kentucky and Virginia Resolutions”

, jako potencjalny środek

biernego oporu (Sharp, 1973, s. 338).

Rehabilitacja nullifikacji jako prawnego środka oporu wobec tyranii jest

projektem, którym od dawna interesowali się libertariańscy uczeni. Technika ta
zyskała sobie przykrą reputację, która w dużej mierze jest niezasłużona.

Thomas

Woods

jest przykładem libertariańskiego historyka, który próbował dokonać jej

rehabilitacji, utrzymując, że „Zasady 98. roku nie miały nic wspólnego z

niewolnictwem” (2010, s. 58).

Patrząc na historię nullifikacji i

interpozycji

stanów, Woods zauważa, że

„to północne stany a nie południowe częściej odwoływały się do zasad Jeffersona”
(2010, s. 60). Dlaczego odwołania Konfederatów do uprawnień stanów znaczą
więcej, niż cała historia prowadząca do wojny domowej? Woods wskazuje, że
wiadomo, iż:

Północni abolicjoniści sami odwoływali się do zasad

Calhouna

cytując go nawet z nazwiska, dla wsparcia ich własnej walki
przeciwko ustawom o zbiegostwie niewolników. Ktoś widocznie

zapomniał im powiedzieć, że nie wolno im czytać ani cytować
przeklętego Calhouna, lub że te idee miały służyć ochronie
niewolnictwa (Woods, 2010, s. 75)

Nawet jeśli tak nie było, Sharp jest w swojej książce na tyle ostrożny, by

było jasne, że techniki biernego oporu mogą być i były używane w walce o złą
sprawę — tak jak w przypadku, gdy rasistowski właściciel kawiarni użył techniki
„ingerencji bez użycia przemocy” latem 1964 roku, by zapobiec wejściu na teren
„czarnoskórej parze i ich synowi” (1973, s. 384). Istnieją jednak pewne granice,
co do rodzaju instytucji, które mogą być chronione w praktyce, używając technik

biernego oporu. Sharp ocenia pozbawioną czynnika przemocy obronę
niewolnictwa jako „niemożliwą” (Sharp, 1973, s. 339). Ma to sens, ponieważ
niewolnictwo jest działaniem nieustannie opartym na przemocy wobec jego ofiar,

która często jest używana, by skłonić niewolników do wypełniania życzeń ludzi
uważanych za ich „właścicieli”.

Na pierwszy rzut oka może wydawać się dziwne, że nawet secesja jest

broniona przez Sharpa jako jedna z potencjalnych technik biernego oporu,
jednak nie powinno być to niespodzianką. Jednym ze sposobów charakteryzacji

libertariańsko-anarchistycznego  poglądu  na  sprawiedliwą  społeczność  jest
powiedzenie,  że  rozszerza  prawo  do  secesji  aż  do  poziomu  jednostki.
Przedstawiany  przez  Sharpa  plan  wycofania  poparcia  dla  tyrańskiego  reżimu
może  być  również  scharakteryzowany  jako  secesjonistyczny,  nawet  jeśli  nie  w
tym  samym  stopniu  co  pełna  secesja.  W  dyskusji  nad  brakiem  współpracy
składowych  jednostek  administracyjnych  Sharp  wskazuje  na  to,  że  doktryna
nullifikacji  może  być  rozszerzona  tak,  aby  obejmować  faktyczną  secesję,
komentując amerykańskie doświadczenie z tą instytucją w ten sposób: „Secesja
sama w sobie nie była aktem wojny — stała się nim dopiero wtedy, gdy nastąpiły
starcia  militarne  pomiędzy  oddziałami  Unii  a  żołnierzami  secesjonistów”  (Sharp,

1973, s. 339). Gdyby zaszły inne okoliczności, zdaniem Sharpa, mamy prawo
sądzić, że secesja mogła być wyjątkowo efektywną strategią Konfederatów w
tym konflikcie.

Gdyby  niewolnictwo  —  instytucja  niemożliwa  do  obrony  bez
użycia  przemocy  —  nie  istniało  na  Południu  i  gdyby  Południe
chciało  dokonać  secesji  na  innych  podstawach,  jest  teoretycznie
możliwe,  że  mogłoby  to  zrobić  i  wprowadzić  szeroko
rozpowszechniony,  nie  oparty  na  stosowaniu  przemocy,  program
braku kooperacji [z rządem federalnym — przyp. tłum.]. Program

ten mógłby być, biorąc pod uwagę odmienność społeczeństwa
Południa, bardzo trudny do zniszczenia dla sił federalnych.

(Sharp,

1973, s. 339).

Takie jest zasadniczo również libertariańskie rozumienie secesji. Mimo że

secesjoniści  tacy  jak  Calhoun  mylili  się  na  temat  niewolnictwa,  mieli  kilka
ważnych  spostrzeżeń  w  dziedzinie  teorii  politycznej.  System,  w  którym  to  rząd
federalny  był  arbitrem  swych  własnych  organów,  doprowadził  do  zwiększenia
supremacji władzy federalnej.

III. Feminizm libertariański

Jeśli wrogiem libertarianina jest etatysta, wrogiem feministki jest

patriarcha. W swojej książce

bell hooks

proponuje następującą definicję

patriarchatu:

Patriarchat

jest

systemem

polityczno-społecznym,

który

utrzymuje, że mężczyźni są z natury dominujący, lepsi od

wszystkiego  i  wszystkich  uznanych  za  słabszych,  zwłaszcza
kobiet,  oraz  obdarzeni  prawem  do  władania  nad  słabymi  i
utrzymywania  tej  władzy  przez  różne  formy  psychologicznego
terroryzmu i przemocy” (hooks, 2004, s. 18).

Następnie nazywa patriarchat „systemem instytucjonalizacji ról

płciowych” (hooks, 2004, s. 25). Jednakże hooks widzi patriarchat jako część
złożonych dysfunkcji społecznych połączonych, historycznie i materialistycznie, z
kapitalizmem: „Często używam wyrażenia „imperialistyczny, biały, rasistowski
patriarchat kapitalistyczny”, by opisać zazębiające się systemy polityczne, które
są podłożem polityki naszego narodu” (hooks, 2004, s. 17). Nasze społeczeństwo

jest z pewnością imperialistyczne. Biali ludzie z pewnością cieszą się przywilejami
nieposiadanymi  przez inne rasy, nawet jeśli  tylko niewielu  ludzi przyznałoby się
publicznie  do  wiary  w  supremację  białej  rasy.  Środki  produkcji  są  do  pewnego
stopnia  prywatne.  A  wreszcie,  nasze  społeczeństwo  jest  patriarchalne.  Błąd  w
opisie hooks nie leży w żadnym z tych twierdzeń osobno, lecz raczej w implikacji
zakładającej,  że  każda  z  tych  cech  pociąga  za  sobą  kolejną,  co  czyni  tak
rozbudowany opis zbytecznym.

Chciałbym się skupić na domniemanym związku

między kapitalizmem, a trzema pozostałymi deskryptorami. Jeśli istnieje taki
związek, małe będą szanse na spójne opisanie libertariańskiego podejścia do

feminizmu. Jednakże kiedy hooks używa słowa „kapitalizm”, ma na myśli
zupełnie inny system niż wielu libertariańskich myślicieli.

W konwencjonalnym marksistowskim rozumieniu obecny system

ekonomiczny można nazwać kapitalizmem — mniej więcej w pełni zrealizowanym
— zaczyna się, na jednym z końców spektrum, jako liberalny system polityczny,
który mimo wszystko służy interesom burżuazji, którego kulminacją jest
faszyzm. Dla libertarian, obecny system ekonomiczny jest kapitalistyczny, ale nie
w pełni zrealizowanej formie. Posiadamy gospodarkę mieszaną, a libertarianie
mają skłonność do ujmowania niepożądanych aspektów obecnego systemu, jako

wynikających z wprowadzenia do niego elementów socjalizmu lub
faszystowskiego kapitalizmu, a nie kapitalizmu właściwego.

Proponowanie obrony libertariańskiego stanowiska co do kapitalizmu,

takiego  jakim  istnieje  w  dzisiejszym  świecie,  wykraczałoby  poza  zakres  tego
artykułu.  Przywołuję  ten  temat,  ponieważ  jest  istotny  w  dyskusji  nad
libertariańskimi  strategiami  walczenia  z  patriarchatem.  Gdyby  okazało  się,  że
libertariański  kapitalizm  pociągałby  ze  sobą  patriarchat,  lub  gdyby  libertarianie

usprawiedliwialiby  status  quo,  zamiast  wspierać  znaczące  zmiany  struktury
społeczeństwa, idea libertariańskiego ataku na patriarchat byłaby absurdem. Jeśli
okaże się z drugiej strony, że patriarchat i etatyzm mają wiele wspólnego — a w
końcu libertarianie mają wnikliwe spostrzeżenia na temat etatyzmu  — to wtedy
libertarianizm  i feminizm (właściwie postrzegane) mogą istotnie pokrywać się w
znaczący sposób, a metody  rozumowania każdej z tych tradycji mogą na siebie
wzajemnie pozytywnie wpływać.

Libertarianizm na przykład może być w stanie podkreślić te aspekty

głównej linii programu feministycznego, które są nieskuteczne, dlatego że są
etatystyczne i tym samym patriarchalne, oraz zasugerować alternatywne

strategie  i  sposoby  postrzegania  danych  aspektów  patriarchatu.  Feminizm,  ze
swoim  skupieniem  raczej  na  przejawach  agresywnej  dominacji  w  sferze
prywatnej  niż  publicznej,  może  być  z  kolei  w  stanie  udoskonalić  słabe  punkty
programu  libertariańskiego.  W  ten  sposób  może  również  rzucić  światło  na
„współdziałający system wzmacniania praktyk i struktur społecznych”, które, jak
twierdzą  Long  i  Johnson,  podtrzymują  powszechne  posłuszeństwo  wobec
państwa (2005, §2).

Rzeczywiście istnieje tradycja libertariańskiego feminizmu, odznaczająca

się indywidualistyczną (tj. ani kolektywistyczną, ani komunitarystyczną)

orientacją oraz ugruntowaną w oświeceniowej teorii politycznej, zwłaszcza w
prawie naturalnym Locke’a i utylitaryzmie Milla, które bardzo goją przypominają.
Najbardziej oczywistym punktem wyjścia tego sposobu myślenia jest sam Mill,
który zajmuje miejsce w libertariańskiej tradycji dzięki „O wolności”, a w tradycji
feminizmu ze swoim esejem „Poddaństwo kobiet”.

Wendy McElroy

utrzymuje, że

amerykański feminizm narodził się w „ideologicznym i praktycznym znaczeniu” w
ruchu abolicjonistycznym, który łączy się z Williamem Lloydem Garrisonem
(2002, s. 6). McElroy wylicza

siostry Grimké

: Angelinę Emily i Sarah Moore, jako

przedstawicielki tradycji libertariańskiego feminizmu z tamtej epoki (2002, s. 6).

Na konwencji w

Seneca Falls

w 1848 r. ruch podzielił się na polityczny obóz

ciążący do sufrażystek i obóz antypolityczny „będący pod wpływem kwakryzmu i
anarchistycznej filozofii Garrisona” (McElroy, 2002, s. 8). Dążenie do

wprowadzenia praw wyborczych dla kobiet było jedyną uchwałą na konwencji,
która nie uzyskała jednogłośnego poparcia — ledwie przeszła i przy
zastrzeżeniach, które zgłaszała zwłaszcza Lucretia Mott, (McElroy, 2002, s. 8).

McElroy pisze, że stronnictwo antypolityczne zaczęło wyrażać swoje

stanowisko w czasopismach poświęconych „wolnej miłości, wolnej myśli i

indywidualistycznym anarchizmie”, z których to periodyki o wolnej miłości miały
historycznie największe znaczenie (2002, s. 8). Najważniejszym z periodyków
poświęconych wolnej miłości był

„Lucifer the Light Bearer”

, ofiara cieszącego się

złą sławą Comstock Act, ustawy zakazującej rozpowszechniania nieprzyzwoitych
treści  (McElroy,  2002,  s.  8).  Ten  związek  wolnej  miłości  i  kapitalizmu  nie  był
przypadkowy.  Hal  Sears  wyjaśnia:  „Doktryna  wolnej  miłości  musiała  powstać
jako  etyczny  odpowiednik  ekonomicznego  leseferyzmu;  obydwa  ruchy  są
anarchistyczne, obydwa były pobudzone przez obszerną wolność nowego świata”
(cytat w: McElroy, 2002, s. 8).

zabójstwie prezydenta McKinleya

na początku XX wieku,

indywidualistyczna  tradycja  feministyczna  przez  kilka  dekad  tkwiła  w  dużej
mierze  w  ukryciu  (McElroy,  2002,  s.  10).  Kiedy  pojawiła  się  ponownie,
najbardziej  znaczące  zerwanie  z  tradycją  radykalnego  abolicjonizmu  dotyczyło
ekonomii.  XIX-wieczni  anarchiści  w  dużej  mierze  przyjęli

laborystyczną teorię

wartości

, podczas gdy przedstawiciele libertariańskiej tradycji feministycznej

mieli bardziej nowoczesne poglądy ekonomiczne (McElroy, 2002, s. 10). Istnieją
również  osoby,  które  odcięły  się  w  tej  sprawie  od  głównego  nurtu  —  niektórzy
współcześni  „lewicowi  libertarianie”,  którzy  mocno  identyfikują  się  z  XIX-
wiecznymi  amerykańskimi  indywidualistycznymi  anarchistami,  takimi  jak

Benjamin Tucker

, nadal wierzą w pewną wersję laborystycznej teorii wartości.

Znakomitym przykładem tej grupy jest

Kevin Carson

(2004, s. 13-112).

Pierwszym przejawem odrodzenia się libertariańskiego feminizmu jest

publikacja Concerning Women

Suzanne La Follette

z 1926 roku (McElroy, 2002,

s. 11). Mentorem La Follette był

Albert Jay Nock

(McElroy, 2002, s. 11), którego

myśl miała później znamienity wpływ na Murraya Rothbarda. Później, w latach
30. i 40., pojawiły się dwie tak zwane matki założycielki amerykańskiego
libertarianizmu:

Isabel Paterson

Rose Wilder Lane

, które McElroy przypisuje do

libertariańskiej tradycji feministycznej (s. 11-12). Przypadek trzeciej matki

założycielki,

Ayn Rand

, jest bardziej niejasny. Long i Johnson na przykład opisują

Źródło Rand jako „powieść bardzo problematyczną z punktu widzenia feminizmu”
(2005, §2). McElroy przyznaje, że sama Rand odrzucała etykietkę feministki, ale

utrzymuje, że Rand „przewodniczyła w odrodzeniu” indywidualistycznego
feminizmu i wskazuje na to, iż współczesne libertariańskie feministki
podejmowały próby feministycznej rehabilitacji Rand (McElroy, 2002, s. 13)

Kontynuując od miejsca, w którym kończy McElroy, możemy zwrócić

uwagę na

Tonie Nathan

, która w 1972 r. była pierwszą kobietą, która otrzymała

głos  w  Kolegium  Elektorów  w  wyborach  prezydenckich  jako  kandydatka  Partii
Libertariańskiej  na  wiceprezydenta  („Our  history”).  Następnie  założyła  w  1973
roku  stowarzyszenie  the

Association of Libertarian Feminists

(„About ALF”).

Nathan  pisze  o  obawach  dotyczących  tego,  iż  „wiele  kobiet  szukało  systemu
politycznego,  który  mógłby  im  zagwarantować  całkowite  bezpieczeństwo
ekonomiczne”  i  że  taki  system  stałby  się  „substytutem  męża  i  ojca”  („About
ALF”).  Państwo  —  jak  utrzymuje  libertariańska  feministka  —  jest  kolejnym
patriarchą.

IV. Władza państwa i władza mężczyzn

Program Sharpa przeciwko tyranii opiera się na zrozumieniu źródeł

władzy  państwa.  Podobny,  antypatriarchalny  program  musiałby  opierać  się  na
zrozumieniu  źródeł  władzy  mężczyzn.  Musimy  zadać  sobie  pytanie,  skąd  bierze
się  patriarchat  i  jak  jest  podtrzymywany?

John Bradshaw

pisze, że „zasady

patriarchalne  nadal  rządzą  większością  religijnych,  szkolnych  i  rodzinnych
systemów na świecie”, oraz że najgorszymi spośród nich są „ślepe posłuszeństwo
— podstawa patriarchatu; wyparcie wszelkich emocji poza strachem; zniszczenie
siły  woli  jednostki,  oraz  represja  myślenia,  kiedykolwiek  odchodzi  ono  od
sposobu  myślenia  jednostki  uznawanej  za  autorytet”  (cytat  w:  hooks,  2004,  s.

22).  Hooks  dodaje  do  tego  następującą  wskazówkę:  „Posłuchajcie  głosów
skrzywdzonych  w  dzieciństwie  dorosłych  wychowywanych  w  patriarchalnych
domach, a usłyszycie różne wersje z tym samym  leżącym u podstaw motywem
—  użyciem  przemocy  do  wzmocnienia  naszej  indoktrynacji  i  akceptacji  dla
patriarchatu”  (hooks,  2004,  s.  21).  Mimo  wagi  problemu  hooks  podkreśla,  że
użycie  przemocy  jest  o  wiele  mniej  popularne  niż  praktyka  uspołeczniania
młodych mężczyzn przez odrzucenie i zawstydzanie. „Większość ojców  naszego
narodu  trzymających  się  wzorca  patriarchalnego  nie  używa  fizycznej  przemocy,
by  trzymać  w  ryzach  swoich  synów;  używają  do  tego  różnych  technik

Głębsza dyskusja na temat związku Rand z feminizmem, patrz: Gladstein i Sciabarra

(1999).

psychologicznego terroru, z których podstawowym jest praktyka zawstydzania”
(hooks, 2004, s. 47).

Zaczyna się tu wyłaniać teoria patriarchatu. Patriarchalne role płciowe

zostają przez nas przyswojone, gdy jesteśmy dziećmi, a potem są ciągle
wzmacniane w czasie dorastania. Nie dostosowanie się do nich spotyka się z

emocjonalnym  maltretowaniem,  lub  —  w  ostateczności  —  z  przemocą  fizyczną,
najpierw  z  rąk  naszych  rodziców,  a  potem  również  grupy  rówieśniczej.
Libertarianie rozpoznają tutaj wiele analogii z procesem uspołeczniania, w którym
ludzie  są  uczeni  postrzegania  swojego  posłuszeństwa  wobec  rządu  jako
integralnej części ich tożsamości.

„Ci, którzy pragną całkowicie wycofać swoje przyzwolenie dla organów

rządowych państwa” — piszą Long i Johnson — „są pytani o to samo co
maltretowane kobiety »Jeśli ci się coś nie podoba, dlaczego go nie odejdziesz?«”
(Long i Johnson, 2005, §2). Czasem dowodzi się, że (patriarchalne) państwo jest
potrzebne do zapobiegania powszechnemu rozlewowi krwi, ale „patriarchalne

metody  organizacji  państwa,  zwłaszcza  naleganie  na  używanie  przemocy  jako
środka społecznej kontroli, w rzeczywistości doprowadziły do rzezi milionów ludzi
na  tej  planecie”  (hooks,  2004,  s.  29-30).  Część  bardziej  radykalnych
nielibertariańskich  feministek  określa  państwo  jako  instytucję  patriarchalną.

Cathrine MacKinnon

stwierdziła na przykład, że „państwo jest męskie w

feministycznym znaczeniu tego słowa” (cytat w Long i Johnson, 2005, §2).

Jako że to raczej radykalne feministki niż ich ich „mainstreamowe” lub

„liberalne” koleżanki mogą dostrzegać, że państwo jest problematyczną
instytucją, Long i Johnson utrzymują, że „XIX-wieczne libertariańskie feministki i

i biorące je za przykład libertariańskie feministki z XXI wieku mogą odkryć, iż
dużo bliżej im do radykalnego

feminizmu drugiej fali

feminizmu niż do

liberalizmu”  (2005,  §7).  Jednak  pomimo  swych  podejrzeń  wobec  państwa,
„radykalne” feministki czasem popierały jego użycie w walce z patriarchatem —
jest to proces rozumiany prze libertarian jako podobny do prób „ugaszenia ognia
przy pomocy nafty” (Long i Johnson, 2005, §3) lub do „przywdziania pierścienia
Saurona” (2005, §7). Lepszą analogią niż powyższe może być legenda o „małpiej
łapce”  —  magicznym  artefakcie,  który  spełnia  życzenia,  wypaczając  je  jednak  i
prowadząc  do  nieszczęścia  tych,  którzy  je  wypowiedzieli.  Long  i  Johnson

tłumaczą,  że  nielibertariańskie  feministki  mogą  ulec  pokusie  użycia  państwa  z
powodu  wiarygodnego  poglądu,  że  „jeśli  neutralność  państwa  jest  mitem,  jeśli
państwo  jest  z  natury  narzędziem  w  walce  płci,  klas  lub  obydwu,  wtedy  może

wydawać się, że jedyną sensowną odpowiedzią jest użycie go zgodnie z
przeznaczeniem (Long and Johnson, 2005, §7).

Wyzwaniem dla libertarian jest więc spowodowanie, aby feministki

zrozumiały wszelkie racje i konsekwencje stojące za stwierdzeniem MacKinnon,
że „bezsilność jest problemem, ale redystrybucja władzy, według obecnie

istniejących norm, nie jest ostatecznym rozwiązaniem” (cytat w: Long i Johnson,
2005, §3). Feministki muszą pomóc libertarianom w pełni zrozumieć i
wyartykułować istniejące obecnie na świecie, zazębiające się systemy
utrzymywania władzy państwa i mężczyzn.

Biorąc pod uwagę relację pomiędzy władzą państwa i mężczyzn, oraz

ograniczenia etyczne wobec libertariańskiej konfrontacji z każdą z nich, zarówno
libertarianie, jak i feministki mają powody, by popierać „sprywatyzowane”
podejście biernego oporu w walce z patriarchatem.

V. Program przemiany społecznej bez użycia przemocy

Wiele z technik stosowanych w ramach biernego oporu przeciw rządowej

opresji może zostać użytych, w zmodyfikowanej lub zaadaptowanej formie, do
walki przeciw nie-rządowej, ale wciąż patriarchalnej opresji.

Jedną z technik, która może być użyta całkiem bezpośrednio, jest ta,

którą Sharp określa jako „stworzenie nowych wzorców społecznych” (Sharp,
1973, s. 390). Ilustruje ją następujący przykład:

Po spotkaniu bostoński lekarz dr Henry Bowditch zaprosił
Fredericka Douglassa, by udał się z nim wzdłuż Washington Street
do jego domu na obiad. Dr Bowditch obawiał się, że spotka kogoś

ze  swoich  przyjaciół,  ale  Douglass  stwierdził  później,  że  był  to
pierwszy  raz,  gdy  biały  potraktował  go  jak  człowieka.  W  1849  r.
Douglass  napisał  w  swoim  czasopiśmie  „North  Star”,  że
sposobem,  w  jaki  abolicjoniści  mogą  usunąć    uprzedzenia,  jest
„zachowywanie  się  tak,  jakby  nie  istniały,  oraz  współdziałanie  z
bliźnimi,  niezależnie  od  różnic  w  kolorze  skóry.  Sami  sobie
wydeptaliśmy  tę  ścieżkę,  i  zamierzamy  nią  podążać  pomimo
wszelkich przeszkód. (Sharp, 1973, s. 391)

Stwierdzenie: „Odnoś się do innych w sposób niepatriarchalny” może

wydawać się jałowym banałem, ale że tak jest, to raczej pewne. Idea, że „każdy
się podporządkowuje” może być silnym psychologicznym czynnikiem,
powodujących konformizm wobec patriarchalnych ról płciowych. Kiedy próby

wychowania  chłopców  bez  wpływu  patriarchatu  są  utrudniane  przez  ich
seksistowskie  grupy  rówieśnicze,  bell  hooks  zaleca  strategię  wystawienia  grupy
rówieśniczej  na  kontakt  z  nonkonformistycznymi,  dorosłymi,  męskimi  wzorcami
do naśladowania. Cytuje ona przykład syna przyjaciółki, który chciał pomalować
sobie  paznokcie,  ale  spotkał  się  z  oporem  ze  strony  chłopców  w  szkole.  W

odpowiedzi na to „Jego matka i siostra zebrały wszystkich ››fajnych‹‹ dorosłych
facetów  [których  znały],  by  przyszli  do  szkoły  i  pokazali,  że  mężczyźni  mogą
używać  lakieru  do  paznokci”  (hooks,  2004,  s.  40).  Odwróceniem  metody
modelowania  nowych,  lepszych  sposobów  zachowania  w  kontaktach
interpersonalnych  będzie  celowe,  publiczne  łamanie  patriarchalnych  tabu  nie
dlatego,  iż  odwrócone  tabu  jest  pożądanym,  nowym  modelem  zachowania,  ale
dla  zdjęcia  z  niego  siły  moralnej.  W  2011  r.  zostały  zorganizowane  „Marsze
Szmat”  w  odpowiedzi  na  obwinianie  ofiar  w  przypadkach  molestowania
seksualnego  (Contreras,  2011).  Uczestniczki  marszów  były  zachęcane  do
„prowokacyjnego”  ubioru  w  akcie  oporu  przeciw  dającej  się  wywnioskować  z

obwiniania ofiar normie, mówiącej że kobiety muszą spełniać pewne standardy
skromności, jeśli chcą uniknąć napaści seksualnej, oraz że zasługują na ochronę
przeciw przemocy seksualnej tylko jeśli się dostosują do tych standardów. Poza
byciem formą „nieposłuszeństwa obywatelskiego”, Marsze Szmat łączyły dwa
inne typy biernego oporu badane przez Sharpa — „pochody” i „obnażanie w akcie
protestu” (s. 140).

Jedną z metod, która może być użyta w walce z gwałtem małżeńskim i

gwałtem na randce, oraz jako środek zdelegalizowania „małżeńskiego prawa” do
seksu na żądanie jest „Lizystrackie bierny opór”, forma „selektywnego bojkotu

społecznego”,  który  stał  się  sławy  dzięki  sztuce  Arystofanesa,  od  której  wziął
swoje  imię  (Sharp,  1973,  s.  191).  Sharp  odnotuje  kilka  historycznych
przykładów, więc mimo że metoda ta jest rzadka, nie jest wyłącznie fikcyjna. Do
bardziej  konwencjonalnych  sposobów  rozważanych  przez  Sharpa,  które  były
używane  w  przeszłości  do  walki  z  patriarchatem,  należą:  milczenie,  bojkot
społeczny osobników seksistowskich i społeczny bojkot seksistowskich instytucji.
Poza  skutecznością  tych  metod  w  wywoływaniu  zmian  w  zachowaniach  osób,
wobec których są one stosowane, udział  w różnorakich formach biernego oporu
może  pomóc  usunąć  źródła  patriarchalnych  zachowań  aktywistów.  Istnieją

głębokie relacje pomiędzy patriarchatem, etatyzmem i przemocą w stosunkach
interpersonalnych, tak więc poznanie alternatywnych, niepatriarchalnych technik
konfliktu może mieć znaczny wpływ na wszystkich weń zaangażowanych.

Zaangażowanie  w  bierny  opór  może  pomóc  usunąć  uległość,  której  patriarchat
oczekuje  i  wpaja  kobietom.  „Udział  w  biernym  oporze  zarówno  wymaga,  jak  i
powoduje  pewne  zmiany  w  poprzednich  wzorcach  uległego  zachowania
istniejących w poszkodowanej grupie”, pisze Sharp (1973, s. 778), dodając:

Tak długo jak członkowie porządkowanych grup będą postrzegać

się  za  gorszych,  będą  ulegli  oraz  będą  zachowywać  się  w
uwłaczający  sobie  i  pełen  szacunku  wobec  grupy  dominującej
sposób,  powtarzając  zwyczajowe  nawyki  uznawania  własnej
niższości (na przykład opuszczone oczy i zwroty typu „Tak, proszę
pana”),  tak  długo  potwierdzają  oni  postrzeganie  ich  przez  grupę
dominującą za gorszych oraz za stworzenia lub osoby pozostające
poza  „powszechnym  porządkiem  moralnym”.  Uległe  zachowanie
podporządkowanych

ludzi

pomaga

wesprzeć

argumenty

„usprawiedliwiające” ustalony system. Ponadto takie wzorce
podporządkowania umożliwiają kontynuację systemu, jako że

takie zachowanie pozwala mu na sprawne działanie. (Sharp,
1973, s. 778-779)

Zachowując się w sposób sprzeczny z przypisanymi im rolami płciowymi,

kobiety biorące udział w oporze bez użycia przemocy osłabiają patriarchalny
system, a tym samym jego zdolność do ograniczania ich zachowania.

Podobnie, udział w biernym oporze może pomóc przekształcić rozumienie

tego,  co  oznacza  być  „męskim”  w  taki  sposób,  który  nie  będzie  utrwalał
patriarchatu.  Jednym  z  wyzwań,  którym  stawiają  czoła  organizatorzy  działań
nieagresywnych,  jest  „presja  przeciwko  działaniu  bez  użycia  przemocy,  która

może rodzić się [...] z szeroko akceptowanego poglądu, że przemoc jest jedyną
stosowną odpowiedzią w poważnych konfliktach, lub z pytań typu ››Czy jestem
cykorem‹‹?” (Sharp, 1973, s. 793).

Ostatnie pytanie pomaga wyjaśnić połączenie pomiędzy etatystyczną

ideą, że tylko rządowa odpowiedź jest „poważnym” rozwiązaniem problemu, oraz
patriarchalnym  poglądem  mówiącym,  że  przemoc  jest  „męską”  odpowiedzią  na
konflikty  interpersonalne.  Istnieje  powiązanie  pomiędzy  tym  jak  ludzie  są
wychowywani,  by  akceptować  i  stosować  „prywatną”  przemoc,  a  tym  jak  są
wychowywani  do  tego,  by  akceptować  i  prowadzić  wojny.  Udział  w  biernym

oporze pokazuje, że obydwie z uwewnętrznionych norm są poważnym
wyzwaniem: „Testując nowy sposób zachowania, aktywiści uczą się, że ich
poprzednie obawy o konsekwencje biernego oporu mogą się nie urzeczywistnić”

(Sharp, 1973, s. 792). Sharp wskazuje, że ten efekt może szybko przenieść się z
jednej  dziedziny  życia  społecznego  danej  osoby  do  innej.  „Udział  w  biernym
oporze przynajmniej w pewnych warunkach, może przyczynić się do zwiększenia
ilości  dziedzin  życia,  w  których  osoba  może  czuć  się  w  stanie  działać
nieagresywnie,  zamiast  z  użyciem  przemocy,  do  zwiększenia  poparcia  dla

biernego oporu jako ogólnej zasady etycznej” (Sharp, 1973, s. 791-792).

Zauważyłem wcześniej, że bierny opór może wszczepić społeczeństwu

sprzeciw  wobec  narzucania  scentralizowanej  kontroli  poprzez  wzmacnianie
ośrodków władzy istniejących poza hierarchią państwową, oraz dając im trening
w  technikach  oporu  wobec  władzy,  nawet  jeśli  podjęte  działania  bez  użycia
przemocy są skierowane na osiągnięcie skądinąd złego celu. W podobny sposób
dominująca  w  społeczeństwie  koncepcja  męskości  może  być  przekształcona,
kiedy  jego  członkowie  biorą  udział  w  biernym  oporze,  nie  zważając  na
zamierzony cel tego działania.

Jaki jest wynik takiej transformacji? „Raczej niż określać siłę jako „władzę

nad”, feministyczna męskość określa siłę jako zdolność jednostki do bycia
odpowiedzialnym za siebie i innych” (hooks, 2004, s. 11).

Omawiając, co ta odpowiedzialność za sobą pociąga, hooks odnosi się do

Nathaniela Brandena

(znanego libertarianom), który „przyrównuje naszą

zdolność do bycia odpowiedzialnym do zdolności doświadczania radości oraz
poczucia osobistego upoważnienia do działania (hooks, 2004, s. 164-165).
Brandon pisze: „Jestem odpowiedzialny za akceptację lub wybór wartości, wedle
których chcę żyć [...] to branie na siebie odpowiedzialności czyni mnie wolnym”
(cyt. w hooks, 2004, s. 165). Biorąc udział w biernym oporze, mężczyźni uczą się

świadomie  wychodzić  poza  przypisany  im  model  dominatora  w  sposób,  który
potwierdza  ich  osobistą  wartość  i  siłę,  zamiast  zostawiać  ich  słabych  i
bezbronnych,  czego  nauczono  ich  oczekiwać.  Potencjalnie  może  to  doprowadzić
nie  tylko  do  nieświadomego  powstania  nowych  nawyków  działania,  ale  też
przyspieszenia  reewaluacji  etatystycznych  lub  patriarchalnych  wartości,  które
wcześniej jednostka bezkrytycznie przyjęła.

VI. Wnioski

Libertariański projekt, wąsko rozumiany, nie proponuje pełnego zestawu

zasad etycznych lub zasad dobrego życia, a raczej wykłada zestaw ograniczeń,
których muszą przestrzegać tego typu zbiory norm postępowania. W dyskusji na
temat problemów społecznych związanych z rasą, klasą, płcią, orientacją

seksualną i podobnymi sprawami, wielu libertarian zakończyło swoja analizę
stwierdzając, że jednostki, które zachowują się w seksistowski, rasistowski itp.
sposób nie powinny stawać się obiektami takich sankcji jak pozbawienie wolności
czy grzywna, które naruszają ich prawa.

Widzieliśmy jednak, że libertarianie z racji bycia libertarianami mają

powody,  by  interesować  się  tego  typu  sprawami,  oraz  że  powinni  być
zainteresowani  taktycznym  zastosowaniem  technik  nieagresji,  by  wpłynąć  na
społeczną przemianę w sferze prywatnej. Co ważne, techniki te często mieszczą
się  w  ramach  libertariańskich  ograniczeń  etycznych.  Użycie  tych  technik  do
„prywatnych” problemów społecznych może wymagać analizy struktury władzy w
przypadku  nieagresywnych  (lub  nie  całkiem  agresywnych)  form  przymusu,
ponieważ  może  ona  różnić  się  od  struktury  władzy  będącej  podłożem  agresji
państwowej — struktury, która jest lepiej znana  libertarianom.  Z drugiej strony
czasem  istnieć  będą  głębokie  powiązania  między  państwową  i  niepaństwową
strukturą władzy, co moim zdaniem dzieje się w przypadku patriarchatu.

Long i Johnson podsumowują w swoim eseju, że „[l]ibertariański

feminizm […] powinien dążyć do odsunięcia radykalnego feminizmu jak najdalej
od angażowania państwa, poprzez „nakłanianie feministek do radykalizacji tych
spostrzeżeń na temat męskiej władzy i władzy państwowej, które już rozwinęły,
oraz by rozszerzyć zakres polityki bez państwa, którą już zaczęły prowadzić”
(2005, §7). Musi to zostać osiągnięte w sposób, który nie tyle uczyni z feminizmu
nurt drugorzędny wobec libertarianizmu, ale taki, który potraktuje oba nurty jako
wzajemnie uzupełniające się. Moim wkładem ku temu jest zasugerowanie użycia
biernego oporu w służbie tej „bezpaństwowej polityce”, jako rozwiązania dobrze

dostosowanego do zadania i możliwego do zaakceptowania przez etykę liberalną.

Źródła
„About  ALF”,  Association  of  Libertarian  Feminists,  14  May  2012,
<http://alf.org/about.php>.
Block, Walter, „A Libertarian Case for Free Immigration”, Journal of Libertarian
Studies, 13.2 (1998): 167-86.
Bourne, Randolph, „The State”, Untimely Papers, 1919, The Fair Use Repository,
7 November 2012.

Carson, Kevin A., „Labor Struggle: A Free Market Model”, Center for a
Stateless Society Paper No. 10 (2010).

Carson, Kevin A., Studies in Mutualist Political Economy. Fayetteville: Self
published, 2004
Contreras, Russel, „Cop’s rape comment sparks wave of ‘SlutWalks’” Life on
msnbc.com, 6 May 2011, 15 May 2012.
<http://www.msnbc.msn.com/id/42927752/ns/us_new-life/t/cops-rape-

comment-sparks-wave-slutwalks/#.T7KzfcXz468>.
Gladstein, Mimi Riesel, Chris M. Sciabarra, red. Feminist Interpretations of
Ayn Rand, University Park: Pennsylvania State University Press, 1999.
hooks, bell, The Will to Change: Men, Masculinity, and Love. New York: Atria
Books, 2004.
Hoppe,  Hans-Hermann,  Demokracja  —  bóg  który  zawiódł,  Fijorr  Publishing,
2006.
A  Theory  of  Socialism  and  Capitalism,  Auburn:  The  Ludwig  von  Mises  Institute,
2010.
Johnson,  Charles,  „Libertarianism  through  Thick  and  Thin”,  2008.  Markets  Not

Capitalism: Individualist Anarchism Against Bosses, Inequality, Corporate Power,
and  Structural  Poverty,  red.  Gary  Chartier  and  Charles  W.  Johnson,  London:
Minor Compositions, 2011, 131-144.
Long,  Roderick,  Charles  Johnson,  „Libertarian  Feminism:  Can  This  Marriage  Be
Saved?”, 1 May 2005, 11 July 2012.
<http://charleswjohnson.name/essays/libertarian-feminism/>.
McElroy, Wendy, „Introduction: Foundation of Individualist Freedom”,
Liberty for Women: Freedom and Feminism in the Twenty-First Century, red.
Wendy  McElroy,  Chicago:  Ivan  R.  Dee  in  association  with  The  Independent

Institute, 2002, 5-26.
„Our History”, The Libertarian Party, 14 May 2012, <http://www.lp.org/our-
history>.
Rothbard, Murray N., O nową wolność. Manifest libertariański. Instytut Misesa.
http://mises.pl/pliki/upload/Rothbard_manifest_libertarianski.pdf
Sharp, Gene, The Politics of Nonviolent Action, 3 vol. Boston: Extending Horizons
Books, 1973.
Woods, Thomas E., Jr., Nullification: How to Resist Federal Tyranny in the 21st
Century, Washington, D.C.: Regnery Publishing, Inc., 2010.