Rados³aw Bomba - Cia³o i cielesnoœæ w spo³eczeñstwie Azteków

Spis tre

Wstęp

...................................................................................................

1. Ciało i cielesność w religii, mitach i rytuałach azteckich

.....9

1.1.

Powstanie pierwszych ludzi..............................................................10

1.2.

Ciało i makrokosmos........................................................................14

1.3.

Ciało w rytuale..................................................................................17

1.4.

Ciało wobec śmierci..........................................................................19

Podejście do ciała w poszczególnych warstwach

społeczeństwa azteckiego

.........................................................................22

2.1.

Rola ciała w społeczności wojowników...........................................23

2.2.

Rola ciała w społeczności kapłanów.................................................26

2.3.

Rola ciała w społeczności kupców....................................................27

3. Postrzeganie ciała przez Azteków. Ujęcie emiczne

...............29

3.1.

Postrzeganie części ciała...................................................................30

3.2.

Postrzeganie ciała Hiszpanów przez Azteków ................................38

4. Obraz ciała azteckiego w pierwszych kronikach
hiszpańskich

....................................................................................................43

4.1.

Europejczycy i Nowy Świat..............................................................44

4.2.

Wygląd zewnętrzny Azteków w ujęciu pierwszych

Europejczyków..........................................................................................47

4.3.

Wpływ obyczajów i rytuałów na kategorie postrzegania cielesności

Azteków przez Hiszpanów.........................................................................50

4.4.

WyobraŜenia i fantazmaty dotyczące cielesności Azteków.............54

5. Związki płci i cielesności w kulturze Azteków

........................57

5.1.

Podział płci i wychowanie w społeczeństwie azteckim....................58

5.2.

Rola ciała kobiety w społeczeństwie azteckim.................................64

5.3.

Seks i płeć.........................................................................................67

Uwagi i wnioski końcowe

........................................................................71

Bibliografia

.....................................................................................................74

Wstęp

Ciało i cielesność stanowią nieodłączny element kondycji ludzkiej. KaŜda

kultura  posiada  odpowiedni  etos  i  własne  kategorie  w  jakich  postrzega  ciało.
Dokładne  ich  przeanalizowanie  pozwala  nam  na  uchwycenie  charakteru  danej
kultury,  panujących  w  niej  obyczajów  i  norm  moralnych,  a  takŜe  licznych
znaczeń  i  konotacji,  które  manifestowane  są  w  odpowiednim  podejściu  do  ciała.
W  ubiorze,  ozdobach,  bliznach  i  rytualnych  ranach  zapisane  są  podstawowe
prawdy oraz sposób postrzegania świata i ludzi przez daną kulturę.

Kultura Azteków reprezentuje tu dość specyficzne podejście do

poruszonych  zagadnień.  Temat  ciała  i  cielesności  zajmował  w  niej  szczególne  i
bardzo  znaczące  miejsce.  Ofiary  z  ludzi,  kanibalizm,  samookaleczenia
występowały  u  Azteków  częściej  niŜ  w  innych  kulturach  i  tworzyły  niemalŜe
element  dnia  codziennego.  WaŜną  rolę  pełnił  równieŜ  ubiór,  ozdoby i uczesanie.
W  elementach  tych  manifestowały  się  określone  stosunki  społeczne  i
międzygrupowe. Dlatego teŜ postanowiłem przeanalizować dokładnie nastawienie
do ciała w tej kulturze traktując ją w pewien sposób jako kulturę reprezentatywną,
w  której  ujawniają  się  silnie  pewne  tendencje  w  podejściu  do  ciała
charakterystyczne dla wszystkich innych kultur.

Zagadnienia poruszane w tej pracy pozwolą na określenie znaczenia ciała

w poszczególnych sferach Ŝycia zarówno jednostki jak i całego społeczeństwa
azteckiego. UmoŜliwi to zaprezentowanie ciała jako nośnika informacji
dotyczących

religii,

mentalności

układów

wewnątrzspołecznych

charakterystycznych dla kultury Azteków. WaŜny wydaje się tu równieŜ stopień
w jakim te poszczególne elementy realizowane były po przez ciało.

Ciało w kaŜdej kulturze, jest odbiciem charakteru społecznego i opatrzone

jest licznymi znaczeniami. Jak pisał Marcin  Brocki: „Wielu badaczy społecznych
podkreśla  obecnie,  Ŝe  ciało  naleŜy  do  najwaŜniejszych  symboli  kulturowych,  Ŝe
jest  w  stanie  symbolizować  wszystko,  ale  daje  takŜe  umysłowi  gotową  ramę
klasyfikacyjną w postaci swych części, dzięki czemu wszystko to, co poza ciałem,
daje  się  rozumieć  w  kategoriach  cielesnych.  Jest  to  przywilej  najbardziej
agresywnych pojęć w kulturze, czyli pojęć dla niej najwaŜniejszych”

. Dlatego teŜ

celem mojej pracy jest przeanalizowanie ciała i jego funkcji kulturowych,
znaczeń, symboli i ról jakie pełniło ono w społeczeństwie azteckim.

Praca składa się z pięciu rozdziałów. Rozdział pierwszy zawiera analizę

ciała  i  cielesności  w  religii,  micie  i  rytuale.  UmoŜliwi  to  ukazanie  pewnych
ogólnych,  związanych  z  tą  sferą  konotacji,  nakazów,  norm  postępowania  i
obowiązków  dotyczących  ciała  i  cielesności  Azteków.  Analizuje  w  nim  sposób
powstania  i  cielesność  pierwszych  mitycznych  rodziców,  związki  ciała  i
makrokosmosu,  postępowanie  z  ciałem  w  rytuałach  i  sposoby  obchodzenia  się  z
nim  po  śmierci.  W  drugim  rozdziale  zajmuje  się  ciałem  i  cielesnością  w
poszczególnych  warstwach  społeczeństwa  azteckiego,  czyli  jak  funkcjonowało
ono  i  jakimi  symbolami  opatrzone  było  przez  kapłanów,  kupców  i  wojowników.
Trzeci  rozdział  to  emiczne  ujęcie  kwestii  ciała  przez  Azteków.  To  jak  sami
Aztekowie  postrzegali  swoją  cielesność  pokaŜe  nam  jak  ciało  funkcjonowało  w
ich  Ŝyciu  społecznym  i  jakie  pełniło  w  nim  role.  W  rozdziale  tym  badam
znaczenia poszczególnych części ciała w mentalności całego społeczeństwa, oraz

Marcin Brocki, W cieniu ciała, „Charaktery”, nr 5 (75) 2003, s. 61.

kategorie  cielesne  w  jakich  Aztekowie  postrzegali  Hiszpanów  w  początkowej
fazie  konkwisty.  Opieram  się  tu  głównie  na  relacjach  kronikarzy  pochodzenia
azteckiego i na poezji azteckiej. W rozdziale czwartym przedstawiam ujęcie ciała
Azteków  w  pierwszych  kronikach  hiszpańskich.  Pozwoli  to  na  prześledzenie
róŜnic  kulturowych  w  podejściu  do  sfery  ciała  i  cielesności,  jakie  występowały
między kulturą europejską i aztecką. UmoŜliwi to równieŜ poszerzenie badanego
zagadnienia ukazując je z innego niŜ aztecki punktu widzenia. Kładę tu nacisk na
wyobraŜenia  Europejczyków  o  Nowym  Świecie  jeszcze  przed  jego  odkryciem.
Badam  równieŜ  postrzeganie  wyglądu  Azteków  przez  Hiszpanów,  wpływ
rytuałów,  ofiar  na  podejście  konkwistadorów  do  Indian,  a  takŜe  fałszywe
wyobraŜenia  i  fantazmaty  dotyczące  cielesności  Azteków,  jakie  wytworzyli
Hiszpanie.  Dopełnieniem  podjętych  badań  jest  rozdział  piąty    poświęcony
związkom  płci  i  cielesności  w  kulturze  Azteków.  Zajmuje  się  w  nim  podziałem
płci,  wychowaniem,  rolą  ciała  kobiety  oraz  znaczeniem  seksu  w  tym
społeczeństwie.

Omawianą problematykę starałem się przedstawić w sposób jak

najbardziej  holistyczny,  analizując  podjęte  w  pracy  zagadnienia  w  miarę
całościowo, przedstawiając je w jak najszerszym kontekście. Sam temat o którym
pisze  jest  dość  słabo  zbadany  i  posiada  stosunkowo  małą  bibliografię  w  języku
polskim. Stąd teŜ w niektórych rozdziałach z powodu braku róŜnorodnych źródeł
opierać  się  musiałem  na  pojedynczych  pozycjach  dotyczących  omawianych
zagadnień.

1. Ciało i cielesność w religii, mitach i rytuałach azteckich

Religia i rytuał odgrywały istotną rolę w społeczeństwie Azteków. Rytm pór

roku  i  kalendarza  wyznaczał  święta,  dni  ofiar,  zabawy,  wojny  i  lęku.  Cały  świat
pojmowany był jako byt przepełniony boską mocą, a ludzie istnieli w nim niczym
marionetki  w  rękach  potęŜnych  i  kapryśnych  bogów.  Religia  stanowiła  element,
który  wypełniał    kaŜdą  dziedzinę  Ŝycia  Azteków.  Rządziła  ona  handlem,
podbojami,  polityką,  ale  równieŜ  indywidualnym  bytem  jednostki

. W państwie

Azteków  wszystko  było  podporządkowane  celom  religijnym.  Azteckie  imperium
stanowiło  organizację  polityczną,  którą  najlepiej  określa  miano  teokracji
wojskowej. Przy czym cele wojskowe podporządkowane były nadrzędnym wobec
nich  celom  religijnym,  a  sam  król  był  równieŜ  najwyŜszym  kapłanem

. Dlatego

teŜ, aby mówić o ciele i cielesności Azteków naleŜy odnieść się właśnie do religii
i mitów, których zewnętrznymi przejawami były rytuały. Pozwoli to na określenie
kategorii cielesnych, jakie wypływały bezpośrednio z przyjętych w religii zasad
oraz sposobu ich realizacji w kulturze Azteków. UmoŜliwi to takŜe prześledzenie
wyobraŜeń, magicznych funkcji i zdolności, jakimi w przeświadczeniu Azteków
dysponowało ciało ludzkie.

W mitach zawarte są przekonania i konotacje dotyczące poszczególnych

części  ciała  nierzadko  nadające  im  szczególne  znaczenie  i  funkcje  magiczne.
Dokładne przeanalizowanie tych treści pozwoli na uściślenie związków człowieka
z  otaczającą  go  rzeczywistością,  czyli  relacji  mikro  i  makro  kosmosu.  W
społeczności  Azteków  związek  ten  w  szczególny  sposób  wyraŜa  się  w  podejściu
do  ciała,  czego  przejawem  były  liczne  ofiary  z  ludzi,  kanibalizm  i
samookaleczenia,  które  miały  przebłagać  surowych  bogów  i  zapewnić  dobrobyt.
Przy  czym  sam  rytuał  nie  pełnił  jedynie  funkcji  religijnych,  ale  równieŜ
polityczne,  a  przede wszystkim ludyczne. KaŜde święto nie ograniczało się tylko
do składania ofiar, ale stawało się wielkim festynem, któremu towarzyszyły liczne
barwne  korowody  tancerzy  z  pomalowaną  skórą,  przebranych  w  pióra  i  maski.
Całość

widowiska

była

silnie

udramatyzowana i tworzyła wraŜenie

przeraŜającego  teatru,  którego  punkt  kulminacyjny  stanowiło  złoŜenie  ofiar  na
kamiennym ołtarzu. Mitologia ukazuje równieŜ ewolucję wyobraŜeń podejścia do
ciała,  a  takŜe  wierzenia  dotyczące  cielesności  pierwszych  ludzi.  W  mitach  tych

Alfonso Caso, Naród słońca, Kraków 1974, s. 79.

Ibidem.

niejednokrotnie  ukazywane  są  ludzko  zwierzęce  hybrydy,  istoty  nie  pełne,
których ciała nie zostały w pełni ukształtowane. Pokazany jest takŜe silny związek
ludzi  i  bogów,  a  co  za  tym  idzie  całej  natury  i  otaczającego  Azteków  świata,
którego punktem wspólnym jest właśnie ciało i dotyczące go zakazy i obowiązki
wobec makrokosmosu.

Całość obrazu ciała w religii, mitologii i rytach dopełni przybliŜenie

wyglądu bogów, gdyŜ jak twierdzi Alfonso Caso: „bogowie zostali stworzeni na
podobieństwo i wzór człowieka. KaŜda niedoskonałość człowieka ucieleśnia się w
bogu zdolnym ją pokonać, kaŜda zaleta znajduje odbicie w bóstwie i nabiera
proporcji nadludzkich lub zgoła idealnych”

. W myśl tego twierdzenia to właśnie

w  postaciach  bogów,  ich  zewnętrznym  wyglądzie,  atrybutach  i  działaniach
zawarte  są  wzory  postępowania  zwykłych  ludzi,  ich  dąŜenia  i  aspiracje.  Wygląd
bogów  nabierał  szczególnego  znaczenia  podczas  świąt  na  ich  cześć,  gdzie
przebrani  za  bogów  kapłani  lub  odpowiednio  wystylizowane  ofiary  stawały  się
personifikacją ich siły i mocy.

WaŜnym elementem religijności Azteków są równieŜ przekonania

dotyczące  Ŝycia  po  śmierci.  W  społeczności  Azteków  wyznaczały  one  sposób
pochówku  i  całe  spektrum  obrzędów  i  przekonań  dotyczących  martwego  ciała
oraz postępowania z nim po śmierci.

1.1. Powstanie pierwszych ludzi

Powstanie pierwszych ludzi w mitologii Azteków miało silny związek z

powstawaniem świata. W micie tym zawarty jest element teomachii, walki bogów
w  wyniku  której  rodzi  się  świat.  Według  Azteków  w  najbardziej
rozpowszechnionej  wersji  mitu,    przed  stworzeniem  współczesnego  im  świata
istniały  przed  nim,  cztery  epoki  nazywane  Słońcami.  Świat  stwarzany  był
pięciokrotnie i czterokrotnie niszczony. KaŜda z epok miała inną nazwę. Były to:

1.  Słońce Wiatru (Nahui Ehecatl)
2.  Słońce Ognia (Nahui Quiahuitl)
3.  Słońce Wody (Nahui Atl)
4.  Słońce Ziemi (Nahui Ocelotl)
5.  Słońce Ruchu (Nahui Ollin), obecna epoka
NaleŜy  zaznaczyć,  ze  kolejność  Słońc  (epok)  była  róŜna  w  poszczególnych

odmianach mitu. Przytoczona powyŜej pochodzi z tzw. Kamienia Słońca. Zabytek
ten jest okrągłym reliefem, na którym znajdują się wyrzeźbione symbole pięciu
Słońc

KaŜde ze Słońc było niszczone przez kolejne Ŝywioły: wodę, powietrze,

ogień i ziemię. Kataklizmy te były wynikiem walki bóstw o dominację nad
ś

wiatem. Podczas tych epok Ŝyli stworzeni w nich ludzie, którzy ginęli w

kolejnych  apokalipsach.  Warto  zwrócić  tu  uwagę  na  transformacje  i  przemiany
cielesne,  jakie  dotykały  tych  pierwszych  ludzi.  Podczas  epoki,  którą  zakończyła
powódź  większość  ludzi  zginęła,  ale  część  zamieniła  się  w  ryby;  podczas
kataklizmu  ognia,  ci  którzy  nie  ponieśli  śmierci  zamienili  się  w  ptaki,  inni  w
motyle, jeszcze inni w psy; natomiast po kataklizmie wiatru część ludzi zmieniła

A. Caso, op. cit. , s. 5.

Tomicki Ryszard, Funkcjonowanie rzeczywistej i mitycznej struktury przestrzennej Tenochtitlan,

„Etnografia Polska”, t. 18, z. 2, 1974. s. 127.

się w małpy

. Ta wiara w zdolność przemiany istoty ludzkiej w zwierzę była

silnie zakorzeniona w świadomości magiczno-religijnej. Wierzono na przykład,
Ŝ

e kapłani mogą przemieniać się w lamparty, a zwykli szamani w kojoty, indyki,

łasice lub psy, co zaleŜne było od rangi społecznej

. Widać tu silny związek z

przyrodą i wiarę w magiczne zdolności transformacji. W pewien sposób przyroda,
a w szczególności zwierzęta traktowane były przez Azteków niczym inny
człowiek, czego przejawem było przekonanie, Ŝe małpy to skarłowaciali ludzie

W micie o słońcach zawiera się równieŜ przekonanie o ewolucji form cielesnych
od  niedoskonałych  do  coraz  lepszych,  by  wreszcie  osiągnąć  idealną  współczesną
formę.  Wyrazem  tego  mogą  być  stworzeni  podczas  jednego  ze  słońc  giganci,
którzy  posiadali  potęŜną  siłę,  byli  jednak  ułomni,  gdyŜ  nie  mogli  się  podnieść
kiedy  się  przewrócili

. Przemiany fizyczne ukazuje lepiej mit spokrewnionych z

Aztekami  Majów,  w  którym  duŜo  uwagi  poświecono    kolejnym  próbom
stworzenia  człowieka.  Początkowe  niepowodzenia  spowodowane  były  uŜyciem
przez  bogów  nieodpowiedniego  surowca

. Pierwsi ludzie stworzeni zostali z

gliny,  jednak  byli  oni  słabi  i  wskutek  deszczu  ich  ciało  rozpłynęło  się,  dlatego
kolejni  stworzeni  zostali  z  drewna  i  sitowia,  ale  nie  posiadali  oni  uczuć,  dlatego
zostali  zniszczeni.  Dopiero  uŜycie  kukurydzy,  jako  budulca  ludzkiego  ciała
przyniosło oczekiwane przez bogów rezultaty

. Mity o Słońcach oprócz ukazania

ewolucji cielesnej zwracają równieŜ uwagę na zmiany w sposobie odŜywiania. W
kaŜdej epoce spoŜywany był inny pokarm. Wymieniane są w nich rośliny wodne,
owoce,  a  w  ostatniej  epoce  kukurydza.  Obrazuje  to  zmiany  społeczne,  czyli
przejście  od  koczowniczego  trybu  Ŝycia  łowców  -  zbieraczy  do  osiadłego  Ŝycia
rolników.  Ewolucja  w  sposobie  odŜywiania  polegała  na  zastąpieniu  dziko
rosnących  roślin  przez  uprawną  kukurydzę

. Mit o słońcach w pewien sposób

gloryfikuje ostatnią epokę, w której wysiłki bogów kończą się wreszcie
powodzeniem i udaje się im stworzyć idealnego człowieka i najlepsze dla niego
poŜywienie

W micie o słońcach zawiera się tylko ogólny ogląd przemiany cielesnej

człowieka  w  poszczególnych  epokach.  Dlatego  teŜ  warto  przyjrzeć  się  bliŜej
pierwszym,  mitycznym  parom.  Cielesność  praojca  i  pramatki  charakteryzowała
się  zwykle  pewną  potwornością,  brakiem  jakichś  części  ciała,  często  teŜ byli oni
groteskowo przeobraŜani przez bogów w pół zwierzęce hybrydy. Widoczne jest to
w  szczególności  w  micie  dotyczącym  pierwszych  załoŜycieli  miasta  Tezcuco
(Texcoco).  Wyszli  oni  z  podziemi  poprzez  otwór  uczyniony  przez  promień
słońca. MęŜczyzna miał ciało tylko od pach w górę i zapłodnił swoją towarzyszkę
za pomocą języka, który wkładał jej do ust

. Jego towarzyszka w jednej z wersji

mitów równieŜ jest kaleką i nie pełną istotą. Oboje poruszali się za pomocą
krótkich skoków, tak jak małe ptaki

. Charakterystyczny jest tu motyw promienia

słonecznego, który przekuwa ziemię, co przypomina zapłodnienie ziemi przez

Maria Frankowska, Mitologia Azteków, Warszawa 1987, s. 204-205.

Inga Clendinnen, Aztekowie. Próba interpretacji, Warszawa 1996, s. 64.

A. Caso, op. cit. s.19.

Miguel Leon Portilla, Dawni Meksykanie, Kraków 1976, s. 17.

Norman Bancroft Hunt, Bogowie i mity Azteków, Warszawa 1997, s. 14.

Ibidem, s. 14.

M. Frankowska, op. cit., s. 213-214.

A. Caso, op. cit. s.21.

Jolanta Tubielewicz, Japonia / Maria Frankowska, Aztekowie, Warszawa 1993, s. 152.

M. Frankowska, op. cit., s. 227.

niebo

. Daje się równieŜ zauwaŜyć paralele między powstaniem pierwszych

rodziców a porodem. Mircea Eliade uwaŜał, Ŝe kształtowanie się zarodka i poród
są powtórzeniem aktu narodzin ludzkości, jako wydobycia się z jaskini

. W tym

kontekście  boska  para  ze  swoimi  fizycznymi  ułomnościami  moŜe  uosabiać  małe
nieporadne  dzieci,  które  dopiero  mają  się  rozwinąć.  Koncepcję  tę  potwierdzałby
inny  mit  dotyczący  pierwszych  rodziców,  w  którym  bogowie  stwarzają  ich  jako
dzieci.  Muszą  oni  dopiero  dorosnąć,  aby  dać  początek  ludzkości

. NaleŜy

wspomnieć,  Ŝe  przytoczone  akty  stworzenia  ludzi  dotyczą  ostatniej  epoki,  czyli
Piątego  Słońca.  Wcześniej  w  kaŜdej  epoce,  po  kolejnych  kataklizmach
przeŜywała  jedna  para  ludzi.  Analogiczną  parą  z  wcześniejszej  epoki  byli  Tate  i
Nene. Za rozpalenie ognia bez pozwolenia bogów zostali oni ukarani przez boga
Tezcatlipoca. Bóg ten odciął im głowy i przyszył je do pośladków, przez co stali
się  oni  psami

. W niemalŜe wszystkich przytoczonych tu przypadkach na plan

pierwszy  wsuwa  się  monstrualność,  deformacja  pierwszych  rodziców.  Sublimują
oni  w  sobie  chaos,  lęk,  nie  ma  w  nich  naturalnej  cielesności,  lecz  jest  ona
chaotyczna,  niepełna  i  budząca  grozę.  Są  dopiero  zapowiedzią  czegoś
normalnego, ciała które dopiero nastanie, wprowadzi ład i wyznaczy granicę tego,
co  ludzkie

. Deformacje ciała nie są postrzegane jako coś naturalnego, dlatego

teŜ jawią się jako rzecz niezwykła, rzadko występująca, a co za tym idzie nosząc
w  sobie  znamię  sacrum.  Anomalie  cielesne  występują  takŜe  w  micie  o  bogu
Qetzalcoatlu,  który  zobaczył  swoje  zniekształcone  oblicze  w  magicznym  lustrze,
za pomocą którego chciał oszukać go jego antagonista Tezcatlipoca. Głowa boga
odbita  w  tym  zwierciadle  naznaczona  była  licznymi  naroślami  na  powiekach,
oczodoły Qetzalcoatla były zapadnięte, a twarz cała spuchnięta

. W skutek tego i

innych sztuczek Tezcatlipoca wygnał Qetzalcoatla. Co ciekawe, w ucieczce boga
towarzyszył mu orszak groteskowo zniekształconych karłów i garbusów

Zniekształconym  i  odraŜającym  wyglądem  charakteryzował  się  równieŜ  bóg,
który  stał  się  słońcem  piątej  ery.  Był  on  niewielkiego  wzrostu,  a  do  tego
pokrywały  go  czyraki

. Istoty naznaczone jakąś ułomnością fizyczną były więc

dla  Azteków  przepełnione  boską  mocą,  magią  i  sacrum.  Świadczyć  o  tym  moŜe
to,  Ŝe  ludzie  tacy  mieli  swoje  specjalne  miejsce  w  pałacu  ostatniego  władcy
Azteków  Montezumy.  Wspomina  o  tym  Hernand  Cortes  opisując  w  jednym  ze
swoich listów pałac Montezumy: „W innym domu trzymał potwornych męŜczyzn
i kobiety, takich jak karły, garbusy i z innymi deformacjami, i wszelkiego rodzaju
ułomnościami;  kaŜda  odmiana  znajdowała  się  w  oddzielnym  pokoju;  zajmowali
się nimi specjalni ludzie”

. Istoty taki musiały być w pewien sposób namacalnym

potwierdzeniem prawdziwości mitu, a w przeszłości być moŜe stanowiły jedną z
przyczyn jego powstania.

W micie o powstaniu ludzi w epoce Piątego Słońca sporo uwagi

poświęcono wyprawie bogów po kości ludzi z dawnych epok, które posłuŜyć
miały za budulec, materiał do stworzenia nowych ludzi. W najbardziej

J. Tubielewicz, Japonia / M. Frankowska, Aztekowie, Warszawa 1993, s.121.

Mircea Eliade, Kowale i alchemicy, Warszawa 1993, s. 37.

M. Frankowska, op. cit., s. 230.

Ibidem, s. 215.

Monika Bakke, Ciało otwarte. Filozoficzne reinterpretacje wizji cielesności, Poznań 2000, s. 44.

M. Frankowska, op. cit., s.90.

Ibidem, s. 96.

I. Clendinnen, op. cit., s.127-128.

Hernan Cortes, Droga usiana trudnościami, Mieszkańcy wybrzeŜa, [w:] Kronikarze kultur

prekolumbijskich, pod. red. Maria Sten, Kraków 1988, s. 137.

rozpowszechnionej  wersji  mitu,  po  kości  poszedł bóg Quetzalcoatl. Wyruszył on
do  piekła  nazywanego  Mictlan,  gdzie  napotkał  władcę  podziemnego  świata,
Mictlantecuhtli.  Władca  ten  pozornie  zgodził  się  wydać  kości  męŜczyzn  i  kobiet
Quetzalcoatlowi,  jednak  postawił  przed  nim  pewne  warunki,  których  jak  sądził
bóg  ten  nie  był  w  stanie  spełnić.  Mimo  to  Quetzalcoatl  wyszedł  z  próby
zwycięsko  i  zgodnie  z  umową  zabrał  kości.  Zazdrosny  władca  podziemia
poŜałował  swej  decyzji  i  kazał  swoim  sługom  wykopać  rów  na  drodze
Qetzalcoatla,  aby  uniemoŜliwić  mu  spokojny  powrót  na  ziemię.  Bóg  uciekając  z
piekła  potknął  się  i  wpadł  w  zastawiona  pułapkę  ponosząc  śmierć.  Z  niesionego
przez niego tobołka wysypały się kości, na które rzuciły się przepiórki dziobiąc je
i  krusząc  na  drobne  kawałki.  Kiedy  Quetzalcoatl  oŜył  zebrał  rozrzucone  kości  i
zaniósł  je  do  bogini  Quilachtli,  która  zmełła  je  na  drobny  proszek  i  wrzuciła  do
drogocennej  miski.  Quetzalcoatl  zrosił  te  szczątki  krwią  z  naciętego  penisa,  a
pozostali  bogowie  uczynili  pokutę

. Uwagę zwraca tu specyficzny budulec, a

mianowicie  kości  ludzi  z  dawnych  epok,  których  uŜyto  do  tworzenia  nowych
ludzi.  Louis  –  Vincent  Thomas  uwaŜa,  Ŝe  kości  zapewniają  czasową  ciągłość
rodu,  plemienia.  Są  one  nośnikiem  tradycji  oraz  pewnej  boskiej  mocy,  która  jest
w  nich  zawarta.  Stają  się  one  symbolami  pewnej  trwałości  i  nieśmiertelności.  W
wielu  kulturach  są  one  pieczołowicie  przechowywane,  czego  przykładem  mogą
być  relikwie  świętych  w  chrześcijaństwie.  Budzą  one  wśród  Ŝywych  głębokie
uczucia  szacunku  i  trwogi  zarazem

. Wśród Azteków panował zwyczaj

przechowywania szczątków złoŜonych bogom ofiar w specjalnym miejscu przy
ś

wiątyni. Często były to fragmenty ciała, takie jak np. czaszki, które

przechowywano na wbitych za świątynią palach

. Potwierdzają to równieŜ

relacje konkwistadorów, których przeraŜały odkrycia tych relikwii: „ obok tej
ś

wiątyni stała druga pełna czaszek i piszczeli ułoŜonych w wielkim porządku”

W  innej  wersji  przytoczonego  mitu  oprócz  prochów  zmarłych,  bóg  otrzymuje
równieŜ  jedną  długą  kość,  którą  podczas  ucieczki  upuszcza  na ziemię. W skutek
tego kość ta połamała się na wiele małych kawałków, czym Aztekowie tłumaczyli
sobie  róŜnice  we  wzroście  i  cechach  fizycznych  ludzi

. WaŜny w obu wersjach

mitu jest motyw zapładniającej samoofiary bogów, ich poświecenia, okaleczania
się, aby mógł narodzić się człowiek. Element ten ukazuje związki człowieka z
makrokosmosem określając, jego cielesne obowiązki względem świata i bogów.

1.2. Ciało i makrokosmos

W wielu azteckich mitach powtarza się wątek stworzenia ziemi i świata z

ciała zabitej, na wpół martwej istoty nadprzyrodzonej. Pokazuje to, jak za pomocą
porównań  cielesnych  Aztekowie  tłumaczyli  sobie  otaczającą  ich  rzeczywistość.
W  jednym  z  takich  mitów  dwaj  bogowie  Tezcatlipuca  i  Quetzalcoatl  porwali  i
znieśli z nieba boginię Atlalteutli. Ciało tej bogini było pokryte w wielu miejscach
oczami,  a  takŜe  ustami  którymi  gryzła.  Na  ziemi  istniała  juŜ  wówczas  woda,

J. Tubielewicz, Japonia / M. Frankowska, Aztekowie, Warszawa 1993, s. 118.

Louis-Vincent Thomas, Trup. Od biologii do antropologii, Łódź 1991, s. 97, 99.

George C. Vaillant, Aztekowie z Meksyku. Powstanie, rozwój i upadek narodu azteckiego,

Warszawa 1965, s.256.

Bernal Diaz del Castillo, Pamietnik Ŝołnierza Korteza czyli prawdziwa historia podboju Nowej

Hiszpanii, Warszawa 1962, s. 156.

M. Frankowska, op. cit. , s. 231.

której  pochodzenie  nie  było  wyjaśnione.  Dwaj  bogowie  zamienili  się  w  wodne
węŜe.  Jeden  z  nich  schwycił    Atlalteutli  od  prawej  ręki  do  lewej  nogi, natomiast
drugi od lewej ręki do prawej nogi. Szarpiąc rozdarli ją na dwie połowy. Z jednej
połowy  jej  ciała  od  strony  łopatki  powstała  ziemia,  drugą    część  obaj  bogowie
zanieśli  z  powrotem  tworząc  z  niej  niebo.  Czyn  ten  rozgniewał  innych  bogów,
którzy  zeszli  na  ziemię,  aby    pocieszyć  Atlalteutli.  Bogowie  ci  chcąc
zadośćuczynić  ofierze  zarządzili,  Ŝe  to  z  niej  powstaną  wszystkie  potrzebne
ludziom  do  Ŝycia  płody.  Aby  tego  dokonać  uczynili  oni  z  jej  włosów  drzewa,
kwiaty  i zioła; skóra bogini posłuŜyła do stworzenia trawy i kwiatów; z licznych
par oczu powstały stawy, źródła, studnie i niewielkie jaskinie, z ust -  rzeki i duŜe
jaskinie,  z  nosa  -  doliny  górskie,  a  z  ramion  góry.  Mimo  to  na  wpół  martwe  i
przetworzone ciało bogini płakało domagając się krwi ludzkiej i serc na ofiarę, w
innym  przypadku  nie  wydawało  plonów

. Motyw powstawania z ciała bogów

waŜnych  dla  Azteków  roślin  występuje  równieŜ  w  micie  o  bogini  wina
Choquicauitl. Uciekła ona z bogiem Quetzalcoatlem na ziemię, ale ścigana przez
inne boginie para musiała zamienić się w drzewo. Mimo to  bogini  Choquicauitl
została  rozpoznana  i  poŜarta.  Kiedy  Quetzalcoatl  z  powrotem  przyjął  swoją
normalną postać uczynił z porzuconych kości swojej towarzyszki roślinę, z której
Aztekowie

wyrabiali

alkohol

Podobna

historia

dotyczy

powstania

podstawowych roślin jadalnych. Bogowie, aby dać ludziom poŜywienie stworzyli
boga    Ciutentl,  który  zakopał  się  w  ziemi,  a  z  jego  włosów  powstała  bawełna,  z
oczu  ziarna,  z  palców  owoce,  natomiast  z  paznokci  kukurydza

. Wiarę w

pochodzenie roślin od bogów wyraŜa uŜywane przez Azteków słowo teonanacatl,
co oznacza „ciało bogów”. Terminem tym określano grzyby halucynogenne
zaŜywane przez kapłanów przy róŜnych uroczystościach

. Innym wątkiem tych

mitów jest stworzenie ziemi z ciała Potwora Ziemi, z którym bogowie staczają
walkę i odpowiednio kształtując jego szczątki stwarzają świat

. We wszystkich

jednak  wersjach  mitów  dotyczących  stworzenia  ziemi  zaznacza  się  fakt  ofiary
bądź  samoofiary  bogów.  Jak  twierdził  M.  Eliade:  „Uczynienie  z  krwawej  ofiary
warunków wszelkiego stworzenia - tak kosmogonii jak antropogonii - wzmacnia z
jednaj strony związek między człowiekiem i kosmosem (bo wszechświat równieŜ
pochodzi  od  pierwotnego  giganta,  Makroantroposa),  ale  przede  wszystkim
zaszczepia myśl, Ŝe Ŝycie moŜe się rozpocząć przez ofiarowanie innego Ŝycia”

Dlatego teŜ dar z ludzkiego Ŝycia, zawsze był odwzorowaniem ofiary
dokonywanej przez bogów w celu stworzenia świata i ludzi

. Potwierdzeniem

tego  jest  aztecki  mit  o  stworzeniu  słońca  i  księŜyca  w  epoce  Piątego  Słońca.
Podczas tworzenia słońca, które zginęło w ostatnim kataklizmie, bogowie podczas
narady  stwierdzili,  Ŝe  niezbędna  będzie  samoofiara  któregoś  z  nich.  Zgłosiło  się
dwóch  bogów,  aby  dopełnić  rytuału.  Przy  czym  jeden  z  nich  był  ładny,  bogaty  i
potęŜny,  drugi  natomiast  biedny  i  pokryty  wrzodami.  Obaj  bogowie  przed
dokonaniem  samoofiary  pościli  i  składali  dary.  Bóg  o  ładnym  ciele  złoŜył    w
ofierze  kule  z  Ŝywicy,  a  zamiast  kolców  kaktusa  zroszonych  własną  krwią
ofiarował  kolce  stworzone  z  cudownych  korali

. Brzydki bóg ofiarował kulki z

M. Frankowska, op. cit., s. 239.

Ibidem, s. 238.

Ibidem, s. 241.

Richard Rudgley, Alchemia kultury. Od opium do kawy, Warszawa 2002, s. 87.

I. Clendinnen, op. cit., s. 183.

M. Eliade, op. cit., s. 27.

Ibidem, s. 28.

A. Caso, op. cit., s. 22-23.

siana i kolce umoczone we własnej krwi, a zamiast pachnącej Ŝywicy złoŜył
strupy z wrzodów

. Obaj mieli rzucić się w określonej chwili w ogień, aby stać

się  słońcem  i  księŜycem.  Podczas  próby  ładny  bóg,  który  pretendował  do  stania
się  słońcem  miał  skoczyć  pierwszy,  lecz  nie  starczyło  mu  na  to  odwagi.  Chwile
wahania wykorzystał bóg brzydki i skoczył w ogień, aby stać się słońcem. Ładny
bóg zebrał się wreszcie na odwagę i stał się księŜycem. Jako karę za tchórzostwo
bogowie  rzucili  w  księŜyc  królikiem,  czym  Aztekowie  tłumaczyli  sobie  góry  na
księŜycu.  Mimo  tej  samoofiary  Słońce  nie  poruszało  się  po  niebie.  Aby  temu
zapobiec  potrzebna  była  krew  innych  bogów,  których  słońce  zabiło  strzałą

. W

innej wersji bóg Tezcatlipuca specjalnie stwarza ludzi, aby dokarmiać Słońce ich
krwią i sercami

. Ludzie byli więc dłuŜnikami bogów i musieli spłacać swój dług

za  pomocą  regularnych  krwawych  ofiar.  Inną  formą  realizacji  tych  zobowiązań
było  samookaleczanie  i  upuszczanie  sobie  krwi  z  róŜnych  części  ciała,  a  w
szczególności  z  uszu  i  języka

. Przy czym im wyŜsza była pozycja społeczna

danego człowieka, tym bardziej musiał on być surowy wobec siebie i tym częściej
dokonywać rytualnych samookaleczeń za pomocą kolców kaktusa lub
obsydianowego noŜa

Tak waŜna rola ofiary w światopoglądzie religijnym Azteków

doprowadziła do przeświadczenia o misji podtrzymania całego świata za pomocą
daniny  z  własnej  krwi  i  serc.  Przeświadczenie  to  było  tak  silne,  Ŝe  jak  uwaŜano
zaprzestanie  składania  ofiar  doprowadzić  mogło  do  katastrofy  i  końca  świata,
gdyŜ  niedoŜywione  Słońce  przestałoby  się  poruszać,  a  nie  dokarmiony  Potwór
Ziemi  przestałby  wydawać  plony

. Obowiązkiem człowieka stawało się więc

zapewnienie pokarmu słońcu, które będąc istotą boską gardzi pokarmem
pospolitym, jakim odŜywiają się ludzie, a przyjmować moŜe tylko ludzką krew,
esencję Ŝycia

. W ofierze zawarty był sposób na ochronę Ŝycia ludzkiego przed

bogami i zapewnienie społeczeństwu bezpieczeństwa i dobrobytu

. Wytworzyło

to być moŜe przeświadczenie, Ŝe aby osiągnąć określony cel ofiary powinny być
drogocenne, co mogło w konsekwencji doprowadzić do składania w darze bogom
ludzkiego Ŝycia

. W koncepcji składania ofiar wyraŜała się równieŜ

współzaleŜność egzystencjalna bogów i ludzi. Bogowie wpływali na losy ludzi, a
ludzie dzięki ofiarom z własnej krwi i serc byli źródłem ich mocy

Jak moŜna zauwaŜyć najwaŜniejszym elementem cielesności składanym w

ofierze była krew i serce. Krew stawała się w świadomości Azteków cudownym
eliksirem, paliwem zapewniającym istnienie świata i przychylność bogów. Serce
natomiast obdarzone było boską mocą zwaną teyolia lub boskim ogniem

. Boski

ogień był wyrazem mocy i umiejscawiany był równieŜ w takich miejscach jak
ś

więte góry i świątynie. Tak jak te święte miejsca i płonący w nich ogień

wprawiały świat w ruch, oŜywiały go, tak teŜ ludzkie serce dawało Ŝycie ciału.

M. Frankowska, op. cit., s. 244.

A. Caso, op. cit., s. 23-24.

M. Frankowska, op. cit. , s. 224.

Ibidem, s. 225.

G. C. Vaillant, op. cit., s. 259.

J. Tubielewicz, Japonia / M. Frankowska, Aztekowie, Warszawa 1993, s. 127.

A. Caso, op. cit., s. 18.

G. C. Vaillant, op. cit., s. 258.

Ibidem.

M. Frankowska, op. cit., s. 242.

N. Bancroft Hunt, op. cit., s. 100.

Przez fakt ofiary z serca Ŝycie darowane przez bogów było im zwracane

. W

mitologii  azteckiej  serce  pojawia  się  w  czasach,  gdy  Aztekowie  byli  jeszcze
plemieniem  koczowniczym  i  dopiero  przybyli  do  Doliny  Meksyku.  Podczas  tej
peregrynacji  wiódł  ich  bóg  Huitzilopochtli.  Było  to  jedyne  rdzennie  azteckie
bóstwo,  wszyscy  inni  bogowie  zostali  zapoŜyczeni  przez  Azteków  od  innych
plemion  zamieszkujących    Dolinę  Meksyku

. Bóg ten miał siostrę

Malinalxochitl,  która  wędrował  razem  z  Aztekami.  Była  ona  jednak  złośliwa  i
zajmowała  się  magią  szkodząc  innym.  Dlatego  teŜ  Aztekowie  zwrócili  się  z
prośbą  do  Huitzilopochtli,  aby  porzucić  ją  gdzieś  po  drodze.  Bóg  znając  czyny
swojej  siostry  przystał  na  tę  propozycję.  Malinalxochitl  rozwścieczona  zniewagą
bogini  wysłała  swojego  syna  Copila,  aby  zabił  jej  brata  i  wszystkich
towarzyszących  mu  Azteków.  Jednak  Huitzilopochtli  przejrzał  jej  zamiary  i
pierwszy  zaatakował  jej  syna.  Zaskoczony    Copila  przegrał  walkę  ze  swym
wujem,  a  ten  za  karę  wyrwał  mu  serce  i  wrzucił  do  jeziora

. Z serca Copila

wyrósł na środku jeziora kaktus, na którym załoŜył swoje gniazdo orzeł. Kiedy
Aztekowie dotarli do tego miejsca zobaczyli jak orzeł siedząc na kaktusie zjada
węŜa. Był to dla nich znak, Ŝe tu powinni załoŜyć swoje miasto

. W miejscu tym

załoŜono Tenochtitlan (dzisiejszy Meksyk) stolicę państwa azteckiego. Tam gdzie
dawniej  według  mitu  znajdował  się  kaktus  z gniazdem orła wybudowana została
główna  świątynia.    Widać  tu  ewidentnie,  Ŝe  serce  zajmowało  centralne  miejsce
zarówno  w  świecie  zewnętrznym,  jak  i  w  subiektywnym  świecie  jednostki  i  jej
ciała.

ZauwaŜyć moŜna tu jak silnie poprzez swoje ciało Aztekowie związani

byli ze światem bogów, wobec którego zobowiązani byli do nieustannych danin z
samych siebie. Oba światy przenikały się nawzajem i oba wzajemnie o sobie
stanowiły nie mogąc bez siebie istnieć

. W duŜej mierze rzutowało to na samo

postrzeganie  ciała  przez  Azteków.  WyobraŜano  sobie,  Ŝe  głowa,  serce  i  wątroba
odpowiadały  światu  niebiańskiemu,  środkowemu  ziemskiemu  i  podziemnemu,
„piekielnemu”.  WyraŜa  się  w  tym  silna  wiara  we  wzajemne  powiązania  i
współzaleŜność  tych  rzeczywistości,  które  razem  tworzyły  jeden  kosmiczny
organizm

Oprócz tych ogólnych załoŜeń idei ofiary dotyczącej makrokosmosu warto

przyjrzeć się bliŜej samym bóstwom i świętom na ich cześć. Podczas tych
uroczystości ciało stawało się elementem nieodzownym, a odpowiednie
przetworzenie go w rytuale zapewniało przychylność określonych bogów.

1.3. Ciało w rytuale

Religia Azteków za główny cel stawiała sobie uzyskanie przychylności sił

przyrody.  Częste  susze  będące  wynikiem  specyficznego  klimatu  i  wywołane  tym
klęski  głodu  i  nieurodzaju  wytworzyły  przeświadczenie,  Ŝe  siły  przyrody  mogą
działać  w złej lub dobrej intencji. Dlatego teŜ bogowie utoŜsamiani byli z siłami

Ibidem.

Zob. Hasło: Wysoko rozwinięte kultury Indian, [w:] Leksykon religii, (red) Franz Konig, Hans

Waldenfels, Warszawa 1997, s. 531.

M Frankowska, op. cit., s. 155- 157.

Ibidem, s. 157.

N. Bancroft Hunt, op. cit., s.99.

Ibidem, s. 96- 100.

ywiołów. Tak jak one nieprzewidywalnymi i kapryśnymi. Odpowiednio

odprawione rytuały były jedyną, w przeświadczeniu Azteków, działalnością
umoŜliwiającą obłaskawienie boskich mocy i uzyskanie przychylności dla ogółu
społeczeństwa

. Bogowie rządzili kaŜdą dziedzina Ŝycia człowieka i przyrody.

Dlatego  teŜ  kaŜde  waŜniejsze  przedsięwzięcie  nie  mogło  obejść  się  bez  rytuału  i
pełniącej  w  nim  centralną  rolę  ofiary  z  człowieka.  Najczęściej  podczas  świąt
składani  w  ofierze  byli  schwytani  jeńcy.  Jednak,  aby  pozyskać  jeńców  naleŜało
prowadzić  wojnę,  a  aby  rozpocząć  wojnę  naleŜało  złoŜyć  ofiary.  Paradoks  ten
prowadził do składania coraz liczniejszych ofiar

Stąd teŜ najwaŜniejszą rolę w panteonie bóstw azteckich pełnili bogowie

wojny,  tacy  jak  Huitzilopochtli  czy  Tezcatlipoca.  Równie  wysoką  rangę
zajmowali  bogowie  wegetacji,  tacy  jak  Talaloc  -  bóg  deszczu,    czy  Xipe  -  bóg
odradzającej się przyrody. WaŜną funkcję pełnił równieŜ bóg ognia - Huehueteotl.
Oprócz  nich  występowali  inni  bogowie,  nierzadko  dysponujący  podobnymi
atrybutami lub będący wcieleniami wspomnianych bóstw.

Oprócz jeńców wojennych liczną grupę składanych w ofierze ludzi

stanowili niewolnicy dostarczani przez wyspecjalizowanych kupców

. Przed

kaŜdą  ceremonią  ofiary  poddawano  oczyszczeniu,  aby  były  godne  odgrywać
bogów.  Odbywało  się  to  za  pomocą  rytualnej  kąpieli  składającej  się  z  dwóch
etapów:  pierwszy  polegał  na  wstępnym  oczyszczeniu  niewolnika  „świętą  wodą”,
zmywała ona piętno niskiego stanu społecznego; w drugim etapie starsze kobiety
obmywały  twarz  jeńca,  co  przybliŜało  go  do  stanu  uświęcenia

. Taki niewolnik

mógł juŜ swobodnie stać się „obrazem boga”.

Rytuał musiał dotrzeć do konkretnego bóstwa i zjednać jego łaskę dla

wiernych.  W  celu  uniknięcia  jakiejkolwiek  pomyłki  ofiary  były  przebierane,  aby
upodobnić się do danego bóstwa. Przykładem tego moŜe być ofiara na cześć boga
Tezcatlipoca.  Stawał  się  nią  najprzystojniejszy  ze  schwytanych  jeńców.
Wybierany  był  on  na  rok  przed  uroczystością.  Uczono  go  dobrych  manier  i
przebierano  za  boga.  Całe  ciało  jeńca  wraz  z  głową  przystrajano  kwiatami;  nogi
były  ozdobione  złotymi  dzwoneczkami  i  sandałami  z  uszami  ocelota,
pomalowana na czarno twarz  i długie rozpuszczone włosy oznaczały „tego który
pości”,  co  symbolizowało  stan  świętości

. Na miesiąc przed świętem

przydzielano  mu  cztery  śliczne  dziewczyny  przebrane  za  boginie,  które spełniały
kaŜde  jego  Ŝyczenie.  Przez  cały  ten  okres  jeniec  odbierał  hołd  naleŜny  bogu
Tazatlipoce.  W  czasie  samej  uroczystości  symboliczny  bóg  Ŝegnał się ze swoimi
małŜonkami  tonącymi  we  łzach  i  na  czele  kolorowej  procesji  udawał  się  do
ś

wiątyni. Na jej szczycie kapłani przewracali go na kamień ofiarny i wyrywali mu

serce.  Po  śmierci  ciało  jeńca,  z  szacunku  do  jego  niedawnej  boskości  nie  było
zrzucane  ze  schodów  świątyni  tylko  znoszone  przez  kapłanów.  Głowę  ofiary
nadziewano  na  pale  za  świątynią

. W ofierze waŜne było równieŜ oddanie

pewnych  symbolicznych  atrybutów  bóstwa  lub  Ŝywiołów,  których  było  ono
panem.  Niejednokrotnie  polem  takich  działań  stawało  się  ciało  ofiary,  które
specjalnie  okaleczane  odzwierciedlało  domenę,  którą  władało  dane  bóstwo.
Ukazuje  to  przebieg  ceremonii,  która  odbywała  się  na  cześć  boga  ognia

G. C. Vaillant, op. cit., s. 218- 219.

Ibidem, s. 259.

I. Clendinnen, op. cit., s. 104.

Ibidem, s. 104.

Ibidem, s. 110.

G. C. Vaillant, op. cit., s. 255-256.

Huehueteotla.  Rozpoczynały  ją  tańce  w  wykonaniu  wojowników  i  schwytanych
przez  nich  jeńców.  Następnego  dnia  jeńców  wprowadzano  na  szczyt  piramidy,
gdzie  rzucano  im  w  twarz  pył  z  indiańskich  konopi.  Celem  tego  zabiegu  było
znieczulenie  ofiar  przed  bolesnym  rytuałem.  Następnie  kaŜdy  kapłan  chwytał
jednego jeńca i wiązał mu ręce i nogi. Tak spętaną ofiarę zarzucał sobie na plecy i
tańczył z nią dookoła wielkiego ogniska. W odpowiedniej chwili jeńca rzucano na
rozpalone  węgle.  Jednak  nie  czekano  aŜ  nieszczęśnik  spłonie  w  ogniu,  lecz
wyciągano makabrycznie poparzone ciało długimi hakami i jeszcze Ŝywej ofierze
wyrywano  serce

. Ten ryt był uwaŜany za reminiscencje mitu o ofierze boga

„okrytego wrzodami”, który rzucił się do ognia i spłoną w nim, aby stać się
Słońcem

Ciało z zachodzącymi w nim przemianami fizycznymi stawało się w

pewien  sposób  nośnikiem  informacji  dla  określonego  bóstwa i ukierunkowywało
ono  świętą  moc  płynącą  z  ofiary.    Funkcję  tę  widać  w  innym  rytuale
poświęconym  bogu  deszczu  Talalocowi.  Ofiarowywano  mu  małe  dzieci,  które
urodziły  się  określonego  dnia  i  posiadały  tak  zwany  podwójny  „wicherek”  we
włosach, charakterystyczne ułoŜenie fryzury świadczące o boskim piętnie. Były to
ofiary pochodzące ze społeczności Azteków w przeciwieństwie do wspominanych
wcześniej  jeńców.  Kiedy  dzieci  ukończyły  trzeci  rok  Ŝycia,  kapłani  wykupywali
je  od  matek.  Przed  śmiercią  dzieci  przetrzymywane  były  przez  kilka  tygodni,  a
kiedy  nadszedł  czas  święta  przynoszono  je  w  lektykach.  Przyozdobione  były
róŜnokolorowym  papierem,  a  kaŜdy  kolor  tego  przebrania  symbolicznie
powiązany  był  z  bóstwem

. WaŜne było, aby podczas całej uroczystości dzieci

płakały,  gdyŜ  ich  łzy  miały  sprowadzić  Ŝyciodajny  deszcz.  W  kulminacyjnym
momencie  płaczącym,  małym  ofiarom  kapłani  podrzynali  gardła,  a  krew
ofiarowali  Talalocowi

. Społeczeństwo azteckie utrzymywało się głównie z

uprawy roli, dlatego ofiary składane w celu wybłagania deszczu, w
przeświadczeniu Indian, zapewnić miały obfitość poŜywienia.

Podporządkowanie religii Azteków rytmom przyrody i kultom agrarnym

powodowało  duŜe  znaczenie  bóstw  rolnych,  dlatego  rytuały  poświęcone  tym
bóstwom były jednymi z najwaŜniejszych świąt w tradycji azteckiej. Ciało w tych
ceremoniach  odzwierciedlało  nie  tylko  element  boski,  lecz  pewne  zjawiska
przyrody przypisywane określonej porze roku. Uwidacznia się to w święcie boga
Xipe-Totec („Nasz Pan Obdarty ze Skóry”). Bóg ten symbolizował wiosnę, a jego
charakterystyczny  strój  –  ludzka  skóra  -  oznaczał  nową  roślinność,  którą  okrywa
się  co  roku  ziemia  tak  jakby  zmieniała  skórę

. Podczas rytuału poświeconego

jego czci i mającego zapewnić dobre plony, kapłani celebrujący uroczystość
zdzierali skórę z jeńca. Po tym zabiegu jeden z nich nakładał ją na siebie, a głowę
przyozdabiał pióropuszem z czerwonych piór

. W ten sposób odzwierciedlona

była idea rodzącej się na nowo roślinności

. Tak szczególna rola skóry w tym

rycie  wiąŜe  się  z  przekonaniami  Azteków  o  tym,  Ŝe  istota  kaŜdego  stworzenia
zawierała  się  w  jego  skórze,  tej  najbardziej  zewnętrznej  modelującej  wygląd
powłoce,  która  w  ich  przekonaniu  kryła  w  sobie  wielką  moc

. Przekonanie o

Ibidem, s. 255.

M. Frankowska, op. cit., s. 292-293.

Maria Sten, Malowane księgi dawnych narodów Meksyku, Kraków 1980, s. 33.

I. Clendinnen, op. cit., s. 104.

A. Caso, op. cit., s. 48-49.

I. Clendinnen, op. cit., s. 251.

A. Caso, op. cit. , s. 48-49.

I. Clendinnen, op. cit., s. 225.

transformujących moŜliwościach skóry przewija się w wielu rytuałach i
zachowaniach społecznych Azteków, czego przekładem mogą być przebrania
wojowników w skóry jaguarów lub stroje z piór imitujące wygląd orła

. Dlatego

teŜ oprócz symbolu rodzącej się na nowo przyrody skóra, a nie ukryty pod nią
kapłan staje się istotą samego bóstwa

Tak silne związki elementów cielesnych, utoŜsamianych z nimi mocy i

powinności wobec określonych bóstw, rzutowały równieŜ na sposoby
obchodzenia się z ciałem po śmierci. Dopełnienie określonych rytów wobec ciała,
jego pośmiertny wygląd i uposaŜenie zapewniały bezpieczeństwo i dobrobyt w
przyszłym Ŝyciu u boku łaskawych bogów.

1.4. Ciało wobec śmierci

KaŜda kultura dysponuje sposobami obchodzenia się z martwym ciałem,

gdyŜ trup odpada poza obieg Ŝycia, a jednocześnie jest śmiercią obecną i
działającą

. Dlatego odpowiednie zabezpieczenie lub przetworzenie ciała

zmarłych  jest  sposobem  obrony  Ŝywych  przed  materialnym  przejawem  śmierci.
Według  wierzeń  azteckich,  o  miejscu  do  którego  po  śmierci  trafia  człowiek  nie
decydowało jego postępowanie, ale to czym człowiek ten zajmował się za Ŝycia, a
przede  wszystkim  jaki  rodzaj  śmierci  poniósł.  Sposoby  zgonu  uwaŜane  były
bowiem  za  oznaki  działania  konkretnego  bóstwa,  które  wzywało  zmarłego

Określało  to  postępowanie  z  ciałem  i  sposób  pochówku.  NaleŜy  tu  zwrócić
uwagę,  Ŝe  analogiczne  postępowanie  z  ciałem  zmarłego  występowało  równieŜ  w
społeczeństwie  Trobriandczyków.  Szukano  tam  na  ciele  zmarłego  śladów,  które
były  uwaŜane  za  oznakę  złych  czarów  i  wskazywały  kto  je  rzucił  powodując
ś

mierć

Najbardziej uprzywilejowaną grupą byli wojownicy, którzy ponieśli

mierć na kamieniu ofiarnym oddając bogom swoją krew i serce. Trafiają oni do

orszaku Słońca, gdzie odtwarzają przed nim walki i ciągną je od wschodu do
zenitu. Po czterech latach tam spędzonych zamieniają się w kolibry i wreszcie
mogą zaznać spokoju

. Większa część ich ciała: obie ręce i uda były zjadane na

rytualnej kanibalistycznej uczcie. Ucztę tę urządzał w swoim domu dla całej
rodziny i bliskich wojownik, który schwytał jeńca. Tułów ofiar słuŜył za poŜywkę
dla menaŜerii dzikich zwierząt trzymanych w klatkach przez władcę Montezumę.
Głowa ofiary była eksponowana na specjalnych stojakach lub kołkach przy
ś

wiątyni, w której dokonał się obrzęd

. Taki sposób postępowania był wyrazem

szacunku  wobec  złoŜonego  w  ofierze  jeńca.  Podobne  zwyczaje  mają  równieŜ
miejsce  w  innych  kulturach,  gdzie  eksponowane  i  przechowywane  są  szczątki
waŜnych  zmarłych,  którzy  cieszyli  się  uznaniem  społecznym  i  przestrzegali
określonych  obyczajów  i  norm

. Przykładem tego moŜe być przechowywanie

kości zmarłego na wyspach Triobrianda. Podczas ceremonii pogrzebu krewni

Ibidem.

Ibidem, s. 230.

L.- V. Thomas, op, cit, s. 84.

A. Caso, op. cit., s.54.

Bronisław Malinowski, śycie seksualne dzikich w północno-zachodniej Melanezji, Dzieła, T. 2,

Warszawa 1984, s. 271.

A. Caso, op. cit., s.54.

I. Clendinnen, op. cit., s. 97.

L.- V. Thomas, op, cit., s. 115.

wyjmowali pewne kości z ciała zmarłego i obchodzili się z nimi jak z waŜnymi
relikwiami

Sama czaszka wystawiana przed świątynią ma wartość szczególną, gdyŜ

nie  tylko  oznacza  trwałość,  lecz  przypomina  twarz  i  Ŝycie.  Przechowywanie
czaszek  ma  swoje  odzwierciedlenie  w  tradycjach  i  religiach  innych  kultur,  jak
chociaŜby w chrześcijaństwie, gdzie czaszki świętych  przechowywano osobno w
ossuariach  i  wspaniałych  relikwiarzach.  W  Tybecie  kapłanom  do  spełniania
ceremonii  słuŜyły    kielichy  libacyjne  i  podstawki  wykonane  z  czaszek  lamów.
Natomiast  u  Indian  Jivaro  (Amazonia)  tsantsa,  czyli  pomniejszone  głowy  były
przedmiotem rytuału mającego na celu przejęcie siły witalnej nieprzyjaciela

. W

tym kontekście azteckie czaszki umieszczone przed świątynią miały w
symboliczny sposób przelewać moc witalną na całe społeczeństwo zapewniając w
ten sposób dobrobyt i łaski bogów.

PrestiŜ i znaczenie dorównujące wojownikom zabitym na ołtarzach miały

kobiety, które zmarły podczas porodu lub połogu. Ich pośmiertny status społeczny
był  analogiczny  do  tego  jaki  posiadał  po  śmierci  wojownik.  Mieszkały  one  po
zachodniej  stronie  nieba  i  równieŜ  prowadziły  Słońce  tyle,  Ŝe  od  zenitu,  gdzie
przejmowały  je  od  wojowników  do  zachodu.  Po  śmierci  były  one  wyobraŜane
jako istoty demoniczne. Wierzono, Ŝe zamiast głowy mają one czaszkę, a ich ręce
i  nogi  zakończone  są  szponami.    Akt  poświęcenia  i  siły  woli,  który  towarzyszył
ofiarowaniu  swojego  Ŝycia  za  Ŝycie  nowonarodzonego  dziecka  sprawiał,  Ŝe  w
powszechnej opinii Azteków ciało tak zmarłej nabierało mocy magicznej. Dlatego
teŜ  młodzi  wojownicy  zawsze  starali  się  zdobyć  prawe  ramię  zmarłej  w  ten
sposób  kobiety,  gdyŜ  uwaŜali,  Ŝe  dzięki  niemu  staną  się  niepokonani  podczas
walki.  Ciało  było  chowane  w  ziemi,  a  konduktowi  pogrzebowemu  towarzyszyli
idący  w  pełnym  uzbrojeniu  krewni  mający  zapobiec  okaleczeniu  zwłok  przez
porywczych  młodzieńców

. Zarówno wojownicy, jak i kobiety zmarłe podczas

porodu uwaŜani byli za wezwanych przez Słońce.

Inny los dotyczył ludzi, którzy zginęli śmiercią związaną w jakiś sposób z

wodą lub pewnymi chorobami

. Takie choroby jak trąd lub zdarzenia losowe jak

utonięcie,  czy  śmierć  poniesiona  od  pioruna  świadczyły  o  tym,  Ŝe  ich  dusze
wezwane  były  przez  boga  deszczu  Tlalaloca.  NaleŜy  zaznaczyć,  Ŝe  topielcy
budzili  wśród  Azteków  przeraŜenie,  gdyŜ  uwaŜano,  Ŝe  zostali  oni  zwabieni  do
wody  przez  jakieś  demoniczne  zwierzę

. Naznaczeni piętnem Tlalaloca trafiali

do jego raju Tlalocanu, miejsca wiecznego urodzaju, gdzie nigdy nie brakuje
Ŝ

ywności i rosną wszystkie gatunki drzew owocowych i roślin jadalnych

Zmarłych w ten sposób chowano, a przy ich ciele kładziono suchą gałązkę, która
miała się zazielenić w momencie, gdy zmarły dotrze do celu

. Nieboszczykom

zabitym przez piorun kładziono przed pochówkiem na czoło i kark pasma
papieru

Oczywiście największą grupę stanowili ludzie, którzy umierali w

naturalny  sposób.  Śmierć  taka  powodowała,  Ŝe  szli  oni  do  Mictlanu,  który
porównać  moŜna  do  greckiego  Hadesu.  Mictlan  znajdował  się  pod  ziemią  i  aby

B. Malinowski, op. cit. , s. 271.

L.- V. Thomas, op, cit, s. 96-99.

A. Caso, op. cit., s. 55.

M. Frankowska, op. cit., s. 268.

L.- V. Thomas, op. cit, s. 76.

A. Caso, op. cit., s. 55.

Ibidem, s. 56.

M. Sten, op. cit., s. 33.

tam dotrzeć dusza zmarłego musiała pokonać liczne przeszkody, tj.: rwącą rzekę,
przejście  między  dwiema  poruszającymi  się  górami,  górę  z  obsydianu,  przejść
przez  lodowaty  wiatr,  którego  podmuchy  cięły  jak  noŜe,  przejść  przez  miejsce
gdzie  łopoczą  sztandary,  przejść  pod  gradem  strzał.  Siódmą  przeszkodą  była
bestia zjadająca zmarłemu serce, a dziewiątą  stanowiła wąska gardziel górska. Po
pokonaniu  tej  drogi  dusze  odpoczywały  lub  rozpływały się w nicości. Taka ilość
prób,  które  czekały  zmarłego  były  przyczyną  odpowiedniego  sposobu
przygotowania  do  nich  martwych  szczątków.  Dlatego  stawiano  obok  zmarłego
dzban  z  wodą,  ciało  owijano  papierem  i  płótnem  w  taki  sposób,  aby  nogi  były
podkurczone  pod  brodą.  Miało  to  pomóc  w  przejściu  przez  góry.  Do  ciała
dołączano  równieŜ  zwłoki  psa,  aby  dusza  mogła  na  nich  przepłynąć  rzekę.
Ubranie  zmarłego  palono,  Ŝeby  nie  zmarzł,  gdy  będzie  przechodził  przez  zimy
wiatr.  W  usta  wkładano  mu  kulkę  z  jadeitu,  którą  zmarły  miał  rzucić  bestii,  aby
nie  zjadła  jego  serca.  Następnie  zwłoki  palono,  a  prochy  wraz  z  jadeitem
zakopywano w jednej z izb domu i składano w tym miejscu ofiary

W powyŜszym rozdziale prześledziliśmy rolę ciała w religii. Stanowiło

ono łącznik ze światem nadnaturalnych mocy boskich. Pozwoliło to na
przybliŜenie znaczenia ciała w pewnych szczególnych sytuacjach jakimi, były
ś

więto i rytuał. Jednak oprócz tych szczególnych świętych momentów ciało w

pewien  sposób  stanowiło wyznacznik społecznych relacji. Poszczególne warstwy
społeczne  w  zwykłym  codziennym  Ŝyciu  za  pomocą  ciała,  ozdób,  ubioru  i
zachowań  zaznaczały  swoją  odrębność.  KaŜda  z  tych  grup  odznaczała  się
własnym

specyficznym

etosem

odrębnym

podejściem

ciała.

Przeanalizowanie tych poglądów ukaŜe nam jak ciało funkcjonowało w
rzeczywistości świeckiej.

A. Caso, op. cit., s. 56-57.

2. Podejście do ciała w poszczególnych warstwach społeczeństwa azteckiego

Społeczeństwo

Azteków

było

tworem

silnie

zróŜnicowanym

zhierarchizowanym. W jego skład oprócz typowych grup społecznych takich jak:
chłopi, niewolnicy, rzemieślnicy i szlachta wchodzili wojownicy, kapłani i kupcy.
Te  trzy  ostatnie  z  wymienionych  grup  tworzyły    główne  filary  całego  państwa.
Reprezentowały  one  sobą  równieŜ  ideologię  religijno-państwową.  Chodzi  tu  o
ideę  wiecznej  wojny,  której  nadrzędnym  zadaniem  było  dostarczanie  jeńców  na
ofiarę,  co  miało  podtrzymywać  porządek  i  harmonię  świata.  Zadanie  to
przysługiwało  wojownikom  i  było  głównym  czynnikiem  ich  wysokiego  prestiŜu.
Bezpośredni  kontakt  z  bóstwami  mieli  kapłani  celebrujący  liczne  uroczystości,
dokonujący  postów  i  samookaleczeń.  Natomiast  kupcy,  oprócz  duŜej  roli  jaką
odgrywali  w  gospodarce  państwa,  zajmowali  się  równieŜ  szpiegostwem,
prowadząc  wywiad  na  rzecz  władcy.  UmoŜliwiały  to  częste    dalekie  podróŜe
wymuszone  charakterem  ich  profesji.  Po  kaŜdej  z  nich  zdawali  szczegółowe
raporty  władcy,  co  ułatwiało podbój i prowadzenie wojny. Widać więc, Ŝe grupy
te  były  ze  sobą  silnie  powiązane  społecznymi  funkcjami.  NaleŜy  teŜ  nadmienić,
Ŝ

e pozostałe wspomniane stany (chłopi, niewolnicy i szlachta) były poniekąd

pochodnymi  kapłanów  i  wojowników.  KaŜde  bowiem  dziecko  oddawano  do
szkoły kapłańskiej lub wojskowej, a odniesione na tym polu sukcesy decydowały
o dalszym losie. Po szkoleniu dana osoba mogła kontynuować zawód kapłana lub
wojownika  lub  zająć  się  inną  działalnością.  Jednak  jeśli  adept  nie  podołał
szkoleniu  lub  nie  wykazał  się  sukcesami  spychany  był  do  niŜszej  grupy
społecznej, piętnowany i pozbawiany moŜliwości awansu społecznego. Natomiast
sukcesy,  jak  na  przykład  duŜa  ilość  schwytanych  jeńców,  pozwalały  na  zdobycie
wysokiego  stanowiska  w  administracji  państwowej  lub  osiągnięcie  szlachectwa.
Mimo  to  pod  koniec  istnienia  imperium  azteckiego  warstwa  szlachecka  stała  się
dziedziczna,  a  awans  do  niej  dzięki  własnym  sukcesom  stawał  się  juŜ  prawie
niemoŜliwy.  Wcześniej  jednak  nie  było  niczym  niezwykłym,  Ŝe  zwykły  rolnik
dzięki  swoim  umiejętnościom  stawał  się  wielkim  i  powszechnie  szanowanym
panem.

KaŜda ze wspomnianych grup miała swój własny, odmienny sposób

podejścia do ciała. Ciało wojowników było symbolem ich dokonań i odwagi.
Poprzez liczne ozdoby, kolczyki, ubrania i fryzury z dumą komunikowali oni

swoje  czyny  wojenne.  Koloryt  strojów  określał  równieŜ  pozycję  w  wewnętrznej
hierarchii  wojskowej,  budził  podziw  i  zazdrość  u  niŜszych  rangą.
Charakterystyczne  dla  tej  grupy  równieŜ  są  pewne  rytualnie  zadawane  rany  i
obyczaje,  które  świadczyły  o  przyporządkowaniu  ich  bogu  wojny.  Analizując
stosunek  wojowników  do  ciała,  oraz  funkcje  jakie  pełniło  ono  w  tej  warstwie
społecznej  na  uwagę  zasługuje  równieŜ  zwyczaj  rytualnego  kanibalizmu
dokonywanego na schwytanych jeńcach.

Nieco inaczej wyglądało funkcjonowanie ciała w społeczności kapłańskiej.

Sam  charakter  profesji  narzucał  surową  dyscyplinę,  samookaleczenie,
wstrzemięźliwość  seksualną  i  liczne  posty.  Funkcje  i  postrzeganie  ciała
reprezentowane  przez  kapłanów  było  więc  przeciwieństwem  podejście  do  tej
kwestii  wojowników.  Splendor,  tęŜyzna  fizyczna,  liczne  i  wyszukane  ozdoby,
które  sławiły  czyny  wojowników,  u  kapłanów  zastąpione  zostały  umartwianiem,
samookaleczeniem  i  postem.  Jednak  o  ich  wysokiej  randze  społecznej  stanowiła
moŜliwość  obcowania  z  sacrum.  Ich  wygląd  reprezentował  tajemniczość  i
mistycyzm  związany  z  ich  profesją.  Twarze  pomalowane  na  czarno,  zlepione
krwią  włosy  wychudła  sylwetka,  rany  na  uszach,  ramionach  i  udach  musiały  w
reszcie społeczeństwa budzić poboŜny strach i szacunek.

Mniej widowiskowo prezentowała się grupa kupców. Ze względu na swój

zawód  i  bogactwa  nie  byli  oni  szanowani  przez  resztę  społeczeństwa  mimo,  Ŝe
stanowili  niezbędną  jego  część.  Ubierali  się  raczej  skromnie,  nie  wliczając  w  to
pewnych  uroczystych  okazji,  aby  nie  zwracać  na  siebie  uwagi  niechętnego  im
otoczenia.  Sposobem  rekompensowania  sobie  tej  ostentacji  społecznej  było
zapoŜyczenie  wielu  obyczajów  od  wojowników.  W  ten  sposób  kupcy  w  swoich
oczach  podnosili  swą  własną  rangę  społeczną.  Dlatego  teŜ  z  niewielkimi
wyjątkami  ich  stosunek  do  ciała  i  cielesności  w  duŜej  mierze  był  adekwatny  do
zasad jakimi kierowali się wojownicy.

Prześledzenie tych róŜnych podejść i niuansów związanych z ciałem w

kaŜdej  z  wymienionych  grup,  pozwoli  nam  na  zrozumienie  jaką  pełniło  ono rolę
w Ŝyciu i kulturze Azteków. Ze względów na głównie męski charakter tych grup
nie  podejmuje  tutaj  analizy  ciała  kobiecego  i  jego  roli  społecznej.  Tę  bez
wątpienia  waŜną    kwestię  omówię  dokładniej  w  rozdziale  poświęconym
podziałowi płci.

2.1. Rola ciała w społeczności wojowników

Jak juŜ wspomniałem wojownicy pełnili w społeczeństwie azteckim

wyjątkowo  waŜną  rolę.  Dlatego  teŜ  kaŜdemu  chłopcu  zaraz  po  narodzeniu
przypisywany był los wojownika. Wiązało się to z szeregiem rytuałów cielesnych,
które  rozpoczynano  wraz  z  chwilą  narodzin.  Po  porodzie  chłopca  i  odcięciu  mu
pępowiny  akuszerka  witała  dziecko  okrzykiem  wojennym.  Pępowinę  dziecka
przekazywano  zaś  jednemu  z  doświadczonych  wojowników,  aby  ten  zakopał  ją
pośrodku  równiny,  na  której  prowadzi  się  walkę.  Kolejną  czynnością  jaka
następowała  w  kilka  dni  po  nadaniu  chłopcu  imienia  było  dokonywane  przez
kapłanów przekucie jego dolnej wargi. Stworzony w ten sposób otwór miał być w
przyszłości  miejscem,  gdzie  mocowano  męską  przetyczkę  wargową

. Następny

etap, który odbywał się po zakończeniu święta wojowników, stanowiło

Inga Clendinnen, Aztekowie. Próba interpretacji, Warszawa 1996, s. 117.

wykonanie  nacięć  na  brzuchu,  piersiach  i  ramionach  wszystkich  męŜczyzn
włącznie  z  niemowlakami.  Nacięcia  te  miały  symbolizować  poddanie  męŜczyzn
Huitzilopochtli,  bóstwu  Słońca  i  Wojny.  Inną  cielesną  oznaką  słuŜby  bogu
Huitzilopochtli, była wypalana na nadgarstku dorosłego męŜczyzny szrama

W wieku dojrzewania chłopcy zaczynali kształcenie w calmecac, czyli

domu  kapłanów  lub  telpochcalli,  w  domu  młodzieŜy  podlegającemu
miejscowemu  domowi  wojowników.  Stanowcza  większość  wybierała  karierę
wojownika.  Bycie  wojownikiem  na  pewno  bardziej  pobudzało  wyobraźnię
młodych  chłopców.  Poza  tym  wiązało  się  z  bardziej  wymiernymi  korzyściami.
Zapewniało  liczne  dobra  materialne,  seksualne  rozkosze  i  moŜliwość  oŜenienia
się  z  wybraną  przez  męŜczyznę  dziewczyną.  O  tym,  Ŝe  chłopiec  szkoli  się  na
wojownika  świadczyła  jego  fryzura.  Z  pomiędzy  krótko  ostrzyŜonych  włosów
wystawało  im  na  karku  długie  zapuszczone  pasemko.  Kosmyk  ten  ścinano
dopiero,  gdy  młody  adept  na  polu  walki  zdobył  pierwszego  jeńca

. Szkolenie

bronią  rozpoczynało  się  w  wieku  około  piętnastu  lat,  w  trzy  lata  później
nowicjusz po raz pierwszy wychodził na pole walki na razie obserwując starszych
i  bardziej  doświadczonych.  Podczas  drugiego  wyjścia  brał  juŜ  czynny  udział  w
walce.  NaleŜy  wspomnieć,  Ŝe  wojna  w  pojęciu  Azteków  polegała  na  serii
pojedynków  toczonych  równocześnie,  gdzie  zadaniem  wojownika  było
obezwładnienie  adwersarza,  co  umoŜliwiało  schwytanie  go  i  złoŜenie  później  w
ofierze na cześć boga wojny

. Pierwsza potyczka zezwalała jednak nowicjuszom

na  działanie  grupowe,  które  nie  było  dozwolone  w  przyszłości.  Jednak  i  w  tym
działaniu  odznaczała  się  silna  hierarchia.  Jej  przejawem  był  podział  ciała
schwytanego  jeńca.    Inicjator  akcji  otrzymywał  korpus  i  prawe  udo,  drugi  w
kolejności  lewe  udo,  trzeci  otrzymywał  prawe  ramię,  lewe  ramię  przypadało
czwartemu z nich, piąty i szósty otrzymywali kolejno prawe i lewe przedramię

Ciało jeńca spoŜywane było później w trakcie specjalnej rytualnej uczty.

KaŜdy schwytany jeniec podwyŜszał status wojownika. Zewnętrznymi

przejawami tego były odpowiednie ozdoby, które świadczyły o męstwie.
UmoŜliwiało to równieŜ rozpoznawanie się wojowników na polu bitwy

Pierwszy  jeniec  pozwalał  na  noszenie  długiej  przepaski  biodrowej  zamiast
chłopięcych  „majtek”,  całości  dopełniał  wzorzysty  płaszcz  zamiast  krótkiej
narzutki.  Schwytanie  drugiego  jeńca  równieŜ  wiązało  się  ze  zmianą  wyglądu
zewnętrznego,  ozdób  i  stroju.  Trzeci  schwytany  jeniec  uprawniał  do  tańczenia
przy  określonych  uroczystościach  i  do  picia  alkoholu  podczas  niektórych  świąt.
Zdobycie  czwartego  jeńca  było  równoznaczne  z  osiągnięciem  rangi
„zawodowca”. Wojownik taki mógł nosić długą przetyczkę wargową i przepaskę
ozdobiona  pękiem  orlich  piór.  Mimo  to,  aby  dalej  podwyŜszać  swój  status  i
pozycję  w  hierarchii  wojowników  kolejny,  piąty  jeniec  musiał  być  równy  rangą.
Sprostanie  temu  wymogowi  uprawniało  do  noszenia  jaskrawoczerwonego
płaszcza,  błękitnej  przetyczki  wargowej  i  do  wygolenia  głowy,  na  której
pozostawiano  czub  długich  włosów  przewiązany  czerwonym  sznurem.

Ibidem.

Ibidem, s. 118.

Stefan Śliwa, Religie rodzime Ameryki, [w:] Zarys dziejów religii, (red.) Bogdan Kupis,

Warszawa 1976, s. 281.

I. Clendinnen, op. cit., s. 119.

George C. Vaillant, Aztekowie z Meksyku. Powstanie, rozwój i upadek narodu azteckiego,

Warszawa 1965, s. 274.

Schwytanie kolejnych jeńców umoŜliwiało dalsze zmiany w ubiorze i noszenie
innych dodatków, jak na przykład skórzanych sandałów

Mimo podziwu jaki wzbudzali w społeczeństwie wojownicy i licznych

przywilejów jakimi byli obdarzani, ich profesja łączyła się z ciągłym naraŜaniem
Ŝ

ycia i rywalizacją. Sama wewnętrzna struktura tej warstwy najeŜona była

licznymi surowymi zakazami dotyczącymi ciała, wśród których wymienić moŜna
wstrzemięźliwość  seksualną  i  zakaz  spoŜywania  alkoholu  obowiązujący  nie
posiadających odpowiedniej rangi wojowników. Za złamanie któregoś z zakazów
groziło  wykluczenie  z  grupy.  Wiązało  się  to  z  publicznym  poniŜeniem,  gdyŜ
osoba  wykluczona  była  bita  na  oczach  wszystkich,  a  potem  wyrywano  jej  czub
włosów,  który  był  dumą  wojownika.  Podobny  los,  lecz  moŜe  mniej  brutalny
spotykał adeptów, którzy nie pojmali jeńca pomimo kilku okazji. Wykluczano ich
z  kasty  wojowników  i  golono  na  głowie  tonsurę,  która  była  znakiem  tragarzy,
najbardziej  pogardzanego  przez  Azteków  zawodu.  Piętno  takie  świadczyło  o
nieudolności i nieuŜyteczności danego człowieka

Charakterystycznym rytuałem cielesnym wojowników był kanibalizm.

Schwytany jeniec składany był bogu wojny Huitzilopochtli. Odcinano mu głowę,
którą  umieszczano  na  stojaku  za  świątynią,  a  wyrwane  wcześniej  serce  palono.
Resztę  ciała  odnoszono  do  domu  wojownika,  który  go  schwytał.  Samemu
wojownikowi  ofiarowywano  tykwę  pełną  krwi  zabitego,  którą  musiał  on  mazać
usta  kamiennych  bóstw  we  wszystkich  świątyniach.  Po  powrocie  do  domu
ś

ciągał on skórę z ofiary i w odpowiedni sposób ćwiartował ciało. Następnie ze

sprawionego  ciała  i  papki  kukurydzianej  robiono  potrawy.  Na  ucztę  wojownik
zapraszał  wszystkich  swoich  krewnych  i  bliskich.  Sam  zaś  zdejmował  z  siebie
insygnia  i  malował  ciało  na  biało,  przystrajał  się  piórami,  aby  upodobnić  się  do
martwego.  Wojownik  nie  spoŜywał  ciała  swojego  jeńca,  a  krewni  zaproszeni  na
ucztę  jedząc  potrawy  z  jego  mięsem  rozpaczali  nad  losem  swojego  krewnego,
który symbolicznie przez biały kolor skóry stawał się martwy

. To utoŜsamienie

się  z  ofiarą  i  symbolicznie  przeŜywana  przez  wojownika  śmierć  były  rodzajem
podziękowania i być moŜe miało uchronić samego zdobywcę od podobnego losu
w  przyszłości.  W  tym  wypadku  mamy  do  czynienia  z  egzokanibalizmem,  czyli
spoŜywaniem  trupa  obcego  w  odniesieniu  do  danej  grupy:  rodziny,  klanu,
wspólnoty etnicznej. Siły witalne ofiary przechodzą tu symbolicznie na zwycięzcę
i  wzmacniają  jego  samego

. Podobna sytuacja występowała u kanibali

brazylijskich, gdzie spoŜycie ciała miało na celu przejęcie mocy i potencji
seksualnej zjedzonego wroga

PowyŜsze przykłady ukazują nam, Ŝe dla wojowników najbardziej liczącą

się  cechą  ciała  była  jego  sprawność  fizyczna  pozwalająca  na  wykazanie  się  w
walce  przez  zdobywanie  nowych  jeńców.  Niebagatelną  rolę  pełnił  tu  równieŜ
wygląd  zewnętrzny,  przystrojenie  ciała  róŜnego  rodzaju  ozdobami,  insygniami  i
bliznami,  które  podnosiły  status  społeczny  wojownika  i  świadczyły  o  jego
czynach.  Inaczej  przedstawia  się  sprawa  ciała  kapłanów,  które  było  symbolem
oddania  bogom.  Dlatego  teŜ  brak  tu  miejsca  na  splendor  i  ozdoby  będące
atrybutem wojowników.

I. Clendinnen, op. cit., s. 119-120.

Ibidem, s. 122- 123.

Ibidem, s. 101.

Louis-Vincent Thomas, Trup. Od biologii do antropologii, Łódź 1991, s. 163- 164.

Kazimierz Imieliński, Seksuologia. Mitologia, historia, kultura, Warszawa 1989, s. 142-143.

2.2. Rola ciała w społeczności kapłanów

W przeciwieństwie do wojowników u których najwaŜniejszą cechą

cielesną  była  sprawność  fizyczna,  kapłani  musieli  wykazywać  się  opanowaniem
swojego  ciała,  odpornością  na  ból  i  długotrwałe  posty.  Zapanowanie  nad  swoim
ciałem, przezwycięŜenie jego słabości i ułomności, oraz całkowite poświęcenie go
celom rytualnym były głównymi dąŜeniami kapłanów.

JeŜeli rodzice chcieli, aby ich dziecko w przyszłości było kapłanem

zapraszali  świętych  męŜów  i  podczas  urządzonego  bankietu  ofiarowywali  im
syna.  Po  uroczystości  zaproszeni  kapłani  zanosili  dziecko  do  calmecac,  szkoły  –
klasztoru gdzie malowano jego ciało na czarno, a na szyję zakładano naszyjnik z
drewnianych  kulek.  Wierzono, Ŝe naszyjnik ten na zawsze zwiąŜe ducha dziecka
ze stanem kapłańskim. Po dopełnieniu tego rytuału odnoszono dziecko rodzicom,
natomiast  naszyjnik  zostawał  w  szkole  jako  symboliczny  zastaw

. Nauka w

szkole  zaczynała  się  dla  młodego  adepta  w  wieku  lat  piętnastu.    Młody  chłopiec
szybko wdraŜany był do surowej dyscypliny.  Musiał on pilnie uwaŜać, aby przez
przypadek  nie  wyrządzić  jakiejś  szkody,  nie  zniszczyć  któregoś  ze  sprzętów  i
precyzyjnie  usługiwać  przy  rytuałach.  JeŜeli  jednak  przez  przypadek  lub
roztargnienie  coś  zniszczył  lub  nie  dopełnił  odpowiednio  rytuału  był  bity  do
nieprzytomności  przez  współtowarzyszy  i  wrzucany  do  jeziora

. W trakcie

trwania nowicjatu nie mógł on mieć Ŝadnych stosunków seksualnych, jeŜeli
jednak złamał ten zakaz czekała go surowa kara

. Po kilku latach nowicjusz miał

prawo malowania sobie na twarzy czerwonej półkolistej plamy ciągnącej się od
skroni do podbródka, która była oznaką jego godności kapłańskiej. Kiedy
zdobywał wyŜsze stanowisko w hierarchii mógł juŜ malować twarz na czarno, co
było oznaką pokuty

100

Surowa dyscyplina i panowanie nad ciałem były elementami niezbędnymi

w licznych rytuałach. Osoby o słabej psychice nie potrafiące sprostać zasadom
kapłańskiego fachu były wykluczane. Działo się to zwykle przed wielkim
ś

więtem Etzalqualiztli, które poświęcone było bogu deszczu Tlalocowi. W

pierwszych dniach tego święta dokonywano odsiewu nowicjuszy mało odpornych
i niezdolnych do udźwignięcia cięŜaru czekających na nich zadań

101

. O zmierzchu

składali  oni  ofiary  przed  ogniem,  były  to  głównie  kulki  z  kukurydzianego ciasta,
pomidory  lub  strąki  papryki.  WaŜny  był  ich  kulisty  lub  walcowaty  kształt,  gdyŜ
utrudniało to odpowiednie ułoŜenie. Ustawienie tych ofiar wymagało cierpliwości
i  koordynacji  ruchów  ciała.  Następnie  kaleczono  sobie  uszy  kolcami  kaktusów,
tak aby krew spływała na  obnaŜone ciało. Po dokonaniu tych czynności w środku
nocy  kapłani  i  nowicjusze  szli  do  jeziora,  aby  wykąpać  się  w  zimnej  wodzie.
Kolejnym  etapem  był  posiłek,  jeden  na  cała  dobę.  Wszyscy  wracali  do  swojej
siedziby  o  zmierzchu  i  cały  cykl  rozpoczynali  od  nowa.  JeŜeli  młody  adept
popełnił  jakiś  błąd  lub  nie  wytrzymał  uciąŜliwych  i  monotonnych  rytuałów
powtarzających  się  bez  moŜliwości  snu  przez  kilka  dni,  był  wyrzucany  ze
społeczności kapłanów

102

. Innym przykładem moŜe być przygotowanie kapłanów

do odbywającej się raz na cztery lata uczty na cześć boga Huitzilopochtli. Kapłani

Alfonso Caso, Naród słońca, Kraków 1974, s. 76.

Ibidem, s. 77.

Ibidem.

100

I. Clendinnen, op. cit., s. 132.

101

Ibidem, s. 133.

102

Ibidem, s. 133-134.

po  złoŜeniu  bogu  ofiar  z  kadzidła  przebijali  sobie  język  za  pomocą
obsydianowych  noŜy.  Przez  powstały  w  ten  sposób  otwór  przeciągali  drewniane
patyczki,  grubości  kciuka  lub  często  szersze.  Im  wyŜsza  była  ranga  danego
kapłana  tym  więcej  patyczków  musiał  on  przeciągnąć  przez  ranę  w  języku.
Podczas gdy młodsi adepci i nowicjusze mogli poprzestać na dwustu patyczkach,
starsi  musieli  przeciągnąć    nawet  do  czterystu  lub  więcej.  Zakrwawione
kawałeczki  drewna  składano  w  ofierze  bogu.  Całość  krwawego  rytuału
rozpoczynała  osiemdziesięciodniowy  post  i  powtarzana  była  regularnie  co
dwadzieścia  dni

103

. Oprócz tego praktykowano bardziej bolesne ryty. Jednym z

nich było rozcinanie sobie przez kapłanów penisa i przeciąganie przez ranę kilku
metrów chropowatego sznurka. Zasłabnięcie adepta podczas takiej ceremonii
dyskwalifikowało go jako osobę niegodną i nieczystą

104

Ciało kapłana w symboliczny sposób przepełnione było świętą mocą

bogów, którym słuŜył. Blizny i świeŜe rany świadczyły o oddaniu sprawom kultu
i stanowiły zewnętrzny przejaw powiązań kapłana z bóstwem. Malowanie ciała i
uczesanie świadczyły zaś o wiedzy posiadanej przez kapłana oraz o jego miejscu
w  hierarchii.  NajwaŜniejszym  elementem  w  podejściu  do  ciała  w  tej  grupie  było
opanowanie i odporność na ból. Spełnienie tych wymogów zapewniało realizację
kariery  w  zawodzie  kapłana.  Pod  tym  względem  o  wiele  mniej  restrykcyjne
zasady cechowały kupców. Jak juŜ wspominałem nie cieszyli się oni zbyt duŜym
szacunkiem społecznym. Prowadziło to w ich grupie do wielu nawiązań do kasty
wojowników co przejawiało się zarówno w stroju, jak i w określonych rytuałach.

2.3. Rola ciała w społeczności kupców

Kupcy rozpoczynali swoją naukę w szkole kapłańskiej. Poznanie pisma i

rachunków  ułatwiało  im  pracę  w  zawodzie.  Poza  tym  uczyli  się  równieŜ
odczytywania  pomyślnych  znaków  i  wróŜb,  co  potrzebne  było  w  określeniu  jak
najlepszych  dni  dla  podróŜy.  Po  ukończeniu  nauki  zaczynali  pełnić  swój  zawód
ucząc się jego zasad od ojca

105

Mimo posiadanego bogactwa i dostatku kupcy, w przeciwieństwie do

wojowników nie pysznili się noszonym strojem. Starali się oni nie rzucać zanadto
w oczy. Dlatego teŜ powszednim ubiorem kupieckim były powszechnie uŜywane
płaszcze  z  włókien  agawy.    Kupcy  często  pełnili  rolę  szpiegów, czemu sprzyjały
liczne  podróŜe  i  kontakty  na  dalekich  ziemiach.  Dość  często  podczas  tych
wypraw,  przebierali  się  za  przedstawicieli  infiltrowanych  przez  nich  plemion,  co
ułatwiało  zdobywanie  informacji

106

. Jednak skromność i przebrania nie były

wymagane  w  dzielnicy  kupieckiej.  Tam  właśnie  podczas  swoich  świąt  kupcy
przebierali  się  w  najcenniejsze  stroje.  Panowała  tu  swego  rodzaju  moda  na
egzotykę,  stroje  wyszukane  i  sprowadzone  z  dalekich  stron.  Skóry  rzadko
występujących  zwierząt,  kolorowe  pióra  egzotycznych  ptaków,  przeźroczyste
kamienie noszone przez kupców wyraŜały w ich grupie prestiŜ i hierarchię

107

Podczas powszechnych świąt, w których uczestniczyli wszyscy

członkowie społeczeństwa azteckiego, kupcy dość często przebierali się za

103

I. Clendinnen, op. cit., s. 250-251.

104

Ibidem, s. 251.

105

Ibidem, s. 136.

106

Ibidem, s. 136 – 137.

107

Ibidem, s. 141.

wojowników,  co  miało  podwyŜszyć  ich  status  społeczny.  Podobnie  jak
wojownicy, którzy składali w ofierze zdobytego jeńca, tak teŜ kupcy przeznaczali
na  ofiarę  wykupionego  niewolnika.  Odbywało  się  to  podczas  święta
Panqetzaliztlim,  które  przypadało  w  apogeum  sezonu  wojennego.  Cała
społeczność  kupców  biorąca  udział  w  święcie  nakładała  wówczas  na  siebie
insygnia  charakterystyczne  dla  wojowników.  Po  złoŜeniu  w  ofierze  niewolnika
kupiec  przynosił  jego  ciało  do  domu  i  tak  jak  miało  to  miejsce  u  wojowników
wydawał ucztę kanibalistyczną na której spoŜywano ciało ofiary. Podobnie jak to
miało  miejsce  u  wojowników,  kaŜda  taka  ofiara  podnosiła  status  społeczny
kupca

108

Nawiązania do etosu wojowników miały miejsce równieŜ przy

specjalnych  rodzinnych  ceremoniach.  Przykładem  tego  moŜe  być  zachowanie
rodziny  kupca  podczas  jego  handlowych  podróŜy.  W  czasie  gdy  kupiec  był  nie
obecny  w  domu  jego  krewni  nie  mogli  zanurzać  ciała  w  wodzie,  a  włosy  wolno
było im myć raz na osiemdziesiąt dni. JeŜeli zaś kupiec zaginął podczas wyprawy,
palono  włosy  niewolników  złoŜonych  przez  niego  w  ofierze  wraz  z  jego
podobizną.  Zachowania  takie  były  ewidentnie  zapoŜyczone  z  obrzędów  rodzin
wojowników, którzy ponieśli śmierć lub nie wrócili z wyprawy wojennej

109

Podejście do ciała w tej grupie było w wielu przypadkach zbieŜne lub

nawet toŜsame z podejściem wojowników. Kupcy gloryfikowali sprawność
fizyczną, odwagę, wytrzymałość i wielkie czyny. Jedyną róŜnicą było tu mniej
ostentacyjne okazywanie swoich czynów i dokonań manifestowanych przez ubiór.
Występowało ono jedynie w pewnych określonych sytuacjach świątecznych.

Dopełnieniem podjętych tu rozwaŜań i spostrzeŜeń jest kolejny rozdział

przedstawiający ciało i cielesność w ujęciu emicznym. UmoŜliwi to prześledzenie
omówionych tu zasad dotyczących podejścia do ciała w ujęciu własnym Azteków.

108

Clendinnen, op. cit., s. 139-141.

109

Ibidems, s. 142.

3. Postrzeganie ciała przez Azteków. Ujęcie emiczne

110

Przeanalizowanie sposobów postrzegania ciała i cielesności przez samych

Azteków    podjęte  w  tym  rozdziale  pracy  pozwoli  nam  na  dokładne  uściślenie
kategorii  w  jakich  jawił  się  ten  temat  autochtonom  Meksyku.  Analiza  taka
umoŜliwi  określenie  jakie  części  ciała  miały  szczególne  znaczenie,  jak
konotowały się one w mentalności społecznej i jakimi symbolami były opatrzone.

Mieszkańcy dawnego Meksyku pozostawili po sobie obszerną spuściznę

kulturową  niestety  uszczuploną  przez  konkwistę.  Wśród  licznych  dzieł
architektury,  malarstwa  i  rzeźby  znaleźć  moŜemy  równieŜ  świadectwa  literackie.
Myślę,  Ŝe  właśnie  na  podstawie  tego  typu  materiałów,  w  których  przetrwały
wypowiedzi i sądy samych Azteków, najlepiej uda się prześledzić jak pojmowano
ciało w tym społeczeństwie.

Aztekowie posługiwali się głównie pismem hieroglificznym. Mimo to

przy sporządzaniu zapisków uŜywano zarówno pisma piktograficznego,
ideograficznego, jak i fonetycznego

111

. Jednak ten ostatni z wymienionych typów

pisma nigdy nie wyszedł ponad poziom pisma szarady

112

. Opierał się on bardziej

na  domyślności  czytającego  niŜ  na  logicznych  regułach.  Za  pomocą  tych  metod
sporządzano  na  papierze  malowane  kodeksy.  Znaczenie  tych  kodeksów
rozszyfrował  z  pomocą  informatorów  indiańskich  zakonnik  hiszpański  Bernard
Shagun. Dzięki jego staraniom zachowały się liczne dzieła tego typu, a co za tym
idzie  zapisana  w  nich  historia  i  tradycja  podbitego  narodu  Azteków.  MoŜna
powiedzieć,  Ŝe  Shagun  był  pierwszym  etnologiem  Mezoameryki.  Oprócz
spisywania  tłumaczeń  dawnych  tekstów  do  jego  zasług  naleŜy  nauczanie  języka
hiszpańskiego dawnych kapłanów, tworzących przed konkwistą elitę intelektualną
społeczeństwa.  Dzięki  tym  staraniom  dawni  kapłani  azteccy  spisali  swoje
doświadczenia  i  przeŜycia  dotyczące  konkwisty.  Właśnie  w  tych  materiałach
doszukać się moŜemy wielu cennych informacji o społecznym obrazie ciała.

110

Emic/etic- para terminów stworzonych przez amerykańskiego lingwistę K. Pike’a w celu

wyodrębnienia dwóch róŜnych procedur analitycznych. Ujęcie emiczne jest to badanie systemów
kulturowych z pozycji wewnętrznego interpretatora. Zob. Hasło emic/etic , Zofia Staszczak (red) ,
Słownik etnologiczny: Terminy ogólne, Warszawa – Poznań 1987, s. 74-75.

111

Miguel León – Portilla, Dawni Meksykanie, Kraków 1976, s. 58-70.

112

Ibidem, s. 60.

Konkwista była okresem szczególnym dla Azteków. Po raz pierwszy

zetknęli się oni z ludźmi białymi i reprezentującymi daleko odmienną kulturę oraz
technikę.  W  tekstach  tych  zachowały  się  pierwsze  wraŜenia  ze  spotkania  z
Hiszpanami,  obrazy  rzezi  i  walki,  ale  takŜe  liczne  odczucia  towarzyszące
skrajnym  sytuacjom,  takie  jak:  lęk,  przeraŜenie,  gorycz,  radość.  Dlatego  teŜ
analiza tych źródeł ukazuje ciało Azteków na licznych płaszczyznach i w róŜnych
sytuacjach.  Oprócz  uczniów  Bernardino  de  Shaguna    całości  dopełniają  liczne
pieśni  o  podboju,  anonimowe  relacje  oraz  świadectwa  Indian  sprzymierzonych  z
Hiszpanami.  NaleŜy  zaznaczyć,  Ŝe  w  materiałach  tych  stosunkowo  mało  miejsca
poświecono  ciału  i  cielesności  kobiet.  Wynika  to  ze  skrajnie  patriarchalnego
charakteru  społeczeństwa  azteckiego.  Dlatego  teŜ  teksty  dotyczą  głównie
męŜczyzn,  walczących  i  pertraktujących  z  Hiszpanami.  JednakŜe  część  opisów
odnosi się zarówno do kobiet, jak i do męŜczyzn ukazując ogólnie akceptowane i
funkcjonujące  normy  społeczne  i  struktury  mentalne  rządzące    postrzeganiem
ciała.

3.1. Postrzeganie części ciała

Składanie częstych i bardzo róŜnorodnych ofiar z ludzi oraz praktyki

kanibalistyczne  Azteków,  powodowały  duŜą    znajomość    anatomii  człowieka.
Dlatego  teŜ  Aztekowie  zdawali  sobie  sprawę  z  funkcji  i  znaczenia
poszczególnych  części  ciała.  W  opisach  walk  często  wspominana  jest  głowa.
Postrzał  w  głowę  jawi  się  jako  szczególnie  niebezpieczny  i  śmiertelny:
„NiedostrzeŜone  [strzały]  padły  na  ludzi,  zabijały  ich  zanim  się  spostrzegli;  ilu
trafiły tylu zabijały, jeśli w niebezpieczne miejsce ugodził, czy to w ich czoło, czy
w  potylicę,  czy  to  w  ich  serce,  czy  w  piersi,  czy  to  w  ich  wnętrzności,  czy  w
brzuch;  ale  gdy  tylko    trafił  bądź  to  w  ich  udo,  bądź  w  ramię,  wtedy  z  tego
powodu  nie  umierali,  nie  byli  z  tego  powodu  w  niebezpieczeństwie,  ale  znowu
byli zdrowi”

113

. NaleŜy zwrócić uwagę, Ŝe postrzał w głowę występuje w tekście

dwa  razy.  Prawdopodobnie  Aztekowie  posiadali  świadomość  funkcji  Ŝyciowych
tego  organu.  Ta  część  ciała  była  najbardziej  naraŜona  i  wystawiona  na
niebezpieczeństwo. Rana głowy była pewną śmiercią, bez odwołania i moŜliwości
uleczenia,  z  czego  świadomie  korzystali  równieŜ  sami  Aztekowie,  walcząc  z
Hiszpanami.  Była  to  równieŜ  popularna  i  okrutna  kara  śmierci  dla  zdrajców,
którzy  pomagali  Hiszpanom  donosząc  im  jedzenie,  na  co  wskazuje  następujący
fragment:  „Wtedy  tam  wydali  [ostatnie]  tchnienie,  wtedy  tam  zapadł  ich  los.  W
kanale  dla  łodzi  zmiaŜdŜono  im  tył  czaszki  końcem  maczugi”

114

. ObraŜenia

zadane w ten sposób wymagały kilku uderzeń zamiast jednego zamachu, co
potęgowało ból i cierpienie ofiary.

Głowa była częścią ciała szczególnie nacechowaną w społeczeństwie

azteckim. Świadczą o tym liczne jej ozdoby. W większość opisów postaci i darów
składanych  Hiszpanom  duŜo  miejsca  poświecono  głowie  i  jej  ozdobom,  często
bardzo  kosztownym.  Tak  opisuje  jeden  z  darów  ofiarowanych  Hiszpanom  Aztek
Anonim:    „Przybranie  głowy  z  piór  qatzela  i  czapli,  całe  z  piór  szmaragdowo
zielonych,  całe  mieniące  się  szmaragdowo,  a  na  nim  opaska  ze  złota  i  masy
perłowej”

115

113

Aztek Anonim, Zdobycie Meksyku, Wrocław – Kraków 1959, s. 76.

114

Ibidem, s. 71.

115

Ibidem, s. 70.

Głowa określała bogactwo, ale świadczyła równieŜ o statusie społecznym

danego człowieka. W opisach dostojników ta część ciała wysuwa się na pierwszy
plan.  Twarz,  szczególnie  u  elit,  staje  się  rodzajem  „wizytówki”,  świadczy  o
splendorze i randze. To przede wszystkim ozdoby twarzy tj. przetyczki wargowe,
kolczyki  i  wisiory  świadczą  o  prestiŜu,  będąc  materialnym  ucieleśnieniem  i
zarazem  zaświadczeniem  zdolności  i  mocy  reprezentowanych  przez  danego
człowieka.  Jest  ona  elementem  określającym  toŜsamość  i  status  społeczny.  Jak
pisał  Marcin  Brocki  parafrazując  Barthesa „Twarz jako absolut ciała to nie tylko
wytwór  sprawności  retorycznej[...],  lecz  silnie  oddziałujący  symbol.  Twarz
symbolizuje  coś  co  się  za  nią  ukrywa”

116

. U Azteków nie tylko twarz była

symbolem, lecz całe przystrojenie głowy, a takŜe fryzura. Po odpowiednim
uczesaniu rozpoznać moŜna było status i rangę, a takŜe warstwę społeczną, z
której wywodził się dany człowiek. Inaczej ufryzowani byli wojownicy, a inaczej
kapłani i warstwy niŜsze. „[...] Dalej - nie łącząc się z nimi – postępowali wszyscy
ś

wietni młodzieńcy, którym spadał z tyłu głowy długi pukiel włosów, którym

spadały długie pukle włosów, a [którzy mieli czupryny] w kształcie dzbana [...] Ci
którzy schwytali jednego lub dwóch jeńców, szli na końcu [...]”

117

. Poza tym

fryzura komunikowała czyny danego człowieka. W przytoczonym przykładzie
fryzura „w kształcie dzbana”, jak komentuje to Tadeusz Milewski, jest oznaką
młodego wojownika, który nie wziął do niewoli jeszcze Ŝadnego jeńca

118

Fryzura ma takie samo znaczenie u wyŜszych rangą wodzów azteckich.

Jeden  z nich tak został przedstawiony przez azteckiego rozmówcę Bernardina de
Bernardino de Shagun: „Wtedy przybywa znany z męstwa wielki kapitan [...] miał
rangę  Otomi  i  włosy  strzygł  na  modłę  Otomi.  Dlatego  teŜ  gardził  wrogiem  [...].
Czasami  kładł  swoje  oznaki  wojenne:  wisior  na  wargi  i  złote  kolce  na  uszy,  a
takŜe  naszyjniki  z  muszli.  Tylko  głowę  miał  odkrytą,  Ŝeby  wiedziano,  Ŝe  jest
Otomi”

119

. Przydomek Otomi przysługiwał największym wojownikom, którzy

wiele  razy  odznaczyli  się  juŜ  w  bitwie.  Odsłanianie  głowy,  ukazywanie fryzury i
ozdób  komunikuje  to,  co  się  za  nimi  ukrywa  czyli  siłę,    męstwo  i  odwagę.  Gest
ten  ma  zastraszyć  wrogów.  Sam  wojownik  staje  się  symbolem  siły,  której
zewnętrznymi  przejawami  są  ozdoby  głowy  i  fryzura.  Utwierdzany  jest  on  w
swoim  przekonaniu  przez  społeczeństwo,  gdyŜ  „wisior  na  wargi  i  złote  kolce  na
uszy”    oraz  włosy  ostrzyŜone  „na  modłę  Otomi”    były  powszechnie  czytelną
oznaką męstwa i odwagi.

Widzimy więc, jak waŜna była rola twarzy w komunikacji. Podczas

komunikacji twarz staje się tą częścią ciała, na którą pada pierwsze spojrzenie
komunikujących i widzących się stron

120

. Dlatego teŜ liczne ozdoby twarzy,

insygnia  i  fryzura  ustalały  jeszcze  przed  rozpoczęciem  rozmowy  wzajemne
zachowanie  się  stron.  Zapisany  w  odpowiednich  ozdobach  status  społeczny  i
ranga tworzyły odpowiednią sytuację komunikacyjną, jeszcze przed rozpoczęciem
rozmowy.  Pierwszy  kontakt  wzrokowy  wytwarzał  juŜ  sytuacje  nadrzędności  i
podrzędności  w  dialogu,  w  zaleŜności  od  rangi  rozmówców  wyraŜonej  przez
ozdoby twarzy i uczesanie.

116

Marcin Brocki, Język ciała w ujęciu antropologicznym, Wrocław 2001, s. 256.

117

Aztek Anonim, op. cit., s. 64-65.

118

Ibidem, s. 65.

119

M. León – Portilla, Zmierzch Azteków. Kronika zwycięŜonych indiańskie relacje o podboju,

Warszawa 1967, s. 151.

120

M. Brocki, op. cit., s. 254.

Oprócz wymienionych cech twarz jest równieŜ elementem toŜsamości

społecznej. Odpowiednie uczesanie i ozdoby twarzy tj. przetyczka wargowa czy
kolczyki, były w pełni zrozumiałe i czytelne dla całego społeczeństwa azteckiego.
Twarz w tym kontekście staje się czynnikiem przynaleŜności społecznej. Określa
ona dynamikę społeczną i to właśnie w niej odbija się najwaŜniejsza część
społecznego zwierciadła

121

. Warto wspomnieć, Ŝe jedną z kar stosowanych przez

Azteków za oszustwo było obcięcie uszu i warg

122

. Było to odebranie społecznej

rangi skazanemu i co się z tym wiąŜe wyrzucenie go poza nawias społeczeństwa.

Znaczenie twarzy dobrze ukazują nam opisy pierwszych spotkań Azteków

z Hiszpanami. NaleŜy pamiętać, Ŝe początkowo Hiszpanie uznawani byli za istoty
niemal boskie. Wśród licznych relacji i spotkań Indian z Europejczykami moŜemy
napotkać  ciekawy  zwyczaj    przebierania  Hiszpanów  w  stroje  azteckie.    Pierwsi
azteccy  posłowie  wysłani  do  Cortesa,  zaraz  po  wstępnych  powitaniach,
przebierali  go  w  przyniesiony  strój,  będący  wyobraŜeniem  stroju  jednego  z
bogów.  Opisy  takie  często  pojawiają  się  w  relacjach  Indian:  „I  wnet  zaczynają
stroić  Kapitana.  Z  największą  ostroŜnością  nakładają  mu  maskę  z  turkusów  i
przymocowaną  do  niej  przepaskę  z  piór  qatzela.  Z  maski  zwisają  z  jednej  i  z
drugiej  strony  zausznice.  NałoŜyli  mu  kaftan,  w  kaftan  go  odziali.  I  na  szyi
zawiesili  naszyjnik  utkany  z  chalchihuites  z  krąŜkiem  ze  złota  w  środku  ”

123

Podobnie zaraz po wjeździe do Meksyku zostali przywitani inni Ŝołnierze
Cortesa: „Przynoszą takŜe naszyjniki ze złota, naszyjniki ze zwisającymi cięŜkimi
kamieniami [...] Motecuhzoma wychodzi [...] Wręcza im podarki, zarzuca im na
szyję girlandy kwiatów, daje im naszyjniki z kwiatów i opaski kwietne, na głowy
kładzie wieńce kwietne”

124

W powitaniach tych głowa i jej okolice stają się częścią ciała szczególnie

ozdobioną,  co  doskonale  widać  w  drugim  opisie.  Jak  wspomniano,  głównym
zadaniem  tych  zabiegów  było  nadanie  toŜsamości  społecznej  Hiszpanom;  jest  to
próba  oswojenia,  włączenia  w  społeczny  obieg  elementów  obcych.  Wraz  z
ozdobami  nadane  zostaje  Hiszpanom  znaczenie  oraz  status  społeczny.  Maska
boga  nałoŜona  na  twarz  Cortesa  przy  pierwszym  spotkaniu  jest  jakby  społeczną
kategorią  klasyfikującą  go  do  odpowiednio  wysokiej  rangi  Ŝywego  bóstwa.  Jak
pisał Zbigniew Benedyktowicz: „Opisane przez etnologów wyobraŜenia o obcych
i  reakcje  wobec  obcych  ujawniają  zatem  przeplatanie  się  poczucia  lęku,  a  nawet
grozy z fascynacją i dąŜeniem do zbliŜenia, przyciągania z odpychaniem. Pod tym
względem  stosunek  do  obcych  przypomina  stosunek  do  świętości  (sacrum)”

125

Podejście to wykazuje cechy doświadczenia numinotycznego, które badał Rudolf
Otto

126

. Przebranie Hiszpanów było symbolicznym sposobem oswojenia i

zamknięcia  w  znanych  i  zrozumiałych  strukturach.  Nadanie  toŜsamości
społecznej  przez  przyozdobienie  głowy  jest  sposobem  na  oswojenie  obcości.
Podobnie  wygląda  kwestia  z  kwiatami  zarzucanymi  na  szyje  i  głowy  zwykłych

121

Antoni Kępiński, Twarz, ręka, [w:] Antropologia kultury. Zagadnienia i wybór tekstów, cz. I ,

red. Andrzej Mencwel, Warszawa 2000, s. 196.

122

Zenon Kosidowski, Gdy słońce było bogiem, Warszawa 1988, s. 334.

123

M. León – Portilla, Zmierzch Azteków..., s. 73.

124

Ibidem, s. 111.

125

Zbigniew Benedyktowicz, Portrety obcego, Kraków 2000, s. 149.

126

Rudolf Otto (1869-1937) niemiecki teolog i filozof. Spotkanie ze świętością określił jako

„mysterium tremendum et fascinans” (świętość, która budzi lęk i przyciąga zarazem), Rudolf Otto,
Ś

więtość. Elementy irracjonalne w pojęciu bóstwa i ich stosunek do elementów racjonalnych,

Warszawa 1968, passim.

ołnierzy. Kwiaty są symbolem delikatności i wraŜliwości. Występują często w

poezji azteckiej i uznawane są w niej jako dar Dawcy Ŝycia.

„Uczyń wysiłek serce moje

pragnie kwiatu słonecznego,

kwiatu Dawcy śycia”.

127

„Teraz kroczymy po ziemi

pokrytej kwiatami.

Nikt nie zniszczy kwiatów i pieśni,

które kwitną w domu Dawcy

Ŝycia”.

128

Interpretując znaczenie poezji azteckiej Miguel León – Portilla stwierdza,

e „jedynie kwiaty i pieśni mogą rozproszyć smutek Ŝycia”

129

. Są one symbolem

sztuki  i  poezji.  Dlatego  teŜ  przyozdobienie  kwiatami  głowy  i  szyi  Hiszpanów
mogło  oznaczać  dąŜenie  do  ułagodzenia  obcych  i  nadania  ich  zamiarom
pokojowego  charakteru.  Było  to  symbolem  społecznej  akceptacji,  a  zarazem
próbą  wpłynięcia  na  usposobienie  Europejczyków.  Jak  moŜna  było  zauwaŜyć
wcześniej  odpowiednie  ozdoby  twarzy  i  uczesanie  wojownika  wyraŜały  jego
umiejętności i określały miejsce w hierarchii społecznej. Tak samo ma się rzecz z
ozdabianiem  twarzy  Hiszpanów.  To  społeczne  znaczenie  głowy  objawia  się przy
opisach rzezi jakich dokonali Hiszpanie oraz narzekań Indian na swojego władcę:
„CóŜ  znów  chce  uczynić  Motekosoma?  Pobłądził,  bo  opuścił  lud,  bo  ludzi
niszczył, po głowie ludzi bił [...]”

130

. „Tych Hiszpanie zaatakowali najpierw, bili,

uderzali po rękach, policzkowali potem rozpoczęła się rzeź”

131

. Bicie po głowie

jest tutaj symbolem zniewaŜenia osoby poprzez poniŜenie symbolu, który tę
osobę określał, czyli głowy.

Jak zauwaŜa Antoni Kępiński: „Twarz pozwala zidentyfikować nie tylko

osobę lecz, takŜe reakcje emocjonalne [...]. Według niej człowiek rozeznaje się w
reakcjach emocjonalnych swego partnera, co pozwala przyjąć odpowiednią wobec
niego postawę”

132

. Widzimy tu funkcje ekspresywne twarzy. Silne emocje w

społeczności  Azteków  wyraŜane  były  nie  tylko  twarzą,  lecz  równieŜ  całą  głową.
Opisując  Tlaszkalan  Indian  sprzymierzonych  z  Hiszpanami,  aztecki  autor
mówi:„Tlaszkalanie udają bardzo walecznych, noszą wyniośle głowy, uderzają się
po  piersi”

133

. Wzniesiona głowa w tym kontekście oznacza dumę i jest

jednocześnie  jak  gdyby  oznaką  zaczepki.  Częściej  jednak  moŜemy  natrafić  w
opisach  na  zwyczaj  potrząsania  głową.  „I  wielu  złorzeczyło  mu,  szemrało
mruczało  z  niezadowolenia,  trzęsło  głowami”

134

. Tak opisuje Aztek Anonim

zachowanie  Azteków  wobec  swojego  dawnego  władcy,  który  będąc  więzionym
przez Hiszpanów, starał się za ich namową załagodzić trudną sytuację społeczną.
Widzimy  w  tym  opisie  skrajne  niezadowolenie,  nieufność  wobec  władcy,  czego
zewnętrznym  przejawem  jest  energiczne  potrząsanie  głową.  Zachowanie  takie

127

M. León – Portilla, Dawni Meksykanie, s. 129.

128

Ibidem, s. 130.

129

Ibidem, s. 126.

130

Aztek Anonim, op. cit., s. 41.

131

M. León – Portilla, Dawani Meksykanie, s.181.

132

A. Kępiński, op. cit., s. 196.

133

M. León – Portilla, Zmierzch Azteków..., s. 155-156.

134

Aztek Anonim, op. cit. s. 79.

wyraŜa  równieŜ  obrzydzenie.  Ukazuje  to  fragment  opisu  złoŜenia  przed
Hiszpanami  ofiar  z  ludzi:  „Ale  kiedy  oni  [Hiszpanie]  zobaczyli  [te  ofiary]  czuli
wielką  odrazę  splunęli  ocierali  łzy  z  powiek,  zamknęli  oczy,  potrząsali
głowami”

135

. Opisując zachowanie Hiszpanów Aztekowie uŜyli swoich kategorii

postrzegania ciała. Potrząsanie głową, co widać w powyŜszych tekstach, wyraŜało
ogólną dezaprobatę i dobitniej podkreślało natęŜenie negatywnych emocji.

Oprócz wymienionych elementów waŜne dla Azteków były usta i oczy. W

szczególności  usta  miały  określone  znaczenia,  o  czym  świadczy  przetyczka
wargowa  u  męŜczyzn  oraz  malowanie  ust  u  kobiet.  Przetyczka  wargowa  była
elementem  określającym  status  społeczny  męŜczyzn.  Widoczne  jest  to
szczególnie  u  wojowników,  gdzie  schwytanie  kolejnego  jeńca  wiązało  się  z
podwyŜszeniem  statusu  społecznego,  co  symbolizowała  miedzy  innymi  nowa
przetyczka  wargowa  wykonana  z  droŜszego  kruszcu.  Przetyczka  u  warg
podkreślać  mogła  równieŜ  wagę  słów  wypowiadanych  przez  jej  posiadacza.
Ciekawym  zachowaniem  jest  teŜ  niewerbalne  wyraŜanie  emocji  za  pomocą
uderzania  się  dłonią  w  usta,  co  oddaje  następujący  cytat:  „W  jak  największym
pośpiechu  prowadzą  Meksykanie  swoich  jeńców  [...].  Jedni  idą  zawodząc,  inni
ś

piewając, jeszcze inni zgodnie z wojennym zwyczajem uderzają się rękoma po

ustach”

136

. Opis opowiada o nastrojach towarzyszących schwytaniu pięćdziesięciu

jeńców  hiszpańskich.  W  tym  kontekście  uderzanie  po  ustach  symbolizowałoby
triumf. Pojmanie tak znacznej ilości jeńców hiszpańskich przez słabo uzbrojonych
Azteków  było  bez  wątpienia  silnym  przeŜyciem,  czymś  nie  zwykłym  a  zarazem
radosnym.  Inne  światło  na  ten  zwyczaj  rzuca  kolejny  opis  dotyczący  tym  razem
skrajnego  lęku  wywołanego  pojawieniem  się  komety  jeszcze  przed  konkwistą,
znaku  zapowiadającego  nadejście  zagłady:  „A  kiedy  się  ukazywała,  panował
zamęt:  ludzie  uderzali  się  po  ustach,  panowało  wielkie  przeraŜenie  i  poruszenie
[...]”

137

. Ten sam zwyczaj znajdujemy w opisie reakcji rzezi Indian dokonanej

przez  konkwistadorów  pod  dowództwem  Pedra  de  Alvarado,  na  bezbronnych
uczestnikach  święta  Toxcatl.  Tym  razem  dotyczy  on  ludzi  pogrąŜonych  w  Ŝalu  i
smutku  po  utracie  bliskich:  „[...]  W  odpowiedzi  dał  się  słyszeć  wielki  lament,
wielki płacz i zawodzenie ludzi uderzających się po ustach”

138

. ZauwaŜyć moŜna,

e zachowanie to pojawia się w sytuacjach skrajnych i wyraŜa silne emocje

(radość, lęk, smutek). Podstawą tego zwyczaju mogła być potrzeba solidarności i
jedności  w  skrajnych  sytuacjach.  Silny  przejaw  wewnętrznych  uczuć,
symbolicznie wyraŜony przez gest uderzania się po ustach, stawał się elementem
podkreślającym  toŜsamość  i  wspólnotę.  Twarz,  tak  jak  juŜ  to  powiedzieliśmy,
była w końcu jednym z wyznaczników przynaleŜności społecznej. Usta natomiast,
jak  pisze  A.  Kępiński,  są  tą  częścią  ciała,  za  pomocą  której  uczestniczymy  i
współtworzymy  świat  zewnętrzny

139

, stanowią one element kontaktu ze

społeczeństwem, miejsce styku świata społecznego i subiektywnego świata
jednostki.

Oczy natomiast ukazują nam szczerość emocji i intencji mówiącego. Nad

innymi częściami twarzy moŜna panować. Oczy nie poddają się takiemu
działaniu. Pokazuje to fragment opisujący zachowanie Hiszpanów wobec
podszywającego się pod króla Montezume namiestnika azteckiego:

135

M. León – Portilla, Zmierzch Azteków..., s. 80

136

Ibidem, s. 158.

137

Ibidem, s. 50.

138

Ibidem., s. 126.

139

A. Kępiński, op. cit., s. 201-202.

„- Wynoś się stąd !... Dlaczego nas oszukujesz?[...]

Ty nas nie przerazisz, nie oślepisz naszych oczu.

[...] Ty nie zaczarujesz naszych oczu ani nie kaŜesz im zezować

Ty nie zasnujesz nam oczu mgłą, nie sprawisz, Ŝe stracą bystrość

Ty nie rzucisz nam w oczy pyłu ani nie zaślepisz ich błotem

To nie ty... Motecuhzoma jest tam!”

140

NaleŜy pamiętać, Ŝe mimo, iŜ opis dotyczy Hiszpanów został wykonany

przez  azteckiego  autora.  Jak  widać  to  w  oczach  moŜna  znaleźć  odbicie  i
potwierdzenie fałszu.
Na  inne  części  twarzy  moŜna  załoŜyć  maskę  i  panować  nad  nią  w  zaleŜności  od
sytuacji.  Dlatego  właśnie  oczy  mówią  najlepiej  o  stanach  emocjonalnych  i
intencjach drugiej osoby

141

W świetle wysuniętych tu hipotez dotyczących postrzegania głowy w

mentalności  zbiorowej  społeczeństwa  azteckiego  inaczej  będą  nam  się  jawić
indiańskie  opisy  dotyczące  kontaktów  z  Hiszpanami.  Przykładem  moŜe  być  tu
relacja  dotyczący  wzięcia  do  niewoli  ostatniego  z  dostojników  azteckich
Cuauhtemoca: „Kiedy go tam zawieźli, kiedy go tylko wysadzili z łodzi na brzeg,
przybyli  Hiszpanie,  aby  mu  się  przyjrzeć  [...]  kiedy  go  zawiedli  przed  oblicze
Kapitana,  ten,  wstaje,  po  włosach  głaszcze  Cuauhtemoca”

142

. Ten pozornie

niewinny  gest  „głaskania  po  włosach”  staje  się  tu  czymś  niezmiernie
poniŜającym.  Wspominałem  juŜ  jakie  znaczenie  miały  włosy  w  stosunkach
społecznych.  ZauwaŜamy  tu  ewidentne  poniŜenie  dostojnika,  przez  z  pozoru
błahy  i  w naszej świadomości konotujący się pozytywnie gest. Włosy były dumą
wojownika  i  materialnym  dowodem  jego  dokonań.  Warto  wspomnieć,  Ŝe
wojownikom którzy złamali prawo wyrywano z głowy czub włosów będący jego
dumą    pozbawiając  go  w  ten  sposób  rangi  i  degradując  do  poziomu  zwykłego
mieszkańca

143

Kolejną częścią ciała o istotnym znaczeniu dla Azteków jest serce. Pisanie

o  sercu  w  drugiej  kolejności  po  głowie  jest  z  mojej  strony  zabiegiem
zamierzonym.  Serce  bowiem  jest  w  świadomości  Azteków  centrum  ciała.
Podobnie  jak  głowa  najwaŜniejsza  jest  w  świecie  zewnętrznym,  społecznym,  tak
serce  jest  elementem  najwaŜniejszym  w  świecie  sacrum,  a  co  za  tym  idzie  w
wewnętrznym  świecie  jednostki.  Chciałbym  tu  przypomnieć  opisywaną  juŜ
wcześniej  legendę  o  załoŜeniu  miast  Tenochtitlan  (dzisiejszy  Meksyk).  OtóŜ
miasto powstało w miejscu, gdzie z serca wyrósł kaktus (axis mundi), na którym
orzeł  zjadał  węŜa

144

. W micie tym widoczna jest centralna rola serca w

wiadomości azteckiej. Zrozumienie znaczenia serca w mentalności Azteków

wymaga wyjaśnienia pojmowania sacrum w tej kulturze. Serce było częścią ciała
najczęściej  składaną  w  ofierze  przez  kapłanów.  Było  ono  miejscem  najbardziej
nacechowanym sakralnie w ciele człowieka.  Wyjaśnia to w duŜej mierze azteckie
słowo  teotl    (l.mn.  teteo)  które  było  i  jest  tłumaczone  jako  „bóg”

145

. Ryszard

140

M. León – Portilla, Zmierzch Azteków..., s. 100.

141

A. Kępiński, op. cit. s. 198.

142

Miguel León – Portilla, Zmierzch Azteków..., s. 167.

143

Inga Clendinnen, Aztekowie. Próba interpretacji, Warszawa 1996, s. 122.

144

Maria Frankowska, Mitologia Azteków, Warszawa 1987, s. 157.

145

Ryszard Tomicki, Ludzie i bogowie, Indianie Meksykańscy wobec Hiszpanów we wczesnej fazie

konkwisty, Warszawa – Wrocław - Kraków 1990, s. 110.

Tomicki powołując się na współczesne badania nad tekstami azteckimi uwaŜa
jednak, Ŝe znaczenie tego słowa było szersze i odpowiadało ono znaczeniu słowa
mana w antropologii

146

. Była to swego rodzaju bezosobowa siła, której większa

lub mniejsza koncentracja w osobie decydowała o jej statusie ontologicznym

147

Serce  jako  centrum  ciała  mogło  być  pojmowane  przez  Azteków  jako  miejsce,  w
którym  koncentrowała  się  ta  siła.  Potwierdzają  to  liczne  teksty  i  fakty  społeczne
(t.j. ofiary z serc). Serce i krew były najwyŜszymi darami dla bogów. Na licznych
reliefach  i  na  ilustracjach  kodeksów  serce  ukazane  jest  jako  kwiat.  Na  jednej  z
ilustracji  w  Codex    Magliabecchiano  (ok.  1540)    pokazane  jest  jak  po  złoŜeniu
ofiary wyrwane serce odlatuje do nieba.

Aztekowie uznawali serce za miejsce, w którym rodzą się uczucia. W

tekstach znajdujemy liczne opisy ukazujące róŜnego rodzaju emocje, których
ź

ródłem jest właśnie serce. Charakterystyczne jest to, Ŝe w opisach tych serce

występuje jako coś wyraźnie oddzielonego od ciała. „Bardzo się smucono, serca
były bardzo osierocone, łzy płynęły [...]”

148

. „Teraz serce pana Acolhuacanu jest

zadowolone, raduje się [...]”

149

. „TakŜe i królów serce martwi się na widok

cierpienia narodu. [...]. CzyŜby serce Tlatelolków miało cierpieć na widok
ginących Meksykanów”

150

. Serce jest jakby organem wyraźnie odrębnym od

reszty ciała, pochodzącym nie z tego świata. Jest to swoisty łącznik między
ś

wiatem fizycznym i duchowym. Serca mogą być „bardzo osierocone”

151

, a słowa

czarowników mogły „[wprowadzić] zamęt w serce, jak gdyby rozdarły je
sprawiły, Ŝe wirowało [...] w piersi”

152

. Organ ten jest w owych opisach wyraźnie

oddzielony  od  osoby.  Na  co  wskazują  teksty,  to  nie  człowiek  się  martwi  lub
smuci, tylko jego serce. GdyŜ ono właśnie mając kontakt bezpośredni ze światem
sacrum  jest  nosicielem  uczuć.  Jest  ono  niezaleŜne  i  nie  poddające  się  prawom
woli  jednostki,  rządzi  się  własnymi  prawami  z  innego  świata.  Jednak  oprócz
uczuć jest to równieŜ centrum myśli, co potwierdza relacja aztecka opowiadająca
o wtargnięciu Hiszpanów do domu ksiąŜęcego Montezumy. Wśród opisu rabunku
jakiego dokonali tam konkwistadorzy znajdujemy opis dotyczący ich zachowania:
„Z  zapałem  rozwaŜali  w  swych  sercach,  hałasowali  idąc,  jasno  im    było  w  ich
sercach”

153

Badacz kultury azteckiej M. León – Portilla, analizując poezję i teksty

Azteków  zauwaŜył  w  nich  związek,  jaki  zachodził  między  sercem  a  głową.
Związek ten określał osobę, a M. León Portilla porównuje go do znaczenia słowa
„persona”  w  staroŜytności.  „W  świecie  greckim,  kiedy  chciano  podkreślić
osobowość  moralną  charakterystyczną  dla  danej  istoty,  uŜywano  jako  metafory
słowa  prospon.  Wśród  Rzymian  słowo  „persona”  (łac.  per  sonare  -  dźwięczeć,
mówić  przez)  oznaczało  na  początku  maskę,  po  przez  którą  mówili  aktorzy
teatralni.  KaŜda  maska  charakteryzowała  jedną  postać,  ale  słowo  to  szybko  stało

146

Pojęcie mana jest dla antropologów kulturowych jednym z podstawowych określeń,

związanych z magiczno-religijnym światopoglądem człowieka pierwotnego. Wprowadzone
zostało przez R. Maretta w oparciu o etnograficzne analizy R. Codringtona. Zob. Hasło mana,
Lamant Lindsrom, [w:] Encyclopedia of Social and Cultural Anthropolog , (eds.) Alan Bernard,
Jonathan Spencer, London – New York 1996, s. 346- 347.

147

R. Tomicki, op. cit., s. 110.

148

Aztek Anonim, op. cit., s. 79.

149

M. León – Portilla, Zmierzch Azteków..., s. 189.

150

Ibidem, s. 190.

151

Aztek Anonim, op. cit., s. 79.

152

M. León – Portilla, Zmierzch Azteków..., s. 84.

153

Aztek Anonim, op. cit., s. 59.

się  symbolem  osoby.  Dlatego  prawnicy  rzymscy  przyjęli  je,  aby  określić  nim
podmiot  prawa,  osobowość  w  świecie  prawnym.  Wreszcie  słowo  „persona”
przeszło  do  mowy  potocznej,  wskazując  na  oblicze  moralne  i  psychologiczne
właściwe kaŜdej jednostce. W prehiszpańskim świecie nahuatl, jak tego dowodzą
liczne  stare  teksty,  istniało  pojęcie  podobne,  posiadające  jednak  cechy
odrębne”

154

. Badacz analizując teksty przemówień wygłaszanych zgodnie z

regułami  tecpillatolli,  (literackiego  języka,  którym  operowała  szlachta  aztecka)
zauwaŜa  pewne  stałe  zwroty,  które  się  w  nich  powtarzały.  Są  to  zdania
następujące: „Będę mówił do waszego oblicza; niech wasze oblicze i wasze serce
nie  czuje  się  dotknięte;  wasze  oblicze  i  wasze  serce  wiedziało...”

155

. Głównym

zadaniem przypisywanym mędrcom było „czynić oblicza mądrymi, a serca
niezłomnymi”

156

. Autor Dawnych Meksykanów wspomina równieŜ o cechach

jakie według przekonania Azteków powinni posiadać idealni męŜczyźni i kobiety.
Ludzie tacy przede wszystkim powinni być „panem oblicza i panem serca”

157

Jeśli chodzi o kobiety dodawano, Ŝe „z jej serca, z jej oblicza powinna przebijać
kobiecość”

158

. PowyŜsze uwagi potwierdzają przytoczone przez Portillę teksty

azteckie:

„MęŜczyzna dojrzały
ma serce twarde jak kamień
ma serce jak korzeń drzewa;
jest panem oblicza i serca,
jest zręczny i wyrozumiały.
Kobieta dojrzała
Ta na której zatrzymuje się wzrok...
Ma oblicze pełne kobiecości...”

159

W świetle powyŜszych stwierdzeń moŜna wysunąć wniosek, Ŝe twarz

wyraŜała emocje i odczucia, które rodziły się w sercu. Serce było bowiem u
Azteków ośrodkiem wszelkiego działania ludzkiego

160

. Twarz stawała się więc

ywym symbolem, na którym zaznaczone były za pomocą odpowiednich ozdób

walory, jakimi obdarzone było serce danego człowieka.

Tak duŜa waga twarzy i serca sprawiała, Ŝe dla Azteków waŜniejsza była

górna  część  ciała.  Układ  taki  potwierdzałaby  jedna  z  pierwszych  wersji  mitu  o
stworzeniu  człowieka  (przytaczana  juŜ  w  rozdziale  pierwszym).  Jak  spisał  to
Diego  Duran,    pierwszy  męŜczyzna  wyszedł  o  poranku  z  dziury  w  ziemi,  którą
zrobiło słońce zrzucając strzałę, miał on ciało od pach w górę i zapłodnił pierwszą
kobietę poprzez pocałunek

161

. PołoŜony jest tu nacisk na znaczenie twarzy, której

dodatkowo  przypisane  zostają  atrybuty  płodności.  Serce  i  twarz  stanowiły  w
pewien  sposób  oś,  której  podporządkowane  były  wszystkie  elementy  ciała.
Zapewniała  ona  harmonię  i  symetrię  oraz  kosmiczną  równowagę  ciała.  Według
niej  uporządkowane  były  poszczególne  organy.  Ciało  pozbawione  twarzy  lub
serca nabierało cech demonicznych, nieludzkich, tak jak wspomniany męŜczyzna
posiadający  tylko  ciało  od  pach  w  górę  (bez  serca)  lub  jak  zły  duch,  którego

154

M. León – Portilla, Dawni Meksykanie, s. 149.

155

Ibidem.

156

Ibidem.

157

Ibidem.

158

Ibidem.

159

Ibidem, s. 149-150.

160

Ibidem, s. 150.

161

M. Frankowska, op. cit., s. 227.

Aztekowie nazywali Nocny Topór. Demon ten nie posiadał głowy, „a jego
otwarta pierś zamykała się nagle wydając przy tym przeraźliwy odgłos”

162

W świetle powyŜszych rozwaŜań daje się zauwaŜyć duŜa waga

przywiązywana  przez  Azteków  do  górnej  części  ciała,  szczególnie  do  głowy  i
twarzy,  oraz  serca  jako  wzajemnie  dopełniającej  się  pary.  Pełne  ukazanie
kategorii  cielesnych  w  jakich  Aztekowie  postrzegali  ciało  wymaga  przytoczenia
ich  stosunku  do  najeźdźców  hiszpańskich.  Była  to  sytuacja  ekstremalna,  a  co  za
tym  idzie  niezmiernie  cenna  dla  podjętych  tu  badań.  Pozwoli  ona  ustalić,  jak
Aztekowie  klasyfikowali  zupełnie  obcych  pod  względem  wyglądu  Hiszpanów.
WaŜne  tu  są  nie  tylko  cechy  rasowe  konkwistadorów  (biała  skóra,  blond  włosy
itp.)  lecz  równieŜ  ubiór  (metalowe  zbroje),  konie  (nieznane  Aztekom),  technika
(broń  palna,  miecze,  kusze)  i  wreszcie  korelacja  tych  cech  z  wierzeniami  i
przekonaniami Azteków.

3.2. Postrzeganie ciała Hiszpanów przez Azteków

Zrozumienie kategorii w jakich ujmowane było ciało Hiszpanów przez

społeczeństwo Azteków wymaga przybliŜenia kulturowych determinant
odnoszących się do samej sytuacji przybycia konkwistadorów.

Ciekawym faktem jest związek mitologii azteckiej z przybyciem obcych.

Pojawienie się białych wiązane było bowiem przez ludność Meksyku z dawnym
mitem o bogu Qetzalcoatlu

163

. Bóg ten, będący opiekunem nauki i przeciwnikiem

ofiar ludzkich, został wygnany z Meksyku przez swojego antagonistę Tazatlipocę
reprezentującego  siły  zła.  Qetzalcoatl  odpłynął  na  zachód  jednak  przed  ucieczką
zapowiedział  on  swój  powrót.  Hiszpanie  pod  wodzą  Corteza  przybyli właśnie ze
wschodu,  czyli  kierunku z którego miał powrócić wygnany bóg. Potwierdzeniem
utoŜsamienia Hiszpanów z powrotem boga był kolor skóry i brody noszone przez
Europejczyków. W mitologii Qetzalcoatl miał białą skórę i długa brodę. Atrybuty
te  nie  występowały  wśród  mieszkańców  Meksyku.  Cechą  rasową  Azteków  był
nikły,  prawie  nie  występujący    zarost  i  czerwonawy  odcień  skóry  (z  wyjątkiem
albinosów).  Oprócz  tego,  waŜny  jest  sam  sposób  postrzegania  morza  w  kulturze
nahuatl.  UwaŜano bowiem, Ŝe ocean i niebo tworzy ze sobą jedną całość. Ocean
składał  się  z  tej  samej  substancji,  z  której  składało  się  niebo.  Stąd  przybycie
Hiszpanów  uznawane  było  za  „lądowanie”  bogów,  którzy  przypłynęli  z  nieba.
Sakralnego  znaczenia  dodawał  równieŜ  sam  kierunek  wschodni.  Na  wschodzie
bowiem  umiejscowiony  był  mityczny  Dom  Słońca.  Zaprzęgnięty  w  poległych  na
ołtarzu  wojowników  rydwan  słońca  zaczynał  swój  pochód  po  nieboskłonie
wychodząc  z  tego  mitycznego  miejsca.  Rydwan  ciągnięty  był  przez  samych
męŜczyzn  do  południa,  potem  przejmowały  go  kobiety,  które  umarły  w  połogu  i
ciągnęły  go  na  zachód.  Stąd  strona  wschodnia  wiązana  była  z  pierwiastkiem
męskim.  Jak  ujął  to  R.  Tomicki:  „[...]  fakt  przybycia  na  ziemię  ze  wschodu  lub
odchodzenia  z  ziemi  na  wschód  miał  dodatkowe  znaczenie  diagnostyczne
wskazując na związek poruszających się tak istot z konkretnym aspektem nieba -
„jasnym”  i  prawdopodobnie  „męskim”,  który  w  innych  wierzeniach
upostaciowiony  bywa  jako  Tonatiuch  ichan  „Dom  Słońca”  zajmujący  wschodnią
część  nieba”

164

. Jak wiadomo pierwsi Hiszpanie byli armią, która miała zbadać i

162

Hugh Thomas, Podbój Meksyku, Katowice 1998, s. 352.

163

R. Tomicki, op. cit., s. 97.

164

Ibidem, s. 106.

skolonizować  nowo  odkryte  tereny.  Stąd  w  szeregach  konkwistadorów  byli  sami
męŜczyźni,  co  potwierdzało  pochodzenie  boskie  przybyszów.  R.  Tomicki  chcąc
zobrazować  sytuację  pierwszego  kontaktu  Indian  z  Hiszpanami  cytuje  jednego  z
metyskich  dziejopisarzy  dobrze  znającego  tradycję  aztecką:  „Kiedy  tubylcy
ujrzeli  przybycie  ludzi  tak  niezwykłych,  rzecz  nigdy  dotąd  nie  widzianą  i  nie
słyszaną,  któŜ  moŜe  sobie  przedstawić  i  wyobrazić  trwogę,  strach  i  ogrom
przeraŜenia, jakie opanowały cały kraj. A to dla tego, Ŝe gdy Indianie z Cempualla
[Cempoalan]  zobaczyli  tak  wielkie  statki  oraz  ludzi  tak  odmiennych  od  nich
samych,  myśleli  i  byli  przekonani,  Ŝe  są  oni  bogami,  którzy  zstąpili  z  nieba”

165

Podobnie na pojawienie się białych osadników reagowały ludy Nowej Gwinei.
Wytworzył się tam kult cargo. Opierał się on na przeświadczeniu, Ŝe biali są
wysłannikami duchów i przybyli, aby obdarowywać tubylców

166

W przytaczanej powyŜej relacji azteckiej pojawia się kolejny aspekt

oddający specyfikę lądowania Hiszpanów na wybrzeŜach Meksyku, a mianowicie
Ŝ

egluga. Społeczności Indian mieszkających w pobliŜu oceanu zajmowały się

wprawdzie przybrzeŜnym rybołówstwem i handlem, „jednak Ŝegluga po
otwartym morzu była nieznana i niemoŜliwa ze względów technicznych”

167

. Piotr

Brykczyński,  badacz  zajmujący  się  analizowaniem  znaczenia  morza  w  kulturach
prekolumbijskich  stwierdził,  Ŝe  Ŝadna  ze  społeczności  indiańskich  Ŝyjących  na
obszarach  Mezoameryki  nie  zbudowała  morskiej  cywilizacji

168

. Dlatego teŜ

okręty  tej  wielkości  co  hiszpańskie  w  Ŝaden  sposób  nie  mieściły  się  w  pojęciu
tego,  co  Aztekowie  nazywali  czółnem  lub  łodzią.  „W  kronikach  czerpiących  z
indiańskich  relacji  spotyka  się  opisy  odzwierciedlające  zapewne  dość  wiernie
sposoby  postrzegania  statków:  „widziałem  poruszającą  się  w  środku  morza  górę
[...], nigdy czegoś takiego nie widzieliśmy”; „ w zatoce była rzecz zdumiewająca,
wielka,  okrągła,  w  środku  wód,  i  poruszała  się  [...],  a  w  jej  wnętrzu  byli  ludzie
którzy od czasu do czasu pokazywali się”

169

. Często takŜe hiszpańskie statki brane

były przez Indian za pływające piramidy, świątynie

170

Wspomniany juŜ bóg Qetzalcoatl szybko utoŜsamiony został z samym

Cortesem.  Jednej  z  relacji  indiańskiej  moŜemy  znaleźć  taki  opis:  „A  oni  zbliŜyli
się  do  chrześcijan,  a  kiedy  ukazano  im  Cortesa  [...],  a  potem  kiedy  się  mu
przyjrzeli  niesłychanie  się  zdumieli  widząc  człowieka  tak  białego  i  brodatego
którego  postawa  pełna  była  majestatu”

171

. WaŜny był równieŜ fakt, który

przetrwał  w  micie,  Ŝe  bóg  ten  zabraniał  składania  ofiar  z  ludzi.  Dla  Hiszpanów
ofiary  ludzkie  były  rzeczą  wstrętną  i  przeraŜającą  zarazem.  Dlatego  teŜ  sami
zabraniali  rytualnych  morderstw,  co  było  zadziwiające  dla  Azteków  i
potwierdzało  zarazem  prawdziwość  utoŜsamienia  Cortesa  z  Qetzalcoatlem.  W
jednym z Azteckich opisów moŜemy znaleźć relację o gwałtownej reakcji Cortesa
na  składanych  przed  nim  w  ofierze  jeńców:  „W  obecności  kapitana  składają
ofiary z ludzi. Kapitan bardzo się rozgniewał bo dali mu krew w „naczyniu Orła”,
szpadą  przebił  tego  który  mu  ją  podał”

172

. Przyzwyczajeni do czczenia swych

bogów krwią ofiar Aztekowie niejednokrotnie zdumieni byli reakcjami

165

Ibidem, s. 97.

166

Janusz Kamocki, Etnologia ludów pozaeuropejskich, Kraków 2003, s. 110-111.

167

R. Tomicki, op. cit., s. 99.

168

Piotr Brykczyński, Morze w kulturze przedkolumbijskiej Ameryki, [w:] Morze w kulturach

wiata, red. Andrzej Piskozub, Wrocław 1976, s.457-478.

169

R. Tomicki, op. cit., s.99.

170

Ibidem, s. 99.

171

M. León – Portilla, Zmierzch Azteków..., s. 105.

172

Ibidem, s.179.

Hiszpanów na podawaną im krew, co oddaje sytuacja wysłania przez Montezume
jeńców, których śmierć miała uczcić przybycie bogów: „Posłał takŜe jeńców, aby
złoŜono  ich  w  ofierze:  być  moŜe  Hiszpanie  pragnęli  napić  się  ich  krwi  [...].  Ale
kiedy oni (Hiszpanie) zobaczyli (te ofiary) czuli wielka odrazę, spluwali, ocierali
łzy  z  powiek,  zamykali  oczy  i  potrząsali  głowami.  Z  obrzydzeniem  odepchnęli
jadło splamione krwią, albowiem skrwawione cuchnęło wywołując mdłości, jakby
krew  ta  była  zepsuta”

173

. Naiwne przekonanie Azteków o tym, Ŝe Europejczycy

ywią się ludzką krwią najlepszy wyraz znajduje w ostatnich słowach cytowanej

relacji. Indianie nie mogli wyobrazić sobie istot boskich nie odŜywiających się
krwią ludzką, dlatego woleli myśleć, Ŝe „krew była zepsuta” niŜ podwaŜać boskie
pochodzenie przybyszów.

W postrzeganiu konkwistadorów waŜną rolę odegrały róŜnice w wyglądzie

zewnętrznym. Europejczycy reprezentowali sobą nieznane dotąd cechy rasowe, co
jeszcze  bardziej  podkreślało  ich  „obcość”  i  inność  dla  Azteków.  W  opisach
odnajdujemy  cechy,  które  były  niepojęte  dla  Azteków:  „[...]  dziwni  ludzie  o
ciałach,  bardzo  białych,  bielszych  od  naszych  ciał,  długich  brodach  i  włosach
spadających im na uszy”

174

. Zdziwienie wywoływał równieŜ jasny kolor włosów i

brody,  cechy  cielesne  nieznane  słabo  owłosionym  i  czarnowłosym  Aztekom.
Dlatego  teŜ  w  relacjach  znajdujemy  często  bardzo  dokładne  opisy  tych
elementów: „[...] Ŝółte włosy, ale u niektórych włos jest czarny. Ich brody długie,
tak  Ŝółte,  są  Ŝółto  brodzi,  [a  u  niektórych  brody  są]  porozdzielane  na  małe
kosmyki,  poskręcane”

175

. Wspominałem juŜ jakie znaczenie w świadomości

Azteków miała głowa i fryzura oraz odnoszące się do niej ozdoby i atrybuty. Stąd
teŜ  w  opisach  pierwszych  kontaktów  Azteków  z  Hiszpanami  sporo  miejsca
poświecono  równieŜ  nakryciom  głowy  noszonym  przez  Europejczyków:  „[...]  na
głowach barwne chusty lub czapki koloru koszenili, a jeszcze inni mieli nakrycia
głowy  bardzo  duŜe  i  okrągłe,  podobne  do  małych  camales,  które  pewno  chronią
ich  od  słońca”

176

. Podczas spotkania Cortesa z wysłannikiem Montezumy

Hiszpanie ofiarowali władcy hełm. Podarunek ten wywołał radość, gdyŜ bogowie
dawnego Meksyku rozpoznawani byli głównie po nakryciach głowy

177

. Dar taki

mógł bowiem pomóc Montezumie w identyfikacji najeźdźców.

Podobnie jasna karnacja i blond włosy Hiszpanów nasuwały Aztekom

porównanie konkwistadorów do dzieci słońca (co potwierdzał fakt przybycia
obcych ze wschodu): „Indianie klękali i czcili ich jak synów słońca, które było ich
bogiem [...]”

178

. DuŜą uwagę zwracał równieŜ dziwny strój najeźdźców.

Aztekowie  Ŝyjący  w  dość  gorącym  klimacie  nosili  lekkie  stroje,  przepaski,
biodrowe i płaszcze z piór. Natomiast konkwistadorzy mieli całe ciało zasłonięte
ubraniem  (zbroją).  Zarówno  tak  szczelne  okrycie  ciała,  jak  i  dziwny  materiał,  z
którego  wykonane  były  stroje  Hiszpanów  (Aztekowie  nie  znali  Ŝelaza)    zwracał
powszechną  uwagę  wśród  Indian.  W  podaniach  azteckich  dotyczących
pierwszych  kontaktów  z  Europejczykami  fakt  ów  jest  następująco  ujmowany:
„Ciała mają wszędzie zakryte tylko widać twarze”

179

. „Cały z czarnej miedzi jest

ich strój wojenny, w czarną miedź odziewają się, czarną miedź kładą na swe

173

Ibidem, s. 80.

174

Ibidem, s. 59.

175

Aztek Anonim, op. cit., s. 25.

176

Miguel León – Portilla, Zmierzch Azteków..., s. 64.

177

H. Thomas, op.cit., s. 169.

178

Ibidem, s. 106.

179

Ibidem, s. 77.

głowy, [...] I zewsząd osłonięte są ich ciała, odkryte są tylko ich twarze, zupełnie
białe”

180

. „Niektórzy są odziani od stóp do głowy w Ŝelazo, idą odziani w Ŝelazo,

idą oślepiając blaskiem”

181

Porównanie konkwistadorów hiszpańskich do bogów miało równieŜ swoje

uzasadnienie w technice jaką dysponowali. Broń palna, miecze i zbroje z „czarnej
miedzi”  kojarzone  były  przez  Indian  z  boskimi  atrybutami.  Technika  ta  zupełnie
niezrozumiała  dla  Azteków  była  pojmowana  przez  nich  jako  rodzaj  magii.  Broń
palna  początkowo  uwaŜana  mogła  być  za  naturalną  cechę  cielesności
Europejczyków.

Potwierdzałby

następujący

opis

pochodu

armii

konkwistadorów: „Na czele szli ci co miotają ogień z rąk [...]”

182

. Innym

elementem techniki budzącym trwogę Azteków było zastosowanie podczas walki
konnicy. Sami Aztekowie praktycznie nie hodowali zwierząt, a konie wymarły w
Ameryce i niebyły znane Indianom. Jeźdźców, jak twierdzi Hugh Thomas,
uwaŜano za pół-ludzkie, pół-zwierzęce hybrydy

183

. Sami Hiszpanie przekonali się

o tym juŜ we wcześniejszych kontaktach z Majami: „WraŜenie robił nie tylko sam
widok i prędkość tych zwierząt, ale takŜe łatwość, z jaka Hiszpanie ich dosiadali.
Majowie byli przekonani, Ŝe to potwory”

184

. W opisach azteckich kronikarzy z

czasów  konkwisty  równieŜ  zauwaŜyć  moŜna  wraŜenie,  jakie  wywarły  na
Indianach  konie  nazywane  przez  tubylców  jeleniami.  Często  w  relacjach  tych
ukazany  jest  lęk  i  trwoŜliwy  szacunek  wobec  jeźdźców.  Jeden  z  azteckich
rozmówców  Sahaguna  tak  oto  opisuje  swoje  wraŜenia  dotyczące  jeźdźców:
„Przybywają  jelenie,  które  na  swych  grzbietach  niosą  ludzi  w  kaftanach  z
bawełny, z tarczami ze skóry, z dzidami z Ŝelaza. Ich szpady zwisają u szyi jeleni.
[...] Te jelenie parskają, rŜą, spływają potokami potu: niby woda ścieka z nich pot.
I  piana  z  ich  pysków  opada  kapiąc  na  ziemię  [...].  Kiedy  biegną,  słychać
dudnienie;  słychać  hałas,  jak  gdyby  na  ziemię  padały  kamienie.  Tam  gdzie
postawią  nogę,  ziemia  się  przedziurawia,  natychmiast  robią  się  doły.  Tam  gdzie
Hiszpanie dotknął jej nogą  lub ręką, sama się rozstępuje”

185

Sami Hiszpanie dość szybko zorientowali się w wierzeniach i przesądach

azteckich wykorzystując je dla własnych korzyści. Znamienny jest tutaj sposób w
jaki Cortes jeszcze przed dotarciem do Tenochtitlanu, stolicy państwa azteckiego,
wyłudzał złoto od wysłanników Montezumy. Cortes pytając o złoto jednego z
azteckich posłów motywował swoją prośbę tym, Ŝe ten cenny metal jest pomocny
przy bólu serca na który cierpią jego ludzie

186

Boskość Hiszpanów znajdująca swoje potwierdzenie w wierzeniach i

mitach  przez  długi  czas  nie  była  kwestionowana  i  budziła  mistyczny  lęk. NaleŜy
tu  wspomnieć,  Ŝe  przedstawione  powyŜej  opisy  postrzegania  Hiszpanów
dokonywane  były  przez  ludzi  wykształconych  stanowiących  elitę  intelektualną
społeczeństwa  azteckiego.  W  kręgach  gorzej  wykształconych  zbroje  mogły  być
uznawane za rodzaj metalowej skóry, podobnie jak wspomniani jeźdźcy uznawani
byli  za  hybrydy  ludzko  zwierzęce,  a  tak  poŜądane  przez  Hiszpanów  złoto  mogło
być utoŜsamiane przez tych Indian z ich pokarmem.

180

Aztek Anonim, op. cit., s. 25.

181

M. León – Portilla, Zmierzch Azteków..., s. 89.

182

Aztek Anonim, op. cit., s. 76.

183

H. Thomas, op. cit., s. 161.

184

Ibidem, s. 61.

185

M. León – Portilla, Zmierzch Azteków..., s. 43.

186

H. Thomas, op. cit., s. 168.

4. Ciało Azteków w pierwszych relacjach hiszpańskich

Kultura aztecka cechowała się stosunkowo wysokim poziomem rozwoju.

Reprezentowała sobą nietypową rzeczywistość, z którą Hiszpanie zetknęli się po
raz pierwszy. Na Kubie i innych wcześniej skolonizowanych wyspach
Europejczycy

spotykali

się

mniej

złoŜonymi

społecznościami

nie

dysponującymi  zarówno  rozwiniętą  architekturą,  jak  i  złoŜoną  strukturą
społeczną,  jaka  występował  u  Azteków.  Dlatego  teŜ  zrozumienie  kategorii,  w
których  pojmowane  było  ciało  Azteków  przez  pierwszych  kolonizatorów  nowo
odkrytych lądów wymaga nakreślenia specyfiki całej sytuacji, w której doszło do
kontaktu  przedstawicieli  obu  kultur.  Egzotyczny  klimat,  nietypowa  dla
Hiszpanów  architektura  i  sztuka,  a  takŜe  krwawe  rytuały  odprawiane  przez
Azteków  musiały  silnie  działać  na  wyobraźnię  katolickich  Hiszpanów.  Sytuacja
taka  prowadziła  do  swego  rodzaju  szoku  kulturowego,  a  co  za  tym  idzie
generowania róŜnych wyobraŜeń na temat Indian azteckich.

W kolejnych podrozdziałach postaram się ukazać przekonania jakie

dotyczyły nowo odkrytych ziem. RóŜnego rodzaju twierdzenia i wyobraŜenia
ś

wiata pozaeuropejskiego rozwijały się juŜ od staroŜytności, a następnie zostały

przejęte  i  rozwinięte  w  myśli  katolickiego  średniowiecza.  Obfitują  one  w  wiele
legend i mitów, a takŜe przekonań, które urosły do rangi faktu (na przykład mit o
Antypodach).  Wyjaśni  to  podatność  pierwszych  Europejczyków  na  mity  i
przesądy, jednym słowem na cały bagaŜ kulturowych doświadczeń przez pryzmat
których postrzegali oni Indian.

Następnie skupię się na analizie konkretnych przykładów relacji

dotyczących pierwszych kontaktów Hiszpanów z Aztekami. Postaram się
zaprezentować w nich róŜne podejście do cielesności Indian. NaleŜy wspomnieć,
Ŝ

e inaczej do problemu podchodzili ludzie bardziej wykształceni, tacy jak

zakonnicy:  Bartolomeo  dela  Cassas  lub  wspomniany  Bernardino  de  Shagun,  a
inaczej  zwykli  konkwistadorzy  jak  Bernard  Diaz  Del  Castillo  lub  sam  Hernand
Kortes.

4.1. Europejczycy i Nowy Świat

Epoka

wielkich

odkryć

geograficznych

zmieniła

dotychczasowe

pojmowanie  świata.  Mimo  to  poglądy  wypracowane  na  ten  temat  jeszcze  przez
długi czas utrzymywały się w świadomości Europejczyków. Lęk i wyobraŜenia o
„odmiennych  istotach”  zamieszkujących  odległe  krainy  były  elementem    mocno
zakorzenionym  w  świadomości  ówczesnych  ludzi,  aby  to  prześledzić  naleŜy
przytoczyć  pokrótce,  jak  od  staroŜytności  do  epoki  wielkich  odkryć  kształtowała
się w mentalności Europejczyków refleksja geograficzna.

RozwaŜania na temat kształtu ziemi i wyglądu świata sięgają w myśli

europejskiej staroŜytnej Grecji. Myśl kosmologiczna zapoczątkowana została
przez przedsokratyków

187

. Pierwszym rozpowszechnionym przekonaniem była

wiara w to, Ŝe Ziemia jest płaską tarczą zanurzoną w oceanie. Pogląd ten
zapoŜyczony został od Mędrców Wschodu

188

. Dopiero około V w. p.n.e.

Parmenides  jako  pierwszy  dowodził  kulistości  Ziemi  i  dokonał  jej  podziału  na
pięć  sfer  równoleŜnikowych.  Za  tą  teorią  opowiedziało  się  wielu  innych
filozofów,  między  innymi:  Arystoteles,  Eratostenes,  Hipparch,  Marinos  z  Tyru  i
Ptolemeusz  z  Aleksandrii

189

. Mimo to poglądy te nie miały duŜego wpływu na

redniowieczną myśl geograficzną, gdyŜ odkryte zostały dopiero w XII-XIII, a

nawet  w  XV  w.  DuŜą  rolę  natomiast  odegrały  przekonania  Kratesa  z  Mallos.
Myśliciel  ten  Ŝyjący  w  II  w.  przed  Chrystusem,  na  zasadzie  czystej  spekulacji,
podzielił  Ziemię  na  cztery  części  dwoma  krzyŜującymi  się  oceanami.  Według
tego  przekonania  Ziemia  składała  się  z  czterech  odizolowanych  od  siebie  wysp.
Krates był przekonany, Ŝe wydzielone przez niego obszary mimo, Ŝe odizolowane
od  siebie  są  zamieszkane.  UwaŜał  on,  Ŝe  Ziemia  zamieszkana  jest  przez  cztery
ludy (rasy), którym nadał nazwy:   „ „nasza” ekumena to kontynent Synejków, na
jej  „odwrocie”    mieszkają  Periojkowie,  na  półkuli  południowej,  na  południe  od
nas  Antojkowie,  a  na  stronie  od  nich  przeciwnej  –  Antychtoni”

190

. Poglądy te

zostały spopularyzowane przez Rzymian około IV w. n.e. Marcjan Kapella jeden
z  myślicieli  rzymskich,  zmodyfikował  nieco  poglądy  Kratesa  stwierdzając,  Ŝe po
drugiej stronie Ziemi Ŝyje lud, który nazwał Antypodami. Przekonanie to znalazło
swój  oddźwięk  w  średniowiecznych  pismach  Ojców  Kościoła.  Co  prawda
początkowo rozwaŜano myśl o płaskim kształcie ziemi, jednak elita intelektualna
tamtych  czasów  skłaniała  się  w  stronę  jej  kulistości

191

. Argument ten był

stosunkowo łatwy do zaakceptowania. Gorzej było z problemem innych ras, które
rzekomo  miały  zamieszkiwać  odległe  ziemie.  Kłóciło  się  to  bowiem  z  naukami
kościoła  i  zawartym  w  Biblii  dogmacie  o  pochodzeniu  ludzkości  od  Adama  i
Ewy.

Wiara w istnienie Antypodów była powaŜnie rozwaŜna przez wielu

myślicieli tej epoki, takich jak św. Augustyn lub Izydor z Sewilli. Pod koniec XII
w.  pojawiają  się  świadectwa  przenikania  się  ludowych  podań  germańskich  i
celtyckich o istotach podziemnych z ówczesnymi „naukowymi” przekonaniami o
Antypodach.  Teratologia,  czyli  wiedza  o  odmiennych  istotach  ludzkich  cieszyła
się  duŜym  powodzeniem  zarówno  ludzi  wykształconych,  jak  i  gawiedzi.  Często

187

Jerzy Strzelczyk, „Contra naturam”? Czwarty kontynent i problem antypodów w staroŜytności

i średniowieczu, „Czas kultury”, nr 2, 2002, s. 12.

188

Ibidem.

189

Ibidem, s. 12.

190

Ibidem, s. 13.

191

Ibidem, s. 14-15.

fantastyczne  przekonania  „uczonych”  zabarwiane były przez plotki, folklor, stare
podania  i  wyobraźnię  prostych  ludzi.  Opowieści  podróŜników  -  łgarzy  oraz
autentyczne  obserwacje  zdarzających  się  w  kaŜdej  społeczności  anomalii  były
poŜywką  dla  teratologii.  Relacje  ze  spotkań  z  odmiennymi  antropologicznie
ludami  (Murzyni  i  Pigmeje)  czy  teŜ  z  małpami,  takimi  jak  goryle  i  orangutany
budziły  naturalną  ciekawość  i  cieszyły  się  nie  słabnącym  zainteresowaniem
prostego  ludu

192

. Powtarzane z ust do ust strzępki sensacyjnych informacji

dopełniane nierzadko rodzimymi mitologiami szybko były przyswajane tworząc
w

prostej

wiadomości

obraz

nieludzkich

potworów

odmieńców

zamieszkujących  dalekie krainy. Te przekonania i wierzenia przykuwały równieŜ
zainteresowanie  uczonych.  Święty  Augustyn  tak  oto  pisał  o  innych  ludach:
„Mówi  się,  Ŝe  pewni  ludzie  mają  tylko  jedno  oko  pośrodku  czoła;  Ŝe  stopy
niektórych  zwrócone  są  do  tyłu;  Ŝe  niektórzy  są  istotami  dwupłciowymi,  prawą
pierś  mają  męską,  a  lewą  niewieścią,  łączą  się  ze  sobą  tak  lub  odwrotnie,  na
zmianę  płodząc  i  rodząc;  Ŝe  inni  nie  mają  ust  i  Ŝyją  tylko  z  wciąganego  przez
nozdrza oddechu; Ŝe jeszcze inni osiągają tylko łokieć wzrostu”

193

. Mimo to św.

Augustyn  uwaŜał,  Ŝe  wszystkie  te  opisane  istoty  jeŜeli  istnieją  mają  swoje
określone  miejsce  w  dziele  BoŜym.  Inaczej  juŜ  do  tego  przekonania  podchodzi
epoka  wielkich  odkryć  geograficznych.  „Dla  istot  nienormalnych,  które  nadal  (a
nawet  jeszcze  bardziej,  w  wyniku  bezprzykładnego  rozszerzenia  się  horyzontu
geograficznego)

pobudzały

wyobraźnię,

zaczęło

brakować

miejsca

wiatopoglądzie „oświeconych” [...]. Nie czyniono przy tym róŜnicy pomiędzy,

dajmy na to, cielęciem z podwójna głową i dzieckiem lub człowiekiem
odstającym w sposób widomy od normy”

194

. Te przekonania wpasowane były

doskonale  w  podejście  do  nowo  napotkanych  ludów.  Te  odmienne,  bezboŜne
istoty  moŜna  było  traktować  nieludzko,  bez  wyrzutów  sumienia,  zmuszać  ich  do
cięŜkiej  pracy  i  zabijać  w  imię  BoŜe.  Dobitnym  przykładem  mogą  być  słowa
Ginesa  de  Sepulveda,  który  w  1544  r.  tak  pisał  o  Aztekach:  „To,  Ŝe  Mexikowie
potrafią  wytwarzać  piękne  przedmioty,  nie  dowodzi  wcale  ich  moralnej  dobroci.
Niektóre drobne stworzenia jak pszczoły i pająki, tworzą takie dzieła sztuki jakich
zrobić nie potrafi Ŝaden człowiek”

195

Z takim bagaŜem kulturowych przed sądów wyruszały pierwsze wyprawy

odkrywców. Ich obserwacje zawarte w listach z podróŜy często tylko wzmacniały
przekonania o odmiennych cieleśnie istotach. Przeświadczenie, Ŝe na innych
lądach Ŝyją istoty odmienne i potworne znajduje swoje odzwierciedlenie w listach
Krzysztofa Kolumba. W jednym z nich pisze on: „Na Ŝadnej z owych wysp, aŜ po
ostatnią, nie spotkałem ludzi potworów, jak wielu się spodziewało [...]”

196

. Samo

to  zapewnienie  doskonale  obrazuje  oczekiwania  i  lęki  Europejczyków
uczestniczących  w  pierwszych  odkryciach.  Jednak  wyprawa  Kolumba  pokazuje
takŜe  inny  obraz  tubylca  i  Nowego  Lądu.  Świat  odkryty  staje  się  niemalŜe
ziemskim rajem, gdzie „[...]  ludzie chodzą nago, męŜczyźni i niewiasty jak matka
ich  zrodziła,  choć  niektóre  niewiasty  zakrywają  sobie  jedno  miejsce  źdźbłem
trawy  bądź  skrawkiem  bawełny  [...]”

197

. Opisany, tchnący harmonią świat, gdzie

192

J. Strzelczyk, op. cit., s. 17, 20.

193

Ibidem, s. 21.

194

Ibidem, s. 23-24.

195

H. Thomas, op.cit., s. 275.

196

Krzysztof Kolumb, Listy do Luisa Santagela, [w:] Listy o odkryciu Ameryki, (red.) Jan

Kieniewicz, Bronisław Nowak, Gdańsk 1995, s. 9.

197

Ibidem, s. 5.

ludzie Ŝyją w spokoju i zgodzie „nie znają Ŝelaza, ni stali, ni broni”

198

musiał

silnie  oddziaływać  na  wyobraźnię  i  przyciągać  swoim  urokiem.  Perspektywy
wyprawy  były  tym  bardziej  kuszące,  gdyŜ  w  Hiszpanii  na  skutek  powiększającej
się  hodowli  owiec  zaczynało  brakować  areału  ziem uprawnych

199

. Drugim takim

czynnikiem był pogłębiający się kryzys w latach 1502-1508

200

. Nowe ziemie

dawały równieŜ moŜliwość ucieczki od obowiązków wobec panów, biskupów i
silnych zakonów rycerskich

201

. Wyprawa dawała więc moŜliwość diametralnej

odmiany swego losu i rozpoczęcia nowego Ŝycia. Silna podbudowa filozoficzna w
postaci chrześcijaństwa upewniała w podjętych zamiarach dając konkwistadorom
poczucie misji, a niejednokrotnie usprawiedliwiała morderstwa, grabieŜe i gwałty.
W  końcu  wszystko  to  robione  było  dla    rozpowszechniania  wiary  katolickiej.
Silnie pobudzały wyobraźnie pierwsze drukowane powieści i ballady. Jak pisze H.
Thomas:  „Pojawiły  się teŜ  romanse rycerskie [...] w których pierwsze pokolenie
masowych  odbiorców  powieści  znajdowało  nadzwyczajne  historie  [...]
konkwistadorzy  zabierali  je  ze  sobą  tak  jak  ksiąŜeczki  do  naboŜeństwa.  [...]
Drukowane  dzieła  sir  Johna  Mandeville  i  innych  przekonywały  Ŝeglarzy  i
konkwistadorów  z  „pokolenia  1500”  o  istnieniu  dwugłowych  ludzi,  Amazonek  i
ź

ródła wiecznej młodości [...]. Nawet racjonalnie myślący ludzie spodziewali się

znaleźć to wszystko w Ameryce, tuŜ za najbliŜszym cyplem”

202

. Słowa te dobrze

obrazują podejście Hiszpanów do nowo odkrytych ludów. NaleŜy pamiętać, Ŝe
większość konkwistadorów rekrutowała się z prostego ludu lub ze zuboŜałej
szlachty

203

, czyli z warstw gdzie przesądy ludowe mieszały się z pseudo

naukowymi  koncepcjami  dotyczącymi  autochtonów  nowo  odkrytych  ziem.
Rzutowało  to  bezpośrednio  na  postrzeganie  cielesności  i  ciała  napotykanych
plemion  indiańskich.  Zabobony  i  wizje  roztaczane  przez  autorów  fantastycznych
ksiąŜek  w  połączeniu  z  nieznanymi  wcześniej  obyczajami  nowych  ludów,
nierzadko były przyczyną generowania róŜnych wyobraŜeń na temat ciała Indian.
Obrazują to opisy Bernala Diaz del Castillo, który w swoim Pamiętniku Ŝołnierze
Kortesa  przedstawia  wizję  cielesności  tubylców  Ameryki  z  punktu  widzenia
prostego  najemnika,  którym  był.  JednakŜe  wśród  Europejczyków  kolonizujących
nowe  ziemie  znajdowali  się  ludzie  inteligentni  i  światli,  tacy  jak  Bernardino
Shagun lub Bartolomeo de las Casas, których obserwacje były dokładne i w miarę
obiektywne. Prześledzenie tych, nierzadko sprzecznych i ambiwalentnych, relacji
pozwoli nam ukazać, jak w świadomości pierwszych Europejczyków kształtował
się obraz cielesności i ciała Azteków.

4.2. Wygląd zewnętrzny Azteków w ujęciu pierwszych Europejczyków

W kontaktach Hiszpanów z Aztekami na plan pierwszy wysuwa się

obrzydzenie  i  szok  wywołany  ich  wyglądem  zewnętrznym.  Dotyczy  on  przede
wszystkim  dziwnych  ozdób  i  specyficznego  wyglądu,  którym  odznaczali  się
głównie dostojnicy i kapłani. Stanowisko taki widać w opisie Korteza dotyczącym
mieszkańców  Meksyku:  „[...]  jedni  przekłuwają  sobie  uszy  i  wsadzają  w  nie

198

Ibidem.

199

H. Thomas, op. cit., s. 63.

200

Ibidem.

201

Ibidem, s. 64.

202

Ibidem, s. 66.

203

Ibidem, s. 63.

bardzo duŜe i brzydkie przedmioty, inni przekuwają nozdrza tak, Ŝe zwisają aŜ do
warg, wtykają w nie wielkie kamienne krąŜki, podobne do lusterek; jeszcze inni
dziurawią dolną wargę tak, Ŝe widać zęby, i zawieszają na niej krąŜki z kamienia
lub złota, tak cięŜkie, Ŝe warga opada i jest bardzo zniekształcona”

204

. Wygląd

taki  bez  wątpienia  odbiegał  od  powszechnie  przyjętego  wyglądu  człowieka.
Ozdoby  tego  typu  poumieszczane  w  tak  nietypowych  miejscach  świadczyły,  być
moŜe  o  dzikości  i  braku  ogłady  tubylców  w  świadomości  konkwistadorów.
Potwierdzałoby  to  zwrócenie  przez  Korteza  uwagi  na  zniekształcenia  twarzy  i
dokładne  wyliczenie  miejsc,  w  których  umieszczone  były  kolczyki.  WaŜne
równieŜ  są  wartościujące  słowa  uŜyte  do  opisu  tych  ozdób.  OtóŜ,  jak
dowiadujemy  się  są  one  „bardzo  duŜe  i  brzydkie”.  W  tych  wartościujących
słowach  zawarte  jest  w  pewien  sposób  oburzenie,  a  być  moŜe  nawet  szok
konkwistadora, gdyŜ rzemiosło i zdobnictwo u Azteków stało na bardzo wysokim
poziomie, co nie zgadzałoby się ze słowami Korteza. Podobne opisy przedstawia
nam  B.  Diaz  del  Castillo,  jeden  z  Ŝołnierzy  Korteza.  Uwagę  tego  konkwistadora
przykuwał  przede  wszystkim  przeraŜający  wygląd  kapłanów.  „Owi  kapłani  mieli
na  sobie  jakby  całuny  czarne  na  kształt  tunik,  długie  do  stóp,  z  kapturami  jak
dominikanie. Włosy które mieli długie do pasa, a nawet niektórzy do stóp, pełne
były  zakrzepłej  krwi  i  tak  zmierzwione,  Ŝe  nie  moŜna  było  je  rozczesać;  uszy
mieli  pocięte  w  strzępy  [...]”

205

. Wygląd taki dla przeciętnego Ŝołnierza musiał

być  przeraŜający  i  wywoływać  mistyczny  niemal  lęk.  Nie  trudno  było  skojarzyć
tak  demoniczną  postać  z  czarami,  z  duchami  w  które  powszechnie  wierzono  w
tamtych  czasach.  Dredy  sklejone  krwią  i  czarny  ubiór  kapłanów  symbolizowały
kolory  wiedzy.  W  licznych  kodeksach  czarny  i  czerwony  jest  dominującym
kolorem,  natomiast  powiedzenie  o  kimś,  Ŝe  jest  panem  czarnego  i  czerwonego
było  równoznaczne  z  nazwaniem  go  mędrcem

206

. Jednak znaczenia te dla

konkwistadorów  były  nieznane.  Tu  oddziaływały  zewnętrzne  spostrzeŜenia  i
skojarzenia.  Swoistą  grozę  i  obrzydzenie  wzbudzała  głównie  nietypowa  fryzura
kapłanów,  co  B.  Diaz  del  Castillo  ujmuje  w  kolejnym  opisie,  w  którym  ukazuje
kapłanów:  „[...]  z  włosami  długimi  i  tak  zmierzwionymi,  Ŝe  nie  moŜna  było  ich
rozczesać  ani  rozdzielić.  Prawie  wszyscy  mieli  uszy  obcięte  na  ofiarę,  a  włosy
pełne  krwi”

207

. W wielu tekstach porównuje on kapłanów do rzeźników,

natomiast  świątynie  do  rzeźni.  Mimo  to  konkwistador  ten  wypowiadał  się
stosunkowo  dobrze  o  reszcie  społeczeństwa,  moŜna  nawet  powiedzieć,  Ŝe
Pamiętnik  Ŝołnierza  Korteza...  obfituje  w  opisy  zachwytu  wywołanego
wielobarwnym  ubiorem  dostojników  azteckich.  Ilustracją  tego  moŜe  być  opis
przybycia  posłów  azteckich:  „Mieli  pięknie  haftowane  opończe  i  portki,  ich
lśniące  włosy  były  związane  w  czuby  stojące  na  wierzchu  głowy,  kaŜdy  wąchał
kilka  róŜ  które  niósł  w  ręku  [...]”

208

. Niejednokrotnie zachwyt ten dotyczy

nietypowych ozdób tak negatywnie ukazanych przez Kortesa: „Po czym nadszedł
z licznym orszakiem znakomitych Indian, a wszyscy mieli złote pierścienie u
warg i bogate opończe”

209

. Bez wątpienia pochody powitalne i liczne ceremonie

odprawiane na cześć Hiszpanów w wielu miastach imperium azteckiego musiały

204

Hernan Cortes, Droga usiana trudnościami, Mieszkańcy wybrzeŜa, [w:] Kronikarze kultur

prekolumbijskich, (red.) Maria Sten, Kraków 1988, s. 125.

205

Bernala Diaz del Castillo, Pamiętnik Ŝołnierza Korteza czyli prawdziwa historia podboju Nowej

Hiszpanii, Warszawa 1962, s. 82 – 83.

206

Miguel León – Portilla, Dawni Meksykanie, Kraków 1976, s. 123.

207

B. Diaz del Castillo, op. cit., s. 156.

208

Ibidem, s. 74.

209

Ibidem, s. 71.

wywoływać  silne  wraŜenie  swoim  kolorytem  i  niespotykanymi  dotąd  ozdobami.
NaleŜy  wspomnieć,  Ŝe  duŜa  część  garderoby  dostojników  azteckich  wykonana
była z barwionych piór i nierzadko bogato zdobiona biŜuterią i innymi dodatkami.
Właśnie  te  elementy  z  naukową  niemalŜe  dokładnością  badał  zakonnik

Shagun.  W  jego  zapiskach  oprócz  licznych  opisów  obrzędów  i  zwyczajów
znajdujemy duŜo miejsca poświęconego strojom azteckim. Oddzielnie opisuje on
ubiór męski, Ŝeński i ubranie wojowników. Przy czym rozróŜnia on kolejne typy
noszonych  ubrań  i  zwraca  uwagę  na  sytuację  w  których  były  one  noszone.
Przytoczenie  kilku  takich  opisów  moŜe  w  pewien  sposób  umoŜliwić  nam
wyobraŜenie  całego  splendoru  jakim,  charakteryzowały  się  wymienione  grupy.
Pozwoli  to  równieŜ  prześledzić,  w  jaki  sposób  oddziaływały  one  na  prostych
hiszpańskich najemników.

Wśród ubrań wojennych B. Shagun zwraca uwagę na: „lekki pancerz z

czerwonych  piór,  sięgający  im  do  połowy  uda,  cały  usiany  złotymi  muszelkami.
[...]  Nosili  naszyjniki  z  drogocennych,  jednakowych  i  okrągłych  kamieni,  bardzo
dobrego  gatunku  [...]  we  włosy  wpinali  sobie  zielone  pióra,  przeplatane  złotymi
wstęgami  [...]”

210

. O kunszcie i misternym wykonaniu tych ubiorów moŜe

wiadczyć opisy ubioru dowódców wojskowych: „Nosili takŜe panowie na

plecach  znaki  zwane  itzpapalotl;  przedstawiały  one  diabła,  wykonanego  z  piór,
skrzydła  i  ogon  były  w  kształcie  motyla;  wszystko  z  drogocennych  piór,  reszta:
oczy,  pazury,  nogi  i  brwi,  była  ze  złota,  a  na  jego  głowie  umieszczali  dwa  pęki
piór  w  formie  rogów”

211

. Taki koloryt i przepych musiały wzbudzać zachwyt a

jednocześnie wzniecać u konkwistadorów chorą Ŝądze posiadania. Stąd jasny staje
się fakt, Ŝe B. Diaz del Castillo w większości swoich opisów dotyczących spotkań
z dostojnikami azteckimi lub z powitalnymi korowodami zwraca uwagę na piękno
ubioru: „[...] nim weszli do miast przyodziali piękne opończe i pióropusze [...]”

212

lub „Następnego dnia zjawiło się trzydziestu znakomitych Indian w pięknych
opończach”

213

. PowyŜsze przykłady wskazują na to, Ŝe strój nie budził

kontrowersji,  a  nawet  zachwycał.  MoŜliwe,  Ŝe  taka  akceptacja  ubioru  przez
Hiszpanów  wynikała  z  jego  funkcji  utylitarnych.  Zasłaniał  on  miejsca
„wstydliwe”,  co  dla  pruderyjnych  Europejczyków  XVI  w.  mogło  świadczyć  o
walorach moralnych Azteków.

Największą uwagę Hiszpanów, jak juŜ moŜna było zauwaŜyć wcześniej w

cytowanych  słowach  Korteza,  zwracały  odmienności  w  ozdobach  cielesnych
(kolczyki,  przetyczki  wargowe)  jednak  były  one  jeszcze  do  zaakceptowania.  Być
moŜe  wpłynęły  na  to  ich  walory  artystyczne.  ZauwaŜyć  moŜna  to  w  słowach  B.
de  Shagun:  „TakŜe  dolną  wargę  ozdabiali  kolcem,  z  którego  zwisał  chalchihuitl
oprawiony  w  złoto,  [...]  niekiedy  kolce  te  były  z  bardzo  drogiego  kryształu
górskiego,  a  wewnątrz  niego  umieszczone  były  niebieskie  pióra,  sprawiające
wraŜenie  szafirów.  [...]  Wielcy  panowie  mieli  takŜe  przekute  nozdrza,  a  w  nich
bardzo cenne turkusy lub inne drogocenne kamienie [...]”

214

. Jednak wspomina on

pełen refleksji, Ŝe „dziś juŜ [ich] więcej nie noszą”

215

. Podobnie podejście tyczy

się malowania twarzy, o czym mówi z kolei B. D. del Castillo pisząc o

210

Fray Bernardino de Shagun, O ozdobach jakie panowie nosili podczas wojny, [w:] Kronikarze

kultur prekolumbijskich, (red.) M. Sten, Kraków 1988, s. 194-195.

211

Ibidem, s. 195.

212

B. D. del Castillo, op. cit., s. 231.

213

Ibidem, s. 54.

214

Fray B. de Shagun, O ozdobach uŜywanych przez panów podczas areitos., [w:] Kronikarze

kultur prekolumbijskich, (red.) M. Sten, Kraków 1988, s. 192.

215

Ibidem.

wojownikach „z twarzami umalowanymi na biało lub kolorowo”

216

. Natomiast

nietolerowanie  i  piętnowane  przez  Hiszpanów  były  elementy  cielesności
Azteków,  których  nie  dało  się  wyjaśnić  pragmatyczną  uŜytecznością  (np.  włosy
posklejane  krwią  i  pokaleczone  w  samoofierze  uszy  kapłanów).  Były  one  ściśle
powiązane  z  magiczno  -  religijną  świadomością  Indian  i  w  Ŝaden  sposób  nie
pasowały  do  kategorii  cielesnych  znanych  i  akceptowanych  przez  Hiszpanów.  O
ile  płaszcze  z  piór  Hiszpanie  mogli  porównać  do  opończy,  a  długie  suknie  do
spodni,  ozdoby  twarzy  i  fryzury  mogły  być  ujmowane  jako  dziwaczna,  ale
estetyczna  fanaberia,  o  tyle  włosy  sklejone  krwią  i  pokaleczone  uszy  mogły
jedynie świadczyć w ich ujęciu o niczym nieuzasadnionej dzikości Azteków.

Najprawdopodobniej

ten

ambiwalentny

stosunek

konkwistadorów

oscylujący  między  zachwytem  nad  oryginalnością  i  kolorytem  ubiorów,  a
budzącym  lęk  i  obrzydzenie  wyglądem  kapłanów  mogły  prowadzić  do
podchodzenia z duŜym dystansem do cielesności Azteków. Widać to szczególnie
w  relacjach  B.  Diaz  del  Castillo,  kiedy  opisuje    Indian,  którzy  charakteryzowali
się  budzącymi  podziw  cechami  fizycznymi:  „Był  to  młodzieniec  lat  około
dwudziestu  pięciu,  jak  na  Indianina  szlachetnej  postawy,  bardzo  męŜny  i  tak
srogi,  Ŝe  wszyscy  przed  nim  drŜeli”

217

. Podobnie wypowiada się o kobietach,

które „[...] jak na Indianki - wyglądały bardzo ładnie i były ślicznie
przystrojone”

218

. Widoczny jest w nich pewien dystans. Słowa „jak na

Indianina” tyczące się urody, bądź cech fizycznych podkreślają równieŜ wyŜszość
Hiszpanów  nad  Aztekami.  Jednak  o  ile  podejście  taki  widoczne  jest  w  opisach
zwykłych Indian, o tyle nie widać go w relacjach z Montezumą, władcą Azteków.
Wypowiedzi B. Diaz del Castillo tchnął wręcz Ŝyczliwością i zachwytem: „Wielki
Montezuma miał lat około czterdziestu, był wzrostu pięknego, zbudowany bardzo
proporcjonalnie,  chudy  i  suchy,  cera  jego  niezbyt  ciemna,  miała  barwę  i
matowość  cery  Indian,  włosy  niezbyt  długie,  ledwie  zakrywały  uszy,  brodę  miał
rzadką  czystą,  pięknie  ułoŜoną,  oblicze  trochę  za  szerokie,  wesołe,  cała  jego
postać tchnęła Ŝyczliwością, a gdy trzeba było powagą”

219

. Charakterystyczne jest

tu  wspomnienie  o  kolorze  skóry  Montezumy,  jest  ona  „niezbyt  ciemna”.
Wskazywało to na podobieństwo wodza do białych i widocznie odróŜniało go od
reszty  Indian.  Być  moŜe  właśnie  to  było  jednym  z  powodów  tak  pozytywnego
postrzegania  wodza  Azteków.  Innym  z  nich  mogła  być  szczególna  dbałość  o
higienę, gdyŜ jak wspomina B. Diaz del Castillo Montezuma był „bardzo czysty i
staranny,  kąpał  się  codziennie  po  południu  [...]”

220

. DuŜą rolę mogła odegrać tu

etykieta  dworska  i  odmienność  dworu  władcy  od  realiów,  z  jakimi  wcześniej
zatchnęli  się  Hiszpanie.  Sam  Kortez  pisze  z  pewnym  podziwem  o  władcy
Azteków,  który    „przebierał  się  cztery  razy  dziennie,  za  kaŜdym  razem  w  nowe
szaty, nigdy nie wkładając ich po raz drugi”

221

. Przepych, specyficzne maniery,

oraz wygląd Montezumy mogły kojarzyć się z warunkami panującymi na dworze
królewskim  w  Hiszpanii  i  w  pewien  sposób  wymuszać  odpowiedni  stosunek  i
pokorę  względem  azteckiego  władcy.  Warto  wspomnieć,  Ŝe  dbałość  o  higienę  i
czystość  cechowała  całe  społeczeństwo  azteckie.  Świadczyły  o  tym  budowane

216

B. D. del Castillo, op. cit., s. 52.

217

Ibidem., s. 218.

218

Ibidem, s. 117.

219

Ibidem, s. 146.

220

Ibidem.

221

H. Cortes, O wspaniałościach na dworze Muteczumy, [w:] Kronikarze kultur prekolumbijskich,

(red.) M. Sten, Kraków 1988, s. 138.

przy domach łaźnie parowe, a takŜe częste kąpiele w rzekach i jeziorach, podczas
których zamiast mydła uŜywano korzeni pewnych roślin

222

Oprócz tych zewnętrznych cech cielesnych duŜy wpływ na kształtowanie

się wizerunku cielesności Azteków w świadomości Hiszpanów miały obyczaje i
rytuały.

Nie

miały

one

racjonalnego

wytłumaczenia

mentalności

Europejczyków i były generatorem silnych emocji, od zdziwienia i pobłaŜliwości,
po silny lęk.

4.3. Wpływ obyczajów i rytuałów na kategorie postrzegania cielesności
Azteków przez Hiszpanów

Hiszpanie juŜ na początku swojej drogi do Meksyku stykali się z grupami

Indian,  które  podporządkowane  były  imperium  azteckiemu.  Dlatego  teŜ  juŜ  w
pierwszej fazie konkwisty mieli do czynienia z licznymi zwyczajami i obrzędami,
które  u  „światłych”  konkwistadorów  były  niezrozumiałe  i  budziły  zdziwienie.
Silna  świadomość  magiczno-religijna  oraz  głęboka  wiara  Azteków  w  swoich
bogów sprawiała, Ŝe podjęcie niemal kaŜdego działania wymagało odpowiednich
zabiegów  obrzędowych.  W  kontaktach  z  Hiszpanami  były  one  tym  bardziej
uzasadnione, gdyŜ jak juŜ wspominałem, uznawani byli oni za bogów, dlatego teŜ
zachowanie  odpowiednich  rytów  było  dla  Azteków  szczególnie  waŜne.  Stawało
się ono gwarantem bezpieczeństwa.

Po pierwszych wiadomościach o pojawieniu się dziwnych istot, którymi

dla  Indian  byli  Hiszpanie  zaczęły  wyruszać  poselstwa,  których  zadaniem  było
wybadanie zamiarów nowo przybyłych. Podczas pierwszego kontaktu szczególną
uwagę  Hiszpanów  wzbudził  zwyczaj  „jedzenia  ziemi”  przez  przysłanych  posłów
azteckich.  Polegał  on  na  tym,  Ŝe  dostojnicy  klękali,  następnie  ślinili  palec,
dotykali nim ziemi i z powrotem wkładali go do ust. Zwyczaj ten początkowo nie
zrozumiały,  zaczął  kojarzyć  się  konkwistadorom  z  okazaniem  szacunku:  „Z
oznakami  pokoju,  pochylając  głowy,  skierowali  się  prosto  do  kwatery  Korteza  i
kładąc  ręce  na  ziemi  ucałowali  ją  [...]”

223

. W podobnym tonie wypowiada się o

nim Kortez relacjonując spotkanie z Montezumą: „[...] kiedy byliśmy juŜ blisko,
zsiadłem z konia i podszedłem do niego [...] zarówno on jak i oni dokonali tej
samej ceremonii całowania ziemi”

224

. Szybko przywitanie to zostało utoŜsamione

ze znanym zwyczajem oddawania hołdu władcy, a nie za przejaw grzeczności jak
pojmowali  je  Aztekowie.  W  myśli  konkwistadorów  „jedzenie  ziemi”  mogło  być
pojmowane,  jako  utwierdzenie  ich  władzy  i  oznaka  lękliwego  posłuszeństwa.
Przy  pierwszych  spotkaniach  Hiszpanie  przede  wszystkim  zwracali  uwagę  na
zewnętrzne oznaki hierarchii społecznej. ZauwaŜa to Kortez podczas spotkania z
Montezumą.  Mimo  wielkiej  kolorowej  i  egzotycznej  dla  Korteza  procesji,  jaka
towarzyszyła  władcy  Meksyku  zauwaŜa  on,  Ŝe  dostojnicy  idą  „boso  i  kaŜdy
ubrany  w  inny  strój”

225

, ale „Montezuma szedł obuty, pozostali zaś panowie szli

boso; prowadzili go pod ramię”

226

. Był to powszechnie przyjęty zwyczaj, który

222

Tim Wood, Aztekowie, Warszawa 1998, s. 32.

223

B. D. del Castillo, op. cit., s. 110.

224

H. Cortes, Przybycie do stolicy Meksyk., [w:] Kronikarze kultur prekolumbijskich, (red.) M.

Sten, Kraków 1988, s. 128.

225

Ibidem.

226

Ibidem, s. 128.

wyodrębniał ludzi wyŜszych rangą z reszty zgromadzonych

227

. Charakterystyczne

jest  to,  Ŝe  dla  Hiszpanów  zwyczaje  związane  z  władcą,  okazywanym  mu
szacunkiem  i  estymą  były  szybko  przyswajane.  Tłumaczą  to  zapewne  liczne
odniesienia  do  zrozumiałej  kultury  feudalnej,  gdzie  odmienne  zwyczaje  tyczyły
się  króla  i  jego  całego  dworu.  Sama  wewnętrzna  struktura  pałacu  władcy  z
tłumami  sług,  licznymi  pochlebcami,  major  domami  i  kucharzami  wydawała  się
konkwistadorom  swojska  i  znajoma

228

. Mimo to azteckie obrzędy i ceremonie

dworskie  interpretowane  przez  pryzmat  kultury  europejskiej  były  błędnie
rozumiane  i  klasyfikowane  przez  Hiszpanów,  co  nie  oddawało  ich  istoty  rzeczy.
Samo ciało Montezumy było uznawane przez Azteków jako nośnik boskiej mocy.
Nie  jest  to  pojęcie  króla,  tak  jak  rozumieli  je  Hiszpanie,  lecz  raczej  nadludzkiej
istoty  sprawującej  władzę  i  utoŜsamianej  z  wcieleniami  bóstw

229

. Stąd podczas

powitania Kortez zostaje powstrzymany przed zbytnim zbliŜeniem się do władcy:
„ [...] podszedłem, Ŝeby go uściskać, ale towarzyszący mu panowie zatrzymali
mnie ruchem ręki, abym go nie dotknął”

230

. Przy czym nie chodzi tu raczej o

utrzymywanie dystansu, lub uznanie konkwistadora za osobę nie godną takiego
spoufalania się z władcą, a raczej o lęk przed magicznymi konsekwencjami
takiego czynu przed dopełnieniem odpowiednich rytów. Zasadę tę dobrze ujmuje
Inga Caldenminen

231

stwierdzając, Ŝe moc we władcy zawłaszczała jego osobę co

sprawiało, Ŝe „po tego rodzaju nawiedzeniu osoba i ubiór władcy pozostawały w
pewnym stopniu naładowane boską mocą, w związku z czym jego ciało i to, co
się z nim zetknęło, musiało być traktowane z odpowiednią troską, cześć ta jednak
nie wiązała się juŜ z samym człowiekiem. Moc nie była emanacją władcy, ale
ś

więtą siłą”

232

. DuŜą uwagę zwracały równieŜ święta i towarzyszące nim

egzotyczne  tańce.  Obrzędy  te,  w  których  często  uczestniczyło  po  czterystu
tancerzy,  a  kilkutysięczna  publiczność  klaszcząc  wybijała  rytm,  były  wielkimi
spektaklami.  Owe  tańce  stanowiły  rodzaj  modlitwy  i  przebłagania  bóstw.  Wśród
wielu  figur  tanecznych  zdarzały  się  teŜ  takie,  które  często  obraŜały  uczucia
religijne  szczególnie  ortodoksyjnych  Europejczyków.  Jednym  z  nich  był  Diego
Duran  który  taniec  taki  uznał  za  „pełen  węŜowych  ruchów,  spojrzeń  i
nieprzystojnej kokieterii”

233

i nazwał „tańcem dla rozpustnych kobiet i lubieŜnych

męŜczyzn”

234

. Jednak zabawy te miały swój nieodparty urok i nie wszystkich

bulwersowały. Dowodem tego mogą być słowa kolejnego zakonnika, jakim był

de  las  Casas,  który  z  rozczuleniem  opisuje  przygotowania  do  tańców:
„Przychodzą  bowiem  nadzy,  z  okrytymi  jedynie  częściami  wstydliwymi,  niosąc
swoje  nędzne  poŜywienie  w  siatkach  na  plecach  i  siadają wszyscy w kucki, niby
bardzo łagodne baranki”

235

O ile zabawy, zwyczaje powitalne i dworskie mimo pewnych kontrowersji

wydawały  się  Hiszpanom  w  miarę  zrozumiałe  i  uzasadnione,  o  tyle  rytuały  i
obrzędy  religijne  stawały  się  czymś  przeraŜającym  i  groźnym.  Źródłem  takiej
postawy  był  przede  wszystkim  lęk  o  własne  Ŝycie,  naturalne  obrzydzenie

227

I. Clendinnen, op. cit., s. 77.

228

H. Thomas, op. cit. s, 267.

229

I. Clendinnen, op. cit., s. 88.

230

H. Cortes, Przybycie do stolicy Meksyk., [w:] Kronikarze kultur prekolumbijskich, (red.) M.

Sten, Kraków 1988, s. 128.

231

I. Clendinnen, op. cit., s. 88.

232

Ibidem, s. 88.

233

H. Thomas, op. cit , s. 343.

234

Ibidem.

235

Bartolomeo de Las Casas, Krótka relacja o wyniszczeniu Indian, Poznań 1988, s. 65.

Europejczyków  dla  których  ofiary  z  ludzi  były  juŜ  czymś  nie  znanym.  WaŜny
wydaje  się  tu  równieŜ  fakt  podejścia  do  ciała  w  religii  katolickiej.  Ciało  jest
bowiem w niej odbiciem Boga, przedmiotem i podmiotem zbawienia, a co z tego
wynika  stanowi  ono  waŜną  wartość

236

. Dlatego teŜ ofiary z ludzi musiały być

postrzegane  jako  profanacja  i  obraza  Boga.  Obserwacje  i  przeŜycia  wywołane
zetknięciem  się  z  ofiarami  z  ludzi,  czymś  nie  mającym  swojego  bezpośredniego
ekwiwalentu  w  kulturze  Europy,  było  przyczyną  silnego  szoku  dla  Hiszpanów.
Poza  tym  religia  Azteków  charakteryzowała  się  zupełnie  innym  podejściem  do
ciała, niŜ reprezentowany przez Hiszpanów katolicyzm. W religii chrześcijańskiej
ciało nawet po śmierci było obdarzone boską mocą i naleŜało mu się odpowiednie
traktowanie.  Dlatego  silne  emocje  musiały  budzić  często  umieszczone  przed
ś

wiątyniami „stosy czaszek ułoŜone w ten sposób, Ŝe je moŜna policzyć”

237

, bądź

„stosy piszczeli, kości ludzkich których zliczyć nie było moŜna”

238

, całego zaś

widoku nierzadko dopełniały wiszące na belkach „głowy trupie”

239

. W ujęciu

Azteków  był  to  rodzaj  wotów,  jakie  ofiarowuje  się  bóstwom.    Podjęte  próby
liczenia  szczątków  w  przytoczonych  opisach  miały  podkreślić  ogrom  i  skalę
całego  zjawiska.  Świadczą  one  o  silnych  wraŜeniach  jakie  wywarły  na
Hiszpanach te upiorne widoki.

Bardziej jednak niŜ same szczątki i kości, które były tylko martwym i nie

groźnym  wspomnieniem  ofiar,  wyobraźnię  poruszały  Ŝywe  obrazy  krwawych
rytuałów.  Odczucia  jakie  towarzyszyły  postrzeganiu  tego  obrzędu  przez
Hiszpanów oddaje dokładnie  relacja Korteza: „Istnieje wśród nich rzecz okropna
i obrzydliwa, godna kary, a której do dzisiaj nikt nigdzie nie widział: za kaŜdym
razem  gdy  chcą  o  coś  prosić  swoich  boŜków,  biorą,  aby  próba  ich  była
skuteczniejsza,  grupę  dziewczynek  i  chłopców,  a  nawet  kobiety  i  dorosłych
męŜczyzn i przed tymi boŜkami otwierają im pierś i na Ŝywo wyjmują im serce i
trzewia”

240

. Relacja ta, nieco przesadzona, gdyŜ Aztekowie rzadko składali ofiary

z  dzieci,  oddaje  jednak  dość  wiernie  rzeczywistość  z  jaką  zetknęli  się
Europejczycy.  Funkcjonowanie  tych  nieznanych  rytuałów  powodowało,  Ŝe
konkwistadorzy,  którzy  byli  świadkami  podobnych  obrzędów  mówili,  Ŝe  „jest  to
najstraszniejsze  i  najbardziej  przeraźliwe  z  tego  co  kiedykolwiek  widzieli”

241

Brak odniesienia i porównania w kulturze europejskiej wywoływało wraŜenie, Ŝe
ofiary są składane dla kaprysu. Nie dostrzegano ich rytualnego kontekstu. Co tym
bardziej musiało pogłębiać wraŜenie nieracjonalności, a co za tym idzie chaosu i
braku jakichkolwiek zasad moralnych u Indian.

JuŜ sam wewnętrzny wystrój świątyni z onirycznymi oparami kadzidła,

kapłanami umalowanymi na czarno i krwią oblepiającą ściany kojarzyć się musiał
Hiszpanom  z  przedsionkiem  piekieł.  O  wraŜaniu,  jakie  wywarły  na
Europejczykach  te  przybytki  świadczą  sugestywne  opisy  ich  wnętrza  „[...]stały
tam  czasze  z  kadzidłem,  w  których  skwierczały  trzy  serca  Indian  poświęconych
tego  dnia,  dym  copalu  wił  się  w  górę”

242

. Często nosiły one na ścianach i

podłodze ślady wcześniejszych ofiar „Wszystkie ściany owego sanktuarium były

236

Ireneusz Mroczkowski, Osoba i cielesność. Moralne aspekty teologii ciała, Płock 1994, s. 143-

144.

237

B. D. del Castillo, op. cit., s. 94.

238

Ibidem.

239

Ibidem.

240

H. Cortes, Droga usiana trudnościami. Mieszkańcy wybrzeŜa, [w:] Kronikarze kultur

prekolumbijskich, (red.) M. Sten, Kraków 1988, s. 126-127.

241

B. D. del Castillo, op. cit., s. 127.

242

Ibidem, s. 154.

zbryzgane i czarne od skrzepów krwi”

243

. Krew ofiar nierzadko nie zdąŜyła

jeszcze    zaschnąć tworząc na platformach świątyń czerwone kałuŜe: „Weszliśmy
na  szczyt  świątyni.  [...]  Stała  tam  wielka  postać  niby  smoka  oraz  inne  wstrętne
posągi  i  wszędzie  było  wiele  krwi  świeŜo  rozlanej”

244

. Warto tu równieŜ

przytoczyć wraŜenia zmysłowe towarzyszące Hiszpanom zwiedzającym
ś

wiątynie: „wszystko wstrętnie cuchnęło”

245

, „nawet w rzeźniach Kastylii nie

masz takiego odoru”

246

lub „i taki był fetor, Ŝe pragnęliśmy jak najrychlej

wyjść”

247

. Połączenie makabrycznych obrazów i wszechobecnego odoru rozkładu

było dla Hiszpanów doświadczeniem głęboko wstrząsającym. Postępowanie takie
nie znajdowało uzasadnienia i wytłumaczenia, a co za tym idzie budziło głębokie
lęki  i  fantazmaty.  Pogłębiało  to  szok  kulturowy  i  barierę  dzielącą  obie  kultury.
Strach,  jaki  budziły  świątynie  i  krwawe  ofiary  u  Hiszpanów  wzbudzał  obawy  o
własne  Ŝycie.  NaleŜy  wspomnieć,  Ŝe  Kortez  dokonał  podboju  Meksyku  na  czele
około  tysiąca  ludzi.  Biorąc  pod  uwagę  liczebność  samego  Tenochtitlanu  (w
tamtych  czasach  około  trzystu  tysięcy),  prawdopodobieństwo  tego,  Ŝe  sami
konkwistadorzy staną się ofiarą stawało się czymś koszmarnie rzeczywistym.

Jeszcze większym wstrząsem musiało być odkrycie kanibalizmu wśród

Indian. Fakt ten przyczynił się do generowania się kolejnych lęków, które
urzeczywistniły się podczas walk o Meksyk. Wśród okrzyków i obelg, jakimi
Aztekowie obrzucali Hiszpanów podczas oblęŜenia Meksyku, B. Diaz del Castillo
szczególną uwagę zwraca na groźby złoŜenia konkwistadorów w ofierze: „Wołali,
Ŝ

e w ten dzień nikt z nas nie pozostanie przy Ŝyciu i Ŝe serca nasze i krew ofiarują

bogom swoim, a ucztować będą zjadając nasze ramiona i nogi [...]”

248

. Groźby te

stawały  się  tym  bardziej  autentyczne,  Ŝe  Hiszpanie  sami  nierzadko  widzieli,  jak
ich  schwytani  towarzysze  składani  są  w  ofierze  „[...]  ujrzeliśmy  jak  niektórym  z
nich  wkładają  na  głowę  pióropusze  i  kaŜą  im  tańczyć  [...].  Po  tańcu  połoŜyli  ich
na wznak na płaskie kamienie ofiarne i wielkimi noŜami z obsydianu rozpłatali im
piersi  i  wydobywali    serca  jeszcze  gorące.  [...]  Na  dole  stali  inni  Indianie,
rzeźnicy, ci obcinali ramiona i nogi, ściągali skórę z głowy”

249

. Te brutalne sceny

silnie  wpływały  na  wyobraŜenie  o  cielesności  Azteków.  WraŜenia  te  oddaje
sugestywny  opis  Indian  sprzymierzonych  z  Hiszpanami:  „[...]  tak  mnóstwo  ich
szło z powodu moŜliwości łupów, a najpewniej, aby się nasycić mięsem ludzkim
w razie bitwy. Mówią Ŝe kiedy we Włoszech wychodzi wojsko, lecą za nim kruki
i  krogulce  oraz  inne  drapieŜne  ptaki  które  Ŝywią  się  mięsem  poległych
pozostawionych  na  polu  po  jakiejś  krwawej  bitwie;  mnie  wydawało  się,  Ŝe  te
tysiące Indian dąŜą za nami na podobieństwo owych ptaków”

250

. Nie zrozumienie

rytualnego  charakteru  kanibalizmu  i  ofiar  z  ludzi  przez  Hiszpanów  stwarzało
wraŜenie, Ŝe jest to rzecz zwykła i będąca na porządku dziennym w społeczności
azteckiej.  Tworzyło  to  sytuację  paranoiczną,  kaŜdy  Indianin  stawał  się
podejrzany.  Ta  podejrzliwość  i  nieufność  rozciągała  się  na  wszystkie  warstwy
społeczne  Azteków,  co  potęgowało  odczucie  zagroŜenia  i  skutecznie  musiało
wpływać  na  morale  konkwistadorów.    Prowadziło  to  do  wytworzenia  się  w
ś

wiadomości Hiszpanów obrazu Indian jako krwawych dzikusów i skutecznie

243

B. D. del Castillo, op. cit., s. 154.

244

Ibidem, s. 152.

245

Ibidem, s. 154.

246

Ibidem.

247

Ibidem.

248

Ibidem, s. 203.

249

Ibidem, s. 265.

250

Ibidem, s. 237.

studziło  zachwyt  i  początkową  fascynację  egzotyką  tej  kultury.  WraŜenie  to
musiały  potęgować  późniejsze  odkrycia  w  świątyniach,  gdzie  konkwistadorzy
często  natrafiali  na  „głowy  [...]  Hiszpanów  ucięte  w  poprzednich  bitwach  i
zabitych  na  ofiarę”

251

. Często odkryte szczątki były w dalekim stadium rozkładu

„ich brody i włosy znacznie dłuŜsze niŜ były za Ŝycia”

252

. Z niezrozumienia i lęku

przed tymi rytuałami brała się agresja konkwistadorów i chęć zniszczenia Indian.
NaleŜy wspomnieć, Ŝe nie był to tylko lęk o własne ciało, ale i o duszę, gdyŜ
konkwistadorzy traktowali bóstwa azteckie, jak rzeczywiście istniejące demony.
Wierzono, Ŝe gdy Aztekowie „składali ofiary, wówczas Uichilobos gadał z nimi i
obiecywał zwycięstwo”

253

Te i inne bodźce sprawiały, Ŝe wygląd Indian, ich obyczaje i rytuały

ulegały  wielu  fantazmatom  i  przekłamaniom  tworzonym  przez  Hiszpanów.
Wytwarzało  to  zgoła  fantastyczne  i  daleko  rozmijające  się  z  rzeczywistością
półprawdy o obyczajach cielesnych Azteków.

4.4. WyobraŜenia i fantazmaty dotyczące Azteków

Warstwą społeczną Azteków, która budziła największą niechęć wśród

Hiszpanów  byli  kapłani.  Dlatego  teŜ    stawali  się  oni  często  tematem  róŜnego
rodzaju plotek i fantazji, które szybko w oczach konkwistadorów urastały do rangi
prawdy. Przyczyną tego był ich przeraŜający wygląd oraz składanie ofiar z ludzi.
JuŜ  same  te  fakty  stawiały  ich  w  bardzo  niekorzystnym  świetle  i nie trudno było
uwierzyć  konkwistadorom  w  inne  przypisywane  im  przywary.  Głównym
stawianym im zarzutem były stosunki homoseksualne. „Kapłani oni nie mieli Ŝon,
ale  oddawali  się  sodomii”

254

. Zarzut ten rozciągał się równieŜ na innych

męŜczyzn, wojowników i wielmoŜów azteckich i z czasem uznany został za cechę
kultury Azteków: „Wszyscy tam byli sodomitami, oddawali się wszetecznościom
nigdy nie słyszanym”

255

. Dla Hiszpanów ofiary ludzkie i kanibalizm świadczyły o

braku poszanowania godności ciała wśród Azteków. Wynikał z tego fałszywy
obraz Indian, jako krwawych zezwierzęconych barbarzyńców i przepisywane były
im wszelkie niegodziwości i zboczenia. Dla wielu konkwistadorów, tak jak dla B.
Diaz del Castillo byli „krwawi i okrutni ponad wszelką miarę, opoje, brudni,
ź

li”

256

. Dziwne i okrutne zwyczaje, których świadkami byli Hiszpanie, równieŜ

znalazły swoje odbicie w pseudo przekonaniach na temat obyczajowości
azteckiej: „Wspomnę jeszcze, Ŝe Indianie mieli zwyczaj okaleczania sobie czoła,
uszu, języka, warg, piersi, ramion, łydek i stóp, a nawet w pewnych prowincjach
panował

zwyczaj

obrzezania”

257

Zezwierzęcenia

Azteków

dopełniały

przekonania  o  braku  jakichkolwiek  zasad  moralnych:  „Dopuszczali  się
występków  cielesnych  synowie  z  matkami,  bracia  z  siostrami,  wujowie  z
siostrzeńcami,  wielu  praktykowało  takie  kazirodztwo”

258

. Stawali się oni

uosobieniem wszystkiego co złe, dzikie, zwyrodniałe i nie moralne. Wszystko, co
w społeczeństwie europejskim uznawane było za wadę lub cięŜki grzech

251

B. D. del Castillo, op. cit., s. 273.

252

Ibidem.

253

Ibidem, s. 268.

254

Ibidem, s. 83.

255

Ibidem, s. 285.

256

Ibidem.

257

Ibidem, s. 329.

258

Ibidem, s. 330.

przypisywane było Aztekom, czego dobitnym przykładem moŜe być ponoć
panujące wśród Indian pijaństwo: „A pijacy? Nie potrafię powiedzieć, jakich
ś

wiństw się dopuszczali. [...] do otworu stolcowego wsuwali trzcinę i napełniali

sobie tą drogą brzuch winem”

259

. Przesada taka funkcjonowała głównie wśród

prostych  konkwistadorów.  Ludzie  bardziej  inteligentni  zwracali  większą  uwagę
na  zwyczaje  i  obrzędy  Indian  nie  wyciągając  pochopnych  i  daleko  idących
wniosków,  czego  dowodzą  wnikliwe  obserwacje  Ŝycia  Indian  prowadzone  przez
B. de Bernardino de Shagun.

Warto trochę rozjaśnić te mętne, iluzoryczne fantazje, którymi zarzuca nas

B.  Diaz  del  Castillo  w  ostatnim  rozdziale  Pamiętnika  Ŝołnierza  Korteza.
Homoseksualizm  będący  tak  częsty  zarzutem  praktycznie  nie  istniał.  Zarzucenie
komuś  uprawiania  stosunków  seksualnych  z  innym  męŜczyzną  miało  równie
negatywne  konotacje  wśród  Azteków,  jak  i  wśród  ówczesnych  Hiszpanów.
Ś

wiadczyć mogą o tym obelgi, którymi zbuntowani Aztekowie obrzucali swojego

byłego  władcę,  w  czasie  gdy  starał  się  on  uspokoić  zamieszki  w  mieście:
„Zamilcz łotrze ty cioto, niewieściuchu, zrodzony do tkania i przędzenia, a nie, by
być  królem    i  prowadzić  wojnę;  te  chrześcijańskie  psy,  które  tak  kochasz,  wiąŜą
cię  jak  prostaka,  jesteś  kurą;  teraz  brakuje  juŜ  tylko,  Ŝeby  oni  spali  z  tobą  i
traktowali  cię  jak  swoją  nałoŜnicę”

260

. Podobnie rzecz się ma z zarzutami

kazirodztwa  i  rozwiązłości  seksualnej,  o  czym  pisze  dokładnie  w  rozdziale
poświeconym  płci.  Niedorzecznością  był  równieŜ  rzekomy  alkoholizm  Azteków.
Znali  oni  co  prawda  alkohol,  który  pędzili  z  kaktusów,  upijanie  się  jednak  poza
ś

ciśle określonymi rytuałem sytuacjami budziło niepokój

261

. Picie bowiem poza

rytualnymi okazjami mogło sprowadzić niszczycielską magiczna moc. Jej siła
poza kontrolowaną sferą religijną mogła być zagroŜeniem dla całej
społeczności

262

. Nierzadko wykrycie pijaństwa u osób nie uprawnionych

kończyło się śmiertelnym pobiciem winnego. To samo tyczyło się związków
seksualnych rozpoczętych za wcześnie lub cudzołóstwa

263

Postawę B. Diaz del Castillo tłumaczyć mogą jednak wstrząsające

doświadczenia, a być moŜe równieŜ poczucie winy z powodu swoich dokonań.
Wspomina on, Ŝe dzięki konkwistadorom wszystkie te okropności ustały

264

Wydaje  się,  Ŝe  te  słowa  są  próbą  uspokojenia  swojego  sumienia.  Opinie,  o
których pisze konkwistador były najprawdopodobniej obiegowymi przekonaniami
prostych  Ŝołnierzy  do  których  zaliczał  się  sam  B.  Diaz  del  Castillo.  Świadczy  o
tym  zasadnicza  róŜnica  w  innych  przekazach  z  tamtego  czasu  pozostawionych
przez  bardziej  wykształconych  kronikarzy,  takich  jak B. de Shagun lub B. de las
Casas.  Przekonania  konkwistadorów  oparte  były  na  powierzchownych
obserwacjach  i  nie  charakteryzowały  się  dąŜeniem  do  zrozumienia  motywacji  i
postępowania Azteków.

Podejście do omawianych kwestii, gdzie wśród licznych zarzutów

pojawiają się oskarŜenia o homoseksualizm i kazirodztwo, wymagają szerszego
omówienia. Zagadnienia płci i seksualności były pojęciami niezwykle waŜnymi w
kulturze i Ŝyciu społecznym Azteków. Moralność i wzajemne granice płci

259

Ibidem, s. 330.

260

G. Vazqez Chamorro, Uwagi o aztecko-hiszpańskiej konfrontacji (1521) i mentalności

indiańskiej, „Etnografia Polska” , t. 31, z. 1, s. 76.

261

I. Clendinnen, op. cit., s.59.

262

Ibidem.

263

Ibidem, s. 122.

264

B. D. del Castillo, op. cit., s. 330.

5. Związki płci i cielesności w kulturze Azteków

Płeć jest elementem dookreślającym pojęcie ciała. Dlatego teŜ prześledzenie

tego  zagadnienia  umoŜliwi  nam  dokładne  zbadanie  pojęcia  ciała  oraz  jego
funkcjonowania w zaleŜności od płci w społeczności azteckiej.  W rozdziale tym
koncentruje  się  w  szczególności  na  kobietach,  którym  we  wcześniejszej  części
pracy poświęciłem stosunkowo mało miejsca.

Podział płci zaznacza się juŜ w mitologii azteckiej. Pierwsza stworzona

przez  bogów  para  miała  ściśle  określone  obowiązki  i  sfery  działania.  Kolejnymi
etapami  odróŜniającymi  płcie  i  przypisującymi  im  nowe  obowiązki  były  rytuały,
które  rozpoczynały  się  od  narodzin  dziecka  i  trwały,  aŜ  do  chwili  małŜeństwa.
Charakteryzowały  się  one  odpowiednim  obchodzeniem  się  z  pępowiną
nowonarodzonego,  co  determinowane  było  płcią,  oraz  magicznymi  inkantacjami
innymi dla dziewczynek i innymi dla chłopców.

Dokładne przeanalizowanie zagadnienia płci w społeczeństwie azteckim

wymaga  równieŜ  przyjrzenia  się  normom  moralnym  i  obrzędom.  Nauka
odpowiedniego zachowania  przekazywana była przez rodziców. Odbywało się to
za  pomocą  odpowiednich  mów  i  pouczeń  wygłaszanych  do  dorastających  dzieci.
W  tych  moralizatorskich  przemówieniach  ukazane  jest  odrębne  podejście  do
dziewczynek  i  chłopców.  Specyfika  mów  wygłaszanych  do  dorastających
dziewczyn  świadczy  w  duŜej  mierze  o  patriarchalnym  charakterze  całej  kultury
azteckiej co przejawia się w określonych zwrotach, formach grzecznościowych, a
przede  wszystkim  w  nadrzędnej  roli  ojca.  Oprócz  pouczeń  i  upomnień  rodziców
cały  proces  socjalizacji  dopełniany  był  przez  edukacje  szkolną.  W  przypadku
dziewczynek  były  to  szkoły  klasztorne  gdzie  wychowywane  były  przez  starsze
kobiety i uczone odpowiednich zachowań i norm.

RóŜnorodność w podejściu do kobiet i męŜczyzn odnajdziemy w

obrzędach  takich  na  przykład  jak  małŜeństwo  i  rozwód.  Szczególnie  w
małŜeństwie  zauwaŜyć  się  da  rolę  kobiety  i  silne  wymagania  stawiane  jej  przez
społeczeństwo  i  najbliŜszą  rodzinę.  Rozwód  natomiast  charakteryzował  się
podziałem  majątku  i  dzieci.  Szczególnie  podział  dzieci  między  rodziców
determinowany  był  płcią,  gdyŜ  matka  zabierała  ze  sobą  dziewczynki,  a
męŜczyzna chłopców.

Normy moralne ukazują nam równieŜ cnoty i wymagania, jakimi powinni

się  odznaczać  przedstawiciele  określonej  płci.  W  niniejszym  rozdziale  pozwoli
nam  to  na  ustalenie  rozdźwięku  miedzy  idealnym  propagowanym  wzorem
męskości i kobiecości, a wzorcem negatywnym i nieporządnym.

Dopełnieniem powyŜszych rozwaŜań będzie przeanalizowanie roli kobiety

w społeczeństwie. Pozwoli nam to na zrozumienie funkcjonowania kobiet oraz
ich sfer oddziaływania na społeczeństwo i całą aztecką kulturą.

NajbliŜsze zagadnieniu ciała są formy obcowania cielesnego. Zagadnienia

dotyczące  seksu,  zakazy  i  normy  sankcjonujące  poŜycie  płciowe  podejmuje  w
ostatniej  części  tego  rozdziału.  W  zagadnieniu  tym  waŜnym  elementem  są
równieŜ  zakazane  w  społeczności  azteckiej  formy  współŜycia,  takie  jak
biseksualizm  i  homoseksualizm.  Za  związki  tego  typu,  akceptowane  u  Indian  z
Północnej  Ameryki,  u  Azteków  groziły  cięŜkie  i  surowe  kary,  z  karą  śmierci
włącznie.

5.1.  Podział płci i wychowanie w społeczeństwie azteckim

Według najbardziej rozpowszechnionych wśród Azteków przekonań małe

dzieci  pochodziły  od  Ometeotl  i  Omecihuatl,  czyli  Pana Dwoistości nazywanego
równieŜ Panem Naszego Ciała. Bóstwo to łączyło w sobie dwa pierwiastki męski
i  Ŝeński.  W  koncepcji  tego  bóstwa  znajduje  swoje  odzwierciedlenie  binarny
charakter  religijności  azteckiej  wyraŜany  w  dualistycznym  postrzeganiu
rzeczywistości.  Bóstwo  to  stworzyło  bogów  i  wycofało  się  z  dalszego  aktu
kreacji, w literaturze religioznawczej bóstwa takie zaliczane są do kategorii bóstw
„bezczynnych”-  dei  otiosi

265

. Pan Dwoistości, decydował jednak o płci dziecka i

dniu  jego  narodzin  który  to  określał  jego  przyszłe  losy.  Z  rozkazu  tego  boga
zamieszkującego  trzynaste  niebo  przenoszone  było  do  brzucha  matki  „tonalli”,
siła  witalna  przyszłego  dziecka

266

. Połączenie dwóch przeciwstawnych

pierwiastków w tym bóstwie symbolizuje jego podwójną moc seksualną

267

. Jak

twierdził Bruno Bettelheim jest to równieŜ przejaw zazdrości o funkcje i organy
seksualne drugiej płci

268

. Być moŜe właśnie dlatego funkcjonowały w

społeczności azteckiej dalsze rytuały i zabiegi dookreślające płeć w obrzędowy
sposób i wyznaczające odmienne sfery działania męŜczyznom i kobietom.

Częste i silne podkreślanie róŜnic obu płci było teŜ symbolicznym

odtworzeniem porządku i harmonii ustalonych w czasach mitycznych. Dominacja
religii  w  kaŜdej  dziedzinie  Ŝycia  Azteków  prowadziła  do  tego,  Ŝe  podobnie  jak
wspomniane  ofiary  z  ludzi,  tak  i  podtrzymywanie  róŜnic  płciowych  stawały  się
obowiązkiem,  elementem  zapewniającym  równowagę  i  podtrzymującym
kosmiczny,  określony  przez  bogów  porządek.  Pozwalało  to  na  zabezpieczenie
całej społeczności przed gniewem bogów i wrogą ingerencją sacrum w Ŝycie całej
zbiorowości

269

. Porządek ten ukazany jest w jednym z mitów o pierwszej

stworzonej przez bogów parze ludzi. MęŜczyzna nazywał się Uxumuco,
natomiast kobieta Cipactonal. Zaraz po stworzeniu bogowie nakazują im, aby

265

Maria Frankowska, Mitologia Azteków, Warszawa 1987, s. 262- 266.

266

Jolanta Tubielewicz, Japonia / Maria Frankowska, Aztekowie, Warszawa 1993, s. 122.

267

Bruno Bettelheim, Rany symboliczne, rytuały inicjacji i zazdrość męska, Warszawa 1989,

s.190.

268

Ibidem, s. 73.

269

Inga Clendinnen, Aztekowie. Próba interpretacji, Warszawa 1996, s. 206- 207.

uprawiali ziemię i nie lenili się. Oprócz tego kobieta otrzymała nakaz, aby oprócz
pomocy męŜowi w uprawianiu roli zajmowała się tkaniem i przędzeniem, a takŜe
lecznictwem za pomocą cudownego ziarna kukurydzy

270

. W innym micie bardziej

wyodrębniona jest rola męska. MęŜczyźnie przypisane jest wynalezienie łuku i
strzał, które stał się jego narzędziem pracy dzięki którym zdobywał poŜywienie
polując

271

. Obie wersje ukazują męŜczyznę jako tego który zapewnia poŜywienie

bądź  to  polując,  bądź  uprawiając  ziemie  natomiast  kobiecie  przepisana  zostaje
sfera opieki nad męŜem. WyraŜa się to w dziedzinach jakimi wedle rozkazu boga
ma  się  ona  zajmować,  czyli  tkaniem,  przędzeniem  oraz  leczeniem.  Wyraźnie
widać, Ŝe naturalnym miejscem kobiety jest dom i sprawy związane bezpośrednio
z  Ŝyciem  wewnętrznym  rodziny,  natomiast  naturalnym  dla  męŜczyzny  jest  świat
zewnętrzny,  polowanie  i  dbanie  o  rodzinę.  To  męŜczyzna  dostarcza  jedzenia,
skór, lub roślin potrzebnych do tkania i przędzenia, kobieta natomiast przetwarza
je na jego i swój własny uŜytek.

Przypisanie określonych ról społecznych zaleŜnych od płci zaczynało się

zaraz  po  porodzie.  ZróŜnicowanie  płci  określało  odpowiedni  rytuał  i  przemowę
połoŜnej  do  nowonarodzonego  dziecka.  Kiedy  niemowlęciem  była  dziewczynka
połoŜna  wygłaszała  przemowę  dotyczącą  jej  obowiązków  i  miejsca  w  świecie:
„Masz  Ŝyć  wewnątrz  domu  jak  serce  wewnątrz  ciała,  nie  będziesz  wychodziła
poza  dom,  nie  będziesz  miała  zwyczaju  opuszczania  domu;  masz  być  popiołem,
którym  okrywa  się  Ŝar  ogniska  domowego;  masz  być  trójnogiem,  na  którym
stawia  się  naczynie;  w  tym  miejscu  cię  ustawia  nasz  pan,  tu  masz  pracować;
twoim obowiązkiem będzie przynoszenie wody i mielenie kukurydzy; tu będzie z
ciebie  spływał  pot  przy  popiele  i  przy  ognisku”

272

Przemowa brzmiała natomiast

inaczej,  gdy  nowonarodzony  okazywał  się  być  chłopcem.  Wówczas  połoŜna
mówiła:  „Jesteś  ptakiem  i  Ŝołnierzem  tego,  który  jest  wszędzie...dom  w  którym,
urodziłeś  się,  jest  tylko  gniazdem...tylko  zajazdem...twoją  właściwą  ziemia  jest
pole,  na  którym  toczy  się  wojny,  na  którym  odbywają  się  walki;  twoja  słuŜbą,
twoim kunsztem jest wojna, twoim obowiązkiem jest dostarczanie słońcu napoju
z  krwi  wrogów,  a  ziemi  poŜywienia...w  postaci  ciała  twych  wrogów.  Twą
właściwą  ziemią,  twym  dziedzictwem  jest  dom  słońca  na  niebie  tam  będziesz
chwalił i rozweselał naszego pana, Słońce...”

273

. Wyraźnie widać w tym podziale,

e męŜczyzna od urodzenia charakteryzuje się wyŜszym statusem społecznym.

Widać  to  w  rozdźwięku  między  kwiecistym  i  barwnym  słownictwem
skierowanym  do  chłopca,  a  serią  upomnień  i  przytłaczających  zakazów,  którymi
charakteryzuje  się  mowa  skierowana  do  dziewczynki.  Warto  zwrócić  uwagę,  Ŝe
obowiązki  chłopca  nie  są  powinnościami  tylko  wobec  społeczeństwa,  ale  wobec
całego  kosmosu,  gdyŜ  to  dzięki  schwytanym  i  złoŜonym  w  ofierze  jeńcom
męŜczyzna  zapewnia  trwanie  całego  wszechświata.  Powinności  nałoŜone  na
kobietę  są  raczej  surowym  wyrokiem,  niŜ  prestiŜowym  i  waŜnym  społecznie
zadaniem,  jakim  obdarzony  zostaje  zaraz  po  urodzeniu  męŜczyzna.  Przemowa
skierowana  do  dziewczynki  wyznacza  jej  przyszłą  rolę  i  miejsce  Ŝycia  w  cieniu
męŜczyzny. Ma ona zajmować się domem, gotować tkać czyli słuŜyć męŜczyźnie
i  dbać  o  dom.  Nadrzędna  rola  męŜczyzny  przejawiała  się  równieŜ  w  Ŝyciu  całej
społeczności,  gdzie  jedynie  męŜczyźni  pełnili  waŜne  państwowe  funkcje  i
zajmowali znaczące stanowiska państwowe.

270

M. Frankowska, op. cit., s. 221.

271

Ibidem, s. 227.

272

J. Tubielewicz, Japonia / M. Frankowska, Aztekowie, s. 128.

273

Ibidem, s.128-129.

Przejawem zewnętrznym słów połoŜnej był rytuał dopełniany zaraz po

odcięciu  pępowiny.  Po  porodzie  chłopca  akuszerka  witała  dziecko  okrzykiem
wojennym. Odciętą pępowinę chłopca przekazywano jednemu z  doświadczonych
wojowników,  aby  ten  zakopał  ją  pośrodku  równiny,  gdzie  prowadzi  się  walkę.
Tym  samym  wytwarzało  to  magiczną  więź  między  dzieckiem,  a  miejscem  gdzie
umieszczono część jego ciała. Było to potwierdzenie wróŜby i przypieczętowanie
przyszłego  losu  chłopca

274

. Natomiast pępowinę dziewczynki zakopywano po

rodku domowego ogniska równieŜ wyznaczając w ten sposób stałe miejsce,

zarówno  w  jej  przyszłym  Ŝyciu,  jak  i  w  społeczeństwie.  Od  tej  pory  jej  domeną
stawał  się  dom,  z  którym  była  powiązana  nie  tylko  po  przez  naturalne  więzy
pokrewieństwa,  ale  i  po  przez  magię.  Takie  zabiegi  zabezpieczały,  w
przeświadczeniu  Azteków,  prawdziwość  słów  akuszerki  i  stawały  się  gwarancją
wypełnienia przez przyszłą kobietę powierzonych jej obowiązków

275

Binarna opozycja płci znajdowała swój wyraz równieŜ podczas ceremonii

nadawania  dziecku  imienia.    Podczas  uczty  wydawanej  z  okazji  tej  uroczystości
biesiadnicy zrzucali trochę jedzenia do płonącego, przez cały okres połogu, ognia
na  cześć  boga  ognia.  Następnie  dzieciom  pokazywano  zabawki.  Chłopcu
pokazywano  broń  i  narzędzia  pracy.  Rodzice  wkładali  te  przedmioty  w  małe
dłonie  dziecka  i  naśladowali  ruchy  potrzebne  przy  posługiwaniu  się  nimi.
Dziewczynce  wkładano  do  rąk  narzędzia  potrzebne  do  tkania  i  przędzenia
równieŜ  naśladując  ruchy  potrzebne  przy  tych  czynnościach.  Dokładnie  w  tym
momencie  następowała  ceremonia  nadania  imienia  dziecku

276

. Nadanie imienia

wiąŜe się równieŜ z nadaniem toŜsamości dziecku. Przestaje ono być bezimienne
zaczyna  juŜ  coś  znaczyć,  posiadać  swoja  osobowość.  Piszę  o  tym,  aby  zwrócić
uwagę na to, Ŝe przy tej ceremonii wcześniej przed nadaniem imienia wyznaczana
była  toŜsamość  społeczna  dziecka  i  jego  przyszłe  zadania  zaleŜne  od  płci.
Przepisane mu zostają funkcje,  które w przyszłości ma ono pełnić na rzecz całej
społeczności.

Kolejnym rytuałem odróŜniającym dziewczynki od chłopców były rany na

ciele  zadawane  podczas  określonych  świąt.  W  rytualnym  nacinaniu  zarówno
chłopców,  jak  i  dziewczynek  zauwaŜyć  moŜna  wszelkie  znamiona  rytuałów
inicjacyjnych.  Jedną  z  funkcji  takich  zabiegów  jest  przygotowanie  jednostki  do
pełnienia  określonej  roli  w  Ŝyciu  wspólnoty  zaleŜnej  od  własnej  płci.  Ułatwiała
ona równieŜ zadanie zintegrowania młodych z resztą społeczeństwa i zrozumienia
ich  roli  i  funkcji,  jakie  będą  pełnić  w  przyszłości

277

. MęŜczyźni i mali chłopcy

nacinani  byli  przez  kapłanów  na  brzuchu,  piersiach  i  ramionach,  co
symbolizowało  ich  związki  z  bogiem  słońca.  Natomiast  dziewczynkom  kapłani
nacinali biodra i piersi, co było symbolicznym przyporządkowaniem ich bóstwom
ziemi. Poza tym chłopcom przewiercano dolną wargę, aby w przyszłości wstawić
w to miejsce przetyczkę wargową. Przetyczka była oznaką prestiŜu i dokonań, co
symbolizował  jej  kolor

278

. Kobiety pozbawione były tego materialnego symbolu

dokonań i związanego z nim prestiŜu. Społecznym atrybutem kobiety

274

I. Clendinnen, op. cit. s, 117.

275

J. Tubielewicz, Japonia / M. Frankowska, Aztekowie, s. 129.

276

George C. Vaillant, Aztekowie z Meksyku. Powstanie, rozwój i upadek narodu azteckiego,

Warszawa 1965, s. 147.

277

B. Bettelheim, op. cit., s. 160

278

I. Clendinnen, op. cit. s, 117.

pozostawało rodzenie dzieci, które było bezpośrednią wykładnią ich statusu
społecznego

279

Podział ról, obowiązków i wymagań podkreślany był w trakcie całego

procesu  wychowawczego    obu  płci.  Sfery  działań  i  aktywności  społecznej  były
silnie  zaleŜne  od  powszechnych  norm  obyczajowych  i  moralności.  Dlatego  teŜ
naleŜy  przyjrzeć  się  procesowi  wychowania  dziewczynek  i  chłopców  w
społeczności  azteckiej.  Pozwoli  to  na  przebadanie  jak  odbywało  się
przekazywanie  i  ustalani  pozycji  i  obowiązków  zaleŜnych  od  płci,  zarówno  w
Ŝ

yciu rodzinnym, jak i społecznym.

Proces wychowania rozpoczynał się dla dzieci obojga płci po ukończeniu

trzeciego  roku  Ŝycia.  Dziecko  było  wówczas  odstawiane  od  piersi  i  oddane  pod
opiekę jednego z rodziców. Chłopcami opiekowali się ojcowie przyuczając ich do
obowiązków męskich. Adekwatnie do tego dziewczynkami zajmowały się matki.
Rodzice  wdraŜali dziecko do pełnienia przyszłych funkcji społecznych. Dzieci w
tym  czasie  uczyły  się  obchodzenia  ze  sprzętem  gospodarczym  i  wypełniały
drobne  posługi.  Oprócz  samej  pracy,  naśladowania  i  pomocy  dorosłym  rodzice
udzielali  im  licznych  rad  i  pouczeń  które  niejednokrotnie  przybierały  formę
kazań

280

. W słowach tych zawierały się normy moralne, ideały społeczne i

religijne,  oraz  sposób  zachowania  jaki  przystoi  określonej  płci.  Gdy  córka
kończyła szósty rok Ŝycia rodzice stawali z nią przy domowym ołtarzu i zaczynali
swoja  przemowę.    W  pierwszej  części  przemowy  zawierała  się  ogólna  wizja
rzeczywistości  i  rola  człowieka  w  świecie.  „[...]  Ziemia  jest  miejscem  wielu  łez
wielkiego  wysiłku,  znane  tu  są  dobrze  gorycz  i  załamanie.[...]  Słuchaj  uwaŜnie,
córeczko  moja,  dziecino  moja:  ziemia  nie  jest  miejscem  dobrobytu,  nie  ma  tu
radości,  nie  ma  szczęścia.  [...]  abyśmy  nie  musieli  się  zawsze  smucić  [...]  Pan
Nasz  dał  ludziom  uśmiech,  sen,  poŜywienie,  siłę  i  wreszcie  akt  seksualny  z
którego rodzą się ludzie”

281

Następnie ojciec przypominał córce o jej obowiązkach, takich jak:

zamiatanie  domu,  palenie  kadzidła  przed  domowym  ołtarzem,  przygotowywanie
posiłków  i  skrupulatne  wykonywanie    kobiecych  prac  tj.  tkanie,  układanie  piór
czy  haftowanie.  Po  tych  napomnieniach  ojciec  przechodził  do  nauk  moralnych:
„[...]  I  oto  inna  rzecz,  którą  chcę  ci  przekazać,  córeczko  moja,  ciało  mego  ciała:
pamiętaj, Ŝe nie powinnaś przynieść wstydu tym, którzy cię zrodzili. Nie okryj ich
hańbą, nie okryj ich sromotą [...] nie oddawaj się Ŝyciu rozwiązłemu, nie gustuj w
sprawach  seksu  [...]  Oby  nie  poznali  cię  bliŜej  dwaj  lub  trzej  męŜczyźni,  na
których  spoczął  twój  wzrok.  Gdziekolwiek  będzie  twój  towarzysz,  razem
winniście  przejść  przez  Ŝycie.  Nie  pozwól  by  cię  opuścił,  trzymaj  go  się,  uwieś
mu  się  na  szyi,  chociaŜ  był  by  biedakiem  [...]  biednym  lub  zmęczonym
panem”

282

. Dopiero po napomnieniach i naukach wygłaszanych przez ojca

przychodziła  kolej  na  mowę  matki.  Matka  brała  córkę  z  rękę  i  rozpoczynała
mówiąc,  aby  córka  na  zawsze  zapamiętała  słowa  ojca,  stosowała  się  do  jego
zaleceń  i  przestróg.  Następnie  pouczała  córkę  jak  powinna  się  zachowywać,
ubierać zachowując stosowny umiar i skromność. Napominała takŜe córkę, Ŝe nie
powinna podnosić głosu w rozmowie i malować się, gdyŜ czynią tak tylko kobiety
publiczne

283

. Pod koniec przemówienia matka ponownie nawiązuje do spraw

279

Ibidem, s. 206.

280

George C. Vaillant, op. cit., s.148.

281

M. León Portilla, op. cit., s. 151-152.

282

Ibidem, s. 153-154.

283

J. Tubielewicz, Japonia / M. Frankowska, Aztekowie, s. 138.

seksu:  „[...]  nie  oddawaj  się  byle  komu,  moje  dziecko,  moja  córeczko,  moja  ty
gołąbko.  Nie  oddawaj  się  tylko  tak  sobie,  bo  jeśli  tylko  w  ten  sposób  stracisz
dziewictwo, jeŜeli tylko w ten sposób staniesz się kobietą, wejdziesz na zła drogę,
nigdy  bowiem  juŜ  nie  znajdziesz  się  pod  opieką  kogoś,  kto  naprawdę  cię  kocha.
Zawsze  będziesz  o  tym  myślała,  zawsze  będzie  to  twoim  utrapieniem,  zawsze
będziesz  się  tego  bała.  [...]  A  kiedy  znajdziesz  się  juŜ  pod  czyjąś  opieka  nie
przeŜywaj rozterki, nie miej wątpliwości, nie pozwól by serce na próŜno pragnęło
czegoś  innego.  Nie  sprzeciwiaj  się  woli  twojego  męŜa  [...]  nie  cudzołóŜ.
Albowiem córeczko moja, dziewczynko moja, jeŜeli to się zdarzy [...] z domu cię
przepędzą,  po  drogach  cię  wlec  będą,  kamieniami  rozbiją  ci  głowę.  Naszym
przodkom którym zawdzięczasz istnienie na ziemi, przysporzysz złej sławy, złego
imienia.  Przez  ciebie  śmiać  się  z  nich  będą.  [...]  JuŜ  nie  będziesz  dla  nikogo
przykładem. Wszyscy cię będą mieli na ustach, przedmiotem rozmów się staniesz,
wspominać cię będą jako tę pogrąŜoną w brudzie”

284

Oba przemówienia zdominowane są przez napomnienia głównie

dotyczące seksu i seksualności młodej dziewczynki. Wyraźnie wyodrębnia się
równieŜ silne podporządkowanie kobiety męŜczyźnie i rodzinie. Są to elementy
ś

wiadczące o patriarchalnym charakterze społeczeństwa azteckiego. MęŜczyzna

jest tu ukazany jako osoba silniejsza, przeznaczona do rządzenia nad kobietą,
która musi okazywać wobec niego posłuszeństwo i szacunek

285

. Widać to

zwłaszcza  w  pierwszeństwie  przemowy  ojca  i  w  powoływaniu  się  matki  na
wygłoszoną  wcześniej  ojcowska  mowę.  Samo  podejście  do  kobiety  wskazuje  na
to,  Ŝe  postrzegana  była  ona  jako  osoba  kierująca się uczuciami, skłonna przez to
do  łamania  wyznaczonych  zakazów,  jednocześnie  podkreślana  jest  jej  słabość,
niezorganizowanie i zaleŜność od męŜczyzny, co równieŜ świadczy o nadrzędnej
roli męŜczyzny w rodzinie i społeczeństwie

286

DuŜy nacisk na sprawy seksu i wykształcenia odpowiedniego podejścia do

niego charakteryzował równieŜ mowy skierowane do syna. Ojciec napominał
syna, aby rozwaŜnie podchodził do spraw cielesności i nie naduŜywał tej sfery.
„Zapamiętaj sobie teraz synu kochany - mówił ojciec - jeśli bóg da ci Ŝyć na tym
ś

wiecie, w jaki sposób masz tu Ŝyć; bacz, abyś odsunął się od rozkoszy cielesnych

i  w  Ŝaden  sposób  ich  nie  poŜądał;  strzeŜ  się  wszelkich  brudnych  spraw,  które
plamią ludzi, nie tylko ich dusze, ale takŜe i ciała powodując choroby i śmierć[...]
Zapamiętaj  sobie  synu  to  co  mówię,  zauwaŜ,  Ŝe  świat  ma  określony  sposób
płodzenia i mnoŜenia się i dla tego tworzenia i rozmnaŜania się nakazał bóg, aby
kobieta  posługiwała  się  męŜczyzną,  a  męŜczyzna  kobietą;  ale  to  naleŜy  czynić  z
umiarem i mądrością, nie rzucaj się na kobietę jak pies na jedzenie, nie postępuj
podobnie  jak  pies  jedząc  i  połykając  (wszystko)  to  co  mu  rzucają,  oddając  się
kobietom  przedwcześnie;  chociaŜ  -  byś  miał  chęć  na  kobietę  -  opanuj  się,
przeciwstaw  się  swemu  sercu  dopóki  nie  staniesz  się  człowiekiem  prawym  i
dojrzałym  [...]  a  jeśli  poddasz  się  rozkoszy  cielesnej  nieumiarkowanie  i
przedwcześnie  [...]  będziesz  chodził  jak  chory  na  zimnicę,  blady  i  wycieńczony
[...]  i  szybko  staniesz  się  starcem  pełnym  zmarszczek,  a  kiedy  się  oŜenisz  [...]
twoja Ŝona, widząc, Ŝe jesteś wyschnięty i wykończony, porzuci cię, poniewaŜ nie
zaspokajasz  jej  pragnienia,  i  będzie  szukała  innego,  gdyŜ  ty  juŜ  jesteś
wyczerpany; i chociaŜ nie myślała o tym (by porzucić małŜeństwo), zdradzi cię z
powodu  braku,  jaki  w  tobie  odkryje,  a  wszystko  to  nastąpi  dlatego,  Ŝe

284

M. León Portilla, op. cit., s. 156.

285

Erich Fromm, Miłość, płeć, matriarchat, Poznań 1997, s. 126.

286

Ibidem, s. 127.

wyniszczyłeś siebie oddając się kobietom i wykończyłeś się przed czasem”

287

. W

dalszej  kolejności  ojciec  nakazuje  synowi,  aby  nie  zaŜywał  środków
wzmagających  jego  popęd,  ale  jeśli  juŜ  do  tego  dojdzie  powinien  stosować  je  w
małych  ilościach,  zachowując  umiar.  Często  teŜ  w  przemowach  ojcowskich
występuje  przypominanie  synowi  i  obowiązkach  wobec  bogów  czyli  modlitwie,
ofierze i zdobywaniu kolejnych jeńców w walce

288

Zwraca tu uwagę odmienne podejście do spraw seksualności niŜ w

przypadku  dziewczynek.  O  ile  ogólne  wymogi  wstrzemięźliwości  i  umiaru  mają
podobne  znaczenia  przy  wychowaniu  obu  płci,  to  sam  fakt  ich  ujęcia  nie  jest
zupełnie  róŜny.  Przemowy  do  dziewczynek  odwoływały  się  do  jej  obowiązków
względem  rodziny  i  przodków.  W  jej  przypadku  zboczenie  ze  ścieŜki  cnoty
kończyło  się  hańbą  i  wyklęciem  przez  rodzinę.  Przez  cudzołóstwo  lub  zbyt
wczesne  obcowanie  cielesne  stawała  się  napiętnowana  i  wyklęta  przez  całe
społeczeństwo.  Hańba  ta  nie  była  jej  osobistym  grzechem,  lecz  rozciągała  się  na
honor  jej  bliskich.  MęŜczyzna zdradzając lub obcując zbyt wcześnie z kobietami
naraŜał  w  zasadzie  samego  siebie  i  to  nie  na  szkody  moralne,  a  na  fizyczne
ułomności.  Nie  wspomina  się  tu  o  społecznym  ostracyzmie,  jaki  groził  w  tym
przypadku  kobiecie,  która  jeśli  przeŜyła  usuwana  była  poza  nawias
społeczeństwa.  ZauwaŜyć  tu  moŜna  pewną  rozbieŜność  między  słowami  ojca.
Pouczenia  i  moralne  nakazy  były  najprawdopodobniej  traktowane  przez
dorastających  chłopców  z  przymruŜeniem  oka,  nie  były  przez  nich  odrzucane,
lecz traktowane z   pewnym dystansem. Wyrazem tej myśli moŜe być przykład z
prawa  zwyczajowego  Azteków,  gdzie  za  cudzołóstwo  w  kaŜdej  postaci  groziła
kobiecie  śmierć,  męŜczyzna  natomiast    mógł  utrzymywać  kontakty  seksualne  z
prostytutkami  lub  kobietami  nie  zamęŜnymi.  Innym  potwierdzającym  to  faktem
moŜe być powszechna poligamia. Jeden z władców miasta Texcoco, Ixtlilxóchitla
miał  według  relacji  ponad  dwa  tysiące  konkubin  w  tym  czterdzieści  szczególnie
bliskich, które urodziły mu stu czterdziestu czterech synów

289

Wychowanie domowe było tylko wstępnym etapem socjalizacji.

Dopełnieniem wychowania i edukacji były szkoły. Wspominałem juŜ wcześniej o
dwóch  typach  szkłół  dla  chłopców:  kapłańskiej  (calmecac)  i  szkolącej
wojowników (telpochcalli). Sam proces edukacji i atmosferę szkoły omówiłem w
drugim  rozdziale  niniejszej  pracy.  Warto  tu  jedynie  przypomnieć  o  surowych
karach  i  ostrej  dyscyplinie,  jaka  panowała  w  tych  ośrodkach  edukacji.  Edukacja
kobiet  nie  wyróŜniała  się  taką  surowością  i  współzawodnictwem,  jak  miało  to
miejsce w przypadku chłopców. Mimo to młode dziewczęta miały o wiele mniej
swobody  i  poddane  były  wzmoŜonej  kontroli  rodziców  i  wychowawców
szkolnych.  Podobnie  jak  w  przypadku  chłopców,  dziewczynki  miały  przed  sobą
równieŜ dwie szkoły, w których mogły dalej się uczyć. Jedną z nich była kobieca
odmiany szkoły kapłańskiej (calmecac)

290

. Dziewczynki uczyły się w niej posługi

kapłańskiej,  sprzątały  świątynie  i  doskonaliły  się  w  kobiecych  pracach.  Nad
dziewczynkami  sprawowały  piecze  starsze  kobiety.  Dbały  one  o  przestrzeganie
norm i nakazów szkoły oraz o moralność podopiecznych. Szczególnie duŜo uwagi
poświęcano  zakazom  związanym  ze  sferą  płci,  a  wszelkie  wykroczenia  surowo

287

J. Tubielewicz, Japonia / M. Frankowska, Aztekowie, s. 134-135.

288

Ibidem, s. 135-16.

289

J. Tubielewicz, Japonia / M. Frankowska, Aztekowie, s. 147.

290

I. Curyło-Gonzalez, op. cit., s. 211.

karano

291

. Po ukończeniu nauki niektóre z dziewczyn zostawały kapłankami,

natomiast inne wychodziły za mąŜ.

Inną formą edukacji były ichpochcalli, w których większy nacisk

kładziono na zdolności praktyczne wychowanek, przydatne w ich przyszłym
Ŝ

yciu rodzinnym. W tym przypadku edukację religijno - ideologiczną dopełniały

„domy  pieśni”  (cuicalli).  Oprócz  wyŜej  wymienionych  form  edukacji  istniał
równieŜ  rodzaj  szkoły  muzycznej,  gdzie  dziewczęta  uczyły  się  gry  na
instrumentach i specjalne zakłady, w których uczono kobiety układania piór. Dość
często  duŜą  rolę  w  wychowaniu  odgrywały  publiczne  przemówienia  kapłanów
popularyzujące pieśni i ideały religijne

292

5.2. Rola ciała kobiety w społeczeństwie azteckim

Od urodzenia przeznaczaniem kobiety było małŜeństwo, z wyjątkiem tych

które wybrały karierę kapłańską. Wyjście za mąŜ młodej kobiety równało się z
uzyskaniem statusu osoby dorosłej i świadczyło o dojrzałości

293

. Kiedy

dziewczyna  kończyła  szesnaście  lat,  a  chłopak  dwadzieścia  mogli  oni  zgodnie  z
prawem zawrzeć związek małŜeński. Uroczystość przygotowywali rodzice obojga
młodych.  Najprawdopodobniej  tabu  związane  z  kazirodztwem  nie  pozwalało  na
zawieranie  związków  w  obrębie  tego  samego  klanu.  Przed  uroczystością  ojciec
pana  młodego  wysyłał  do  ojca  synowej  swatki.  Za  pierwszym  razem  były  one
zgodnie  ze  zwyczajem  odprawiane  i  dopiero  drugie  spotkanie  pozwalało  na
powzięcie    konkretnych  postanowień  dotyczących  młodej  pary.  Często  spotkanie
takie  trwało  bardzo  długo,  gdyŜ  swatki  ustalały  dokładny  podział  majątku
przypadający  młodej  parze,  co  było  zabezpieczeniem  materialnym  w  przypadku
ewentualnego rozwodu. Podczas samej uroczystości jedna ze swatek przenosiła na
swych plecach pannę młodą przez próg domostwa. Potem wiązano razem rękawy
obojga  młodych,  co  symbolizowało  zawarcie  małŜeństwa.      Po  dokonaniu  tego
aktu  rodzice  wygłaszali  kolejne  umoralniające  mowy    do  małŜonków

294

. Panna

młoda  okrąŜała  domowe  ognisko  siedem  razy,  a  potem  zasiadała  na  rozłoŜonej
przy  nim  białej  macie.  Młodych  zostawiano  na  jakiś  czas,  aby  dokonali  aktu
seksualnego,  a  następnie  sprawdzano  ślady  dziewictwa  pozostawione  na  białej
tkaninie.  Brak  takich  dowodów  prowadził  do  bardzo  gwałtownych  reakcji
zaproszonych  gości,  którzy  widząc,  Ŝe  panna  młoda  nie  jest  dziewicą  rozbijali
gliniane  naczynia  i  dziurawili  kosze  z  jedzeniem.  Było  to  bardzo  upokarzające
doświadczenie nie tylko dla młodej kobiety, która była publicznie potępiana, ale i
dla  całej  rodziny  która  incydent  ten  okrywał  wstydem.  JeŜeli  jednak  wszystko
przebiegło  pomyślnie  i  tkanina  była  zakrwawiona,  wówczas  składano  ofiary
bogom i wydawano uczty

295

. W zwyczaju tym na pierwszy plan wysuwa się kult

dziewictwa i czystości młodej Ŝony. Staje się on główną cechą cielesności
kobiecej. Przedwczesna utrata dziewictwa wiązała się, jak widać to w powyŜszym
przykładzie, z powszechnym potępieniem i poniŜeniem kobiety. Natomiast
dochowanie czystości przydawało jej szacunku, zarówno w oczach bliskich, jak i
całego społeczeństwa.

291

J. Tubielewicz, Japonia / M. Frankowska, Aztekowie, s. 131 –132.

292

I. Curyło-Gonzalez, op. cit., s. 211-212.

293

I. Clendinnen, op. cit, s. 162.

294

G. C. Vaillant, op. cit., s.150.

295

J. Tubielewicz, Japonia / M. Frankowska, Aztekowie, s. 139.

Inną waŜną społecznie rolą jaką pełniła kobieta aztecka była rola matki.

KaŜde  dziecko  było  uznawane  przez  Azteków  jako  wielki  dar  zesłany  przez
bogów.  Na  cześć  nowo  narodzonego  wydawano  szereg  uczt  i  ceremonii.  Wśród
nich  szczególnie  jedna  wydaje  się  dobitnie  świadczyć  o  radości  z  pojawienia  się
nowego  członka  społeczności.  Podczas  tej  ceremonii  domowej  matka
przedstawiała  niemowlę  całej  rodzinie,  a  następnie  poszczególni  jej
przedstawiciele  podawali  sobie  nagie  niemowlę  z  rąk  do  rąk  pieszcząc  je  i
głaszcząc ukazując w ten sposób swoją miłość

296

Sam okres ciąŜy, późniejszego porodu i okresu połogu charakteryzował się

specjalnym  podejściem  do  kobiety.  Wiązało  się  to  z  przekonaniem,  Ŝe  w  tym
czasie  ciało  cięŜarnej  owładnięte  jest  przez  moc  bóstw  ziemi.  Moc  ta  mogła  być
nie  kontrolowana  i  niebezpieczna  dla  całego  społeczeństwa.  Dlatego  teŜ podczas
ś

więta Nowego Ognia, kobiety w ciąŜy izolowano od reszty społeczeństwa.

Polegało to na tym, Ŝe owijano ich ciała grubymi liśćmi i zamykano w spichrzach.
Postępowanie takie zabezpieczało całą społeczność przed uwolnieniem się
niekontrolowanej mocy posiadanej przez cięŜarną. Niedochowanie takich
ś

rodków ostroŜności mogłoby w przeświadczeniu Azteków sprawić, Ŝe kobiety

opętane sacrum poŜarły by swoich męŜów i dzieci

297

. Moc jaka przepełniała

kobietę  cięŜarną  ulatniała  się  po  udanym  porodzie.  Nie  następowało  to  jednak
szybko, lecz powoli i stopniowo. Dlatego teŜ podczas odwiedzin u kobiety, która
niedawno  urodziła  obowiązywały  pewne  rytualne  zachowania  mające
zabezpieczyć  gości  przed  negatywnym  działaniem  sacrum.  Wśród  tych
profilaktycznych zabiegów występowało nacieranie sobie stawów popiołem przez
odwiedzających młodą matkę gości

298

. O zwyczaju tym wspomina B. de Sahagun:

„Dowiedziawszy  się,  Ŝe  jakaś  krewna  urodziła,  natychmiast  wszystkie  sąsiadki,
przyjaciółki  i  krewne  udawały  się,  Ŝeby  obejrzeć  noworodka;  a  przedtem  nim
weszły  do  domu,  nacierały  kolana  popiołem,  a  dzieciom,  które  ze  sobą
prowadziły, nacierały nie tylko kolana, ale stawy całego ciała [...]”

299

Poród był porównywany do walki. Tak jak wojownik walczył na wojnie,

tak  i  kobieta  zmagała  się  podczas  aktu  narodzin.  JeŜeli  poród  odbył  się  bez
komplikacji połoŜna wychwalała matkę za jej upór i odwagę równą wojownikowi
a  dziecko  nazywała  „małym  jeńcem”.  JeŜeli  jednak  kobieta  umarła  w  trakcie
porodu  stawała  się  równa  wojownikowi,  który  poniósł  śmierć  na  wojnie  i
podobnie  jak  on  trafiała  do  orszaku  prowadzącego  słońce

300

. Warto wspomnieć,

e Ŝycie matki było najwaŜniejsze. Dlatego teŜ jeŜeli poród był niemoŜliwy, a

kobiecie  groziła  śmierć  akuszerka  wsuwała  w  jej  pochwę  obsydianowy  nóŜ  i
dokonywała  rozczłonkowania  płodu.  Zabieg  ten  wydawać  nam  się  moŜe
szokujący,  ale  w  warunkach  jakimi  dysponowała  kultura  aztecka,  był  to  jedyny
krok,  który  rokował  jakiekolwiek  nadzieje  dla  kobiety

301

. Podsumowując naleŜy

wspomnieć, Ŝe kaŜde nowonarodzone dziecko podwyŜszało status społeczny
kobiety i zjednywało jej szacunek zarówno rodziny, jak i całego społeczeństwa

302

Oprócz

wspomnianych

powyŜej

ról

kobiecych,

powszechnie

akceptowanych przez społeczeństwo, istniały jeszcze prostytutki. WyróŜniały się

296

Ibidem, s. 176-177.

297

Ibidem, s. 180.

298

I. Clendinnen, op. cit , s. 178.

299

Fray Bernardino de Shagun, Wierzenia i obyczaje władcy. Przesądy i obrzędy podczas narodzin

i chrzcin, [w:] Kronikarze kultur prekolumbijskich, (red.) M. Sten, Kraków 1988, s. 182-183.

300

J. Tubielewicz, Japonia / M. Frankowska, Aztekowie, s. 176.

301

Ibidem, s. 177.

302

Ibidem, s. 206.

one  z  reszty  społeczeństwa  dbałością  o  wygląd  i  specyficznym  zachowaniem.
Zwykle    spacerowały  one  nerwowym  krokiem  po  targu,  miały  rozpuszczone
włosy  i  Ŝuły  gumę  dzwoniąc  zębami.  Stosowały  one  takŜe  kadzidła,  aby  ładnie
pachnieć,  malowały  twarz  i  barwiły  zęby  na  czerwono.  Charakterystyczne  było
równieŜ  ich  zachowanie.  Starając  się  zdobyć  klienta  uśmiechały  się  do
upatrzonych  męŜczyzn, puszczały do nich oczko,  bądź teŜ przywoływały ich do
siebie  gestem  ręki.  Często  takŜe  widać    było  u  prostytutek  oznaki  oszołomienia
narkotykami lub alkoholem, co objawiało się zachwianym krokiem i rozbieganym
spojrzeniem

303

Innym polem działania prostytutek były państwowe domy publiczne

przeznaczone dla wojowników. Nazywane były one powszechnie „domami
radości”, skąd wywodziła się nazwa samych prostytutek, czyli „córek radości”

304

Były one przydzielane wojownikom w zaleŜności od ich statusu i dokonań

305

Istnienie  państwowych  domów  publicznych  świadczyło  o  tym,  Ŝe  prostytutki  nie
były  wyrzucone  poza  margines  społeczny,  lecz  w  pewien  sposób  były
akceptowane,  w  szczególności  przez  męską  część  społeczeństwa.  Ich  zawód  nie
cieszył  się  co  prawda  uznaniem  i  szacunkiem,  ale  pełnił  określone  funkcje  w
ramach  struktury  państwa.    Pozwalało  im  to  na  uczestniczenie  w  świętach
religijnych,  gdzie  w  przeciwieństwie  do  kobiet  dobrze  się  prowadzących  mogły
tańczyć z wojownikami i bez skrępowania prezentować swoje wdzięki

306

. „Córki

radości” znajdowały się pod nadzorem starszych kobiet, które wybierały im
partnerów i zajmowały się kwestią ceny. Charakterystyczne jest fakt, Ŝe źródła nie
wspominają o męŜczyznach zajmujących się stręczycielstwem

307

Oprócz usług cielesnych świadczonych przez prostytutki, pełniły one

równieŜ  role  lekarzy.  Wynikało  to  najprawdopodobniej  ze  specyfiki  ich  zawodu,
gdyŜ w domach publicznych musiały istnieć jakiś osoby zajmujące się chorobami
wenerycznymi  i  pomagające  przy  porodach.  Dlatego  teŜ  to  właśnie  w  duŜej
mierze z prostytutek wywodziły się akuszerki i połoŜne. Wiele kobiet w domach
publicznych    było  znającymi  się  na  ziołach  znachorkami.  Dlatego  teŜ  do  „kobiet
lekkich  obyczajów”  zgłaszali  się  ze  swoimi  przypadłościami  wszyscy
potrzebujący pomocy członkowie społeczeństwa, niezaleŜnie od płci

308

Podsumowując moŜna więc powiedzieć, Ŝe w zaleŜności od

przynaleŜności  do  określonej  grupy  ciało  kobiety  pełniło  określone  z  góry
funkcje. śony i matki zajmowały się rodziną i domem, a ich ciało było symbolem
płodności  i  prokreacji.  Natomiast  ciało  prostytutek  odzwierciedlało  seksualne,
erotyczne atrybuty kobiecości. Objawiało się to w stroju i zachowaniu. ZauwaŜył
to juŜ Bernardino de Shagun opisując wygląd azteckich kobiet: „Kobiety ubierały
się w huipiles, tkaninę haftowaną na wiele sposobów. Miały teŜ zwyczaj malować
sobie  twarze  na  czerwono,  Ŝółto  lub  na  prawie  czerwono  [...]  takŜe  nogi
smarowały na brunatno; włosy nosiły długie, opadające do bioder, innym opadały
one na plecy; nosiły teŜ włosy bardzo długie z jednej strony, z drugiej zaś głowę i
skronie  goliły  do  uszu;  jeszcze  inne  okręcały  włosy  bawełnianymi  nićmi  i
układały  je  na  głowie  nad  czołem  na  kształt  małych  rogów;  jeszcze  dziś  się  tak
czeszą; inne mają włosy długie i Ŝeby się upiększyć ścinają końce tak Ŝe upięte i

303

Ibidem, s.160- 163.

304

I. Clendinnen, op. cit., s. 166- 167.

305

Ibidem, s. 159.

306

Ibidem, s. 166.

307

Ibidem.

308

Ibidem., s. 166.

skręcone wydają się jednakowej długości; inne golą całą głowę. Mają teŜ zwyczaj
farbować włosy brunatną glinką lub zielem [...] co sprawia, Ŝe nabierają połysku i
odcienia fioletowego. Malują teŜ ręce szyje i piersi

309

. Mimo, iŜ w relacji tej

kronikarz  nie  bierze  pod  uwagę  specyfiki  sytuacyjnej,  ani  przynaleŜności  kobiet
do  określonej  grupy  społecznej  to  ukazuje  nam  duŜy  wachlarz  zachowań  i
sposobów  manifestacji  poprzez  ciało  określonych  poglądów,  obyczajów  i
społecznej roli kobiety.

Wśród kobiet azteckich na plan pierwszy wysuwał się jeden z atrybutów

kobiecości, który stanowił o ich przynaleŜności do określonej grupy. Dziewictwo
i  czystość  były  cechami  młodych  dziewczyn  i  Ŝon.  Płodność,  prokreacja  i
zdolność do rodzenia dzieci były domeną matek. Natomiast erotyzm i rozwiązłość
były  elementami  wyróŜniającymi  grupę  prostytutek.  Wydaje  się,  Ŝe  wszystkie  te
cechy  charakterystyczne  dla  kobiet  nie  występowały  razem,  a  jeŜeli  tek  się
zdarzało prowadziło to do konfliktów. Przykładem moŜe być zakaz cudzołóstwa,
rozwiązłości kobiet zamęŜnych, akceptowany jednak u prostytutek.

5.3. Seks i płeć

WspółŜycie seksualne było, jak juŜ wspominałem, wymieniane wśród

rzeczy,  które  osładzały  gorzką  egzystencję  człowieka  na  ziemi.  Powszechnie
ceniono  przyjemności  cielesne  płynące  z  seksu.  WaŜne  były  oczywiście  funkcje
prokreacyjne  związane  z  tą  sferą,  ale  w  społeczeństwie  gdzie  funkcjonowały
państwowe domy publiczne seks traktowany był równieŜ jako zabawa i rozrywka.
Ś

wiadczy o tym sama nazwa powszechnie uŜywana na określenie prostytutek,

czyli  „córki  radości”.  Warto  nadmienić,  Ŝe  kobiece  narządy  płciowe  określano
jako  „miejsce  radości”.  Objawiało  się  to  równieŜ  w  delikatnych  aluzjach  i
podtekstach  erotycznych,  które  znaleźć  moŜna  w  pieśniach  śpiewanych  przez
kobiety w „domu pieśni”

310

Korzystanie z przyjemności cielesnych powinno być jednak rozwaŜne,

gdyŜ naduŜywanie ich prowadzić mogło do powaŜnych konsekwencji. Zbyt częste
korzystanie  z  uroków  współŜycia  mogło  w  przeświadczeniu  Azteków
doprowadzić do naraŜenia się bogom. Takie rozpasanie karała bogini Xochiqetzal,
patronka miłości erotycznej. Ludzi którzy nie potrafili opanować swoich popędów
doświadczała  ona  krostami  i  czyrakami,  lub  obrzękiem  w  pachwinach.  Podobnie
postępował  bóg  Xipe  Totec,  który  za  zbyt  częste  kontakty  seksualne  karał,
ropnymi  bąblami  i  pryszczami.  Jedynym  lekarstwem  dla  młodzieńca
naznaczonego  w  tak  dotkliwy  sposób  było  noszenie  skóry  zdartej  z  człowieka
podczas święta tego bóstwa

311

Aztekowie uwaŜali, Ŝe u podłoŜa współŜycia seksualnego znajdują się nie

tylko  popędy  męskie,  ale  i  potrzeby  kobiece.  Sam  akt  seksualny  dostarczać  miał
przyjemności  obu  płciom.  Widać  to  dość  jasno  w  przytaczanych  wcześniej
mowach  skierowanych  do  chłopca.,  w  których  ojciec  poucza  syna,  aby  ten  nie
zaczynał  współŜycia  zbyt  wcześnie,  gdyŜ  później  nie  będzie  w  stanie  zaspokoić
swojej  małŜonki.  Pozycja  kobiety  w  tej  kwestii  wydaje  się  być  zrównana  z
pozycją  męŜczyzny.  Istotnym  faktem  świadczącym  o  równoprawnej  pozycji

309

Fray Bernardino de Shagun, O strojach kobiet, [w:] Kronikarze kultur prekolumbijskich, (red.)

M. Sten, Kraków 1988, s. 197.

310

J. Tubielewicz, Japonia / M. Frankowska, Aztekowie, s. 167.

311

I. Clendinnen, op. cit., s, 166.

męŜczyzn i kobiet w kwestii obcowania cielesnego wydaje się równieŜ to, Ŝe
Aztekowie nie znali pojęcia tabu menstruacyjnego

312

. Ten kobiecy stan nie

wywoływał lęku w męŜczyźnie, a kobieta miesiączkująca nie była poddana
Ŝ

adnym rytualnym restrykcjom i prawom lub izolacji, co było postępowaniem

powszechnym w wielu innych kulturach. Wydaje się, Ŝe stan ten mógł budzić w
męŜczyznach nie tyle lęk, co szacunek. Wynikać to mogło ze specjalnej, sakralnej
roli krwi w przeświadczeniu Azteków

313

. Być moŜe postawa ta miała wpływ na

inne  plemiona  indiańskie  zamieszkujące  obie  Ameryki.  U  Apaczów  dziewczęta
przechodzące  pierwszą  miesiączkę  cieszyły  się  wielką  czcią  i  błogosławiły
szamanów  oraz  ludzi  cięŜko  chorych.  Indianie  ci  uwaŜali  bowiem,    Ŝe
dziewczynki  te  są  źródłem  błogosławieństwa  i  maja  niezwykłą  moc,  która  moŜe
uzdrawiać

314

. Przekonanie takie wydaje się być ideowo bliskie wierzeniom

Azteków w moc krwi, która była pokarmem bogów i „paliwem” dla świata. DuŜe
znaczenie  w  zrozumieniu  tej  postawy  mogą  odgrywać  rytualne  okaleczenia,
którym  poddawali  się  kapłani  i  pątnicy,  aby  przebłagać  bogów.  Rana  i
upuszczanie  krwi  były  utoŜsamiane  przez  Azteków  ze  sferą  religii,  sacrum.  W
tym  kontekście  kobieta,  która  krwawiła,  dokonywała  naturalnej  samoofiary
bóstwom.  Natomiast  sam  fakt  krwawienia  nie  wyróŜniał  jej  za  bardzo  z  reszty
społeczeństwa, gdzie kaŜdego dnia samookaleczając się krwawili wszyscy kapłani
i wyŜsi dostojnicy państwa.

Pomimo równości we wspomnianych kwestiach i braku ograniczeń

wywołanych  menstruacją  rola  kobiety  w  stosunku  seksualnym  jest  nacechowana
pewną  demonicznością.  WspółŜycie  nie  było  pojmowane  przez  Azteków  jako
penetracja  kobiety,  ale  jako  wysysanie  przez  kobietę  sił  witalnych  męŜczyzny.
Kobieta  utoŜsamiana  była  z  jaskinią,  która  pochłania,  wysysa  moc  męŜczyzny.
Stąd przekonanie, Ŝe zbyt częste uprawianie seksu moŜe doprowadzić męŜczyznę
do  powaŜnych  uszczerbków  na  zdrowiu.  Obiegowe  plotki,  mówiły  często  o
prostytutkach, które kusiły męŜczyzn i podawały im wywar z węŜa. Eliksir ten był
w  przekonaniu  Azteków,  silnym  afrodyzjakiem  dzięki  któremu  męŜczyzna  mógł
odbyć  po  kilka  stosunków  z  wieloma  kobietami.  Po  tych  chwilach  uniesienia  w
objęciach  „córek  radości”,  męŜczyzna  umierał  całkowicie  wyschnięty,  postarzały
i pokryty zwisającymi zmarszczkami

315

Oprócz związków hetero seksualnych naleŜy przyjrzeć się zjawisku

homoseksualności  w  społeczności  azteckiej.  Związki  homoseksualne  nie  były
akceptowane przez społeczeństwo. Powszechnie uwaŜano je za przejaw patologii
i zagroŜenie. Być moŜe wiązało się to z faktem, Ŝe relacje męsko - damskie i sam
stosunek  seksualny  były  odtwarzaniem  boskich  praw, a co za tym idzie tworzyły
pewną  formę  rytuału  i  zabezpieczały  społeczeństwo  przed  gniewem  boskim.
Sytuacja  taka  jest  elementem  dość  powszechnym  w  społeczeństwach
pierwotnych.  Zachowanie  róŜnic  męskiego  kobiecego  pierwiastka  świata,
dualizmu  tak  silnie  podkreślanego  przez  Azteków,  było  formą  zapewniającą
utrzymanie  równowagi  i  prawidłowy  rozwój  społeczeństwa

316

. Homoseksualizm

był silnie dyskredytowany i wyrzucany poza nawias społeczeństwa. Musiał on
jednak istnieć w utajonej, nie publicznej formie czego przejawem mogą być kary

312

Ibidem, s. 159, 167.

313

B. Bettelheim, op. cit., s. 265-268.

314

Ibidem, s. 267.

315

I. Clendinnen, op. cit., s. 167.

316

E. Fromm, op. cit., s. 130.

za związki homoseksualne. JeŜeli wykryto taki związek między męŜczyznami lub
między kobietami zwykle karano go śmiercią i publicznym poniŜeniem

317

Na powszechne potępienie zasługiwali równieŜ ludzie ze skłonnościami do

transwstycyzmu.  Przejawiał  się  on  nie  tyle  przebieraniem  się  męŜczyzn  w  stroje
kobiece, co kobiecym zachowaniem, tj. sposób mówienia, gesty lub kobiecy chód.
Podobnie  podchodzono  do  ludzi  mających  znamiona  dwóch  płci.  Szczególnie
widoczne  było  to  w  stosunku  do  kobiet  mających  męską  posturę  i  niski  głos

318

Osoby  takie  były  jednak  poniekąd  tolerowane.  Jest  to  postawa  charakterystyczna
w  społeczeństwach,  gdzie  nie  ma  miejsca  na  odrębną  toŜsamość  biseksualną.  W
takim  przypadku  biseksualność  stanowi  problem  społeczny,  co  owocuje
odczuciami  ambiwalentnymi  w  stosunku  do  osób  o  trudnej  do  zidentyfikowania
płci.  Odmienność  taka  jest  akceptowana,  kiedy  zgodna  jest  z  normami
dotyczącymi heteroseksualistów i tępiona, gdy wiąŜe się z homoseksualizmem

319

ChociaŜ podejście do homoseksualizmu, transwstycyzmu i przejawów

androgynii było surowe, nacechowane licznymi zakazami i karane to pewne
instytucje

dopuszczały,

nawet

nakazywały

eksponowanie

znamion

dwupłciowości.  Widoczne  jest  to  w  urzędzie  głównego  doradcy,  którego
nazywano  Cihuacoatl,  co  w  wolnym  tłumaczeniu  znaczy  Kobieta  WąŜ.
MęŜczyzna  piastujący  to  stanowisko  afiszował  się  z  ubraniem  i  ekwipunkiem
charakterystycznym  dla  kobiet,  co  w  symboliczny  sposób  zwiększało
reprezentowaną  przez  niego  moc

320

. Przypomina to stanowisko berdache, które

występowało u Indian Ameryki Północnej. Berdache byli to męŜczyźni o
zaburzonej toŜsamości płciowej. Te niejednoznaczne postacie, nie naleŜące ani do
ś

wiata

kobiet,

ani

wiata

męŜczyzn

były

uosobieniem

mocy

nadprzyrodzonych,  gdyŜ  łączyły  cechy  obu  płci,  uosabiając  duchową  pełnię.
Uprawiali  oni  stosunki  analne  z  innymi  męŜczyznami  i  ogólnie  zachowywali  się
jak  kobiety.  Jednak  mimo  magicznych  zdolności  i  szacunku  w  pewnych
sytuacjach, w innych sytuacjach byli wyśmiewani i poniŜani

321

. Kobieta WąŜ nie

pełnił takich funkcji w społeczności azteckiej, lecz być moŜe urząd ten był
impulsem do powstania berdache w społecznościach Indian Ameryki Północnej.

Łączenie cech obu płci następowało równieŜ podczas licznych świąt

mających zapewnić płodność, urodzajność i obfite plony

322

. Często w ich trakcie

dochodziło  do  przebierania  się  męŜczyzn  w  stroje  kobiece.  Sytuację  taką  Mircea
Eliade określił jako androgenizację obrzędową. Warto tu wspomnieć, Ŝe podobne
uroczystości  występowały  w  staroŜytnej  Grecji.  Obrzędy  te  w  symboliczny
sposób  pozwalają  człowiekowi  przekroczyć  swą  świecką  kondycję  i  reintegrują
początkową  pełnię,  pozwalając  czerpać  sakralną  moc  płynącą  z  symbolicznego
połączenia dwóch płci. Jest to równieŜ odtworzenie Chaosu, poprzedzającego akt
stworzenia,  taki  symboliczny  powrót  do  nieokreśloności  wyraŜa  się  w  nasileniu
mocy  płynącej  z  obrzędu.  Sam  Chaos  oddawany  w  symboliczny  sposób  przez
pomieszanie  płci  i  idące  za  tym  odwrócenie  porządku  i  harmonii  jest  niespoŜytą
mocą,  dzięki  której  narodził  się  świat.  W  innych  częściach  świata    podobne

317

J. Tubielewicz, Japonia / M. Frankowska, Aztekowie, s. 149-150.

318

Ibidem, s. 150-151.

319

Katarzyna Nowak, Koncepcja ciała biseksualnego jako przestrzeni teoretycznej w tekstach

teoretycznych Judith Butler, Helene Cixous i Clare Hemmings, [w:] Gender w humanistyce, ( red.)
Małgorzata Radkiewicz, Kraków 2001, s. 247.

320

I. Clendinnen, op. cit., s. 170.

321

Waldemar Kuligowski, Losy seksualne dzikich cz. 2, „Tawacin”, nr 3, 2001. s. 22-28.

322

J. Tubielewicz, Japonia / M. Frankowska, Aztekowie, s. 150.

obyczaje wiązały się z rytualnymi orgiami i równieŜ towarzyszyły świętom
poświęconym płodności i pomnoŜeniu plonów

323

Te szczególne sytuacje i urzędy funkcjonujące w państwie Azteków nie

wpływały  w  sposób  zasadniczy  na  postrzeganie  zjawisk  homoseksualnych  w
społeczeństwie,  dopuszczając  ich  przejawy  jedynie  w  szczególnych  sytuacjach.
Były  one  uwaŜane  za  patologiczne  i  powszechnie  piętnowane.  Oprócz  kar  za
homoseksualizm,  powszechne  były  kary  za  cudzołóstwo.  Zwykle  była  to  kara
ś

mierci wykonywana w niezwykle wymyślny sposób. Mogło to być

ukamienowanie, duszenie lub spalanie winowajców

324

. Samo pojmowanie

cudzołóstwa bardziej dotyczyło jednak kobiet i męŜczyzn. O ile Ŝona musiała być
zawsze wierna swojemu męŜowi, a kaŜde przekroczenie tego zakazu było surowo
karane,  o  tyle  cudzołóstwo  męskie  podlegało  kaŜe  jedynie,  gdy  męŜczyzna
dokonywał  go  z  zamęŜną  kobietą.  Kontakty  z  kobietami  nie  zamęŜnymi  nie
podlegały  temu  prawu

325

. Silnie potępiane były akty kazirodcze. Śmierć ponosił

ojciec,  który  wykorzystywał  seksualnie  swą córkę, ale i sama dziewczyna karana
była  tak  samo,  jeśli  nie  stawiała  oporu.  Zasada  ta  rozciągała  się  równieŜ  na
ojczymów  współŜyjących  z  pasierbicami.  To  samo  tyczyło  się  rodzeństwa  gdzie
brat  uprawiał  seks  ze  swą  siostrą.  Wykroczenia  takie  były  karane  publicznie  i
surowo zwykle poprzez uduszenie winnych

326

Jak widać w powyŜszych przykładach jedyną tolerowaną forma

współŜycia  seksualnego  był  akt  heteroseksualny.  Dokonywany  on  musiał  być  w
zgodzie  z  prawem  zwyczajowym,  czyli  albo  w  małŜeństwie,  albo  w  związku
nieformalnym  z  wolną  kobietą  lub  prostytutką.  Formy  miłości  homoseksualnej
były  zakazane,  a  jedyne  dopuszczane  przejawy  zachowań  tego  typu  odbywać  się
mogły  jedynie  w  sytuacjach  rytualnych.  Pozycja  kobiety  w  seksie  była  pod
względem  potrzeb  zrównywana  ze  statusem  męŜczyzny  i  równoprawna.  Samo
jednak postrzeganie kobiet przez męŜczyzn przypisywało im cechy niebezpieczne
i  groźne.  Być  moŜe  był  to  wyraz  seksualnego  lęku  przed  kobietami.  Samo
podejście  do  seksu  w  społeczności  azteckiej  moŜemy  określić  jako  dość
pruderyjne  i  obwarowane  szeregiem  zakazów  i  nakazów,  czego  przejawem  były
chociaŜby mowy wychowawcze kierowane do dzieci obojga płci.

323

M. Eliade, Mefistofeles i androgyn, Warszawa 1999, s. 133-137.

324

J. Tubielewicz, Japonia / M. Frankowska, Aztekowie, s. 152.

325

I. Clendinnen, op. cit,. s. 159.

326

J. Tubielewicz, Japonia / M. Frankowska, Aztekowie, s. 151.

Uwagi i wnioski końcowe

Praca miała na celu przeanalizowanie ciała i jego funkcji kulturowych,

znaczeń, symboli i ról, jakie pełniło ono w społeczeństwie azteckim.

Jak wynika to z przytoczonych przykładów ciało pełniło waŜną rolę w

religii  azteckiej.  W  wielu  mitach  na  plan  pierwszy  wysuwa  się  silna  wiara
Azteków  w  zdolności  ciała  do  transformacji  i  przemiany  w  inne  istoty.
Przekonanie  to  uwidacznia  się  w  ewolucji  ciała  człowieka  przez  wszystkie
mityczne  epoki.  WaŜnym  faktem  jest  tutaj  doskonałość  ostatniej  formy  ciała
ludzkiego w epoce współczesnej Azteków. Z niedoskonałych półludzkich hybryd
prarodziców,  powstaje  w  skutek  boskiej  ingerencji  doskonała  forma  końcowa
ciała.    Mimo  to  powstanie  tego  ostatecznego  modelu  okupione  było  ofiarami  i
walkami  bóstw.  W  konsekwencji  doprowadziło  to  Azteków  do  przekonania,  Ŝe
ich  ciało  podwładne  jest  bogom.  Stąd  teŜ  liczne  ofiary  z  krwi  i  ludzkich  serc.
Oprócz składania ofiar ludzkich spowodowało to przymus samookaleczenia, które
w  pewnych  kręgach  stawało  się  codziennym  obowiązkiem.  Uogólniając  moŜna
więc  powiedzieć,  Ŝe  ciało  Azteków    podporządkowane  było  bogom  i  musiało
spełniać  wobec nich swoje powinności. Szczególnym przejawem tego stanu było
charakteryzowanie  ofiar  na  podobieństwo  bogów  lub  okaleczanie  ich  w  taki
sposób,  aby  kojarzone  był  one  z  domeną,  atrybutem  określonego  bóstwa.  Innym
przykładem tego stanu moŜe być sposób postępowania z ciałem po śmierci, gdzie
określony  rodzaj  śmierci  determinował  odpowiednie  ryty.  W  podejściu  do  ciała
ujętym  w  religii  azteckiej  zaznaczają  się  równieŜ  pewne  ogólne  tendencje
charakterystyczne  równieŜ  dla  innych  kultur.  Ma  to  miejsce  na  przykład  w
specjalnym  traktowaniu  szczątków  zmarłych,  co  występuje  równieŜ  w  religii
chrześcijańskiej lub chociaŜby w wierzeniach Dalekiego Wschodu.

Religia wyznaczała ogólną ideologię państwa, a co za tym idzie w duŜej

mierze  wpłynęła  na  wytworzenie  się  poszczególnych  warstwy  społeczeństwa
azteckiego. KaŜda z nich pełniła określoną funkcję i miała swoje z góry ustalone
zadania wobec kultu i państwa. W grupie wojowników dostarczających jeńców na
ofiary  bogom  główną  cechą  cielesności  była  sprawność  fizyczna.  Dzięki  temu
mogli  oni  zapewnić  sobie  szybki  awans  w  hierarchii.  Wewnątrz  tej  grupy  duŜą
wagę  przywiązywano  do  stroju  i  ogólnego  wyglądu  zewnętrznego.  Insygnia,
ozdoby i fryzura komunikowały bowiem czyny wojownika reszcie społeczeństwa
i  świadczyły  o  jego  dokonaniach.  Podobna  kwestia  dotyczy  kupców,  którzy  nie
ciesząc  się  za  duŜym  powaŜaniem  społecznym,  rekompensowali  sobie  ten  stan
przebierając  się  za  wojowników  podczas  świąt.  Zwykle  jednak  ubierali  się  oni
skromnie,  jedynie  we  własnym  gronie  manifestując  po  przez  ubiór  swoje
bogactwo.  Inne  podejście  do  ciała  charakteryzowało  kapłanów.  Ciało  w  ich
społeczności  miało  być  przed  wszystkim  odporne  na  ból  spowodowany
samookaleczeniami  i  długotrwałymi  postami.  Liczyła  się  równieŜ  fizyczna
wytrzymałość  potrzebna  przy  długo  trwających  świętach,  gdzie  kapłani  pełnili
uciąŜliwe  i  monotonne  posługi.  Podobnie  jednak  jak  u  omówionych  wcześniej
grup poprzez ciało manifestowali oni swój status społeczny. Przejawiało się to w
odpowiednim  malowaniu  skóry,  fryzurze  i  bliznach,  które    świadczyły  o  ich
oddaniu  bóstwom.  Wynika  z  tego  ogólny  wniosek,  Ŝe  poprzez  ciało  Aztekowie
wyraŜali  przynaleŜność  do  określonej  warstwy  społecznej,  a  takŜe  swój  status  i
dokonania.

NajwaŜniejszą częścią ciała, która mówiła o statusie społecznym danego

człowieka była głowa. Odpowiednia fryzura odróŜniała kapłana od kupca i

wojownika. Było to szczególnie widoczne w społeczności wojowników, w której
odpowiednia fryzura świadczyła o dokonaniach wojennych i była wyznacznikiem
statusu  społecznego.  WaŜną  rolę  pełniły  w  tej  kwestii  równieŜ  ozdoby  twarzy
umieszczane  na  wargach  i  uszach.  Odpowiednia  przetyczka  wargowa  i  kolczyki
wykonane  z  drogiego  kruszcu    były  atrybutami  osób  moŜnych  i  powszechnie
powaŜanych.    Charakterystyczny  jest  równieŜ  związek  jaki  występował  miedzy
głową  i  sercem.  Te  dwa  organy  w  przeświadczeniu  Azteków  stanowiły
nieodłączny  element  i  były  gwarantem  harmonii  ciała.  O  czym  świadczą
przykłady  z  mitologii,  gdzie  zaburzenie  proporcji  między  tymi  organami  (np.
dwie głowy i jedno serce lub serce i brak głowy) były typowymi cechami postaci
demonicznych.  Silny  wpływ    mitologii  i  zawartych  w  niej  prawa  i  przekonań
dotyczących  ciała  i  cielesności  doprowadziły  w  konsekwencji  Azteków  do
uznania  najeźdźców  hiszpańskich  za  istoty  boskie.  Potwierdzeniem  tego  była
jasna fryzura i biała skóra  Europejczyków. Potwierdzały to równieŜ pewne cech
cielesności  Hiszpanów  nie  występujące  u  Azteków,  jak  chociaŜby  obfity  zarost,
który w religii Azteków był atrybutem jednego z bogów.

Sami Hiszpanie prezentowali dość ambiwalentny stosunek do ciała

Azteków.  O  ile  koloryt  strojów,  egzotyczne  tańce  podczas  świąt,    pieczołowicie
wykonane  ozdoby  i  dbałość  Azteków  o  higienę  budziły  u  nich  podziw,  o  tyle
wraŜenie  to  niszczyło  odkrycie  ofiar  ludzkich  i  kanibalizmu,  co  było  nie
zrozumiałe  dla  Hiszpanów.  Te  skrajne  emocje  wytworzyły,  szczególnie  u  nie
wykształconych,  obarczonych  licznymi  uprzedzeniami  konkwistadorów  liczne
fałszywe  wyobraŜenia  i  poglądy  przypisywane  ciału  i  cielesności  Azteków.    Te
fantastyczne przekonani nie pokrywały się jednak z prawdą.

Społeczność aztecka była skrajnie patriarchalna. Dlatego teŜ waŜne

funkcje  społeczne  pełnili  głownie  męŜczyźni.  Kobiety  zaś  reprezentowały  sferę
domową.  Podobnie  jak  i  u  Hiszpanów  istniała  duŜa  pruderyjność  i liczne zakazy
dotyczące  kontaktów  męsko  -  damskich.  Za  główną  cechę  cielesności  kobiecej
uznawane  było  dziewictwo  i  prokreacja.  Wyznaczało  to  rolę  kobiety  w  całym
społeczeństwie.  Stawała  się  ona  najpierw  Ŝoną,  a  potem  matką.  Inną  funkcję
pełniły  jedynie  prostytutki,  które  mimo  moŜliwości  uczestniczenia  w  licznych
ś

więtach nie cieszyły się wysokim powaŜaniem społecznym, aczkolwiek były one

w  pewnych  granicach  akceptowane,  a  nawet  niezbędne  jako  doświadczone
akuszerki.  Widać  tu,  Ŝe  atrybuty  cielesności  kobiet  wyznaczały  ich  miejsce  w
społeczeństwie. Ciekawym faktem jest wiara Azteków w przepełnienie magiczną
mocą  ciała  kobiet  cięŜarnych  co  determinowało  określone  podejście  do  nich,  jak
na  przykład  izolowanie  ich  podczas  niektórych  uroczystości.  Być  moŜe  właśnie
dlatego matki z licznym potomstwem cieszyły się duŜym prestiŜem i powaŜaniem
społecznym.  WaŜnym  faktem  wydaje  się  równieŜ  brak  tabu  menstruacyjnego
występującego  powszechnie  w  innych  kulturach.  Mimo  to  kobiety,  nie  licząc
prostytutek,  miały  znacznie  ograniczoną  swobodę  seksualną.  MęŜczyźni  mogli
zgodnie  z  prawem  zwyczajowym  dopuszczać  się  w  pewnych  okolicznościach
zdrady.  Podobne  zachowanie  u  kobiet  karane  było  śmiercią.  Restrykcyjne  prawa
obejmowały  równieŜ  stosunki  homoseksualne  i  patologiczne,  takie  jak
kazirodztwo.  Zachowania  takie  karane  były  śmiercią.  Na  uwagę  zasługuje  tu
jednak  fakt,  Ŝe  mimo  kar  za  homoseksualizm,  podczas  pewnych  okoliczności
ś

wiątecznych męŜczyźni przebierali się za kobiety naśladując ich zachowanie.

Podsumowując moŜemy stwierdzić, Ŝe ciało w społeczeństwie Azteków

miało odzwierciedlać boski, mityczny porządek. Stanowiło ono pomost między
ś

wiatem ludzi i bogów czego przejawem były ofiary, samookaleczenia i

Bibliografia:

Aztek Anonim, Zdobycie Meksyku, Wrocław - Kraków 1959.
Bakke  M.,  Ciało  otwarte.  Filozoficzne  reinterpretacje  wizji  cielesności,  Poznań
2000.
Bancroft Hunt N., Mitologia Azteków, Warszawa1997.
Benedyktowicz Z , Portrety obcego, Kraków 2000.
Bernard A., Spencer J. (eds.), Encyyclopedia of  Social and Cultural Anthroplogy,
London – New York 1996.
Bettelheim  B.,  Rany  symboliczne.  Rytuały  inicjacyjne  i  zazdrość  męska,
Warszawa 1989.
Brocki M. , W cieniu ciała, „Charaktery”, nr 5 (75), 2003 .
Brocki M., Język ciała w ujęciu antropologicznym, Wrocław 2001.
Brykczyński  P.,  Morze  w  kulturach  przedkolumbijskiej  Ameryki,  [w:],  Morze  w
kulturach świata, (red.)  Piskozub A. , Wrocław 1976.
Caso A., Naród słońca, Kraków 1974.
Clendinen I., Aztekowie. Próba interpretacji, Warszawa 1996
Cortes  H.,  Droga  usiana  trudnościami,  Mieszkańcy  wybrzeŜa,  [w:]  Kronikarze
kultur prekolumbijskich, (red.) Maria Sten, Kraków 1988.
Cortes H., O wspaniałościach na dworze Muteczumy, [w:] Kronikarze kultur
prekolumbijskich,  (red.) M. Sten, Kraków 1988.
Cortes H., Przybycie do stolicy Meksyk, [w:] Kronikarze kultur prekolumbijskich,
(red.) M. Sten, Kraków 1988.
Curyło-Gnzalez  I.,  Człowiek  i  świat  wartości  w  Mezoameryce.  Toltekowie,
Majowie, Aztekowie, Warszawa 2001.
De Las Casas B., Krótka relacja o wyniszczeniu Indian, Poznań 1998.
De Shagun B. , O ozdobach jakie panowie nosili podczas wojny,  [w:] Kronikarze
kultur prekolumbijskich,  (red.) M. Sten, Kraków 1988.
De Shagun B., O ozdobach uŜywanych przez panów podczas areitos., [w:]
Kronikarze kultur prekolumbijskich,  (red.) M. Sten, Kraków 1988.
De Shagun B., O strojach kobiet, [w:] Kronikarze kultur prekolumbijskich,  (red.)
M. Sten, Kraków 1988.
De Shagun B., Wierzenia i obyczaje władcy. Przesądy i obrzędy podczas narodzin
i chrzcin,  [w:] Kronikarze kultur prekolumbijskich,  (red.) M. Sten, Kraków 1988.
Del Castillo B.D. , Pamiętnik Ŝołnierza. Korteza czyli prawdziwa historia podboju
Nowej Hiszpanii, Warszawa 1962.
Eliade M. , Alchemicy i kowale, Warszawa 1993.
Eliade M., Mefistofeles i androgyn, Warszawa 1999.

Frankowska M., Mitologia Azteków, Warszawa 1987.
Fromm E. , Miłość, płeć, matriarchat, Poznań 1997.
Imieliński K. , Seksuologia. Mitologia, historia, kultura, Warszawa 1989.
Kamocki J., Etnologia ludów pozaeuropejskich, Kraków 2003.
Kępiński  A.,  Twarz,  ręka,  [w:]  Antropologia  kultury.  Zagadnienia  i  wybór
tekstów, cz. I , red. Mencwel A. , Warszawa 2000.
Kolumb  K.  ,  Listy  do  Luisa  Santagela,  [w:]    Listy  o  odkryciu  Ameryki,  (red.)
Kieniewicz J., Nowak B., Gdańsk 1995.
Konig H, Waldenfels F., Leksykon religii, Warszawa 1997.
Kosidowski Z. , Gdy słońce było bogiem, Warszawa 1956.
Kuligowski W. , Losy seksualne dzikich cz. 2,  „Tawacin”, nr 3, 2001.

León –  Portilla M., Dawni Meksykanie, Kraków 1976.
León  –  Portilla  M.,  Zmierzch Azteków. Kronika zwycięŜonych. Indiańskie relacje
o podboju, Warszawa 1967.
Malinowski B., śycie seksualne dzikich w północno-zachodniej Melanezji, Dzieła
t. 2, Warszawa 1984.
Maria S. , Kronikarze kultur prekolumbijskich, Kraków 1988.
Maria S. , Malowane księgi dawnych narodów Meksyku, Kraków 1980.
Mencwel A., Antropologia kultury. Zagadnienia i wybór tekstów, Cz. I, Warszawa
2000.
Mroczkowski I. , Osoba i cielesność. Moralne aspekty teologii ciała, Płock 1994.
Nowak  K.  ,  Koncepcja  ciała  biseksualnego  jako  przestrzeni  teoretycznej  w
tekstach  teoretycznych  Judith  Butler,  Helene  Cixous  i  Clare  Hemmings,  [w:]
Gender w humanistyce, (red.) Małgorzata Radkiewicz, Kraków 2001
Otto  R.  ,  Świętość.  Elementy  irracjonalne  w  pojęciu  bóstwa  i  ich  stosunek  do
elementów racjonalnych,, Warszawa 1968.
Rudgley R. , Alchemia kultury. Od opium do kawy, Warszawa 2002.
Staszczak Z. , Słownik etnologiczny: Terminy ogólne, Warszawa – Poznań 1987.
Strzelczyk  J.  ,  „Contra  naturam”?  Czwarty  kontynent  i  problem  antypodów  w
staroŜytności i średniowieczu, „Czas kultury”, nr 2, 2002.
Ś

liwa S. , Religie rodzime Ameryki, [w:] Zarys dziejów religii, (red.) Kupis B.,

Warszawa 1976.
Thomas H., Podbój Meksyku, Katowice 1998.
Thomas L-V., Trup. Od biologii do antropologii, Łodź 1991.
Tomicki  R.  ,  Ludzie  i  Bogowie.  Indianie  Meksykańscy  wobec  Hiszpanów  we
wczesnej fazie konkwisty, Wrocław – Warszawa - Kraków 1990.
Tomicki  R.  ,  Struktura  epok  świata  w  mitologii  nahualtańskiej,  „Etnografia
Polska”, t. 29, z. 2, 1985.
Tubielewicz J. , Japonia / Frankowska M., Aztekowie, Warszawa 1993.
Vaillant G.C. , Aztekowie z Meksyku, Warszawa 1965.
Vazqez  Chamorro  G.,  Uwagi  o  aztecko-hiszpańskiej  konfrontacji  (1521)  i
mentalności indiańskiej, „Etnografia Polska, t. 31, z.1., 1987.
Vood T. , Aztekowie, Warszawa 1998.