Technik_lesnik_321[02]_O1.04

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Zanieczyszczenia i przepisy prawne dotyczące ochrony powietrza, wód

i gleb

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Podstawy prawne i realizacja ochrony przyrody w Polsce

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3. Podstawy prawne i zasoby leśnictwa w Polsce

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

5. Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

charakteryzować systematyczny podział roślin,

−

rozróżnić gatunki roślin mających podstawowe znaczenie w gospodarce leśnej,

−

rozpoznawać gatunki roślin leśnych podlegające ochronie,

−

charakteryzować podział systematyczny zwierząt,

−

rozpoznawać chronione gatunki zwierząt leśnych,

−

wyjaśniać pojęcia i prawa genetyki oraz teorię dziedziczności.

−

określać biologiczne i gospodarcze znaczenie roślin i zwierząt w gospodarce leśnej,

−

interpretować podstawowe prawa i procesy ekologiczne,

−

określać strukturę ekosystemu i prawa rządzące jego funkcjonowaniem,

−

korzystać z różnych dostępnych źródeł informacji ogólnej i prawnej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

sklasyfikować zasoby przyrody,

−

scharakteryzować formy ochrony przyrody w Polsce,

−

określić gatunki roślin i zwierząt chronionych w Polsce,

−

rozpoznać gatunki zwierząt łownych w Polsce,

−

scharakteryzować zasoby leśne Polski i świata,

−

posłużyć się przepisami prawa dotyczącymi ochrony środowiska,

−

scharakteryzować zanieczyszczenia powietrza, wody i gleby,

−

określić przyczyny degradacji gleb oraz metody ochrony i rekultywacji,

−

zastosować przepisy prawa dotyczące ochrony lasów w Polsce,

−

scharakteryzować zasady racjonalnej gospodarki odpadami,

−

posłużyć się przepisami prawa dotyczącymi ochrony środowiska przed odpadami,

−

określić obszary ekologicznego zagrożenia w Polsce,

−

określić zasady współpracy z instytucjami i organizacjami społecznymi w zakresie
ochrony środowiska,

−

wyjaśnić zasady współpracy międzynarodowej na rzecz ochrony środowiska.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Zanieczyszczenia i przepisy prawne dotyczące ochrony

powietrza, wód i gleb

4.1.1. Materiał nauczania

Ustawa „Prawo w ochronie środowiska” z dnia 27 kwietnia 2001r. ujednoliciła system

opłat  za  korzystanie  ze  środowiska  i  administracyjnych  kar  pieniężnych.  W  konsekwencji
nową  regulacją  w  zakresie  opłat  i  kar  pieniężnych  objęto  korzystanie  ze  wszystkich
elementów  środowiska,  w  tym  wprowadzenie  do  wód  lub  ziemi  ścieków  i  pobór  wód
(dotychczas Prawo wodne), a także składowanie odpadów (uprzednio ustawa o odpadach).

Przyjęta została jednolita zasada, że korzystanie ze środowiska bez uzyskania

wymaganego  pozwolenia  lub  innej  w  ustawie  decyzji  administracyjnej  skutkuje
koniecznością  ponoszenia  podwyższonych opłat. W przypadku  zaś  z  korzystania z  zasobów
środowiska  z  naruszeniem  warunków  określonych  w  pozwoleniu  lub  innej  decyzji
administracyjnej  podmiot  korzystający  ze  środowiska ponosi  administracyjną  karę  pieniężną
(Prawo ochrony środowiska) „Zanieczyszczający płaci”. Ze względu na tę oczywistą prawdę,
iż  przewidziane  w  Prawie  ochrony  środowiska  opłaty,  podwyższone  jak  również
administracyjne  kary  pieniężne,  choć  ujęte  w  jednym  tytule  i  traktowane  zbiorczo  jako
finansowo-prawne środki ochrony środowiska, są w rzeczywistości prawnie bardzo różne.

Charakter prawny
Prawo ochrony środowiska, stanowi, że środki finansowo-prawne ochrony środowiska

stanowią w szczególności:

−

opłaty za korzystanie ze środowiska,

−

administracyjne kary pieniężne,

−

zróżnicowane stawki podatków i innych danin publicznych służące celom ochrony
środowiska.
Mimo takiej stylistyki przywołanego przepisu nie budzi wątpliwości, fakt że pojęcie

danin publicznych ma tutaj nadrzędne znaczenie. Mając powyższe na uwadze wyróżnia się
trzy rodzaje opłat:

−

opłaty (z nazwy) – będące w rzeczywistości podatkiem. Taki charakter miały opłaty
skarbowe pobierane od czynności cywilnoprawnych,

−

opłaty – będące częściową lub całkowitą rekompensatą za czynności organów
publicznych, opłaty skarbowe od zaświadczeń i zezwoleń, opłaty paszportowe,

−

opłaty – rekompensujące część lub całość kosztów usług niematerialnych. W tej właśnie
kategorii należy umieścić większość opłat z tytułu korzystania ze środowiska.
W podstawowym zakresie daniny publiczne wykazują wiele wspólnych cech. Są one

świadczeniami  pieniężnymi  w  rozumieniu  ustawy.  Zgodnie  bowiem  z  art.  217  Konstytucji
z 2 kwietnia  1997  roku  „Nakładanie  podatków,  innych  danin  publicznych,  określanie
podmiotów,  przedmiotu  opodatkowania  i  stawek  podatkowych,  a  także  zasad  przyznawania
ulg  i  umorzeń  oraz  kategorii  podmiotów  zwolnionych  od  podatków  następuje  w  drodze
ustawy”.  Mają  one  ponadto  charakter  bezzwrotny  i  przymusowy.  Opłaty  uiszczane  są
w związku  z  legalnym  korzystaniem  ze  środowiska.  Podkreśla  się,  iż  spełniają  one  dwie
zasadnicze funkcje: prewencyjną kształtując wzorce legalnego zachowania, zachęca się za ich
pośrednictwem do postępowania zgodnie z tymi normami, tudzież redystrybucją realizowaną
przez  tworzenie  z  opłat  funduszy  i  przemieszczanie  za  ich  pomocą  środków  finansowych
pomiędzy różnymi podmiotami i na cele związane z ochroną środowiska.

Powstanie zobowiązania do uiszczenia opłaty.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rozważając to zagadnienie można sobie wyobrazić dwa sposoby powstania takiego

zobowiązania:

−

poprzez wydanie i doręczenie decyzji ustalającej zobowiązanie do poniesienia opłaty
za korzystanie ze środowiska przez właściwy do tego organ,

−

bez uprzedniego doręczenia takiej decyzji, poprzez zaistnienie okoliczności, z którymi
przepisy prawa łączą powstanie takiego zobowiązania.
W takich przypadkach postępowanie w sprawie ustalenia wysokości opłaty było

najbardziej  zbliżone  do  ogólnego  postępowania  administracyjnego,  jako  postępowania
w  sprawach  indywidualnych  rozstrzyganych  w  drodze  decyzji  administracyjnej.  Ten  system
przyjmuje  również  Prawo  ochrony  środowiska  stanowiąc,  że  podmiot  korzystający
ze środowiska ustala we  własnym zakresie wysokość należnej opłaty i  wnosi ją  na rachunek
właściwego  urzędu  marszałkowskiego.  Przyjęcie  takiego  rozwiązania  jest  realizacją
dokonującej  się  ostatnich  latach  rewolucji  techniki  opodatkowania  (podatkami  i  innymi
daninami publicznymi) wyrażającej się miedzy innymi w tym, że w coraz większym zakresie
stosuje  się  zasadę  samoobliczania  przez  podmioty  zobligowane  do  ich  uiszczania,  bez
wydawania w tej mierze decyzji konstytutywnych przez organy podatkowe. U podstaw takich
rozwiązań  leży  z  jednej  strony  obdarzenie  osób  zobowiązanych  do  ponoszenia  danin
publicznych  zaufaniem  publicznym,  ale  z  drugiej  nałożenie  na  nich  obowiązku  dołożenia
szczególnej staranności w obliczaniu wysokości tychże zobowiązań. Rola organu właściwego
w  sprawach  opłat  za  korzystanie  ze  środowiska  koncentruje  się  na  kontroli  prawidłowości
samoobliczenia).

Obowiązki instrumentalne
Obowiązki instrumentalne nałożone na podmioty zobowiązane do ponoszenia opłat

za  korzystanie  ze  środowiska  polegają  na  obciążeniu  tych  ostatnich  koniecznością
podejmowania  pewnych  działań,  które  mają  służyć  prawidłowemu  wywiązywaniu  się
z obowiązku głównego, jakim jest uiszczenie opłaty. O jednym z nich była już mowa. Innym
obowiązkiem  równie  istotnym  jest  prowadzenie,  aktualizacji  co  kwartał,  ewidencji
zawierającej odpowiednio:

−

informacje o ilości i rodzajach gazów lub pyłów wprowadzanych do powietrza oraz dane,
na podstawie których określono te ilości,

−

informacje o ilości i jakości pobranej wody powierzchniowej i podziemnej,

−

informacje o ilości, stanie i składzie ścieków wprowadzanych do wód i ziemi,

−

informacje  o  wielkości,  rodzaju  i  sposobie  zagospodarowania  terenu,  z  którego
odprowadzane  są  wody  opadowe  lub  roztopowe,  ujęte  w  systemy  kanalizacyjne,
pochodzące  z  powierzchni  zanieczyszczonych,  w  tym  centrów  miast,  terenów
przemysłowych  i  składowych,  baz  transportowych  oraz  dróg  i  parkingów  o  trwałej
nawierzchni (Prawo ochrony środowiska).
W  zakresie  zasad  prowadzenia  ewidencji  odpadów  Prawo  ochrony  środowiska  odsyła

do przepisów Ustawy o odpadach, choć obowiązki związane z ewidencjonowaniem odpadów
pojawiają  się  również  w  innych  miejscach  tego  aktu  prawnego.  W  oparciu  o  prowadzoną
ewidencję  podmiot  korzystający  ze  środowiska  sporządza  i  przedkłada  marszałkowi
województwa  wykaz  zawierający  dane  wykorzystane  do  ustalania  wysokości  opłat.  Wykaz
powyższy  należy  przedłożyć  także  wójtowi,  burmistrzowi  lub  prezydentowi  miasta
właściwemu  ze  względu  na  miejsce  składowania  odpadów.  Nieprawidłowe  wypełnienie
tychże  zobowiązań  jest  nie  tylko  obwarowane  ewentualnym  wydaniem  przez  marszałka
województwa  decyzji,  w  której  wymierzy  on  opłatę  na  podstawie  własnych  ustaleń  lub
kontroli  oraz  wyników  kontroli  wojewódzkiego  inspektoratu  ochrony  środowiska,  ale  co
niezwykle  istotne  może  rodzić  odpowiedzialność  wykroczeniową.  Zgodnie  z  Prawem
ochrony środowiska podlega karze grzywny zarówno ten, kto będąc do tego obowiązany, nie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

prowadzi wymaganej ewidencji, jak i ten, kto nie dopełnia obowiązku przedstawienia
wykazu.

Prawo ochrony środowiska stanowi, iż do uiszczania opłat za korzystanie ze środowiska

są zobowiązane podmioty korzystające ze środowiska.

Opłaty są ponoszone za działania prawem dozwolone. Prawo ochrony środowiska

wprowadza normę, w myśl której warunki korzystania ze środowiska określone są
w pozwoleniu zintegrowanym:

−

na wprowadzanie gazów lub pyłów do powietrza,

−

wodnoprawnego na wprowadzanie ścieków do wód lub do ziemi,

−

na emitowanie hałasu do środowiska,

−

na emitowanie pól elektromagnetycznych,

−

w pozwoleniu wodnoprawnym na pobór wód w rozumieniu ustawy – Prawo wodne.
Podmiotem obowiązanym do poniesienia opłaty za korzystanie ze środowiska jest

podmiot, którego dotyczy pozwolenie. Obligatoryjnie ponoszenie opłat za składowanie lub
magazynowanie odpadów ciąży na posiadaczu odpadów w myśl Ustawy o odpadach.

Zmiany w atmosferze spowodowane działalnością człowieka
Powietrze atmosferyczne określamy jako czyste wówczas, gdy zachowuje ono skład

chemiczny  i  cechy  fizyczne  zgodne  z  prawami  przyrody.  Obecnie  takie  powietrze  możemy
uzyskać  tylko  w  laboratorium.  Działalność  przemysłowa,  rozwój  komunikacji  i  ogrzewanie
mieszkań  są  źródłem  zanieczyszczeń,  które  wraz  z  wiatrem  rozprzestrzeniają  się  po  całej
Ziemi. Spalanie coraz większej ilości surowców energetycznych spowodowało zmianę składu
chemicznego  atmosfery  ziemskiej.  Zwiększyła  się  zawartość  dwutlenku  węgla  i  innych
gazów  cieplarnianych.  Przepuszczają  one  promieniowanie  słoneczne,  które  dociera
do  powierzchni  Ziemi,  pochłaniają  zaś  promieniowanie,  które  wysyła  nagrzana  Ziemia.
Następuje  wtedy  wzrost  temperatury  dolnych  warstw  atmosfery  i  zwiększa  się  efekt
cieplarniany.

Podejrzewa się, że wzrost przeciętnej temperatury powietrza naszej planety, jaki

obserwuje  się  w  ostatnich  100  latach,  spowodowany  jest  zagęszczeniem  gazów
cieplarnianych w atmosferze. W wyniku dalszego ocieplenia dolnej warstwy atmosfery może
stopić się znaczna  część  lodowców górskich oraz lądolodów Antarktydy  i Grenlandii.  Wody
z  ich  topnienia  mogą  wtedy  zasilić  morza  i  oceany,  których  poziom  podniesie  się,  zostaną
zalane  nisko  położone  części  lądów.  Jednym  z  przejawów  zmian  klimatu  jest  także  wzrost
częstotliwości zjawisk ekstremalnych (burz, deszczów nawalnych)

Niebezpiecznym zjawiskiem, którego następstw w pełni nie można przewidzieć, jest

niszczenie warstwy ozonowej chroniącej Ziemię przed szkodliwym promieniowaniem
ultrafioletowym Słońca. Nadmiar tego promieniowania jest zabójczy dla mikroorganizmów,
ponadto wywołuje różne choroby skóry i oczu

Do zmniejszenia zawartości ozonu w stratosferze, czyli tzw. „dziury ozonowej”

przyczyniają  się  wybuchy  jądrowe,  przeloty  samolotów  naddźwiękowych  i  związki
chemiczne  emitowane  przez  przemysł.  Za  główne  zagrożenie  dla  warstwy  ozonu  uważa  się
freony,  stosowane  w  aerozolach,  urządzeniach  chłodniczych  i  klimatyzacyjnych  oraz
do produkcji  materiałów  izolacyjnych, rozpuszczalników i opakowań z tworzyw sztucznych.
Zmniejszenie  zawartości  ozonu  obserwuje  się  przede  wszystkim  w  rejonie  bieguna
południowego,  ale  stopniowo  zjawisko  to  obejmuje  również  licznie  zamieszkałą  półkulę
północną.

Dużym zagrożeniem dla środowiska przyrodniczego jest szybki wzrost emisji dwutlenku

siarki (SO

). W wyniku reakcji tlenków siarki z wodą zawartą w powietrzu powstaje kwas

siarkowy.  Rozcieńczony  wodą  spada  on  na  powierzchnię  Ziemi  jako  kwaśny  deszcz
lub  śnieg.  Kwaśne  opady  występują  nie  tylko  na  obszarach  silnie  uprzemysłowionych,
ale  rozprzestrzeniają  się  również  na  cały  świat.  Kwaśna  mieszanina  spada  na  lasy  Ameryki

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Północnej i Europy, powodując usychanie milionów drzew. Wiele jezior jest pozbawionych
życia, ich wody są bowiem zbyt kwaśne dla większości organizmów żywych: ślimaków,
owadów, ptaków, ryb i roślin.

Rozprzestrzenianie się zanieczyszczeń powietrza zależy m.in. od typu pogody. Najmniej

korzystna  jest  pogoda  wyżowa,  bezwietrzna,  kiedy  w  przyziemnej  warstwie  powietrza
występuje  inwersja  termiczna,  czyli  wzrost  jego  temperatury  w  miarę  wysokości
nad  powierzchnią  Ziemi.  Utrzymuje  się  wtedy  nad  miastem  osłona  dymów  o  wysokim
stężeniu  szkodliwych  substancji.  Powietrze  przesycone  spalinami  oraz  zanieczyszczeniami
pyłowymi  w  połączeniu  z  parą  wodną  tworzy  trującą  mgłę,  czyli  tak  zwany  smog,
obserwowany  szczególnie  często  w  obrębie  wielkich  aglomeracji  miejsko-przemysłowych.
Przenika  on  do  mieszkań  nawet  przy  zamkniętych oknach.  W  okresach  powstawania  smogu
ograniczany jest ruch pojazdów samochodowych i wstrzymywana praca niektórych zakładów
przemysłowych.  Skutki  występowania  smogu  bywają  katastrofalne.  Do  najtragiczniejszych
należy  smog  londyński,  który  w  1952  r.  utrzymywał  się  nad  miastem  przez  4  dni.  Z  jego
powodu  zmarło  wskutek  zatrucia  około  4  tysięcy  osób,  a  wiele  tysięcy  zachorowało.  Jedną
z  głównych  przyczyn  powstania  smogu  londyńskiego  było  duże  nagromadzenie
zanieczyszczeń  na  skutek  ogrzewania  mieszkań  węglem  i  drewnem.  Po  rozpowszechnieniu
ogrzewania gazowego, zagrożenie smogiem w Londynie znacznie zmalało.

Aby zmniejszyć stężenie zanieczyszczeń powietrza przy powierzchni Ziemi, buduje się

coraz wyższe kominy. Nie rozwiązuje to jednak problemu zanieczyszczeń, które w efekcie
przenoszone są przez wiatr na odległość setek kilometrów, zwiększając opad pyłu i stężenie
gazów na obszarach zupełnie pozbawionych przemysłu.

Straty społeczne, wynikające z zagrożenia zdrowia mieszkańców przez zanieczyszczenia

powietrza,  są  niewymierne.  Zanieczyszczenia  te mogą  być  przyczyną  alergii, chorób  układu
oddechowego, układu krążenia, nowotworów i  niedorozwoju umysłowego u dzieci.  W silnie
uprzemysłowionych  rejonach  wschodniej  części  Europy,  Ameryki  Łacińskiej  i  Azji  dzieci
rodzą się z deformacjami, a śmiertelność niemowląt jest większa niż na obszarach rolniczych.
Nasilają się choroby dziedziczne i przewlekłe.

Nadmierne stężenie zanieczyszczeń atmosfery powoduje również poważne straty

materialne.  Duże  stężenia  dwutlenku  siarki  przyspieszają  procesy  korozji  nie  tylko  maszyn
i  urządzeń  zakładów  przemysłowych,  ale  nawet  kamieni.  Na  przykład  w  Krakowie,
znajdującym  się  w  zasięgu  oddziaływania  zanieczyszczeń  z  Huty  im.  Tadeusza  Sendzimira,
kruszą  się  i  rozpadają  dzieła  sztuki  narodowej:  rzeźby,  pomniki  oraz  ozdobne  elementy
architektoniczne.  Zanieczyszczenia  powietrza  są  wchłaniane  przez  rośliny  bezpośrednio
lub poprzez glebę, na którą opadają toksyczne pyły przemysłowe. Zmniejszają się przez to nie
tylko  plony  roślin  uprawnych,  ale  przede  wszystkim  pogarsza  się  jakość  produktów
żywnościowych.

Dodatkowym czynnikiem oddziałującym ujemnie na zdrowie człowieka jest hałas. Jego

źródłem  są  zakłady  przemysłowe,  ruch  uliczny,  roboty  drogowe  i  budowlane,  a  także
urządzenia stosowane w gospodarstwach domowych, radio, telewizja. Szczególnie uciążliwy
hałas  występuje  wzdłuż  autostrad  i  ruchliwych  linii  kolejowych  oraz  w  pobliżu  wielkich
lotnisk.  Badania  wykazały,  że  hałas  o  natężeniu  90  decybeli  powoduje  osłabienie  słuchu,
a powyżej 120 decybeli – mechaniczne uszkodzenia słuchu. Poziom hałasu docierającego do
człowieka nie powinien przekraczać 35 decybeli.
Monitoring powietrza atmosferycznego

W Polsce przy opracowaniu zbiorczych ocen jakości powietrza atmosferycznego

wyodrębnia się następujące granice zanieczyszczeń:

−

zanieczyszczenia podstawowe, to takie do których należą: dwutlenek siarki,

dwutlenek azotu i pyły. Głównym źródłem tych zanieczyszczeń jest powszechne
spalanie paliw w procesach wytwarzania energii,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

zanieczyszczenia emitowane ze źródeł mobilnych – samochody,

−

zanieczyszczenia wtórne – powstają one często w znacznej odległości od źródeł

emisji w efekcie reakcji i przemian zachodzących w zanieczyszczonej atmosferze
(związki utleniające: utleniacze),

−

zanieczyszczenia fotochemiczne – ozon, czy też środki powodujące zakwaszenie

takie jak siarczany, azotany.

Źródłami informacji o stężeniach zanieczyszczeń powietrza są dane gromadzone

i przetwarzane  na  poziomie  krajowym.  Pochodzą  one  z  dwóch  ogólnokrajowych  sieci
monitoringu  zanieczyszczeń  powietrza:  krajowej  sieci  stacji  podstawowych  podległej  PIOŚ
(Państwowa  Inspekcja  Ochrony  Środowiska)  pracującej  pod  nadzorem  Instytutu  Ochrony
Środowiska  oraz  sieci  podległej  Inspekcji  Sanitarnej,  działającej  pod  nadzorem  Instytutu
Medycyny Pracy w Łodzi.

Obie sieci funkcjonują w ramach koordynowanego przez PIOŚ programu Państwowego

Monitoringu Środowiska

Sieć Inspekcji Sanitarnej jest najstarszą i największą siecią pomiarową zanieczyszczeń

środowiska w Polsce od wielu lat prowadzone są w niej pomiary stężeń ponad 20 substancji.

Sieć podstawowa funkcjonuje od 1992 wykorzystując stacje pomiarowe prowadzone

przez Wojewódzkie Inspektoraty Ochrony Środowiska, a także wybrane stacje Wojewódzkich
Stacji Sanitarno – Epidemiologicznych oraz jednostki naukowo – badawcze.

Źródłem zanieczyszczeń podstawowych są przede wszystkim urządzenia elektrowni

określone jako tzw. emisje wysokie oraz sektor komunalno – bytowy, lokalne kotłownie,
zakłady usługowe oraz gospodarstwa indywidualne, które są źródłami emisji niskiej.

Zanieczyszczenia emitowane z wysokich kominów przenoszone są na duże odległości

i  rozpraszane  na  znacznych  obszarach,  powodując  podwyższenie  ogólnego  poziomu  tła
w skali całego kraju. Te zanieczyszczenia mają stosunkowo mały wpływ na jakość powietrza
w  miastach,  gdzie  większą  rolę  odgrywają  małe,  ale  liczne  obiekty,  zlokalizowane
w  bezpośrednim  sąsiedztwie  zwartej  zabudowy  mieszkaniowej.  Wymienione  źródła  emitują
również  specyficzne  substancje  podczas  niepełnego  spalania  paliw  w  przestarzałych  typach
kotłów lub w paleniskach indywidualnych.

Niezależnie od korzystnej sytuacji, na znacznej powierzchni kraju, w niektórych rejonach

występowały jednak przekroczenia obowiązujących w Polsce norm.

Najwięcej przekroczeń wartości dopuszczalnych zanotowano dla stężeń pyłowych

zawieszonych w górze mierzonych metodami wagowymi. Mniej przypadków przekroczenia
stężeń normatywnych rejestruje się w odniesieniu do NO

Przekraczające

wartości

dopuszczalne

ilości

pyłu

mają

miejsce

w  uprzemysłowionych  regionach  oraz  w  miastach  na  Śląsku  przy  czym  widać  znaczącą
poprawę  w  stosunku  do  lat  80,  kiedy  to  wartości  normatywnych  stężeń  podstawowych
zanieczyszczenia powietrza były przekraczane częściej i w znacznym  stopniu. Przekroczenia
dopuszczalne  stanu  zanieczyszczenia  podstawowego  na  ogół  dotyczą  miast.  Poza  miastami
ich  stężenia  są  na  ogół  niskie  a  przekroczenia  obowiązujących  norm  są  sporadyczne.
Wyjątkiem  są  tereny  Górnego  Śląska  oraz  „czarnego  trójkąta”  –  na  tych  terenach  mamy
Karkonoski Park Narodowy i uzdrowiska.

Przekroczenie dopuszczalnych stężeń SO

i pyłu odnotowuje się także na terenach

uzdrowisk

(uzdrowiska

mają

podwyższone

normy)

szczególnie

położonych

w miejscowościach podgórskich. Konfiguracja terenu sprzyja inwersji temperatury, co jest
korzystne do kumulacji zanieczyszczeń i wzrost stężeń.

Stężenia podwyższonych zanieczyszczeń charakteryzuje wyraźna zmienność w ciągu

roku. W okresie zimowym wzrasta SO

pięciokrotnie, pyły są trzykrotnie wyższe niż

w sezonie letnim. Szczególnie duże różnice obserwuje się, gdy nastają surowe zimy. Tak
duży wzrost stężenia zanieczyszczeń w sezonach grzewczych wskazuje na silny wpływ emisji

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

z sektora komunalno-bytowego. Jeżeli chodzi o stężenia NO

i pyłu to wykazują one mniejsze

różnice sezonowe. W sezonie zimowym ich stężenia w miastach są przeciętnie o 40–70%
wyższe niż w sezonie ciepłym. W tym przypadku wzrost emisji NO

powstających podczas

spalania paliw do celów grzewczych jest niwelowany przez spadek emisji ze źródeł
mobilnych.

W sezonach grzewczych w niektórych rejonach Polski południowej najczęściej

w kotlinach górskich oraz miastach gór Śląskich i Krakowie można zaobserwować
występowanie

tzw.

epizodu

podwyższonych

stężeń

charakterze

smogowym.

Są to kilkudniowe okresy, w czasie których następuje istotny wzrost stężeń głównie
zanieczyszczenia powietrza (SO

i pyłu) powodowany zwykle nałożeniem się zwiększonych

stężeń ze źródeł lokalnych i niekorzystnych warunków ich dyspersji w atmosferze.

Rejestrowane w tych okresach (średnio dobowe) są na wielu stacjach wyższe

od obowiązujących wartości dopuszczalnych.

Podejmowane w ostatnich latach działania na rzecz ograniczenia emisji zanieczyszczeń

z procesów spalania paliw przyczyniają się do systematycznego zmniejszenia ilości
wprowadzonych do atmosfery SO

i pyłu.

Poziom stężeń SO

w miastach polskich o dużym stopniu uciepłownienia nie różni się

w istotny sposób od rejestrowanych stężeń w wielu innych miastach Europy. Pod względem
zanieczyszczeń NO

sytuacja u nas wygląda nieco korzystniej niż w innych miastach Europy.

Wg  oceny  dokonywanej  w  ramach  programu  EMEP  największe  osiadanie  substancji
zakwaszających – związki  siarki  i azotu przedostają się  z atmosfery do podłoża – występuje
od wielu  lat w „czarnym trójkącie”. Ten stan  ma  związek ze znaczną koncentracją obiektów
przemysłowych na tym obszarze np. Góry Izerskie.

Osobnym zagadnieniem jest istnienie i wykorzystanie bioindykatorów zanieczyszczeń

powietrza.  Najlepiej  poznaną  i  rozpropagowana  grupą  bioindykatorów  są  porosty.
Występowanie lub ich brak są stosunkowo dobrym wskaźnikiem zanieczyszczenia powietrza
na  danym  terenie.  Porosty  poprzez  swoje  wąskie  amplitudy  ekologiczne  i  dużą  zależność
od  składników  zawartych  w  powietrzu  –  opadów  i  związków  mineralnych  –  silnie  reagują
na  zmiany  chemiczne  w  atmosferze.  Ważne  jest,  aby  bazować  na  skalach  porostowych
dostosowanych do naszych warunków klimatycznych.
Odkształcenia, zanieczyszczenia i ochrona wód

Wzrost zamożności społeczeństwa i podniesienie poziomu życia człowieka pociąga za

sobą  zwiększenie  zapotrzebowania  na  czystą  wodę.  W  związku  z  tym  coraz  większego
znaczenia  nabiera  rozpoznanie  zasobów  wody  i  zapewnienie  jej  czystości.  Woda  przestaje
być  dobrem  powszechnie  dostępnym  i  nieograniczonym,  nawet  dla nas,  mieszkańców  strefy
klimatów umiarkowanych.

Aby zwiększyć zasoby wodne buduje się sztuczne zbiorniki wodne. Każdy z nich

tworzony jest w ściśle określonych celach. Należą do nich:

−

produkcja energii elektrycznej wykorzystująca spadek wody,

−

ochrona przed powodzią terenów nadrzecznych położonych poniżej zbiornika,

−

zaopatrzenie w wodę przemysłu i ludności,

−

przedłużenie sezonu żeglugi śródlądowej,

−

nawadnianie pól uprawnych,

−

rozwój rybołówstwa,

−

zorganizowanie wypoczynku i stworzenie warunków do uprawiania sportów wodnych.
Sztuczny zbiornik wodny ma znaczny wpływ na środowisko przyrodnicze.

Wybudowanie  zapory  i  utworzenie  zbiornika  powoduje  nasilenie  erozji  poniżej  obiektu
piętrzącego  i  osadzanie  materiału  powyżej.  W  rezultacie  sztuczne  zbiorniki  wodne  ulegają
z czasem zamuleniu, czyli  wypełnieniu osadami przyniesionymi przez rzeki. Jeżeli pojemność
zbiornika  zmniejszy  się  o  75–80%  w  porównaniu  z  pojemnością  początkową,  stają  się

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

bezużyteczne. Szczególnie szybko zamulane są zbiorniki położone w górach, na terenach
podgórskich oraz na obszarach o klimacie okresowo suchym. Czas funkcjonowania zbiornika
może wynosić od kilku do kilku tysięcy lat.

Budowa zapory i napełnienie sztucznego zbiornika wodnego powoduje ponadto:

−

możliwość ograniczenia wahań stanów wody w rzekach poniżej zbiornika, dzięki czemu
zmniejsza się ryzyko powodzi;

−

gromadzenie znacznych zasobów wodnych, przekraczających często ilość wody niesionej
przez rzekę zasilającą zbiornik w ciągu roku;

−

podniesienie się poziomu wód podziemnych w otoczeniu zbiornika, co może powodować
powstanie rozlewisk i bagien na obszarach niżej położonych;

−

nacisk wody na skały podłoża, które mogą ulec deformacjom, wywołującym drgania
sejsmiczne;

−

lokalne zmiany klimatu, polegające na zimowym ociepleniu, letnim ochłodzeniu
i wzroście wilgotności powietrza;

−

wyparcie z zatopionej doliny rzecznej organizmów lądowych, a pojawienie się
i rozprzestrzenienie roślin i zwierząt wodnych;

−

przegrodzenie zaporą tras wędrówek ryb, płynących na tarło;

−

straty obszarów rolniczych lub leśnych zajętych przez zbiornik;

−

konieczność przesiedlenia ludności, która zamieszkiwała dolinę rzeczną, przewidzianą
do zatopienia;

−

likwidację dróg biegnących doliną rzeki, utratę zabytków architektonicznych.
Szczególną rolę w przyrodzie mają naturalne jeziora i mokradła, które są siedliskiem

wielu  gatunków  dzikich  zwierząt  wodnych,  zwłaszcza ptaków,  ryb  i owadów.  Stanowią  one
bogate  źródło  pokarmu,  dzięki  czemu  są  idealnym  miejscem  rozwoju  ikry  i  narybku,  jak
również  doskonałym  żerowiskiem  dla  ptaków.  Jeziora  i  mokradła  są  ważnym  regulatorem
warunków wodnych – ograniczają spływ wody do mórz i powodują zwiększenie jej zasobów.
Jesteśmy  często  nieświadomi  znaczenia  mokradeł,  traktując  je  jako  nieużytki.  Są  one
osuszane i zasypywane w celu uzyskania terenów rekreacyjnych i uprawnych.

Zmiany obiegu wody powstają również w wyniku eksploatacji górniczej, nawadniania

i osuszania użytków rolnych, wycinania lasów zatrzymujących wodę, a także w wyniku
rozwoju wielkich miast.

Prawie wszyscy użytkownicy wód powodują ich zanieczyszczenie, wprowadzając

do nich nadmierne ilości substancji organicznych i nieorganicznych, ciepła czy substancji
promieniotwórczych. Ze względu na pochodzenie, zanieczyszczenia wód dzieli się na:

−

przemysłowe (powstające w trakcie produkcji przemysłowej),

−

komunalne (pochodzące z osiedli ludzkich),

−

rolnicze (wytwarzane przez intensywne rolnictwo).
Do zanieczyszczeń wód należą:

−

substancje organiczne, ulegające łatwo rozkładowi, pochodzące głównie ze ścieków
komunalnych i niektórych przemysłowych;

−

ścieki  nieorganiczne,  wytwarzane  przez  przemysł,  które  są obce  środowisku  wodnemu;
są one często trujące  i  na ogół trudno rozkładalne, przez co mogą pozostawać w wodzie
lub na dnie zbiornika przez długi czas.
Ścieki  wylewane  do  rzek  i  jezior,  które  uniemożliwiają  ich  wykorzystanie  jako  źródła

wody  pitnej  oraz  środowiska  hodowli  ryb.  Ogranicza  to  również  ich  funkcje  rolnicze,
przemysłowe  i  rekreacyjne.  Narażone  na  zanieczyszczenia  są  również  wody  podziemne.
Z tego powodu woda wielu studni wiejskich nie nadaje się do picia. W wielu rejonach świata,
również  w  Polsce,  nasila  się  zagrożenie  skażenia  wód  podziemnych,  których
samooczyszczenie trwać może nawet 1000 lat.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zanieczyszczenia dostają się do wód w następujący sposób:

−

wskutek opadania pyłów, gazów i kwaśnych opadów na powierzchnię rzek i jezior;

−

w wyniku bezpośredniego wylewania ścieków do rzek, jezior i mórz;

−

wskutek  ich  wypłukiwania  przez  wodę  opadową  ze  składowisk  odpadów
przemysłowych,  rolniczych  oraz  z  wysypisk  śmieci,  a  następnie  przedostawania  się  do
wód podziemnych.
Ścieki  komunalne,  które  wydostają  się  z  sieci  kanalizacyjnej,  powodują  zwiększenie

w  wodach  ilości  substancji  organicznych,  stanowiących  doskonałą  pożywkę  dla  bakterii.
Procesy  rozkładu  tych  substancji  powodują  zwiększone  zużycie  tlenu,  co  utrudnia  życie
w  wodzie  wielu  organizmom  żywym.  W  ściekach  komunalnych  oprócz  substancji
organicznych występują środki chemiczne, szczególnie detergenty. Ponadto ścieki komunalne
mogą zawierać znaczne ilości bakterii chorobotwórczych.

W każdym środowisku wodnym odbywa się proces samooczyszczania. Zachodzi on przy

współudziale  bakterii,  które  rozkładają  związki  organiczne,  pobierając  z  wody  tlen.  Jeżeli
jednak  ścieki  doprowadzane  są  w  ilości  przekraczającej  zdolność  samooczyszczania  danego
środowiska,  naruszona  zostaje  równowaga  biologiczna  w  zbiorniku  wodnym.  Nadmiar  nie
rozłożonej materii organicznej pozostaje wtedy w wodzie lub osadza się na dnie, wyczerpują
się  zasoby  tlenu,  giną  ryby  i  inne  organizmy  żywe.  Samooczyszczanie  może również  zostać
zahamowane,  jeżeli  do  wody  dostaną  się  substancje  toksyczne,  np.  cyjanki,  fenole,  związki
metali ciężkich, które zabijają  niezbędne do przebiegu tego procesu drobnoustroje. Najlepiej
procesy  samooczyszczania  przebiegają  w  potokach  i  rzekach  górskich,  gdzie  szybki  ruch
wody zapewnia jej stałe natlenienie.

Oczyszczanie ścieków może być realizowane w oczyszczalniach zbiorczych- dla osiedli

i aglomeracji oraz w oczyszczalniach indywidualnych – dla pojedynczych obiektów
i gospodarstw. Oczyszczalnie ścieków dzielą się na:

−

mechaniczne,

−

mechaniczno-biologiczne,

−

chemiczno-biologiczne.
Oczyszczalnie mechaniczne należą do najmniej skutecznych bowiem zasada oczyszczania

polega na mechanicznym oddzieleniu zanieczyszczeń na kratkach i sitach. Usuwane są tylko
części stałe bez redukcji zawiesin rozpuszczalnych.

Oczyszczalnie mechaniczno-biologiczne pozwalają na usunięciu części stałych

i redukcji zanieczyszczeń zawartych w ściekach. Biodegradacja zanieczyszczeń następuje
przy udziale bakterii. W wyniku tych procesów redukcja BZT

wynosi 90–95%, co świadczy

o dobrej pracy tego sposobu oczyszczania.

Oczyszczanie chemiczno-biologiczne polega na łączeniu metod chemicznych

biologicznych, przy usuwaniu zanieczyszczeń ze ścieków. Ta metoda stosowana jest
w oczyszczaniu ścieków przemysłowych silnie zanieczyszczonych.

W ściekach oczyszczonych (wodach pościekowych) niekiedy zawartość składników

biogennych (azotu i fosforu) jest duża i mogą one stanowić wtórne źródło zanieczyszczeń wód
powierzchniowych.  Wówczas  można  zastosować  dodatkowy  pień  oczyszczania,  polegający
na usunięciu biogenów z biologicznie oczyszczonych ścieków.  W procesie  tym wykorzystuje
się  różne  gatunki  roślin,  na  polach  irygacyjnych)  na  polach  nawadnianych.  Oczyszczanie
ścieków pochodzących z terenów wiejskich jest niewielkie, bowiem w 1995 r. oczyszczalnie
posiadały  tylko  862  wsie,  tj.  ok.  2%  ogólnej  ich  liczby,  w  tym  30%  to  oczyszczalnie
mechaniczne.  Dla  obszarów  wiejskich  wprowadza  się  małe  oczyszczalnie  indywidualne  –
przy znacznym rozproszeniu zabudowy oraz oczyszczalnie zbiorcze – przy zabudowie zwartej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 5. Oczyszczalnia ścieków. 1 – dopływ ścieków, 2 – osadnik wstępny, 3-dolny, 4 – górny poziom, 5 – lewar,

6 – rura rozlewowa, 7 – rura wspomagająca, 8 – uszczelnienie, 9 – wyloty rurowe, 10 – osłona
przeciwerozyjna z kamieni, 11, 12, 13 – rury napowietrzające, 14 – rura drenażowa, 15 – wywiewka, 16
– strefa korzeniowa roślin, 17, 18, 19 –

warstwy filtracyjne, 20 – studzienka kontrolna, 21, 24 – poziom

ścieków w odpływie, 25 – rów odpływowy [5, s. 11]

Oczyszczalnie korzeniowe służą do oczyszczania ścieków z małych źródeł

ich wytwarzania. Są one oparte na roślinach bagiennych takich jak włośnica czerwona, trzcina
australijska, pałka szorstkolistna i specjalny gatunek wierzby (Salix viminalis). Oczyszczanie
ścieków tą metodą polega na pobieraniu składników zawartych ściekach przez system
korzeniowy i spożytkowanie ich do budowy biomasy roślin oraz filtrowanie ścieków w czasie
przesączania ich przez złoże gruntowe.

Korzenie roślin rosną we wszystkich kierunkach i tworzą hydrauliczne kanaliki,

w których  żyje  duża  ilość  bakterii  aerobowych  i  anaerobowych,  zmieniających  skład
biologiczny  substancji  organicznej  zawartej  w  ściekach.  Uwalniane  składniki  mineralne  są
pobierane  przez  rośliny,  a  więc  istnieje  gwarancja  redukcji  zanieczyszczeń  w  oczyszczanych
ściekach. Najlepsze rezultaty uzyskuje się w oczyszczalniach wierzbowych i trzcinowych.

Aby uzyskać optymalny efekt redukcji zanieczyszczeń w 100dm³ ścieków na dobę

niezbędne jest zasadzenie lasu wierzbowego na powierzchni 10m

. Efektywność tych

oczyszczalni  latem  wynosi  95%,  zaś  zimą  spada.  Wierzbę  sadzi  się  w  okresie  marzec-maj,
zakopując  sadzonki  na  głębokość  18cm,  przy  ich  długości  20–22cm.  Zbioru  dokonuje  się
w  miesiącach  grudzień-marzec.  Można  uzyskać  60–100m³  drewna  z  1ha,  co  odpowiada
5000–7500 1itrów oleju opałowego.
Pobieranie wody i ścieków do analiz

Pobranie próbki badanej substancji ma duży wpływ na uzyskany wynik analizy. Pobrana

próbka powinna odzwierciedlać rzeczywisty stan i warunki panujące w  miejscu  jej pobrania.
Właściwe pobranie próbki nie jest łatwe ze względu na niejednorodność ścieków, gnojowicy
i  osadów  ściekowych.  Losowe  wybranie  miejsca  pobrania  może  być  źródłem  błędu
przypadkowego,  jak  również  błędu  systematycznego.  Ten  ostatni  powstaje  w  wyniku
przyjętej  techniki  przygotowania  średniej  próbki  laboratoryjnej  oraz  zastosowanej  techniki
pomiarowej  i  na  tej  tylko  drodze  można  go  wyeliminować  lub  zmniejszyć  do  granic
niezbędnej dla badania dokładności. Dlatego w czasie pobierania próbek należy kierować się
zasadą pobierania próbek jednostkowych (wyrywkowych), które po dokładnym wymieszaniu
tworzą  próbkę  średnią  (zbiorczą),  zwaną  również  próbką  laboratoryjną.  W  sporządzaniu
próbki  średniej  należy  zachować  zasadę  proporcjonalności  w  stosunku  do  masy,  bądź
objętości.  Zależnie  więc  od  wielkości  pryzmy  lub  zbiornika  pobiera  się  jedną  lub  więcej
średnich próbek.

Przed pobraniem próbki ścieków należy obliczyć objętość potrzebną do wykonania

zaplanowanych badań; fizycznych, chemicznych bądź sanitarno-higienicznych. Cel badań
i sytuacje lokalne wyznaczają miejsce pobrania próbek. Wyznacza się go po zapoznaniu się
z układem sieci kanalizacyjnej, rozmieszczeniem studzienek kanalizacyjnych i usytuowaniem
kolektorów odprowadzających ścieki komunalne do odbiornika. Badając ścieki przemysłowe

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

należy zapoznać się z technologią produkcji obowiązującą w danym zakładzie produkcyjnym
oraz układem sieci kanalizacyjnej i oczyszczalnią ścieków.

Badania mogą dotyczyć ścieków nie oczyszczonych (surowych), ścieków oczyszczonych

(wody  pościekowe)  i  znajdujących  się  w  komorach  napowietrzających.  Próbki  ścieków  nie
oczyszczonych  najlepiej  pobierać  z  wylotu  kanału  odprowadzającego  ścieki  do  odbiornika.
Określenie  zmienności  ścieków  dyktuje  potrzebę  pobierania  próbek  w  ustalonym  czasie,
np. dobowym, tygodniowym, miesięcznym. Pobierać należy w punkcie pełnego wymieszania
i miejscu najsilniejszego przepływu.

Próbki ścieków oczyszczonych (wód pościekowych) pobiera się celem stwierdzenia

efektu działania oczyszczalni. Miejscem ich pobrania jest kanał odprowadzający ścieki
oczyszczone do odbieralnika, np. rzeki.

Próbki z komór napowietrzających z osadem czynnym pobiera się celem kontroli stopnia

natlenienia ścieków. Należy ją pobrać z głębokości 0,3m i w odległości 0,5–1,0m od ścian
komory.

Do pobierania próbek ścieków służą specjalne przyrządy z zamontowaną butelką szklaną

lub polietylenową. Po zanurzeniu i napełnieniu butelki wydobywa s ię ją i zamyka.

Oznaczenia wymagające natychmiastowego wykonania:

−

pH,

−

temperatura,

−

barwa,

−

chlor pozostały,

−

zagniwalność.

−

mętność,

−

zapach,

−

azot azotynowy,

−

biochemiczne zapotrzebowanie na tlen (inkubacja powinna być rozpoczęta w ciągu 2–4
godzin od pobrania próbki),

−

detergenty (substancje powierzchniowo czynne, najpóźniej w 4 godziny od pobrania
próbki,

−

kwasowość,

−

węgiel organiczny (lub z próbki utrwalonej),

−

węglowodany.

Biochemiczne zapotrzebowanie tlenu
Związki organiczne w ściekach ulegają rozkładowi wskutek działalności bakterii i innych

drobnoustrojów.  Rozkład  ten  może  zachodzić  w  środowisku  tlenowym  i  beztlenowym.
Bakterie  beztlenowe  powodują  anaerobowy  rozkład  związków  organicznych,  w  czasie
którego  powstaje  HUS,  NH,  CH

oraz związki organiczne o bardzo nieprzyjemnej woni.

W środowisku tlenowym ma miejsce działalność drobnoustrojów tlenowych, powodujących
aerobową mineralizację związków organicznych. W wyniku tego procesu związki organiczne
utleniają się do CO

, H

O, NO2, NO

, SO

i innych produktów tlenowych.

Do określenia zanieczyszczenia ścieków związkami organicznymi przyjęto w pomiarach

oznaczanie  ilości  zużytego  tlenu  w  procesie  rozkładu  wszystkich  związków  organicznych
przez bakterie  tlenowe.  Tę  ilość  nazywamy  biochemicznym  zapotrzebowaniem  tlenu  (BZT).
Jest  to  termin  umowny  i  określa  ilość  tlenu  wyrażoną  w  miligramach  na  1dm³  ścieków
zużytego  do  utlenienia  związków  organicznych  na  drodze  biochemicznej  w  warunkach
aerobowych w temp. 20°C. Całkowity rozkład związków organicznych (w zależności od ich
podatność na rozkład) może przebiegać od kilku do nawet 100 dni.

Eksperymentalnie ustalono, że najintensywniej procesy mineralizacji zachodzą w ciągu

pierwszych dni. Przyjęto zatem wskaźnik BZT

, który w przypadku ścieków bytowo-

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

gospodarskich i miejskich odpowiada ok. 70% całkowitego biochemicznego zapotrzebowania
na tlen. Natomiast w ściekach oczyszczonych, niektórych ściekach z przemysłu rolno-
spożywczego wynosi 99%.

Rozkład ten przebiega w dwu fazach. W pierwszej ulegają utlenieniu związki łatwo

rozkładające  się,  jak:  białka,  cukry  proste,  skrobia,  a  później  trudniej  rozkładające  się:
tłuszcze,  celuloza,  ligniny  i  pektyny.  W  drugiej  fazie  zachodzi  głównie  utlenianie  amoniaku,
w  wyniku  działalności  bakterii  nitryfikacyjnych,  do  azotanów  lub  azotynów.  Proces
nitryfikacji  zachodzi  po  6–10  dobowej  inkubacji.  Dotychczas  przyjmowano  (  co  nie  zawsze
jest  słuszne  ),  że  szybkość  zużywania  tlenu  jest  proporcjonalna  do  aktualnego  stężenia
związków  ulegających  utlenieniu.  Obecnie wiadomo,  że  przebieg zużycia  tlenu  w  znacznym
stopniu  zależy  od  składu  związków  organicznych  oraz  rodzaju  mikroorganizmów  biorących
udział  w  tym  procesie  rozkładu.  Początkowo  proces  mineralizacji  związków  organicznych
przebiega bardzo intensywnie. Przyjmuje się, że w ciągu pierwszych pięciu dni biochemiczne
zapotrzebowanie  tlenu  wynos  68%  całkowitego  zapotrzebowania  tlenu.  W  praktyce
ten  pięciodobowy  okres  inkubacji  przyjęto  za  wystarczający  do  oceny  stopnia
zanieczyszczenia ścieków.

BZT

jest szczególnie wysokie w ściekach przemysłu spożywczego oraz gnojowic gdzie

zwykle waha się od kilkuset do kilkunastu tysięcy mg O

na 1dm³. Z uwagi na biochemiczne

procesy zachodzące w ściekach, oznaczanie BZT5 powinno być wykonane możliwie
jak najszybciej od chwili pobrania próbki, nie później niż po upływie 2 godzin.
Przyczyny degradacji gleb oraz ich ochrona i rekultywacja

„Z glebą wiąże nas wszystko, żyjemy na niej i z niej” Sławomir Miklaszewski 1909r.
Gleba jako efekt oddziaływania rożnych czynników na powierzchniową warstwę Ziemi

jest tworem niezmiernie interesującym. Stanowi zarówno efekt oddziaływania wielu setek lat
klimatu, roślinności i zwierząt na pewną warstwę geologiczną, a jednocześnie jest czynnikiem
warunkującym występowanie i wzrost wszystkich niemal zwierząt i roślin.

Gleba leśna poprzez swoją historię i odmienne funkcjonowanie różni się bardzo wyraźnie

od gleb rolniczych. Las jest dla większości terenów naszego kraju naturalną formacją roślinną
w związku z tym gleby leśne stanowią swego rodzaju wzorzec dla innych gleb, są przy tym
bardziej odporne na uszkodzenia.

Degradacja gleb postępuje poprzez:

−

skażenie przez zmianę kwasowości (ph) i metale ciężkie.

−

zmiany powodowane przez erozję wietrzną i wodną.
Gleby znajdują się przede wszystkim pod wpływem atmosfery (klimatu), gleby

hydrogeniczne  pod  wpływem  wód  gruntowych,  typ  gleby  decyduje  o  właściwościach,
te  z  kolei  o  podatności  na  różnorodne typy  zagrożeń.  Największe  zmiany  fizyko-chemiczne
wywołuje  zmiana  odczynu  gleby  jak  również  nadmierne  stężenie  metali  ciężkich.
Dodatkowym  problemem  jest  podatność  gleb  na  erozję,  zależnym  nie  tylko  od  typu  gleb,
ale  przede  wszystkim  od  chroniącej  glebę  pokrywy  roślinnej,  nachylenia  zboczy,
przesuszenia, nawożenia, układu bruzd ornych związanego z zabiegami agrotechnicznymi.

Wzrost kwasowości następuje wraz z przedostawaniem się do gleby tlenków siarki

i azotu. Na zakwaszenie narażone są gleby kwaśne z natury, do których zaliczają się w Polsce
bielice oraz gleby inicjalne obszarów górskich. Wzrost kwasowości prowadzi do wymywania
w głąb profilu glebowego soli mineralnych i do zmian w kompleksie sorpcyjnym co prowadzi
w efekcie do ubożenia gleby. Kwaśne środowisko sprzyja uwalnianiu się związków glinu
Al

, które działają toksycznie na system korzeniowy roślin. Podwyższona kwasowość

sprzyja rozwojowi grzybów i powoduje zmniejszenie się ilości bakterii glebowych
doprowadza do zmniejszania się przyrostu substancji organicznej.

Oddziaływanie

przemysłu

przejawia

się

między

innymi

emisją

związków

zakwaszających. Można by wysnuć wniosek, że najbardziej zakwaszone gleby powinny

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

występować na obszarach największej emisji tlenków siarki i azotu. W praktyce nie ma takiej
zależności.  Czym  jednak  tłumaczyć  większe  zakwaszenie  w  Sudetach  i  Beskidach
niż na Górnym  Śląsku. Otóż przemysł  sam  częściowo neutralizuje wyrządzane szkody. Pyły
produkowane  w  dużych  ilościach  przez  energetykę  wpływają  neutralizująco  na  działanie
związków  kwasowych,  ponieważ  mają  odczyn  alkaliczny.  Duży  opad  pyłów  w  pobliżu
zakładów wapienno-cementowych powoduje zjawisko odwrotne – alkalizację gleb.

Stan zanieczyszczenia gleb metalami ciężkimi jest w Polsce nadal niewielki tylko 3%

gleb. W związku z koniecznością ochrony gleb przed tymi związkami Instytut Nawożenia
i Gleboznawstwa w Puławach opracował rygorystyczne kryteria oceny w tym zakresie.

Poszczególne stopnie jakości chemicznej gleb charakteryzują się następująco:

1. zawartość naturalna gleb – nadają się one pod wszelkie uprawy rolnicze i ogródki

zwłaszcza pod uprawę żywności dla dzieci i niemowląt,

2. zawartość podwyższona – gleby mogą być przeznaczone do pełnego wykorzystania

rolniczego,

3. gleby pośrednie mało zanieczyszczone – można je wykorzystać do produkcji warzyw:

sałata szpinak, marchew, dozwolona uprawa roślin zbożowych, okopowych
i pastewnych, dozwolone użytkowanie pastwiskowe,

4. średnio zanieczyszczone – możliwa uprawa roślin zbożowych okopowych i pastewnych,

pod warunkiem okresowej kontroli poziomu metali ciężkich w konsumpcyjnych
częściach roślin. Na tych terenach zalecana jest uprawa roślin przemysłowych oraz traw
na nasiona,

5. duże zanieczyszczenie – zwłaszcza gleby lekkie powinny być wyłączone z produkcji

rolniczej i przeznaczone do zadarnienia lub zadrzewienia. Dopuszcza się uprawę roślin
przemysłowych: konopie, wiklina i in., także do produkcji materiału siewnego zbóż
i traw. Można uprawiać ziemniaki i rzepak na cele przemysłowe,

6. bardzo duże zanieczyszczenie – gleby te powinny zostać wyłączone z użytkowania

rolniczego oraz zużytkowania pastwiskowego.
Pierwiastki śladowe (metale ciężkie) dostają się do gleb poprzez atmosferę i spływ

powierzchniowy i wody gruntowe. Najintensywniejszą depozycję obserwuję się w pobliżu
hut cynku, ołowiu elektrowni węglowych, rafinerii, wzdłuż tras o dużym natężeniu ruchu.
Poważnym źródłem są zakłady chemiczne produkujące nawozy sztuczne.

Większość metali jest łatwo pobierana przez rośliny w warunkach kwaśnych odczynu.

Wzrost  odczynu  gleby  do  poziomu  6,5–7,5pH  zmniejsza  pobieranie  metali  ciężkich  przez
rośliny.  Należy  jednak  przy  tym  pamiętać,  że  w  glebach  o  odczynie  alkalicznym  przy  pH
powyżej  7,2  wzrasta  mobilność  metali  ciężkich  wskutek  powstawania  anionów  tych
pierwiastków, które w tej formie są łatwo przyswajalne dla roślin.

Trzy istotne czynniki to:

a) substancja organiczna ogranicza rozpuszczanie metali ciężkich, tak więc wzrost ilości

substancji organicznej jest pożądany na terenach narażonych na emisje,

b) skład granulometryczny gleby (ilość poszczególnych frakcji glebowych), wzrost ilości

części spławialnych powoduje wzrost sorpcji metali ciężkich, a więc ich wiązanie i
mniejszą dostępność,

c) odczyn gleby – alkalizacja (pH powyżej 7,2) jest to rzadkie zjawisko na terenie Polski

i trudne do realizacji w przyszłości.

Ze względu na trzy czynniki wyróżniamy następujące grupy gleb różniące się odpornością na
kumulację metali ciężkich:

−

gleby bardzo lekkie,

−

gleby lekkie,

−

gleby średnio zwięzłe (ciężkie).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Grupa trzecia wykazuje największą zdolność akumulacji metali ciężkich stąd tak wysokie

są wartości graniczne. Miedź i cynk są to pierwiastki niezbędne do życia roślinom
i zwierzętom.

W Polsce silne zakwaszenie gleb siarką występuje na obszarze Śląska Dolnego

i Górnego, na Mazowszu i w zachodniej Polsce, czyli na obszarach o dużym oddziaływaniu
przemysłu i dużych aglomeracjach miejskich. Źródłem siarki są zakłady przemysłowe
(elektrownie węglowe) górnictwo siarki, oraz transport.

Gleb o zawartości podwyższonej i słabo zanieczyszczonych jest w Polsce najwięcej,

gleby silnie zanieczyszczone działają na obszary przyległe, poprzez wiatr i wodę. Gleby
posiadają również pewne wartości naturalne metali ciężkich.

Podwyższoną zawartość mają niektóre tereny rolnicze – spowodowane jest to

intensywnym nawożeniem mineralnym, stosowanymi środkami ochrony roślin, lekami
weterynaryjnymi, ściekami przemysłu spożywczego (mleczarni). Kadm i cynk występują
w nawozach fosforowych.

Konsekwencją dodatkową zakwaszenia gleb jest wymywanie Mg i Ca (i ich deficyt) oraz

uwalnianie glinu.
Ochrona środowiska przed odpadami – regulacje prawne w Polsce

Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r o odpadach

określa zasady postępowania z odpadami, a

w szczególności:

−

zapobiegania powstawaniu odpadów lub minimalizacji ich ilości,

−

usuwania odpadów z miejsc powstawania,

−

wykorzystywania lub unieszkodliwiania odpadów w sposób zapewniający ochronę życia
i zdrowia ludzi oraz ochronę środowiska.
Z zakresu przedmiotowego Ustawy o odpadach wynika, że jej przepisy dotyczą

wszystkich podmiotów gospodarczych, których działalność powoduje powstanie odpadów
oraz podmiotów gospodarczych, którym wytwarzający odpady zlecili wykonanie obowiązku
usuwania odpadów, ich wykorzystywania lub unieszkodliwiania. Ustawodawca zwrócił uwagę
na to, iż odpady mogą być również wytwarzane przez jednostki organizacyjne nie prowadzące
działalności gospodarczej.

Godna przytoczenia jest definicja odpadów, która mówi, że „...są to wszystkie przedmioty

oraz substancje stałe, a także nie będące ściekami substancje ciekłe, powstałe
w wyniku prowadzonej działalności gospodarczej lub bytowania człowieka i nieprzydatne
w miejscu lub czasie, w którym powstały; za odpady uważa się również osady ściekowe”.

Aby substancja mogła zostać uznana za odpad, musi spełniać dwa podstawowe warunki,

a  mianowicie  nieprzydatności  w  miejscu  lub  czasie.  Powstawanie  odpadów  powinno  być
eliminowane  lub  ograniczane  przez  ich  odbiorców  i  wytwarzających.  Działania  powodujące
lub  mogące  powodować  powstawanie  odpadów  powinny  być  planowane,  projektowane
i prowadzone w taki sposób, aby:

−

zapobiegały powstawaniu odpadów,

−

zapewniały bezpieczne dla środowiska wykorzystanie odpadów, jeżeli nie udało się
zapobiec ich powstaniu,

−

zapewniały zgodny z zasadami ochrony środowiska sposób postępowania z odpadami,
których powstaniu nie udało się zapobiec i których nie udało się wykorzystać (art. 4).
W artykule 5 został sprecyzowany sposób wykorzystywania odpadów w celach:

−

przemysłowych, w tym energetycznych, a także budowlanych, jako surowców wtórnych
w całości lub w części, bezpośrednio lub po przetworzeniu,

−

nieprzemysłowych, a w szczególności do kształtowania powierzchni gruntów lub
ich dostosowywania do określonych potrzeb, a także do nawożenia lub ulepszania gleby.

−

oznaczenia miejsca oraz sposobu składowania i transportu odpadów, uwzględniający
postępowanie z odpadami nadającymi się do wykorzystania,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

przewidywany okres działalności, w wyniku której będą powstawały odpady.
W powyższych decyzjach określa się także okres obowiązywania uzgodnienia. Jeżeli

wytwarzający odpady notorycznie narusza przepisy ustawy lub nie przestrzega warunków
określonych w decyzji, organ wydający decyzję może ją cofnąć bez odszkodowania. Cofnięcie
decyzji powoduje wstrzymanie działalności, lecz nie powoduje wygaśnięcia obowiązku usunięcia
skutków prowadzonej działalności na koszt wytwarzającego odpady.

Generalnie jednak obowiązek zapobiegania powstawaniu lub minimalizacji ilości odpadów,

ich wykorzystywania, usuwania lub unieszkodliwiania spoczywa na wytwarzającym odpady, z tym,
że istnieje możliwość zlecenia wykonania tych obowiązków odbiorcy odpadów. Jeżeli powyższych
czynności  odbiorca  odpadów  chce  dokonywać  w  stosunku  do  odpadów  niebezpiecznych,
to jest on zobowiązany do uzyskania zezwolenia w formie decyzji od starosty właściwego ze względu
na miejsce wykorzystywania lub unieszkodliwiania tych odpadów. Zezwolenie takie jest wydawane
po zasięgnięciu opinii: państwowego wojewódzkiego inspektora sanitarnego i właściwego wójta,
burmistrza  lub  prezydenta  miasta.  Jeżeli  odbiorca  takich  odpadów  buduje  lub  utrzymuje  obiekt
zaliczany  do  inwestycji  szczególnie  szkodliwych  dla  środowiska  i  zdrowia  ludzi  to  zezwolenie
powyższe  wydaje  właściwy  miejscowo  wojewoda.  Aby  otrzymać  takie  zezwolenie,  odbiorca
odpadów musi przedstawić odpowiedni wniosek decydentowi. Wniosek ten, poza standardowymi
wymaganiami,  jak w przypadku wniosku o zezwolenie  na wytwarzanie odpadów, musi zawierać
dodatkowo  przedstawienie  możliwości  technicznych  i  organizacyjnych,  pozwalających  należycie
wykonywać  obowiązki  zalecane  przez  wytwórców  odpadów  niebezpiecznych,  ze  szczególnym
uwzględnieniem  kwalifikacji  fachowych  pracowników  oraz  liczby  i  jakości  posiadanych  maszyn
i  urządzeń,  odpowiadających  wymaganiom  ochrony  środowiska,  a  także  przewidywany  okres
wykonywania działalności.

Zgoda na opisywaną powyżej działalność odbiorcy odpadów jest wydawana na czas

określony i  może  być  cofnięta  bez odszkodowania, jeżeli odbiorca  narusza przepisy ustawy lub
nie  przestrzega  warunków  określonych  w  zezwoleniu.  Art.  13  ustawy  zobowiązuje  zarówno
wytwarzającego,  jak  i  odbiorcę  odpadów  do  prowadzenia  ilościowej  i  jakościowej  ewidencji
odpadów. Ewidencja ta  musi  być  prowadzona zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska
w sprawie wzorów dokumentów stosowanych na potrzeby ewidencji odpadów oraz służących do
przekazywania  informacji o rodzaju  i  ilości odpadów umieszczonych na  składowisku  i  o czasie
ich składowania.

Istotną zasadą w przypadku jednej z form unieszkodliwiania odpadów niebezpiecznych jest

umieszczanie  tego  typu  odpadów  na  składowiskach  odpadów  niebezpiecznych.  Jeżeli  nie  jest
możliwe  umieszczanie  odpadów  niebezpiecznych  na  takim  składowisku,  to  istnieje  prawna
możliwość  umieszczania  ich  na  wydzielonych  częściach  innych  składowisk,  jeżeli  są  spełnione
wymagania  formalne  budowy  składowiska  na  powierzchni.  Aby  jednak  sytuacja  taka  mogła
zaistnieć,  wytwarzający  odpady  musi  uzyskać  odpowiednie  zezwolenie  starosty,  wydawane  po
uzgodnieniu  z  właściwym  wójtem,  burmistrzem  lub  prezydentem  miasta  pod  warunkiem,  że  do
wniosku  o  zezwolenie  jest  dołączona  zgoda  zarządzającego  składowiskiem  odpadów,
potwierdzająca możliwość składowania odpadów niebezpiecznych.

Omawiana ustawa (art. 21 i 22) określa rygory prawne składowania odpadów

na powierzchni ziemi, w szczególności:

−

wyznaczanie

składowiska

odpadów

jest

dokonywane

trybie

przepisów

o zagospodarowaniu przestrzennym,

−

składowisko  odpadów  (należy  pamiętać,  że  zgodnie  z  jego  definicją  jest  nim  także
zwałowisko  mas  ziemnych  i  skalnych  powstające  w  wyniku  eksploatacji  kopalin)  jest
obiektem  budowlanym  wymagającym  pozwolenia  na  budowę.  Pozwolenie  wydaje  organ
właściwy  w  sprawach  nadzoru  budowlanego  po  uzgodnieniu  z  wojewodą  i  państwowym
wojewódzkim  inspektorem  sanitarnym.  W  pozwoleniu  tym  należy  określić  wskazane
szczegółowo w ustawie wymagania zapewniające ochronę życia i zdrowia ludzi, ochronę

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

środowiska, uzasadnionych interesów osób trzecich i termin rekultywacji terenu
składowiska odpadów,

−

organ nadzoru budowlanego ma prawo odmówić wydania decyzji o pozwoleniu
na budowę składowiska odpadów, jeżeli istnieje możliwość wykorzystania
lub unieszkodliwiania odpadów,

−

organ  nadzoru  budowlanego  ma  prawo  uzależnić  wydanie  pozwolenia  na  budowę
składowiska  odpadów  od  przedstawienia  przez  inwestora  ekspertyzy,  co  do  możliwości
wykorzystania odpadów lub innego niż składowanie ich unieszkodliwienia.
Nie  uważa  się  za  składowisko  odpadów  wymagające  wyznaczenia  w  trybie  określonym

w omawianej ustawie takiego miejsca, na którym umieszczenie ich spełnia łącznie 3 warunki:

−

dotyczy odpadów przeznaczonych do wykorzystania,

−

wynika z procesów technologicznych bądź organizacyjnych i nie przekracza terminów
uzasadnionych zastosowaniem tych procesów,

−

odbywa się na terenie, do którego wytwarzający odpady posiada tytuł prawny.
Zupełnie odrębnie potraktowano składowanie odpadów niebezpiecznych, przyjmując

określony sposób postępowania z nim oraz rygory, jakie muszą być spełnione.

Ustawa reguluje obliczanie opłat i kar za składowanie odpadów produkcyjnych

wydobywczych  itp.  i  nie  dotyczy  odpadów  komunalnych.  Wysokość  opłat  ustala  podmiot
wytwarzający odpady. Jeśli odpady są zmieszane, za podstawę obliczenia opłaty przyjmuje się
stawkę  najwyższą.  Opłaty  za  umieszczenie  odpadów  na  składowisku  oraz  za  czas
ich składowania wytwarzający odpady wnosi do dnia 31 stycznia następnego roku, na rachunek
urzędu  marszałkowskiego.  Jednocześnie  wytwarzający  odpady  jest  zobowiązany  do  składania
marszałkowi  województwa  lub  wojewodzie  oraz  właściwemu  wójtowi,  burmistrzowi  lub
prezydentowi  informacji  o  rodzaju  i  ilości  umieszczonych  na  składowisku  odpadów  oraz
o czasie ich składowania.

W razie niedopełnienia przez wytwarzającego odpady obowiązku złożenia takiej

informacji bądź złożenia informacji nierzetelnej, zarząd województwa określa wysokość
opłaty na podstawie ustaleń dokonanych we własnym zakresie, stosując stawki opłat
powiększone o 100%.

Za składowanie odpadów w miejscu nie przeznaczonym na ten cel lub niezgodnie

z wymaganiami określonymi decyzją właściwego organu, wojewódzki inspektor ochrony
środowiska wymierza wytwarzającemu odpady karę pieniężną w wysokości 0,05 jednostkowej
stawki opłaty za każdą dobę składowania. Kary te obciążają zysk lub powiększają straty tej
jednostki.

Wojewódzki inspektor ochrony środowiska zwiększa karę o 100% w razie:

−

wyrzucenia bądź wylania odpadów do wód powierzchniowych, podziemnych,
morskich wód wewnętrznych lub morza terytorialnego,

−

pozostawienia ich nad brzegami zbiorników wodnych, a zwłaszcza w strefach ochronnych
ujęć wód, na terenach wypływu wód z warstw wodonośnych,

−

składowania odpadów na terenach parków narodowych i rezerwatów przyrody,

−

składowania odpadów na terenach leśnych lub uzdrowiskowych lub na terenach
przeznaczonych na cele turystyczno-wypoczynkowe.
W razie kolejnego, niewłaściwego składowania odpadów przez tego samego

wytwarzającego wysokość kary zwiększa się o 100%.

Wpływy z tytułu opłat i kar stanowią dochody Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska

i Gospodarki Wodnej oraz wojewódzkich i gminnych funduszy ochrony środowiska
i gospodarki wodnej.

W rozdziale 4 ustawy, traktującym o międzynarodowym obrocie odpadami,

do najistotniejszych postanowień należy zakaz przywozu z zagranicy odpadów niebezpiecznych,
natomiast przywóz odpadów innych niż niebezpieczne jest dopuszczalny jedynie za zezwoleniem

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Głównego Inspektora Ochrony Środowiska. Zezwolenie to może być wydane na czas ściśle
określony, jeżeli spełnione zostaną łącznie następujące warunki, tj.:

−

odpady są przeznaczone do ponownego wykorzystania jako surowce wtórne,

−

nie ma na terenie kraju możliwych do pozyskania odpadów nadających się
do równorzędnego wykorzystania albo występują one w niewystarczającej ilości,

−

odpady przywiezione z zagranicy lub sposób ich wykorzystania w kraju nie spowodują
wzrostu zagrożenia dla środowiska i nie przyczynią się do zwiększenia masy składowanych
odpadów.
Główny Inspektor Ochrony Środowiska może uzależnić wydanie zezwolenia

od przedstawienia przez przywożącego odpady z zagranicy ekspertyzy o spełnieniu wymienionych
wyżej warunków. Wydaje się je na czas określony, na wniosek przywożącego odpady. Wniosek
ten musi zawierać:

−

opis przywożonych odpadów,

−

ilości przywożonych odpadów,

−

wskazanie miejsca wykorzystania odpadów,

−

opis sposobu postępowania z przywiezionymi odpadami (technologii wykorzystania),

−

wskazanie nazwy i adresu wytwarzającego odpady oraz ich dostawcy,

−

uzasadnienie potrzeby sprowadzenia odpadów z zagranicy.
Minister Środowiska, w porozumieniu z Ministrem Gospodarki, może w drodze

rozporządzenia określić listę odpadów, których przywożenie z zagranicy nie wymaga
zezwolenia. Również wywóz odpadów niebezpiecznych za granicę jest dopuszczalny wyłącznie
za zezwoleniem Głównego Inspektora Ochrony Środowiska.

Ustawa określa kary, którym podlegają osoby nie przestrzegające przepisów w gospodarce

odpadami.

Kary te są nakładane przede wszystkim z racji:

−

nie usuwania odpadów z miejsc ich powstawania,

−

niewykorzystania lub nie przeprowadzenia procesu unieszkodliwienia odpadów,

−

spalania odpadów na powierzchni ziemi, poza urządzeniami do tego celu
przeznaczonymi,

−

składowania odpadów poza miejscem na ten cel wyznaczonym,

−

przywożenia odpadów niebezpiecznych z zagranicy,

−

niewłaściwego funkcjonowania składowiska i urządzeń,

−

eksportu, mieszania i transportu odpadów niezgodnie z przepisami,

−

nie odbierania opakowań po substancjach trujących,

−

nie ewidencjonowania odpadów i nie przekazywania informacji obligatoryjnych.
Osoby winne naruszenia określonych przepisów podlegają karze grzywny lub pozbawienia

wolności. Jeżeli następstwem wymienionych wykroczeń jest ciężkie uszkodzenia ciała, choroba
lub śmierć człowieka, sprawca podlega zaostrzonej karze pozbawienia wolności. Orzekanie
w wymienionych sprawach następuje na zasadach i w trybie określonym w Kodeksie
postępowania w sprawach o wykroczenia.

Na szczególną uwagę zasługuje postanowienie art. 58, nakładające na zarządzających

składowiskami odpadów obowiązek dostosowania w ciągu jednego roku funkcjonowania tych
składowisk do wymagań określonych w art. 24. Jeżeli po upływie tego terminu składowisko będzie
eksploatowane niezgodnie z wymaganiami określonymi w wydanej decyzji, wojewódzki
inspektor ochrony środowiska może wydać decyzję o wstrzymaniu korzystania ze składowiska.

Przepisy ustawy zmieniły w istotny sposób zasady postępowania z odpadami, zwłaszcza

w zakresie działania wszystkich podmiotów gospodarczych wytwarzających odpady oraz
odbierających odpady w celu ich wykorzystania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przepisy te dotyczą także przedsiębiorców w rozumieniu ustawy Prawo geologiczne

i górnicze, zarówno w zakresie postępowania z odpadami własnymi, jak i w zakresie
wykorzystywania w ruchu zakładów górniczych odpadów wytworzonych przez inne podmioty
gospodarcze.
Klasyfikacja odpadów

W celu uporządkowania gospodarki zasobami i ochrony środowiska niezbędna jest

klasyfikacja odzwierciedlająca genezę odpadów, ich właściwości, ekologiczną szkodliwość,
użyteczność i masowość ich wytwarzania.

Podstawą każdej klasyfikacji są odpowiednio dobrane kryteria o charakterze

fizykochemicznym, biologicznym, technologicznym, ekonomicznym.

Według Ustawy o odpadach odpady klasyfikuje się w zależności od źródeł powstawania,

stopnia uciążliwości bądź stwarzania zagrożeń dla życia lub zdrowia ludzi oraz
dla środowiska.

W problematyce dotyczącej ochrony środowiska rozpatruje się i klasyfikuje odpady, jako

substancje pochodzące z produkcji lub konsumpcji, które zanieczyszczają środowisko.
Biorąc  za  podstawę  warunki  powstawania  (źródło,  pochodzenie),  główne  składniki  oraz
fizyczne,  chemiczne  i  biologiczne  właściwości  odpadów,  podzielono  je  na  grupy  (odpady
o  wspólnym  pochodzeniu  i  jednakowych  właściwościach),  typy  (odpady  bliskie  pod
względem  głównych  składników  i  właściwości),  gatunki  (dokładniej  niż  typ  określają
chemiczne,  fizyczne  i  biologiczne właściwości) i  rodzaje (określają specyficzne właściwości
odpadu w ramach gatunku), a w razie potrzeby także na odmiany.

W praktyce gospodarczej tzn. w gospodarce materiałowej stosuje się klasyfikację tych

odpadów, które stanowią potencjalne surowce wtórne. Klasyfikacja stanowi więc podstawę
do jednoznacznego oznaczenia poszczególnych rodzajów surowców wtórnych, umożliwiając
właściwe odróżnienie poszczególnych grup zarówno przez dostawców jak i przez odbiorców

Klasyfikacja taka (funkcjonująca od 1976 r.) oparta jest na konstrukcji wieloszczeblowej

przy  zastosowaniu  różnych  kryteriów  podziału  odpadów,  jest  dość  szczegółowa  i  w  miarę
kompleksowa.  Według  niej  odpady  podzielono  na  5  podstawowych  rodzajów:  metaliczne,
niemetaliczne,  mineralne, komunalne  i energii cieplnej. W drugim etapie klasyfikacji podstawą
podziału poszczególnych rodzajów surowców wtórnych na grupy są ich źródła ich pochodzenia
(miejsca  powstawania).  W  trzecim  etapie  przyjęto  niejednolite  kryteria  dla  poszczególnych
rodzajów  surowców  wtórnych.  W  odniesieniu  do  metalicznych,  niemetalicznych  i  energii
przyjęto kryterium surowcowe, dla mineralnych kryterium  miejsca ich powstawania, natomiast
dla  komunalnych  kryterium  stanu  skupienia.  W  czwartym  stopniu  klasyfikacji  za  podstawę
przyjęto  kryterium  właściwości  fizyczno-chemicznych  lub  technologicznych.  Omawiana
klasyfikacja,  mimo wielu  niedoskonałości, umożliwia jednak objęcie nią wszystkich  surowców
wtórnych i może być wykorzystywana w praktyce gospodarczej.
Sposoby ograniczania ilości odpadów

Każdy niezagospodarowany i nie mający określonego przeznaczenia produkt (surowiec,

materiał, produkt finalny) nabywa właściwości odpadu. Każdy odpad staje się surowcem (albo
zasobem surowcowym) lub materiałem z chwilą jego zagospodarowania (a także przeznaczenia
do  zagospodarowania).  Każda  zatem  materia  (substancja)  pozyskiwana,  przetwarzana
i  przemieszczana  przez  człowieka  może  być  zasobem  i  produktem  użytecznym  lub  odpadem
o różnej uciążliwości dla otoczenia.  W  przyrodzie  nie  ma,  a  człowiek  nie  wytwarza  ani  jednej
takiej  substancji,  która  miałaby  wyłącznie  właściwości  odpadu  i  nie  można  by  uczynić  zeń
surowca.

Powstawanie odpadów powinno być eliminowane lub ograniczane przez wytwarzających

odpady i ich odbiorców niezależnie od stopnia uciążliwości bądź zagrożeń dla życia lub zdrowia
ludzi oraz dla środowiska, a także niezależnie od ich ilości lub miejsca powstawania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Działania powodujące lub mogące powodować powstawanie odpadów powinny być

planowane, projektowane i prowadzone tak, aby:

−

zapobiegały powstawaniu odpadów,

−

zapewniały bezpieczne dla środowiska wykorzystywanie odpadów, jeżeli nie udało się
zapobiec ich powstaniu,

−

zapewniały zgodny z zasadami ochrony środowiska sposób postępowania z odpadami,
których powstaniu nie udało się zapobiec lub nie udało się wykorzystać.
Wytwarzający odpady jest obowiązany do stosowania takich sposobów produkcji i form

usług  lub  wykorzystywania  takich  surowców  i  materiałów,  które  zapobiegają  powstawaniu
odpadów  albo  pozwalają  utrzymać  na  możliwie  najniższym  poziomie  ich  ilość,  a  także
zmniejszają  uciążliwość  bądź  zagrożenie  odpadów  dla  życia  lub  zdrowia  i  dla  środowiska
przyrodniczego.

Ważnym elementem polityki ekologicznej państwa, najbardziej zintegrowanym

z gospodarką, który nie uzyskał dotychczas właściwej rangi, jest racjonalne użytkowanie,
unieszkodliwianie i składowanie odpadów.

Przeciwdziałanie powstawaniu odpadów sprowadza się w zasadzie do konsekwentnej

realizacji dwóch podstawowych zadań:

−

ograniczania powstawania odpadów przez optymalne przetwórstwo surowców,
materiałów i paliw oraz użytkowanie wyrobów,

−

zwiększania  (maksymalizacji)  stopnia  wykorzystania  odpadów,  których  powstawania
na  obecnym  poziomie  techniki  i  technologii  nie  da  się  uniknąć,  a  także  sukcesywne
przetwarzanie odpadów nagromadzonych w poprzednich latach.
Odpady,  których  nie  można  racjonalnie  wykorzystać,  z  uwagi  na  ich  ilość,  brak  metod

i  środków  lub  opłacalnych  technologii,  muszą  być  składowane  w  sposób  selektywny
i  bezpieczny  dla  środowiska.  Odpady  stwarzające  szczególne  zagrożenia  dla  człowieka
i  środowiska  powinny  być,  w  przypadku  niemożliwości  ich  zagospodarowania,
unieszkodliwiane metodami, które wtórnie nie zanieczyszczają środowiska.

Ograniczanie masy wytwarzanych odpadów do poziomu zapewniającego równowagę

surowcową, ekologiczną i sanitarną nie da się osiągnąć bez daleko idących synchronizacji
technologii i sposobu bytowania ludzi z kształtowaniem i funkcjonowaniem ekologicznej
struktury na określonym terenie.

Doświadczenia krajów najbardziej zaawansowanych w ochronie środowiska wykazują,

że minimalizacja wytwarzania odpadów „u źródła" jest najbardziej efektywną strategią
w gospodarce odpadami.

Pomniejszenie ilości wytwarzanych odpadów przynosi bowiem wymierne korzyści

ekonomiczne podnosząc efektywność procesów technologicznych, pobudzając rozwój techniki
i organizacji w zakładzie, obniżając koszty związane z transportem, unieszkodliwianiem
i składowaniem odpadów.

Zgodnie z definicją EPA (Agencja Ochrony Środowiska w Stanach Zjednoczonych),

minimalizacja odpadów określana jest głównie jako redukcja wytwarzania odpadów u źródła
lub recykling surowców i obejmuje:

−

modyfikację urządzeń i technologii, w tym wprowadzenie technologii mało
i bezodpadowych, tzw. czystych,

−

modyfikację projektowanych wyrobów,

−

substytucję surowców stosowanych tradycyjnie.
Modyfikacja urządzeń i technologii jest oczywistym działaniem zmierzającym

do efektywnego wykorzystania surowców, co równocześnie powoduje zmniejszenie ilości
odpadów lub umożliwia zastąpienie nimi surowców tradycyjnie używanych.

Technologie mało- i bezodpadowe są traktowane jako docelowy system rozwiązania

problemu odpadów produkcyjnych i zanieczyszczenia nimi środowiska naturalnego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Technologia bezodpadowa (TBO) polega na niedopuszczeniu do powstawania odpadów

i na pełnym, kompleksowym wykorzystaniu surowca.

We wszystkich procesach przetwórczych jest możliwe zastosowanie tzw. czystych

technologii, bez powstawania odpadów, i dlatego odpady powstające w jednej fazie procesu
technologicznego powinny być bezpośrednio wykorzystane w fazie następnej.
Odzyskiwanie surowców i energii z odpadów

Pojęciem recyklingu określa się system cyklicznego, gospodarczego wykorzystywania

odpadów jako surowców wtórnych z wyeksploatowanych, wybrakowanych bądź uszkodzonych
wyrobów.  Możliwość  ponownego  wykorzystania  tych  wyrobów  wynika  z  tego,  że  są  one
wykonane  z  materiałów  odnawialnych,  tzn. że  istnieje  możliwość przywracania  im  pierwotnych
właściwości  albo  odzyskania  poszczególnych  składników  lub  usuwania  z  nich  szkodliwych
składników przez przeprowadzenie odpowiednich zabiegów.

Rys. 6. Gospodarowanie odpadami [10, s. 49]

Wykorzystanie surowca już przetworzonego jako odpadu użytecznego gospodarczo

potwierdza jego znamiona jako towaru. Poza składnikami użytecznymi, uzyskiwanymi metodą
segregacji z odpadów komunalnych stałych (OKS), recykling przynosi istotne korzyści
ekonomiczne:

−

dzięki niemu co najmniej 1,5–2 razy przedłuża się okres eksploatacji wysypisk odpadów
komunalnych, w porównaniu z wysypiskami odpadów nie segregowanych,

−

ograniczona przez segregację masa odpadowa zmniejsza co najmniej 1,5–2 razy koszty
transportu OKS składanych na wysypisku.
Wyniki badań potwierdzają, iż generalnie bogatsze społeczeństwa szerzej stosują

recykling OKS przez wyselekcjonowanie z odpadów powszechnie użytkowanych 4–5 grup
(tab. 1).

Odzyskiwanie surowców wtórnych z zasobów przetworzonych ma również uzasadnienie

ekologiczne,  które  w  końcowym  efekcie  analizy  problemu  przybiera  oczywisty  wymiar
ekonomiczny.  Jako  przykład  niech  służy  drewno.  Większość  odpadów  drewnianych  (meble,
ogrodzenia,  słupy  itp.)  trafia  u  nas  do  pieca,  podczas  gdy  powierzchnia  lasów  przypadająca
na  mieszkańca,  świata  a więc  i potencjalna zasobność  w  ten  materiał,  stale  maleje  –  ostatnio
średnio o 0,5% rocznie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 1. Wykorzystanie gospodarcze odpadów komunalnych starych na świecie (średnia z lat 1993–1997)

[10 s, 62

Rodzaj

Recykling surowca [%]

aluminium

37,8

papier

29,2

szkło

19,5

metale (stal, żelazo)

16,6

tworzywa sztuczne

4,9

Matematyczny model efektywności ekonomicznej recyklingu opracowano na podstawie

bilansu materiałowego i energetycznego tego procesu. W wyniku wykorzystania odpadów jako
surowców wtórnych następuje zmniejszenie ilości odpadów wymagających unieszkodliwienia.
Jednakże  recykling  ma  swoje  granice,  ponieważ  obok  zmniejszenia  pierwotnego
zanieczyszczenia  naturalnego  środowiska  występuje  wtórne  jego  zanieczyszczenie.  Wzrasta
ono  wraz  ze  wzrostem  stopnia  odzyskiwania  surowców  wtórnych.  Między  efektywnością
przedsięwzięć  związanych  z  ochroną  środowiska  i  rozmiarami  wtórnego  zanieczyszczania
korelacja  ma  na  ogół  przebieg  zgodny  i  reakcją  pierwszego  rzędu.  Dlatego  istnieje  pewien
optymalny  stopień  recyklingu,  powyżej  którego  sumaryczne  obciążenie  środowiska  ponownie
wzrasta.

Przedmiotem recyklingu, poza wymienionymi już odpadami, jak np. złom metali, stłuczka

szklana,  makulatura  itp.,  są  wszelkie  wyroby  wycofane  z  eksploatacji,  budowle,  urządzenia,
maszyny,  środki transportu, wyroby  wybrakowane  nie nadające się do użytku itp. Jeśli nie jest
możliwe  wykorzystanie  odpadów  poużytkowych  jako  surowca  wtórnego  do  wytwarzania
wyrobu  analogicznego,  wówczas  przeznacza  się  je  do  wytwarzania  innych  produktów.
Na  przykład,  jeśli  włókna  odzyskane  z  pończoch  nie  nadają  się  do  produkcji  podobnego
wyrobu, to wykorzystuje się je do produkcji innych włóknin lub metodą pirolizy przerabia się je
na surowce pierwotne.

Recykling odpadów obejmuje trzy fazy: pozyskiwania, uzdatniania i gospodarczego

wykorzystania.

Przekształcenie odpadów w surowce wtórne realizuje się w fazie pozyskiwania i fazie

uzdatniania.

Pozyskiwanie (odpłatne i nieodpłatne) surowców wtórnych z różnych odpadów

poprodukcyjnych i poużytkowych realizuje się przez:

−

skup od ludności, warsztatów rzemieślniczych, różnych jednostek gospodarczych oraz
organizacji społecznych,

−

selektywną zbiórkę odpadów do wielokomorowych pojemników,

−

społeczną zbiórkę od ludności, instytucji itp.,

−

wyselekcjonowanie określonych surowców wtórnych ze zgromadzonych odpadów
komunalnych (w zakładach mechanicznego sortowania, sortowanie przy wysypiskach),

−

łączne wykorzystanie wszystkich zgromadzonych rodzajów odpadów.
Odpady zawierają składniki, które mogą być wydzielone i wykorzystane jako surowce

wtórne podstawowe, wyjściowe do tworzenia nowych materiałów lub wyrobów, pasz
dla zwierząt, jako energia cieplna itp.

Przekształcenie odpadów w surowce wtórne jest nierozerwalną częścią składową

rozszerzonej reprodukcji przedmiotów pracy i często wiąże się z odpowiednim uzdatnianiem.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Jak można zapobiec wzrostowi efektu cieplarnianego w atmosferze Ziemi?
2.  Jak można zapobiec obniżeniu zawartości ozonu w stratosferze?
3.  W jaki sposób można zapobiec powstawaniu kwaśnych opadów?
4.  Jaką drogą zanieczyszczenia z gospodarstwa wiejskiego przedostają się do wód?
5.  Jak można zapobiec zanieczyszczeniu wody pochodzącemu z tego źródła?
6.  Jakie  są  argumenty  przemawiające  za  budową  zbiorników  wodnych  i  przeciwko  ich

budowie?

7.  Jaki jest system opłat za korzystanie ze środowiska?
8.  Jakie jest podejście do bezprawnego korzystania ze środowiska?
9.  Z jakich części składowych złożone są opłaty środowiskowe?
10.  Jak podchodzi do świadczeń pieniężnych Konstytucja RP?
11.  Kto ustala wysokość opłaty za korzystanie ze środowiska?
12.  Z czym wiąże się samodzielne określanie opłat za środowisko?
13.  Do czego zobowiązane są osoby i firmy korzystające ze środowiska?
14.  Jakie zmiany wprowadza w atmosferze człowiek?
15.  Jaki wpływ wywierają emisje SO

do atmosfery?

16.  Jakie znasz rodzaje zanieczyszczeń powietrza?
17.  Czym zajmuje się monitoring zanieczyszczeń powietrza?
18.  Jak zmienia się poziom zanieczyszczeń powietrza w ciągu roku?
19.  Jak zanieczyszczenia trafiają do wód?
20.  Jak przebiega proces samooczyszczania wód?
21.  Jak przebiega w nich proces oczyszczania?
22.  Jak są zbudowane oczyszczalnie roślinne (trzcinowe)?
23.  Na czym polega proces oczyszczania w oczyszczalniach trzcinowych?
24.  W jaki sposób pobieramy wodę do badania jej właściwości?
25.  Czym jest BZT?
26.  Do czego prowadzi wzrost kwasowości gleb?
27.  Jaki jest poziom zanieczyszczeń gleb w Polsce?
28.  Jak należy planować działania gospodarcze w zakresie odpadów?
29.  Na czym polega obowiązek prowadzenia ewidencji odpadów?
30.  Jakie wymogi powinno spełniać wysypisko odpadów?
31.   Kiedy Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska zwiększa kary za odpady?
32.  Jakie są sposoby ograniczania ilości odpadów?
33.  Na czym polega recykling?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Oznaczanie właściwości fizykochemicznych dwóch prób – wody pobranej z cieku

wodnego  z  terenu  lasu  oraz  ścieków  otrzymanych  z  oczyszczalni  ścieków  (w  miejscu
znajdowania  się  szkoły).  Określić  należy  poszczególne  parametry  i  zestawić  w  tabeli,
analizując  różnice.  Jeśli  jest  to  technicznie  możliwe,  przeprowadzić  określenie
biochemicznego zapotrzebowania na tlen.

BZT5 bez polega na określeniu ilości tlenu rozpuszczonego w ścieku przed inkubacją

i po 5-dobowej inkubacji próbki w temp. 20°C.

BZT

= (a – b), [mg O

na 1dm³] gdzie:

a – zawartość tlenu w próbce wody przed inkubacją, mg O

na 1 dm³,

b – zawartość tlenu w próbce wody po inkubacji, mg O

na 1 dm³.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  odmierzyć, ilość badanych ścieków do kolb miarowych o pojemności 1 dm³,
2)  napełnić po 3 butelki inkubacyjne unikając napowietrzenia,
3)  ostrożnie wymieszać każdą z prób ścieków, pamiętając, aby pod korkiem po zamknięciu

nie pozostał pęcherzyk powietrza,

4) określić od razu zawartość tlenu w jednej butelce, a dwie pozostałe wstawić do

termostatu o temp. 20°C,

5) określić w nich zawartość tlenu po 5 dniach.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

instrukcja określania parametrów próbek wody,

−

tabele norm i wskaźników zanieczyszczeń,

−

kartka papieru,

−

długopis.

Ćwiczenie 2

Zapoznaj się z dostarczonym regulaminem utrzymania porządku i czystości w gminie/

mieście X. Wynotuj systemowe rozwiązania dotyczące gospodarki odpadami.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać dostarczony regulamin,
2) wynotować obowiązki właścicieli, zarządców nieruchomości w stosunku do zbioru

i przekazania odpadów,

3)  prześledzić dalszą drogę odpadów do ich selekcji lub depozytu na składowisku,
4)  zaproponować poprawę obecnego systemu zbiórki odpadów,
5)  zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

dostarczony regulamin utrzymania czystości i porządku,

−

przepisy prawne – ustawa o odpadach i rozporządzenia wykonawcze,

−

kartka,

−

długopis.

Ćwiczenie 3

Określ na podstawie skali porostowej stopień zanieczyszczenia środowiska.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) określić stopnie zanieczyszczenia powietrza i odpowiadającym im ubytkom we florze

porostów,

2)  obserwować drzewa oraz inne miejsca występowania porostów,
3)  oznaczyć gatunki według skali porostowej,
4)  sporządzić listę gatunków występujących na danym terenie,
5)  porównać skalę porostową z listą florystyczną.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

skala porostowa,

−

przewodnik do oznaczania porostów,

−

kartka papieru,

−

długopis.

Ćwiczenie 4

Określ na podstawie 5 kartek bibuły stopień zanieczyszczenia środowiska pyłami. Kartki

z bibuły nasączonej K

o powierzchni 100 cm² należy pozostawić do ekspozycji na okres

1 miesiąca. Miejsca należy dobrać według wzrastającej emisji zanieczyszczeń powietrza
(szczególnie pyły) – kotłownia na paliwo stałe – bez filtrów, kotłownia olejowa, trasa
szybkiego ruchu, teren miasta, teren leśny, karta kontrolna – nie wystawiona na ekspozycję.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  wyłożyć bibuły w miejscach występowania zanieczyszczeń,
2)  porównać wzrokowo poszczególne kartki, zanotować obserwacje,
3)  przeprowadzić analizę chemiczną związków chemicznych, które wychwyciła bibuła,
4)  zestawić wyniki w formie tabeli,
5)  opracować  raport  o  wpływie  poszczególnych  urządzeń  na  czystość  powietrza

i środowisko życia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

bibuły do ekspozycji,

−

przyrządy laboratoryjne, odczynniki lub wyniki takich analiz,

−

kartka papieru,

−

długopis.

Ćwiczenie 5

Określ pH gleby na podstawie 15 próbek. Próbki należy pobrać własnoręcznie lub

przygotować  je  przed  rozpoczęciem  ćwiczenia.  Miejsca  należy  dobrać  według  różnego
wpływu  człowieka  na  środowisko.  Dwie  grupy  po  trzy  próby  pobrane  z  terenów  leśnych  –
jedna  z  siedliska  borowego,  jedna  z  siedliska  lasowego  z  głębokości  5  cm, 20  cm  i  50 cm  .
Dwie  próby  z  terenów  ekstensywnego  rolnictwa  –  pastwiska  i  pola  ornego  z  podobnych
głębokości. Jedna próbę z terenów miejskich – w pobliżu kotłowni lub trasy szybkiego ruchu
– głębokości pobrania prób.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  pobrać próbki do analizy pH,
2)  pomierzyć pH poszczególnych próbek gleby,
3)  zapisać wyniki w formie tabeli,
4)  opracować wnioski,
5)  zaprezentować wnioski na forum klasy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

pehametr Helliga (kolorymetr),

−

kartka papieru,

−

długopis.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wymienić rodzaje opłat (danin społecznych)?



2) scharakteryzować procedury określania opłat za środowisko?



3) wymienić elementy składowe opłaty środowiskowej?



4) wymienić podstawowe rodzaje odpadów?



5) wyjaśnić, jak świadczenia pieniężne normalizuje Konstytucja RP?



6) scharakteryzować obowiązki osób i firm korzystających ze

środowiska?



7) określić zmiany, jakie w atmosferze powoduje człowiek?



8) opisać wpływ emisji SO

zanieczyszczeń pyłowych?



9) czym zajmuje się monitoring zanieczyszczeń powietrza?



10) opisać zanieczyszczenia wód?



11) określić oczyszczalnie ścieków w tym oczyszczalnię trzcinową?



12) scharakteryzować BZT?



13) opisać, co spowoduje w glebie wzrost kwasowości?



14) opisać sposoby ograniczania ilości odpadów?



15) określić, na czym polega recykling?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Podstawy prawne i realizacja ochrony przyrody w Polsce

4.2.1. Materiał nauczania

Podstawowym aktem prawnym określającym cele, zasady i formy ochrony przyrody

żywej i nieożywionej oraz krajobrazu w Polsce jest ustawa o ochronie przyrody oraz akty
wykonawcze. W niniejszym opracowaniu wykorzystano następujące akty wykonawcze
do obowiązującej ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. nr 92, poz.
880 z dnia 30 kwietnia 2004r.):

−

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004r. (Dz. U. nr 168, poz. 1764)
w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną;

−

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004r. (Dz. U. nr 168, poz. 1765)
w sprawie dziko występujących grzybów objętych ochroną;

−

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004r. (Dz. U. nr 229, poz. 2313)
w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000;

−

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004r. (Dz. U. nr 220, poz. 2237)
w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną;

−

Rozporządzenie  Ministra  Środowiska  z  dnia  16  maja  2005r.  (Dz.  U.  nr  94,  poz.  795)
w  sprawie  typów  siedlisk  przyrodniczych  oraz  gatunków  roślin  i  zwierząt
wymagających ochrony w formie wyznaczania obszarów Natura 2000.
Przedmiotem  ochrony  przyrody  (zgodnie  z  cytowaną  wyżej  ustawą)  są  następujące  jej

zasoby, twory i składniki:

−

dziko występujące rośliny, zwierzęta i grzyby – zwłaszcza objęte ochroną gatunkową;

−

zwierzęta prowadzące wędrowny tryb życia;

−

siedliska przyrodnicze;

−

siedliska zagrożonych wyginięciem, rzadkich i chronionych gatunków roślin, zwierząt
i grzybów;

−

twory przyrody żywej i nieożywionej oraz kopalne szczątki roślin i zwierząt;

−

krajobraz;

−

zieleń w miastach i wsiach;

−

zadrzewienia.
Ochrona przyrody, w rozumieniu ustawy, polega na zachowaniu, zrównoważonym

użytkowaniu oraz odnawianiu wymienionych zasobów, tworów i składników przyrody. Cele
ochrony przyrody to m.in.: utrzymanie procesów ekologicznych i stabilności ekosystemów;
zachowanie różnorodności biologicznej; zapewnienie ciągłości istnienia gatunków roślin,
zwierząt i grzybów, wraz z ich siedliskami. Cele te są realizowane m.in. przez:

−

uwzględnianie wymagań ochrony przyrody w planach urządzania lasu (integralną
częścią tego planu jest program ochrony przyrody);

−

obejmowanie zasobów, tworów i składników przyrody formami ochrony;

−

opracowywanie i realizowanie ustaleń planów ochrony dla obszarów podlegających
ochronie prawnej, programów ochrony gatunków, siedlisk i szlaków migracji
gatunków chronionych.

Formy ochrony przyrody

Ustawa o ochronie przyrody wyróżnia następujące formy jej ochrony: parki narodowe;

rezerwaty  przyrody;  parki  krajobrazowe;  obszary  chronionego  krajobrazu;  obszary  Natura
2000;  pomniki  przyrody;  stanowiska  dokumentacyjne;  użytki  ekologiczne;  zespoły
przyrodniczo-krajobrazowe;  ochrona  gatunkowa  roślin,  zwierząt  i  grzybów.  Na  terenach
zarządzanych  przez  Państwowe  Gospodarstwo  Leśne  Lasy  Państwowe  (PGL  LP)  znajdują
zastosowanie  wszystkie  wymienione  formy  ochrony  przyrody  z  wyjątkiem  parków

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

narodowych,  które  są  odrębnymi  jednostkami  organizacyjnymi.  Zestawienie  form  ochrony
przyrody  w  Polsce  i  ich  zakres  przedstawione  są  w  tabeli  1.  Minister  właściwy  do  spraw
środowiska  (zgodnie  z  cytowaną  wyżej  ustawą)  prowadzi  centralny  rejestr  form  ochrony
przyrody  z  wyjątkiem ochrony gatunkowej  roślin, zwierząt  i grzybów.  Wojewoda prowadzi
rejestr następujących form ochrony przyrody: rezerwatów przyrody; parków krajobrazowych;
obszarów  chronionego  krajobrazu;  pomników  przyrody;  stanowisk  dokumentacyjnych;
użytków  ekologicznych;  zespołów  przyrodniczo-krajobrazowych  położonych  w  całości  lub
w części na obszarze jego działania. Poza tym wojewoda gromadzi dokumentację  dotyczącą
zasobów,  tworów  i  składników  przyrody,  a  w  szczególności  cennych  ze  względów
naukowych  tworów  przyrody,  stanowisk  chronionych  gatunków  roślin,  zwierząt
i grzybów, a także ich siedlisk oraz siedlisk przyrodniczych. Niestety, często w rzeczywistości
wymienione  rejestry  i  dokumentacje  są  niekompletne,  dlatego  też  nie  stanowią
wystarczającego  źródła  informacji  przy  opracowywaniu  programu  ochrony  przyrody
dla nadleśnictwa (część składowa planu urządzania lasu).
Rezerwaty przyrody

Rezerwat przyrody obejmuje obszary zachowane w stanie naturalnym lub mało

zmienionym,  ekosystemy,  ostoje  i  siedliska  przyrodnicze,  a  także  siedliska  roślin,  siedliska
zwierząt i siedliska grzybów oraz twory i składniki przyrody nieożywionej wyróżniające się
szczególnymi  wartościami  przyrodniczymi,  naukowymi,  kulturowymi  lub  walorami
krajobrazowymi.  Ponad  85%  ogółu  rezerwatów  w  Polsce  położonych  jest  na  terenach
zarządzanych  przez  PGL  Lasy  Państwowe.  Są  to  głównie  rezerwaty  leśne,  faunistyczne,
florystyczne,  torfowiskowe,  przyrody  nieożywionej  i  krajobrazowe.  Utworzenie  rezerwatu
następuje na mocy rozporządzenia wojewody.

Rodzaj i zakres zadań ochronnych wykonywanych w rezerwacie określany jest w planie

ochrony rezerwatu  (sporządzanym  na 20  lat),  ustanawianym w  drodze  rozporządzenia  przez
wojewodę.  Projekt  planu  ochrony  sporządza  wojewoda  lub,  po  uzgodnieniu  z  nim,
zarządzający  rezerwatem,  czyli  nadleśniczy.  Plan  ochrony  rezerwatu  ustanawia  się
w  ciągu  5  lat  od  dnia  uznania  obszaru  za  rezerwat  przyrody.  Do  czasu  ustanowienia  planu
ochrony  sprawujący  nadzór  nad  rezerwatem  sporządza  dla  tego  obszaru  projekt  zadań
ochronnych. Zadania te ustanawia w drodze zarządzenia wojewoda.

Zadania ochronne w rezerwatach położonych na gruntach Lasów Państwowych,

określone  w  wymienionych  aktach  prawnych  wydanych  przez  wojewodę,  wykonuje  –
w formie  zadań  zleconych  przez  administrację  rządową  –  miejscowy  nadleśniczy.  Na
pokrycie  kosztów  wykonania  tych  zadań  Lasy  Państwowe  powinny  (zgodnie  z  ustawą  o
lasach) otrzymywać dotacje celowe z budżetu państwa. Budżet państwa nie zaspokaja jednak
istniejących potrzeb.
Parki krajobrazowe

Park krajobrazowy obejmuje obszar chroniony ze względu na wartości przyrodnicze,

historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe w celu zachowania, a także popularyzacji,
tych  wartości  w  warunkach  zrównoważonego  rozwoju.  Utworzenie  parku  krajobrazowego
następuje w drodze rozporządzenia wojewody. Projekt planu ochrony parku krajobrazowego
sporządza dyrektor tego parku lub dyrektor zespołu parków krajobrazowych, a ustanowienie
planu ochrony  następuje w  drodze rozporządzenia wojewody. Na terenie zarządzanym przez
PGL LP, znajdującym  się  w  granicach  parku krajobrazowego,  zadania w zakresie  ochrony
przyrody  wykonuje  samodzielnie  miejscowy  nadleśniczy,  zgodnie  z  ustaleniami  planu
ochrony  parku  krajobrazowego,  uwzględnionym  w  planie  urządzenia  lasu.  Funkcje
edukacyjne  parków  krajobrazowych,  polegające

na popularyzacji

ich walorów

przyrodniczych, historycznych i kulturowych, są również realizowane przez administrację
Lasów Państwowych w ramach edukacji leśnej społeczeństwa.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Obszary chronionego krajobrazu

Obszar chronionego krajobrazu obejmuje tereny wyodrębnione ze względu

na  wyróżniający  się  krajobraz  o  zróżnicowanych  ekosystemach,  wartościowe  ze  względu
na  możliwość  zaspokajania  potrzeb  związanych  z  turystyką  i  wypoczynkiem  lub  pełnioną
funkcją  korytarzy  ekologicznych.  Wyznaczenie  obszaru  chronionego  krajobrazu  następuje
w drodze rozporządzenia wojewody lub uchwały rady gminy.

Ranga obszarów chronionego krajobrazu wśród pozostałych form ochrony przyrody

w  Polsce  jest  stosunkowo  niska.  W  rozporządzeniu  wojewody  lub  w  uchwale  rady  gminy
wyznaczającej obszar chronionego krajobrazu są zawarte ustalenia dotyczące między  innymi
określenia  sprawującego  nadzór,  a  zwłaszcza  czynnej  ochrony  ekosystemów  oraz  zakazy
właściwe dla danego obszaru lub jego części.
Obszary Natura 2000

Sieć obszarów Natura 2000 obejmuje obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) oraz

specjalne  obszary  ochrony  siedlisk  (SOO).  Wyznaczenie  obszaru  Natura  2000  następuje
w  drodze  rozporządzenia  ministra  właściwego  do  spraw  środowiska.  Projekt  planu  ochrony
obszaru  Natura  2000  sporządza  sprawujący  nadzór  nad  obszarem  w  terminie  5  lat  od  dnia
wyznaczenia  tego  obszaru,  w  uzgodnieniu  z  właściwymi  miejscowo  radami  gmin.  Plan
ochrony  dla  obszaru  Natura  2000  ustanawia  na  okres  20  lat,  w  drodze  rozporządzenia,
minister właściwy do spraw środowiska. Na terenie zarządzanym przez PGL LP znajdującym
się  na obszarze  Natura 2000  zadania  w  zakresie ochrony  przyrody wykonuje  samodzielnie
miejscowy  nadleśniczy,  zgodnie  z  ustaleniami  planu  ochrony  obszaru  Natura  2000
uwzględnionym  w  planie  urządzenia  lasu.  Przykład  opisu  siedliska  priorytetowego
dla programu Natura 2000 przedstawiono poniżej.

9170-2 Grąd subkontynentalny Tilio-Carpinetum

Cechy  diagnostyczne.  Reprezentuje  grupę  lasów  dębowo-grabowych  we  wschodniej  części
Europy Środkowej oraz w Europie Wschodniej. W typologicznej klasyfikacji siedlisk leśnych
odpowiednikami  grądu  subkontynentalnego  są:  las  mieszany  świeży  (LMśw),  las  mieszany
wilgotny (LMw),  las świeży (Lśw),  las wilgotny (Lw) oraz las mieszany wyżynny (LMwyż)
i las wyżynny (Lwyż).

Zbiorowisko o złożonej, wielopoziomowej strukturze, w którym drzewostan składa się

zwykle  z  3  lub  4  warstw,  zbudowany  jest  najczęściej  z  dębu  szypułkowego,  graba,  lipy
drobnolistnej  i  klonu  zwyczajnego.  W  południowej  i  północno-wschodniej  Polsce  stałym
elementem  najwyższej  warstwy  drzew,  wyraźnie  górującym  nad  pułapem  koron  innych
gatunków, jest świerk. W południowej części kraju znaczną domieszkę stanowi buk pospolity
i  jodła pospolita, a  na południowym wschodzie także wiśnia ptasia. Ponadto w drzewostanie
występują: dąb bezszypułkowy, klon jawor, brzozy – brodawkowata i omszona, osika i jabłoń
dzika oraz modrzew polski; na siedliskach wilgotnych również jesion wyniosły, olsza czarna
oraz  wiązy  –  górski,  polny  i  szypułkowy.  Warstwa  krzewów  może  być  w  różnym  stopniu
rozwinięta.  Oprócz  podrostu  drzew  w  jej  skład  wchodzą:  leszczyna  pospolita,  trzmieliny  –
pospolita  i  brodawkowata,  kruszyna  pospolita,  czeremcha  zwyczajna,  głóg  jednoszyjkowy,
suchodrzew  pospolity,  kalina  koralowa  i  jarząb  pospolity,  rzadziej  inne  gatunki,
np.  wawrzynek  wilczełyko  czy  kłokoczka  południowa  (w  południowych  rejonach  Polski).
Warstwa  zielna  pokrywa  zwykle  od  40  do  100%  powierzchni  płatów.  W  aspekcie
wczesnowiosennym  wypełniona  jest  przez  takie  gatunki,  jak:  zawilce  –  gajowy  i  żółty,
przylaszczka  pospolita,  groszek  wiosenny,  kokorycze  –  pusta  i  pełna,  rutewka  zdrojowata
(zdrojówka

rutewkowata),

ziarnopłon

wiosenny,

miodunka

ćma.

Gatunkami

charakterystycznymi  zespołu  Tilio-Carpinetum  są:  turzyca  orzęsiona  i  jaskier  kaszubski.
Reprezentatywne gatunki: grab, lipa drobnolistna, dąb szypułkowy, trzmielina brodawkowata,
turzyca  orzęsiona,  jaskier  kaszubski,  przytulią  wiosenna  i  przytulią  Schultesa,  rutewka
zdrojowata,  gwiazdnica  wielkokwiatowa,  przylaszczka  pospolita,  gajowiec  żółty,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

podagrycznik pospolity, prasownica rozpierzchła, dąbrówka rozłogowa, czworolist pospolity,
marzanka (przytulią) wonna, czerniec gronkowy, fiołek leśny, kokoryczka wielokwiatowa,
jaskier kosmaty, zerwa kłosowa, nerecznica samcza i krótkoostna, konwalijka dwulistna i in.

Rozmieszczenie geograficzne. Występuje we wschodniej i środkowej Polsce. Osiąga

u  nas  zachodnią  granicę  zasięgu  geograficznego, która  przebiega  wzdłuż  linii:  Bartoszyce  –
Biskupiec  –  Olsztyn  –  Iława  –  Kwidzyn – Czersk  – Sępólno  Krajeńskie –  Nakło –  Toruń  –
Włocławek – Łódź – Złoczew – Olesno -Krapkowice – Prudnik. W Karpatach górna granica
grądu  subkontynentalnego  pokrywa  się  z  dolną  granicą  piętra  regla  dolnego.  Powierzchnia
grądów subkontynentalnych w Polsce jest szacowana na ok. 280 tys. ha.

Znaczenie ekologiczne i biologiczne. Na żyznych siedliskach w centralnej i wschodniej

Polsce  jest  dominującym,  przynajmniej  potencjalnie,  typem  ekosystemu  leśnego.  Jest  m.in.
ostoją  wielu  gatunków  podlegających  ochronie  gatunkowej,  jak  np.  wawrzynek  wilczełyko,
lilia  złotogłów  czy  orlik  pospolity.  W  ciepłych  postaciach  grądów  występuje  rzadki
i  chroniony  pszczelnik  wąskolistny.  Grądy  Puszczy  Białowieskiej  i  Boreckiej  są  biotopami
żubra,  wilka  i  rysia  –  gatunków  z  załącznika  II  Dyrektywy  Siedliskowej.  Możliwe  jest
występowanie  w  grądach  subkontynentalnych kozioroga  dębosza,  jelonka  rogacza,  pachnicy
dębowej,  zgniotka  cynobrowego,  także  wymienionych  w  Dyrektywie  Siedliskowej.
Mogą  tu  również  występować  gatunki  z  załącznika  I  Dyrektywy  Ptasiej,  wśród  nich  m.in.
dzięcioły – białogrzbiety, średni, czarny, zielonosiwy, a w borealnych grądach ze świerkiem –
również  trojpalczasty.  Typowe  dla  grądów  jest  także  występowanie  muchołówek:  małej
i  białoszyjej.  W grądach  mogą z powodzeniem gnieździć  się orlik krzykliwy,  bocian czarny,
bielik i kanie. Grądy ze świerkiem są biotopami włochatki i sóweczki. Poza tym grądy mogą
być elementami biotopów jarząbka, puchacza i puszczyka uralskiego.

Zalecane metody ochrony. Pożądane jest zachowanie, a nawet rozszerzenie wachlarza

zalecanych składów gatunkowych, szczególnie  ich uzupełnienie o brakujące gatunki, typowe
dla  grądów.  Z  ekologicznego  punktu  widzenia  niepożądane  jest  wprowadzanie  do  grądów
sosny.  Nie  jest  celowa  schematyzacja  pożądanej  proporcji  gatunków  drzew  w  grądzie  –
ani  w  skali  kraju,  ani  regionów  –  ale  raczej  lokalne  jej  projektowanie  na  podstawie
miejscowych  doświadczeń.  Zamiast  stosowanej  najczęściej  rębni  częściowej  (Na),  nadającej
się  praktycznie  tylko  do  odnowienia  dębu,  lepsze  są  złożone  rębnie  stopniowe,  zwłaszcza
z wydłużonym okresem odnowienia.
Pomniki przyrody

Pomnikami przyrody są pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub

ich  skupiska  o  szczególnej  wartości  przyrodniczej,  naukowej,  kulturowej,  historycznej
lub krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród
innych  tworów,  okazałych  rozmiarów  drzewa,  krzewy  gatunków  rodzimych  lub  obcych,
źródła,  wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie. Ustanowienie
pomnika przyrody następuje w drodze rozporządzenia wojewody albo uchwały rady gminy.

W Polsce jest ogółem 28 497 pomników przyrody (w tym 21 404 pojedynczych drzew)

z tego 10 269 w Lasach Państwowych (w tym 8023 pojedynczych drzew). Na terenie Lasów
Państwowych występuje wiele starych i okazałych drzew, które nie zostały jeszcze uznane
za pomniki przyrody.
Stanowiska dokumentacyjne

Stanowiskami dokumentacyjnymi są nie wyodrębniające się na powierzchni

lub  możliwe  do  wyodrębnienia,  ważne  pod  względem  naukowym  i  dydaktycznym  miejsca
występowania  formacji  geologicznych,  nagromadzeń  skamieniałości  lub  tworów
mineralnych,  jaskinie  lub  schroniska  podskalne  wraz  z  namuliskami  oraz  fragmenty
eksploatowanych

lub

nieczynnych

wyrobisk powierzchniowych

podziemnych.

Stanowiskami dokumentacyjnymi mogą być także miejsca występowania kopalnych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

szczątków roślin lub zwierząt. Ustanowienie stanowiska dokumentacyjnego następuje
w drodze rozporządzenia wojewody albo uchwały rady gminy.

Użytki ekologiczne
Użytkami ekologicznymi są zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów mających

znaczenie  dla  zachowania  różnorodności  biologicznej  –  naturalne  zbiorniki  wodne,
śródpolne  i  śródleśne  oczka  wodne,  kępy  drzew  i  krzewów,  bagna,  torfowiska,  wydmy,
płaty  nie  użytkowanej  roślinności,  starorzecza,  wychodnie  skalne,  skarpy,  kamieńce,
siedliska przyrodnicze oraz stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków roślin, zwierząt
i  grzybów,  ostoje  zwierząt  oraz  miejsca  rozmnażania  lub  miejsca  sezonowego
występowania.  Ustanowienie  użytku  ekologicznego  następuje  w  drodze  rozporządzenia
wojewody albo uchwały rady gminy.

Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe
Zespołami przyrodniczo-krajobrazowymi są fragmenty krajobrazu naturalnego

i  kulturowego  zasługujące  na  ochronę  ze  względu  na  ich  walory  widokowe  i  estetyczne.
Ustanowienie  zespołu  przyrodniczo-krajobrazowego  następuje  w  drodze  rozporządzenia
wojewody  albo  uchwały  rady  gminy.  W  Lasach  Państwowych  jest  89  zespołów
przyrodniczo-krajobrazowych.  Zajmują  one  powierzchnię  31  044ha  (stan  na  31  grudnia
2004r.).

Ochrona gatunkowa roślin, grzybów i zwierząt
Ochrona gatunkowa ma na celu zapewnienie przetrwania i utrzymania właściwego

stanu występujących w naturalnych warunkach roślin, zwierząt i grzybów oraz ich siedlisk,
gatunków  rzadkich,  endemicznych,  podatnych  na  zagrożenia  i  zagrożonych  wyginięciem
oraz  objętych  ochroną  na  podstawie  umów  międzynarodowych,  a  także  zachowania
różnorodności  gatunkowej  i  genetycznej.  W  celu  ochrony  ostoi  zwierząt  i stanowisk  roślin
lub  grzybów  objętych  ochroną  gatunkową  lub  ostoi,  miejsc  rozrodu  i  regularnego
przebywania  zwierząt  objętych  ochroną  gatunkową  mogą  być  ustalane  strefy  ochrony.
Minister  do  spraw  środowiska  w  porozumieniu  z  ministrem  do  spraw  rolnictwa  określa,
w drodze rozporządzenia, gatunki dziko występujących roślin, zwierząt  i grzybów objętych
ochroną  ścisłą  lub  częściową.  Ochronę  gatunków  roślin,  zwierząt  lub  grzybów  nieobjętych
ochroną  przez  ministra  właściwego  do  spraw  środowiska,  może  wprowadzić
na terenie województwa – na czas określony, w drodze rozporządzenia – wojewoda.
Chronione gatunki grzybów roślin i zwierząt w Polsce

Ochrona gatunkowa grzybów
Grzyby nie zawierają chlorofilu i nie mają zdolności do fotosyntezy, pobierają gotowe

substancje organiczne ze swojego środowiska, dlatego też są najczęściej saprotrofami
lub pasożytami. Trzecią grupę stanowią grzyby żyjące w symbiozie, np. z drzewami
(mikoryza).

Podstawowy organizm grzyba żyje w podłożu. Składa się on z delikatnych,

rozgałęzionych  nitek  zwanych  grzybnią.  W  korzystnych  warunkach  grzybnia  wytwarza
owocniki, których zadaniem jest wytwarzanie i rozprzestrzenianie zarodników. Opis grzybów
obejmuje  wygląd  ich  owocników  (kształt,  wielkość,  barwa),  okres,  w  jakim  się  one
wykształcają, (cyfry rzymskie odpowiadają  miesiącom pojawu), siedlisko  i występowanie  na
obszarze Polski.

Do grzybów zaliczane są również porosty. Jest to specyficzna grupa organizmów, które

powstały  na  skutek  wytworzenia  trwałej  symbiozy  między  cudzożywnym  grzybem
i samożywnym  glonem.  Obecnie porosty uznawane  są za grzyby  lichenizowane, czyli takie,
które  mają  zdolność  tworzenia  symbiozy  z  glonami.  Komponent  grzybowy  nazywany  jest
mikobiontem  (aż  u  98%  porostów  są  to  grzyby  należące  do  workowców  (Ąscomycota),
a partner roślinny (autotroficzny) fotobiontem (w ok. 90% są to zielenice Chlorophyceae lub
sinice Cyanobacteria, Cyanophyta).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Opis porostów obejmuje wygląd ich „ciała", zwanego plechą, w tym również

owocników. U niektórych porostów, np. chrobotków, wykształciły się plechy dwupostaciowe.
Początkowo  rozwija  się  skorupiasta  lub  listkowata  plecha  pierwotna,  trwała  lub  zanikająca,
z której  wyrasta  plecha  wtórna  w  postaci podecjów  –  wyprostowanych  lub  wznoszących  się
części  plechy wtórnej, pojedynczych  lub rozgałęzionych, wewnątrz wypełnionych miąższem
albo pustych (dętych), z owocnikami  na  szczycie. Zamieszczono także informacje dotyczące
zajmowanych  przez  opisane  gatunki  siedlisk  oraz  występowania  w  Polsce.  W  nawiasie
kwadratowym  umieszczono  skróty  określające  status  ochronny  oraz  informację
o umieszczeniu  danego  gatunku  na  liście grzybów zagrożonych w  Polsce. Wykaz  gatunków
w załączeniu. Podaję przykład opisu za książką „Ochrona przyrody w lasach” R.Kapuścinski

Czarka szkarłatna Sarcoscypha coccinea, czarkowate Sarcoscyphaceae
Owocnik miseczkowaty średnicy 1–5cm, wewnątrz żywo karminowoczerwony,

na zewnątrz brudnobiałoochrowy z delikatną ziarnistością. Trzon wys. 1-3cm, grub. 0,2-0,4
cm, cynobrowoczerwony, w dolnej części biało owłosiony. Miąższ cienki. Owocniki od XII
do IV i V. Siedlisko: lasy i zarośla liściaste, na opadłych gałązkach.
Występowanie: w Polsce dość rzadki. Ochronie podlegają wszystkie gatunki z tego rodzaju.

Szmaciak gałęzisty Sparassis crispa, szmaciakowate Sparassidaceae
Owocniki o masie 2-5kg (niekiedy ponad 7kg), wys. 6-35cm, nieregularnie kuliste,

białawe,  kremowe,  ochrowe,  później  żółtawe,  brązowe,  złożone  z  licznych  gęsto  ułożonych
rozgałęzień  spłaszczonych  na  końcu,  kędzierzawych  i ząbkowanych. Trzon  mięsisty,  krótki,
białawy,  zagłębiony  w  ziemi,  wyrasta  z  korzeni  drzew.  Zapach  korzenny.  Owocniki  swoim
wyglądem  zewnętrznym  przypominają  dorodny  kalafior  lub  główkę  kapusty.  Wyrastają
od VII do końca X. Występuje zawsze pojedynczo, co roku na tym samym miejscu. Porażone
drewno sosny intensywnie wydziela żywicę, czemu towarzyszy silny zapach terpentyny.

Siedlisko: grzyb pasożytniczy, poraża korzenie i pnie starych, osłabionych drzew

iglastych (powoduje brunatną zgniliznę drewna); drzewostany na siedliskach borowych,
na pniach lub przy nich, na glebie leśnej, głównie w pobliżu porażonych sosen, rzadziej
świerków, a także jodeł, daglezji i modrzewi. Występowanie: niezbyt często spotykany.
Ochrona gatunkowa roślin

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004r. w sprawie gatunków dziko

występujących  roślin  objętych  ochroną  obejmuje  następujące  grupy  systematyczne:
brunatnice,  krasnorosty,  ramienice,  wątrobowce,  mchy,  paprotniki,  nagozalążkowe,
dwuliścienne  i  jednoliścienne.  W  tym  poradniku  uwzględniono  gatunki  wątrobowców,
mchów, paprotników, nagozalążkowych, dwuliściennych  i jednoliściennych, które występują
w  lasach.  W  tych  grupach  gatunki  zostały  opisane  w  kolejności  alfabetycznej  (wg  polskich
nazw). Opis gatunku zawiera jego nazwę i nazwę rodziny, do której należy – polską i łacińską
oraz ogólną charakterystykę wyglądu, zajmowane siedlisko i dane o występowaniu w Polsce.
Poza  tym  w  nawiasie  kwadratowym  podano  skróty,  informujące  o  statusie  ochronnym
gatunku.  Objaśnienie  skrótów  znajduje  się  pod  tabelą  4,  zawierającą  wykaz  gatunków
w  podanych  grupach  systematycznych  i  informacje  o  statusie  ochronnym  oraz  kategorii
zagrożenia wg Czerwonej Księgi Roślin.

W ogólnej charakterystyce wyglądu rośliny pominięto te elementy, których nie da się

sprawdzić  gołym  okiem,  dotyczy  to  zwłaszcza  mchów  (Bryophyta)  i  wątrobowców
(Marchantiophyta),  należących  do  gromady  mszaków  (Bryophyta).  Wykazują  one  wyraźną
przemianę  pokoleń.  Kiełkujący  zarodnik  tworzy  nitkowaty  lub  blaszkowaty,  krótkotrwały
twór, zwany splątkiem, z którego wyrasta właściwy gametofit (pokolenie płciowe). U mchów
i  części  wątrobowców  ma  on  postać  ulistnionej  łodyżki  opatrzonej  chwytnikami,  u  reszty
wątrobowców  natomiast  jest  plechoksztattny.  W  przemianie  pokoleń  wyraźnie  dominuje
gametofit  będący  samodzielną,  autotroficzną,  dość  dużą  rośliną.  Sporofit  (pokolenie
bezpłciowe)  jest  zwykle  od  niego  drobniejszy,  całe  życie  z  nim  złączony  i  odżywiający  się

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

jego  kosztem.  Opis  mchów  i  wątrobowców  ograniczono  do  gametofitu.  Paprotniki
(Pteridophyta),  do  których  należą  widłaki  (Lycopodiophyta),  skrzypy  (Equisetophyta)
i  paprocie  (Polypodiophyta)  charakteryzują  się  tym,  że  w  ich  rozwoju  pokoleniem
dominującym  jest  sporofit  (odwrotnie  niż  u  mszaków).  Opis  paprotników  ograniczono
do  wyglądu  sporofitu  (łodyg  i  liści  oraz  kłosów  zarodnionośnych  u  niektórych  widłaków).
Jedynym  przedstawicielem  nagozalążkowych  (Pinophytina)  wchodzącym  w  zakres  tego
opracowania  jest  cis  pospolity.  Opis  gatunków  należących  do  roślin  dwuliściennych
(Magnoliopsida) i  jednoliściennych  (Liliopsida) został ograniczony do wyglądu  łodygi,  liści,
kwiatów (w tym  barwy  i pory kwitnienia), rzadziej owoców. Pominięto natomiast szczegóły
budowy  kwiatów  (wygląd  i  liczba  działek  kielicha,  płatków  korony,  pręcików,  słupków),
których obserwacja gołym okiem jest często utrudniona. Poza tym w opisie gatunków podano
informacje  o  warunkach  siedliskowych  i  rejonach,  w  jakich  można  spotkać  dany  gatunek.
Informacje o występowaniu poszczególnych gatunków w  naszym kraju są zazwyczaj  bardzo
ogólne,  dlatego  wymagają  uszczegółowienia  i  aktualizacji.  Zwracają  jednak  uwagę
na te rejony kraju oraz siedliska, w których można dany gatunek spotkać.

Bielistka sina Leucobryum glaucum, bielistkowate Leucobryaceae
Tworzy poduszkowate darnie w stanie suchym sinozielone, w wilgotnym jasnozielone,

zwarte,  różnej  wielkości  (20  cm  i  więcej).  Łodygi  wys.  5–30  cm,  widlasto  rozgałęzione.
Liście  lancetowate,  całobrzegie,  u  góry  rurkowato  zwinięte  i  zwężające  się  w  krótko
zaostrzony  koniec.  Siedlisko:  na  podłożu  kwaśnym,  często  w  ubogich,  podmokłych  lasach.
Występowanie: pospolita w całym kraju.

Widłak jałowcowaty Lycopodium annotinum, widłakowate Lycopodiaceae
Roślina wieloletnia. Pędy czołgające się dł. do 1m, wielokrotnie widlasto rozgałęzione,

z  licznymi,  wzniesionymi  pionowo,  szerokimi  (do  1,5cm)  gałązkami.  Liście  równowąsko-
lancetowate, dł. do 1cm, ostro zakończone, poziomo odstające, często odgięte do tyłu. Kłosy
zarodnionośne  pojedyncze,  siedzące.  Siedlisko:  rośnie  w  cienistych  lasach  mieszanych,
iglastych,  na  glebie  wilgotnej,  kwaśnej  lub  torfiasto-próchnicznej.  Występowanie:
rozproszony na niżu, w górach po piętro kosodrzewiny.

Bagno zwyczajne Ledum palustre, wrzosowate Ericaceae
Krzew wys. 50–150cm o silnej woni. Gałązki wzniesione, za młodu rdzawokutnerowate.

Liście  zimotrwałe, równowąskie  lub  lancetowate, o silnie podwiniętym  brzegu, górą  lśniące,
nagie.  Kwiaty  białe  w  szczytowych  baldaszkach,  na  długich,  ogruczolonych  szypułkach.
Kwitnie  w  V  i  VI.  Siedlisko:  torfowiska  wysokie,  mokre  lasy  sosnowe.  Występowanie:
w  północnej  części  niżu  często,  w  południowej  rzadziej;  w  Sudetach  i  Karpatach  bardzo
rozproszone po regiel górny.

Lilia złotogłów Lilium martagon, liliowate Liliaceae
Roślina dorastająca do 1,5 m. Cebula złożona z licznych złocistych łusek. Łodyga mocna,

sztywna,  gęsto  ulistniona.  Liście  podłużnie  jajowate,  siedzące,  z  7–11  równoległymi
nerwami,  ustawione  skrętolegle,  a  w środkowej  części  łodygi  w  okółkach.  Kwiaty  w  liczbie
3–12  (rzadko  więcej),  o  silnym  zapachu,  zwieszone  na  łukowato  przegiętych  szypułkach,
zebrane  w  graniasty  kwiatostan  na  szczycie  łodygi.  Kwiaty  brudnoróżowopurpurowe
z ciemniejszymi  plamkami.  Kwitnie  VI  i  VII.  Owoc  –  duża  torebka  pękająca  trzema
szparami.  Siedlisko:  lasy,  zarośla,  zręby.  Występowanie:  rozpowszechniony  w  Sudetach  i
Karpatach, częsty również na niżu, z wyjątkiem zachodniej i północno-zachodniej części.
Ochrona gatunkowa zwierząt

Przedmiotem ochrony są przede wszystkim gatunki wykazujące małą zdolność

przystosowania  do  zmieniających  się  warunków  środowiskowych,  zwłaszcza  zmian
pod  wpływem  działania  czynników  antropogenicznych.  W  Polsce  powiększa  się  liczba
gatunków,  których  egzystencja  jest  zagrożona.  Świadczą  o  tym  m.in.  wciąż  uzupełniane

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

kolejne wydania czerwonej księgi czy zapisy w rozporządzeniach ministra środowiska
dotyczące ochrony gatunkowej zwierząt.

Objęte ochroną gatunki zwierząt uwzględnione w niniejszym opracowaniu reprezentują

następujące grupy systematyczne: owady {Insecta), ślimaki  (Gastropoda), płazy (Amphibia),
gady  (Reptilia),  ptaki  (Aves)  i  ssaki  (Mammalia).  Uszeregowano  je  w  tych  grupach
alfabetycznie  (wg  polskich  nazw).  Opis  gatunku  zawiera  ogólne  informacje  o  wyglądzie
(z  uwzględnieniem  różnic  między  samcem  i  samicą),  biologii,  zajmowanym  siedlisku  oraz
rozmieszczeniu  stanowisk  występowania  w  Polsce.  Ślimaki  i  gady  reprezentowane  są  tylko
przez pojedyncze gatunki, tj. ślimaka winniczka (Helix pomatia) i żmiję zygzakowatą (Vipera
Berus).  Oba  gatunki  są  powszechnie  znane,  mimo  to  zamieszczono  ich  opis,  który  zawiera
podstawowe  informacje  o  kształcie  ciała,  wielkości  i  ubarwieniu.  Opis  wyglądu  owadów
został  ograniczony  do  danych  o  wielkości,  ubarwieniu  i  porze  występowania  postaci
doskonałej  (imago),  rzadziej  jego  larwy.  Opis  wyglądu  płazów  zawiera  informacje
o ich kształcie,  wielkości  i  barwie  skóry. Opis  ptaków, oprócz  charakterystyki  ich  wielkości
i  ubarwienia,  został  rozszerzony  o  dodatkowe  informacje  dotyczące  gniazda  (wielkość,
lokalizacja,  czasem  dane  o  materiale,  z  jakiego  jest  ono  zbudowane),  liczby  jaj  w  lęgu,  ich
kształty i barwy oraz pory składania. Miesiące, w których są składane jaja oraz odbywają się
wędrówki  (przyloty,  odloty),  zapisano  cyframi  rzymskimi.  Opis  ssaków  jest  zróżnicowany
w  zależności  od  opisywanej  grupy.  W  przypadku  nietoperzy,  obok  ogólnych  danych
o wielkości  i  ubarwieniu  ciała,  podano dodatkowe  informacje o  wielkości  i wyglądzie uszu,
które  są  dobrze  wykształcone  (w  czasie  lotu  orientują  się  dzięki  echolokacji),  często
zaopatrzone są w dodatkowy płat skórny zwany koziołkiem. W opisie drobnych gryzoni obok
długości  ciała  podano  także  długość  ogona.  Opis  gatunków  większych  ssaków  rozszerzono
o takie dane, jak liczba młodych w miocie oraz pora porodu.

Pachnica dębowa Osmoderma eremita, poświętnikowate Scarabaeidae
Chrząszcz dł. 22–32 mm, czarny lub brunatnoczarny, zwykle z lekkim oliwkowym

metalicznym  połyskiem,  ciało  pokryte  bardzo  delikatnym,  przylegającym  owłosieniem
i  rzadko  rozstawionymi,  odstającymi  szczecinkami,  najlepiej  widocznymi  na  bokach
przedplecza. Czułki 10- członowe, kolankowato załamane, zakończone trójczłonową buławką.
Środek przedplecza u samca z głębokim podłużnym zagłębieniem, obramowanym po bokach
wystającymi  listewkami.  U  samicy  cecha ta  jest znacznie  słabiej  wykształcona.  Rójka w  lecie
(VII–VIII).  Szczyt  aktywności  o  zmierzchu  i  nocą,  bywają  w  związku  z  tym  wabione  też  do
źródeł  sztucznego  światła.  Larwy  żerują  przez  2–3  lata  w  wewnętrznych  próchnowiskach
drzew  liściastych,  osiągając  przed  przepoczwarczeniem  dł.  ok.  100mm.  Gatunek  zaliczany
do  reliktów  lasów  pierwotnych.  Siedlisko:  ciepłe,  świetliste  lasy  liściaste  i  mieszane,  parki,
a także zadrzewienia; warunkiem koniecznym do rozwoju jest obecność starych, dziuplastych
drzew. Występowanie: prawdopodobnie w całym kraju oprócz gór.

Krzyżodziób sosnowy Loxia pityopsittacus, łuszczaki Fringillidae

Bardzo podobny do krzyżodzioba świerkowego, ale ma większą głowę i wyższy, solidniejszy
dziób o dolnej części (widzianej z boku) nie wystającej ponad górną krawędź górnej. Gniazdo
w górnych partiach koron wysokich drzew iglastych pod osłoną gałęzi. W lęgu 3–4
szaroniebieskich lub białawych jaj z plamkami i kreskami o różnej barwie (od różowej do
ciemnowiśniowej). Siedlisko: różne typy borów. Występowanie: skrajnie nielicznie gniazduje
na północy, liczniejszy w czasie wędrówek inwazyjnych (IX–II) i zimą.

Łasica Mustela nivalis, łasicowate Mustelidae

Mniejsza  kopia  gronostaja.  Jeden  z  najbardziej  zmiennych  pod  względem  wielkości  wśród
naszych  ssaków.  Długość  całkowita  22–27cm,  w  tym  ogon  4–7cm.  Samica  przeważnie
mniejsza od samca. Ciało wydłużone, nogi bardzo krótkie i cienkie, palce z ostrymi pazurami.
Ogon krótki. Oczy skośnie ustawione, małe i błyszczące. Uszy szerokie i zaokrąglone. Futro
(jak  letnia  szata  gronostaja)  z  wierzchu  rudobrązowe,  od  spodu  białe,  przy  czym  linia

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

graniczna  jest  prawie  zawsze  nieregularnie  zygzakowata,  a  koniec  ogona  nie  jest  czarny.
W Europie Północnej i w wyższych partiach gór ma w zimie futro całkowicie białe, włącznie
z  końcem  ogona.  W  kupach  słomy,  chrustu,  w  starych  murach,  norach,  szczelinach
lub  dziurach,  w  gnieździe  ze  słomy,  siana,  liści  itp.  samica  rodzi  3–7,  rzadziej  12  młodych.
Siedlisko:  lasy  (zwłaszcza  obrzeża  lasów  liściastych),  parki,  zadrzewienia  śródpolne.
Występowanie: nielicznie na terenie całego kraju.

Podkowiec duży Rhinolophus ferrumequinum, podkowcowate Rhinolophidae
Nietoperz dużych rozmiarów. Długość ciała 55–71mm, ucho 20–26mm, rozpiętość

skrzydeł  33–40cm.  Futerko  na  grzbiecie  jasnobrązowe,  strona  brzuszna  szarożółta.  Skrzydła
nieco  jaśniejsze  niż  u  podkowca  małego,  bardziej  brązowe.  Uszy  szerokie,  zaostrzone
na  końcu.  W  czasie  hibernacji  wisi  samotnie  u  stropu  owinięty  błonami  lotnymi.  Siedlisko:
najczęściej tereny skaliste, jaskinie; schronienia letnie – dziuple drzew, budynki i konstrukcje
podziemne; schronienia zimowe – jaskinie.
Występowanie:  znany  zaledwie  z  trzech  stanowisk,  z  których  dwa  znajdują  się  na  terenie
Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, a jedno w rejonie Tarnowa.
Zagrożenia w ochronie przyrody

Zagrożenia, z jakimi spotykamy się w ochronie przyrody, mogą mieć różny charakter.

Dokładne rozpoznanie  ich przyczyn  i  następstw jest  niezbędnym  warunkiem podejmowania
racjonalnych działań profilaktycznych i ochronnych. Najczęściej zagrożenia są powodowane
bezpośrednim  lub  pośrednim  oddziaływaniem  człowieka  (np.  zanieczyszczanie  środowiska,
błędy  popełniane  w  użytkowaniu  zasobów  naturalnych,  nadmierna  penetracja  terenów
leśnych)  albo  wynikają  z  przebiegu  naturalnych  procesów  przyrodniczych  (np.  wypieranie
jednych  organizmów  przez  inne  w  wyniku  konkurencji).  Czynniki  zagrażające  konkretnym
obiektom  przyrodniczym  dzieli  się  zwykle  na:  biotyczne  (np.  szkodliwe  owady,  choroby
grzybowe),  abiotyczne  (m.in.  susze,  powodzie,  mrozy)  i  antropogeniczne  (różnego  rodzaju
szkody  związane  z  działalnością  człowieka).  Czynniki  biotyczne  i  abiotyczne  są  przejawem
naturalnych  procesów  zachodzących  w  przyrodzie,  choć  na  ich  przebieg  ma  często  wpływ
działalność  człowieka  (np.  za  jedną  z  przyczyn  ocieplania  się  klimatu  uważana  jest
nadmierna  emisja  dwutlenku  węgla  do  atmosfery,  powstająca  zwłaszcza  w  wyniku
działalności przemysłu energetycznego).

Czynniki abiotyczne i biotyczne, z uwagi na ich naturalny charakter, nie są traktowane

jako  zagrożenia  w  przypadku  ochrony  ścisłej,  której  celem  jest  ochrona  naturalnych
procesów  i  zjawisk  zachodzących  w  przyrodzie.  Inaczej  przedstawia  się  sytuacja
w  przypadku  ochrony  częściowej,  polegającej  m.in.  na  wykonywaniu  zabiegów  ochronnych
protegujących  dany  gatunek,  „kosztem"  pozostałych,  bardziej  konkurencyjnych  w  danym
okresie.  W  takim  przypadku  nasze  postępowanie  jest  ingerencją  w  naturalne  procesy,  które
z naszego punktu widzenia są szkodliwe dla zachowania określonych gatunków. Podstawowe
różnice  między  ochroną  ścisłą  (zwaną potocznie  bierną, polegającą  na  ochronie  naturalnych
procesów  bez  ingerencji  człowieka)  i  częściową  (zwaną  potocznie  czynną,  polegającą
na celowej  ingerencji  w  procesy  naturalne  w  trosce  o  zachowanie  określonych gatunków
lub  siedlisk),  istniejące  w  ochronie  przyrody  od  wielu  lat,  uległy  pewnej  modyfikacji
w  zapisach  nowej  ustawy  o  ochronie  przyrody  z  16  kwietnia  2004  roku.  Wprowadza  ona,
obok pojęć ochrony ścisłej, częściowej i krajobrazowej, dodatkowe pojęcie ochrony czynnej,
polegającej  na  stosowaniu  zabiegów  ochronnych  w  celu  przywrócenia  naturalnego  stanu
ekosystemów  i  składników  przyrody  lub  zachowania  siedlisk  przyrodniczych  oraz  siedlisk
roślin, zwierząt lub grzybów. W myśl tej ustawy wśród gatunków roślin, zwierząt i grzybów
objętych ochroną ścisłą mogą być wskazywane gatunki, które należy objąć ochroną czynną.

Obok czynników zagrażających zachowaniu oraz odtwarzaniu walorów i wartości

przyrodniczych mamy również do czynienia z wieloma problemami i utrudnieniami

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

w realizacji bieżących zadań ochronnych. Można je ogólnie podzielić na problemy natury
politycznej, społecznej, ekonomicznej, prawnej i organizacyjnej.

Ustanawianie nowych lub rozszerzanie istniejących form ochrony przyrody jest

następstwem  decyzji  wynikających  z  realizacji  określonej  polityki  państwa.  Na  decyzje
te  coraz  większy  wpływ  ma  opinia  publiczna,  zwłaszcza  najbardziej  aktywne  organizacje
pozarządowe.  Nie  zawsze  decyzje  te  idą  w  parze  z  możliwościami  finansowymi  budżetu
państwa,  czego  najlepszym  przykładem  jest  chroniczny  brak  środków  na  opracowywanie
planów  ochrony  przyrody  uwzględniających  istniejące  jej  formy.  Statystyczny  sukces,
wyrażany  tworzeniem  kolejnych  form  ochrony  przyrody,  nie  przekłada  się  zazwyczaj  na
rzeczywiste  efekty,  których  formalnie  się  nie  ocenia.  Zasadniczą  zmianę  w  tym  zakresie
wprowadziła  obecna  ustawa  o  ochronie  przyrody  z  2004  roku:  „W  ramach  państwowego
monitoringu  środowiska  prowadzi  się  monitoring  przyrodniczy  różnorodności  biologicznej
i  krajobrazowej.  Monitoring  przyrodniczy  polega  na  obserwacji  i  ocenie  stanu  oraz
zachodzących  zmian  w  składnikach  różnorodności  biologicznej  i  krajobrazowej
na  wybranych  obszarach,  a  także  na  ocenie  skuteczności  stosowanych  metod  ochrony
przyrody,  w  tym  na  obserwacji  siedlisk  przyrodniczych  oraz  gatunków  roślin  i  zwierząt,
dla których ochrony został wyznaczony obszar Natura 2000” (art. 1 1 2 ) .  Monitoringiem
przyrodniczym  nie  będą  jednak  objęte  wszystkie  obiekty  wchodzące  w  skład
poszczególnych  form  ochrony  przyrody.  Wiele  utrudnień  i  problemów  w  ochronie
przyrody  ma  swoje  źródło  w  zawiłościach  prawa.  Dotyczy  to  zwłaszcza  zapisów
określających  obowiązki  i  kompetencje  instytucji  i  organów  zajmujących  się  ochroną
przyrody, co prowadzi do „rozmycia” odpowiedzialności.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Jakie akty prawne regulują ochronę przyrody w Polsce?
2.  Na jakich działaniach polega ochrona przyrody?
3.  Jakie znasz formy ochrony przyrody?
4.  Co to jest rezerwat przyrody?
5.  Co to jest park narodowy?
6.  Co to jest park krajobrazowy?
7.  Co to jest obszar chronionego krajobrazu?
8.  Co to jest obszar Natura 2000?
9.  Jak opisuje się siedlisko priorytetowe dla obszarów Natura 2000?
10.  Co to jest pomnik przyrody?
11.  Co to jest stanowisko dokumentacyjne?
12.  Co to jest użytek ekologiczny?
13.  Co to jest zespół przyrodniczo-krajobrazowy?
14.  Co ma na celu ochrona gatunkowa?
15.  Dlaczego chronimy grzyby i porosty?
16.  Jakie pokolenie (płciowe czy bezpłciowe) jest opisywane u mszaków i paprotników?
17.  Jakie gatunki zwierząt objęte są ochroną gatunkową?
18.  Jakie gatunki grzybów i porostów są objęte ochroną gatunkową?
19.  Jakie gatunki roślin naczyniowych, paprotników, widłaków i mszaków objęte są ochroną

gatunkową?

20. Jakie są różnice w podejściu do czynników biotycznych i abiotycznych na terenach

objętych ochroną ścisłą i ochroną częściową?

21. Do czego służy monitoring przyrodniczy?
22. Jakie problemy występują obecnie w ochronie przyrody?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Rozpoznawanie gatunków objętych ochroną gatunkową.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) utrwalić rozpoznawanie gatunków chronionych na postawie różnych elementów

dostępnych na planszach, slajdach, fotografiach, przewodnikach,

2) rozpoznawać wśród pokrewnych gatunków te chronione,
3) wynotować najważniejsze dane (i skojarzenia) dotyczące występowania, biologii i cech

rozpoznawczych najrzadszych i najczęstszych gatunków chronionych występujących
w regionie zamieszkania.

4) zaprezentować notatki wykonane w trakcie ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

przewodniki i klucze z gatunkami chronionymi,

−

barwne tablice,

−

zdjęcia i slajdy,

−

kartka papieru,

−

długopis.

Ćwiczenie 2

Poszukiwanie stanowisk roślin chronionych i ich rozpoznawanie w różnych stadiach

rozwoju, śladach, tropach

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przeanalizować z opisem terenu, publikacjami dotyczącymi występowania roślin,

opisami taksacyjnymi lasów, w których będzie prowadzona inwentaryzacja,

2)  odszukać informacje potrzebne do wypełnienia formularza,
3)  przeprowadzić inwentaryzację,
4)  wypełnić formularz,
5)  zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

literatura tematu + barwne przewodniki,

−

opisy terenu,

−

kwestionariusz inwentaryzacyjny,

−

długopis, ołówek.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wymienić akty prawne dotyczące ochrony przyrody?



2) scharakteryzować poszczególne formy ochrony przyrody w Polsce?



3) wymienić różnice pomiędzy poszczególnymi formami ochrony?



4) scharakteryzować ochronę siedlisk na obszarach Natura 2000?



5) wyjaśnić różnice w podejściu do różnych form ochrony gatunkowej

roślin i zwierząt?



6) scharakteryzować ważne (ze względu na ich rzadkość) chronione

gatunki grzybów, roślin i zwierząt?



7) określić, w jakim celu chroni się poszczególne gatunki?



8) opisać postępowanie z różnymi elementami chronionymi w terenie?



9) wymienić najważniejsze problemy obecnej ochrony przyrody?



10) opisać różnice pomiędzy zasadami i celami ochrony ścisłej

i częściowej?



11) określić, jaka jest rola administracji Lasów Państwowych i służb

ochrony przyrody w poszczególnych formach ochrony przyrody?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Podstawy prawne i zasoby leśnictwa

w Polsce

4.3.1. Materiał nauczania

Leśnictwo w Polsce to znaczący potencjał. Duża powierzchnia gruntów leśnych (9,2mln ha),

lesistość na poziomie 28,8% oraz zasoby drzewne oceniane jako jedne z największych
w Europie, świadczą o dużym rzeczywistym znaczeniu tego sektora w gospodarce narodowej.
Potęguje je sektor drzewny, kontynuujący funkcję produkcyjną leśnictwa.

Rocznie w Polsce pozyskuje się 31–33 mln m

surowca drzewnego. Surowiec

przetwarzany jest w sektorze drzewnym przez ponad 66 tysięcy producentów, w większości
firm małych i średnich (99,7%).

W 2005 roku PGL Lasy Państwowe osiągnęło przychód w wysokości 4,7mld zł, w tym

84% pochodziło ze sprzedaży drewna. Około 90% przychodów było efektem działalności
podstawowej, a 0,9% przypadało na działalność uboczną. PGL LP zatrudniało w 2005 roku
26,1 tys. osób (14,8 tys. w służbie leśnej).

Cały polski sektor leśno-drzewny wytwarza 3,5% produkcji globalnej i 2,4% wartości

dodanej brutto, ma 13% udziału w polskim eksporcie i 5% w imporcie. Łącznie sektor ten
oferuje 350 tysięcy miejsc pracy, co, wraz z rodzinami zatrudnionych, zapewnia egzystencję
blisko 2 min osób.

Leśnictwo i sektor drzewny można i należy traktować jako jedno z ważniejszych narzędzi

rozwiązywania problemów społeczno-gospodarczych w miejscu ich działania, tj. w regionach
na poziomie lokalnym. Dochody budżetów gmin z tytułu podatku leśnego

wyniosły w 2005

roku 136,8 mln zł (opodatkowaniu podlegają lasy, z wyjątkiem zajętych na wykonywanie
innej działalności gospodarczej niż leśna).

Oceniając potencjał polskiego leśnictwa, należy dodać, że wartość oszacowanych

zasobów leśnych wynosi (według stanu na 1999 rok) 9,3 mld zł, przy czym na wynikające
z funkcji produkcyjnych lasów przypada 3,8 mld zł (tj. 41%).

Przepisy prawa dotyczące ochrony lasów w Polsce

Lasy spełniają bardzo różnorodne funkcje, zarówno w sposób naturalny, jak i w wyniku

działań gospodarki  leśnej. Polityka  leśna państwa (dokument przyjęty przez Radę Ministrów
22 kwietnia 1997r.) wymienia następujące funkcje lasu: ekologiczne (ochronne), produkcyjne
(gospodarcze)  i  społeczne.  Realizacja  celów  i  zadań wynikających z  wypełniania  przez  lasy
wymienionych  funkcji  może  rodzić  konflikty.  Ma  to  miejsce  wówczas,  gdy  wzrost  jednych
funkcji  ogranicza  pozostałe.  Przy  zachowaniu  między  nimi  właściwych  proporcji  mamy  do
czynienia z ich wzajemnym uzupełnianiem się.

Funkcje gospodarcze i ochronne lasów zostały określone w trzech podstawowych

dokumentach:  Polityka  ekologiczna  państwa  (zaakceptowana  przez  Sejm  i  Senat  w  1991r.;
13 czerwca 2000r. Rada Ministrów przyjęła II Politykę ekologiczną państwa), Polityka  leśna
państwa  (cytowana  wcześniej)  oraz  Krajowa  strategia  ochrony  i  zrównoważonego
użytkowania  różnorodności  biologicznej  (obecnie  w  formie  projektu).  Wspólną  podstawą,
na której  zostały  oparte  wymienione  dokumenty,  jest  zasada  trwałego  i  zrównoważonego
rozwoju.  Do  podstawowych  założeń  Krajowej  strategii  ochrony  i  zrównoważonego
użytkowania różnorodności biologicznej należy m.in. następujące stwierdzenie:

„Pole działania w ramach ochrony różnorodności biologicznej jest zatem szersze niż

w tradycyjnie pojmowanej ochronie przyrody i powinno być odnoszone do przestrzeni całego
kraju, a nie tylko do obszarów prawnie chronionych, które stanowią de facto jego mały
wycinek”.

Polityka leśna państwa wśród swoich założeń wymienia natomiast „reorientację

zarządzania lasami z poprzedniej dominacji modelu surowcowego na model proekologicznej
i zrównoważonej ekonomicznie, wielofunkcyjnej gospodarki leśnej, odpowiadającej

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

kryterium sformułowanym dla Europy w procesie helsińskim". Jednym z takich kryteriów jest
właśnie ochrona różnorodności biologicznej.

Podstawowe cele i zasady zachowania, ochrony, powiększania zasobów leśnych oraz

gospodarki leśnej określa ustawa o lasach z 28 września 1991r. (Dz. U z 1991r., Nr 101, poz.
444 z późniejszymi zmianami).

Zgodnie z art. 7.1. cytowanej ustawy, trwale zrównoważoną gospodarkę leśną prowadzi

się według planu urządzania lasu, którego integralną częścią jest „Program ochrony
przyrody", z uwzględnieniem następujących celów:
1) zachowanie lasów i korzystnego ich wpływu na klimat, powietrze, wodę, glebę, warunki

życia i zdrowia człowieka oraz na równowagę przyrodniczą,

2) ochrony lasów, zwłaszcza lasów i ekosystemów leśnych stanowiących naturalne

fragmenty rodzimej przyrody lub lasów szczególnie cennych ze względu na:
a)  zachowanie różnorodności przyrodniczej,
b)  zachowanie leśnych zasobów genetycznych,
c)  walory krajobrazowe, potrzeby nauki,

3) ochrony gleb i terenów szczególnie narażonych na zanieczyszczenie lub uszkodzenie

oraz o specjalnym znaczeniu społecznym,

4) ochrony wód powierzchniowych i głębinowych, retencji zlewni, w szczególności

na obszarach wododziałów i na obszarach zasilania zbiorników wód podziemnych,

5) produkcji, na zasadzie racjonalnej gospodarki, drewna oraz surowców i produktów

ubocznego użytkowania lasu.
Bardzo istotny z punktu widzenia realizacji funkcji gospodarczych i ochronnych jest

zapis w art. 13.1. „Właściciele lasów są obowiązani do trwałego utrzymywania lasów
i zapewnienia ciągłości ich użytkowania, w szczególności do:
1) zachowania w lasach roślinności leśnej (upraw leśnych) oraz naturalnych bagien

i torfowisk,

2) racjonalnego użytkowania lasu w sposób trwale zapewniający optymalną realizację

wszystkich jego funkcji przez:

a) pozyskiwanie drewna w granicach nie przekraczających możliwości produkcyjnych lasu,
b) pozyskiwanie surowców i produktów ubocznego użytkowania lasu w sposób

zapewniający możliwość ich biologicznego odtwarzania, a także ochronę runa leśnego.
Cele, zasady i formy ochrony przyrody ożywionej, nieożywionej oraz krajobrazu określa

ustawa  o  Ochronie  przyrody.  Zapisano  w  niej,  że  ochrona  przyrody  jest  obowiązkiem
każdego obywatela, organów administracji publicznej, a także jednostek organizacyjnych oraz
osób  prawnych  i  fizycznych  prowadzących  działalność  wpływającą  na  przyrodę.  Lasy
Państwowe  jako  jednostka  organizacyjna  zarządzają  lasami  stanowiącymi  majątek  Skarbu
Państwa i prowadzą swoją działalność na blisko 30% powierzchni Polski, co niewątpliwie ma
wpływ  na  ochronę  przyrody.  Zdecydowana  większość  rezerwatów  (84%)  znajduje  się
na terenach Lasów Państwowych,

W świetle cytowanych dokumentów i aktów prawnych ochrona przyrody ma trwałe

i równoprawne, w stosunku do innych funkcji lasów, miejsce w gospodarce leśnej.

Ostatnia dekada XX wieku charakteryzowała się wielkim wysiłkiem gremiów

międzynarodowych, instytucji państwowych, grup zawodowych i społeczeństw nastawionych
na  ratowanie  zasobów  przyrodniczych  naszej  planety.  U  podstawy  tych  działań  znalazły  się
dokumenty  Konferencji  Narodów Zjednoczonych, jaka pod nazwą Szczytu  Ziemi odbyła się
w  1992  r.  w  Rio  de  Janeiro,  a  głównie  Konwencja  o  różnorodności  biologicznej  podpisana
przez 167 państw, a ratyfikowana przez Polskę w 1996 roku.

Treścią Konwencji jest zobowiązanie stron Konwencji, tj. wszystkich państw –

sygnatariuszy do zachowania pełnej różnorodności form życia w biosferze poprzez

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ich ochronę i rozsądne, oszczędne użytkowanie. Nowe podejście do zadań ochrony przyrody
wyrażone w Konwencji sprowadza się do trzech istotnych postanowień:

−

określenia trzech najważniejszych poziomów organizacji przyrody: genetycznego,
gatunkowego i ekosystemowi-krajobrazowego,

−

zobowiązania stron Konwencji do działań na rzecz zachowania różnorodności nie tylko
na obszarach chronionych, ale i poza nimi, tj. na terenach użytkowanych gospodarczo,
gdyż wszędzie obowiązuje prawo do życia wszystkich gatunków,

−

nakazu objęcia ochroną całej różnorodności ras i gatunków zwierząt oraz roślin
udomowionych, jako szczególnie cennych dla przyszłości rolnictwa i hodowli.
W związku z powyższym każda ze stron Konwencji, zgodnie ze swoimi warunkami

i możliwościami, została zobowiązana do:

−

opracowania krajowej strategii oraz planów i programów dotyczących ochrony
różnorodności

biologicznej

umiarkowanego

(zrównoważonego)

użytkowania

jej elementów,

−

włączenia ochrony różnorodności biologicznej i zrównoważonego użytkowania
jej elementów do resortowych i międzysektorowych planów, programów i strategii.
W Europie dużo wcześniej, bo już w 1979 roku, przygotowano regionalną Konwencję

o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk, znaną pod nazwą Konwencji Berneńskiej.

Deklaracja Konwencji Ministrów Leśnictwa (Strasbourg 1990, Helsinki 1993) dotycząca

trwałego rozwoju lasów i leśnictwa:

−

zachowanie biologicznej różnorodności lasów,

−

utrzymanie produkcyjnej zasobności lasów,

−

utrzymanie zdrowia i żywotności ekosystemów leśnych,

−

ochrona zasobów glebowych i wodnych w lasach,

−

zachowanie i wzmaganie udziału lasów w globalnym bilansie węgla,

−

utrzymanie i wzmocnienie długofalowych i wielostronnych korzyści społeczno-
ekonomicznych wynikających z istnienia lasów.
Definicja trwałego i zrównoważonego rozwoju lasów (Helsinki 1993)
Trwałe gospodarowanie oznacza zarządzanie i użytkowanie lasów i terenów leśnych

w taki sposób i w takim tempie, które pozwoli zachować je jako odnawialne zasoby naturalne
i nie uszczuplić ich w długim okresie czasu, zachować ich bioróżnorodność, produktywność,
zdolność odnowienia, żywotność oraz zdolność do spełnienia, teraz i w przyszłości,
odpowiednich ekologicznych, ekonomicznych i społecznych funkcji na lokalnym, krajowym
i globalnym poziomie, nie powodując przy tym szkód w innych ekosystemach.

W następstwie obu wymienionych Konwencji zrodziła się Paneuropejska Strategia

Różnorodności  Biologicznej  i  Krajobrazowej,  przyjęta  na  Europejskiej  Konferencji
Ministrów  Środowiska  w  Sofii  w  1995  r.  Strategia  ta  zmierza  do  bardziej  efektywnego
łączenia  zagadnień  ekologicznych  z  zagadnieniami  polityki  społecznej  i  gospodarczej
we  wszystkich  sektorach  mających  wpływ  na  środowisko  przyrodnicze.  Cele  wyznaczone
leśnictwu w skali ogólnoeuropejskiej Strategia sformułowała następująco:

−

ochrona wszystkich typów lasu, szczególnie na glebach aluwialnych, lasów naturalnych
i nadrzecznych,

−

ochrona leśnych siedlisk będących ostoją gatunków wymagających rozległych,
nienaruszonych w istotny sposób działalnością człowieka, przestrzeni ekosystemów,

−

wspieranie polityki leśnej w zakresie zalesień i promocji gatunków rodzimych,

−

modyfikacja polityki leśnej w celu dostosowania do zmian klimatycznych oraz
zapewnienia wielofunkcyjności lasów.
Paneuropejska Strategia Różnorodności Biologicznej i Krajobrazowej realizowana jest

m.in. przez Europejską Sieć Ekologiczną „Natura 2000", wsparta dyrektywami Rady Europy,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

określającymi obowiązek i zasady tworzenia Obszarów Specjalnej Ochrony (wg tzw.
Dyrektywy ptasiej – RE 79/409, chroniącej 182 gatunki ptaków) oraz Specjalnych Obszarów
Chronionych (wg tzw. Dyrektywy habitatowej – RE 92/43, chroniącej 253 typy siedlisk 200
gatunków zwierząt i 434 gatunków roślin).

Aczkolwiek leśnictwo nie jest objęte obszarem wspólnej polityki Unii Europejskiej, gdyż

nie  zostało  wymienione  w  dokumentach  konstytucyjnych  Wspólnoty,  to  jednak  podlega
postanowieniom  odnoszącym  się  do  ochrony  środowiska  i  ochrony  przyrody,  które  taką
polityką zostały objęte. Dlatego zarówno deklaracja Konferencji Ministrów Leśnictwa krajów
europejskich,  jaka  odbyła  się  w  Helsinkach  w  1993  roku,  jak  i  Strategia  Leśna  Unii
Europejskiej ogłoszona w  formie deklaratywnej przez Radę Europy w 1998 r. jednoznacznie
określiły  ochronę  leśnej  różnorodności  biologicznej  jako  priorytetowy  cel  leśnictwa
europejskiego.

W Polsce zobowiązania wynikające z Konwencji o różnorodności biologicznej, z procesu

helsińskiego,  rozwiniętego  następnie  w  ramach  prac  Komisji  Trwałego  Rozwoju  ONZ.
Międzynarodowego  Panelu  Leśnego  ONZ  i  Forum  Leśnego  ONZ.  a  także  w  zgodzie
ze  Strategią  Leśną  UE  zostały  podjęte  przez  sektor  leśny  w  latach  dziewięćdziesiątych
równolegle,  a  nawet  wyprzedzająco  w  stosunku  do  wymienionych  inicjatyw.  Służyły  temu
ogólne  akty  prawne  i  dokumenty  polityczne,  przede  wszystkim  zapisy  Konstytucji
Rzeczypospolitej  Polskiej  (1997),  następnie  Ustawy:  O  ochronie  przyrody  (1991,  2000),
O  zagospodarowaniu  przestrzennym  (1994),  O  ochronie  gruntów  rolnych  i  leśnych  (1995),
O  ochronie  środowiska  (2001),  Ustawa  Prawo  łowieckie  (1995),  Polityka  ekologiczna
państwa (1991, 2000), a w sposób bezpośredni Ustawa o lasach (1991), której  nowelizacja  z
1997r.,  wprowadzając  obowiązek  zamieszczania  w  planach  urządzania  lasu  programów
ochrony  przyrody,  otworzyła  drogę  do  efektywnego  osiągania  celów  wielkoobszarowej
ochrony  leśnych  zasobów  przyrodniczych,  a  zatem  celów  Konwencji  o  różnorodności
biologicznej.

W 1994r. ukazał się dokument MOŚZNiL pt. „Polska polityka kompleksowej ochrony

zasobów  leśnych",  który  dał  początek nowej  polityce gospodarczej  w  Lasach  Państwowych,
czego  wyrazem  stało  się  Zarządzenie  Nr  11  Dyrektora  Generalnego  Lasów  Państwowych
z  1996r.  pt.  „Wytyczne  w  sprawie  doskonalenia  gospodarki  leśnej  na  podstawach
ekologicznych” (częściowo zmienione w 1999r. w formie Zarządzenia 11 A) oraz powołanie
Leśnych Kompleksów Promocyjnych.

Wielkopowierzchniowa, a także konserwatorska ochrona przyrody powinna więc

stanowić, przynajmniej od tego czasu, ważny przedmiot kierunkowych działań gospodarki
leśnej. Istotnie, w lasach Polski skupia się 70–80% wszystkich dziko żyjących u nas
organizmów lądowych.

Strategia ochrony leśnej różnorodności biologicznej, czyli wielkopowierzchniowa

ochrona  przyrody  osiągana  w  ramach  leśnictwa  wielofunkcyjnego,  powinna  oczywiście
stanowić  część  ogólnego  systemu  ochrony  przyrody  w  państwie.  Idea  trwałości  gospodarki
leśnej ma w Europie długą tradycję. Rozwijała się stosownie do społecznego zapotrzebowania
na różnorodne  funkcje  lasów  i  wychodząc pierwotnie z zasady zachowania trwałej produkcji
drewna,  ciągłości  użytkowania  i  trwałości  dochodów,  osiągnęła  współczesną  koncepcję
leśnictwa wielofunkcyjnego, rozwijającego wszystkie funkcje lasów oparte na trwałości lasu,
pojmowanego jako struktura przyrodnicza.

Trwałe zagospodarowanie lasów w Europie oznaczało osiąganie przede wszystkim celów

ekonomicznych (taka jest geneza leśnictwa i nauk leśnych, powstałych 200 lat temu). Służyły temu
wysiłki organizacyjne, techniczne, naukowe i dydaktyczne. Wokół nich skupił się główny dorobek
badawczy, służą im stosowane do dzisiaj instrumenty i narzędzia praktyczne.

Wartości ekonomiczne zawsze przyciągały uwagę inwestorów, właścicieli i zarządców.

Były głównym, jeśli nie jedynym celem zagospodarowania lasu. Znacznie mniej uwagi

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

poświęcano  wartościom  przyrodniczym  i  środowiskowym.  O  ile  były  one  w  ogóle
uwzględniane,  o  tyle  działo  się  to  niejako  mimochodem  i  „po  drodze"  do  osiągania  celów
ekonomicznych.  Współczesna  koncepcja  zobowiązuje  gospodarkę  leśną  do  ochrony
i  rozwijania  wszystkich  wartości  lasów,  zarówno  ekonomicznych,  środowiskowych,  jak
i  społecznych.  Przede  wszystkim  chodzi  w  niej  o  znalezienie  formuły  zagospodarowania
(czytaj:  urządzania)  ekosystemów  leśnych  i  zachowania  ich  nie  tylko  jako  drzewostanów,
ale  jako  układów  ekologicznych  powiązanych  ze  środowiskiem  przyrodniczym,  społecznym
i  gospodarczym,  a  także  znalezienie  formuły  rynku  zbytu  na  ekosystemowe,  nie  rynkowe,
wartości  lasów.  Poszerzenie  celów  leśnictwa  w  nowej koncepcji  trwałego  i  zrównoważonego
zagospodarowania  wymaga  poszerzenia  również  bazy  teoretycznej  oraz  nowych  narzędzi
operacyjnych.

Równomierność czy intensyfikacja?
Równomierność użytkowania – postulat zachowania co roku równych dochodów

materiałowych i finansowych:

−

podstawa regulowania – wyznaczenie kolei rębu,

−

warunek spełnienia – odpowiednia struktura lasu (model lasu normalnego – układ klas
wieku, przyrost, zapas, etat),

−

konsekwencje – straty gospodarcze w lesie rzeczywistym.
Intensyfikacja produkcji – postulat pełnego wykorzystania możliwości produkcyjnych

siedlisk i drzewostanów:

−

warunki – ustalenie wieku rębności drzewostanów (wycinanie w tym wieku),

−

konsekwencje – brak równomierności.

−

łagodzenie sprzeczności – potrzeba kompromisu obydwu zasad.

−

ocena modelu lasu normalnego.
Zalety:

−

umożliwia prognozowanie produkcji i rozwoju zasobów,

−

logiczny w sensie matematycznym,

−

uwzględnia najważniejsze cechy (składniki) struktury lasu,

−

poprawne założenia ideowo-metodyczne,

−

prosty (poglądowy) schemat ułatwiający zrozumienie zależności zachodzących w lesie
rzeczywistym.
Wady:

−

układ zamknięty,

−

układ zdeterminowany koleją rębu,

−

model empirycznie niesprawdzalny (nieosiągalny),

−

stosując zasadę intensyfikacji pojęcie kolei rębu traci sens w organizacji ładu czasowego.
Istota lasu rzeczywistego:

−

zapotrzebowanie na funkcje produkcyjne i pozaprodukcyjne zmienia się,

−

las jest układem otwartym, podatnym na trudno przewidywalne wpływy otoczenia,

−

dla zapewnienia trwałości lasu i trwałości produkcji nie jest konieczne dążenie
do określonego wzorca struktury wiekowej; jej osiągnięcie i utrzymanie nie jest możliwe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 8. Schemat trwałego i zrównoważonego zagospodarowania lasów [11, s. 71]

Jako nowa dziedzina, pojawiły się niedostrzegane dotychczas aspekty społeczne leśnictwa,

które należy rozpoznać i których należy się uczyć. Poza tradycyjnymi wartościami, jak funkcje
socjalne  w  postaci  miejsc  pracy,  czy  funkcje  rekreacyjne  i  turystyczne,  nowa  koncepcja
wymienia  wartości  duchowe,  kulturowe,  edukacyjne,  estetyczne  i  psychoterapeutyczne,  tzn.
wartości  zaspokajające  potrzeby  wyższego  rzędu.  Wartości  społeczne  lasu  tkwią  również
w  uspołecznianiu  zarządzania  lasami,  udziale  w  podejmowaniu  decyzji  dotyczących
ich  przyszłości  oraz  we  współodpowiedzialności  za  lasy.  Gospodarka  leśna  zaczyna  więc
dotykać obszarów i zagadnień etyczno-moralnych, z pogranicza antropologii humanistycznej.

Trwałość, o której mówili dziewiętnastowieczni teoretycy leśnictwa, a na którą

gospodarka leśna  i  dziś  często  się  powołuje, dotyczyła  trwałego  przyrostu, trwałego dochodu
lub  trwałego  użytkowania  (użytkowanie  w  tym  ujęciu  oznaczało  zawsze  pozyskiwanie
drewna).  Tak  rozumiana  i  realizowana  zasada  trwałości  pozwoliła  Europie  uniknąć  trwałych
wylesień, jakich doświadczają obecnie kraje rozwijające się (zmuszała bowiem do odnawiania
użytkowanych  lasów).  Nie  uchroniła  jednak  przed  głębokimi,  negatywnymi  zmianami
strukturalnymi  zbiorowisk  leśnych,  przyczyniając  się,  przez  zmniejszenie  odporności
biologicznej,  do  pasma  klęsk,  jakich  doświadczyły  lasy  europejskie  w  ostatnich
dziesięcioleciach.  To  właśnie  zły  stan  zdrowotny  lasów  europejskich  w  latach
siedemdziesiątych  i  osiemdziesiątych  oraz  niepokój,  który  wzbudziło  szeroko  nagłośnione
zjawisko  „zamierania  lasów",  zmobilizowały  rządy  państw  do  podjęcia  inicjatywy
zorganizowania paneuropejskich rządowych konferencji ochrony lasów.

W znaczeniu bardzo ogólnym, certyfikacja oznacza zaufanie, jakim obdarza się należycie

zidentyfikowane produkty lub usługi, które pozostają w zgodzie z ustalonymi wcześniej
standardami. Celem certyfikacji jest tworzenie rynku zachęt przez zwiększenie świadomości
konsumentów i wzrost popytu na oznaczone produkty pochodzące z lasów zagospodarowanych
według zasad dobrej gospodarki leśnej.

W skali międzynarodowej, certyfikacja może być traktowana jak jedna z licznych dróg

budowania międzynarodowego rynku drzewnego, bazującego na trwałych zasobach leśnych,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

poprawnie zagospodarowanych. Jest to narzędzie, które ma łączyć instrumenty rynkowe
z polityką środowiskową.

Certyfikacja w gospodarce leśnej ma co najmniej trzy istotne znaczenia:

−

możemy  mówić  o  certyfikacji  drewna,  jak  o  procesie,  który  prowadzi  do  uzyskania
pisemnego  stwierdzenia  –  certyfikatu  –  atestującego  pochodzenie  surowca  drzewnego
i  jego  statusu/kwalifikacji  na  rynku,  w  ślad  za  oceną  dokonaną  przez  niezależną  tzw.
trzecią  stronę  (nieproducent  i  nieklient).  Certyfikacji  może  towarzyszyć  uzgodnienie
dotyczące  prawa  lub  licencji  do  stosowania  znaku  certyfikacji  (logo/etykiety)
na  produktach  rynkowych.  Certyfikowane  mogą  być  również  produkty  niedrzewne
i w tych przypadkach stosuje się ogólny termin „certyfikacja produktów leśnych".

−

certyfikacja  zagospodarowania  lasu  oznacza  niezależną  ocenę  jakości  zagospodarowania
lasu,  według  wcześniej  ustalonych  standardów,  obejmujących  zarówno  operacje  leśne,
jak  i  poprawność  ich  wykonania.  W  takim  ujęciu,  certyfikacja  dotyczy  jednostki
urządzeniowej lub grupy takich  jednostek, ale  może również obejmować poziom regionu
lub całego kraju.

−

przy certyfikacji pochodzenia produktów leśnych, oceniany jest łańcuch przepływu
produktów – od ich wywiezienia z lasu, przez transport, przetworzenie, dystrybucję,
aż do miejsca finalnego ich użytkowania.

Gatunki zwierząt łownych występujących w Polsce

Zwierzęta łowne w lasach są ważnym elementem różnorodności biologicznej ekosystemów

leśnych, w istotny sposób oddziałującym na gospodarkę leśną i negatywnie wpływającym
na efekty hodowli lasu. Gospodarka łowiecka w ostatnich latach koncentrowała się na:

−

dostosowaniu liczebności zwierzyny do bazy żerowej lasu,

−

poszukiwaniu dodatkowych źródeł przychodów,

−

zmniejszaniu i optymalizowaniu kosztów gospodarki łowieckiej,

−

dokładnym określaniu liczby zwierząt i rzetelnym szacowaniu szkód wyrządzanych przez
zwierzynę w środowisku leśnym i rolnym,

−

poprawie i utrzymaniu dobrej jakości populacyjnej i osobniczej zwierząt łownych.
Konsekwencją tego była decyzja o obniżeniu pogłowia jeleniowatych w celu przywrócenia

właściwych  relacji środowisko-roślinożercy.  Jednak w  dalszym  ciągu  liczebność  zwierzyny  jest
znacznie  większa  od  pożądanej.  Od  roku  1998  opracowano  wieloletnie  łowieckie  plany
hodowlane,  z  określeniem  dopuszczalnej  liczebności  populacji  poszczególnych  gatunków
Zaczęto  też  wdrażać  programy  poprawy  naturalnych  warunków  bytowania  zwierzyny,
polegający  na  zagospodarowywaniu  łowisk,  stwarzających  zwierzętom  warunki  najbardziej
zbliżone do naturalnych. W tym celu również przeciwdziała się sukcesji lasu na powierzchniach
otwartych,  stanowiących  nie  użytkowane  dawne  łąki  oraz  pastwiska,  zagospodarowuje
śródleśne,  jak też przyleśne  łąki  i poletka łowieckie, pozostawia w  lesie  gałęzie,  wierzchołki
drzew, a także pozostałości po trzebieży. Chroni się również ostoje zwierzyny łownej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 2. Liczebność zwierząt łownych w Polsce za Biuletynem GUS „Leśnictwo 2007”

Zwierzęta/lata

1995

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

Łosie szt.

3099

2076

2188

2242

2813

3413

3896

4620

Daniele szt.

7478

9050

9240

10180

11365

12130

13115

14966

Muflony szt.

1742

1725

1616

1514

1529

1559

1684

1935

Jelenie tys.
szt.

99,8

117,5

120,2

123,3

130,2

133,4

140,7

147,4

Sarny tys. szt.

514,9

597,1

614,4

623,2

652,6

668,2

691,6

706,5

Dziki tys. szt.

118,3

123,4

138,1

163,3

160,5

173,5

177,1

Lisy tys. szt.

67,4

145,1

160,7

163,6

184,8

187,2

201,2

218,8

Zające tys. szt.

925,7

551,4

471,8

462,3

493,9

486,1

475,4

506,9

Bażanty tys.
szt.

312,3

263,7

258,2

280

314,9

321,7

333,1

361

Kuropatwy
tys. szt.

960,7

345,6

313,4

328,9

363

350

346,6

366,9

W gospodarce łowieckiej stosuje się zasadę zbilansowania przychodów i kosztów.

Pierwsze  pochodzą  z  polowań  organizowanych  dla  myśliwych  krajowych  oraz  zagranicznych,
jak  też  ze  sprzedaży  tusz  odstrzelonej  zwierzyny.  Obecnie  główne  przychody  coraz  częściej
osiągane  są  z  grupowych  przyjazdów  myśliwych  na  pobyty  turystyczno-myśliwskie,  a  także
różnych  ofert  specjalnych,  przygotowywanych  pod  indywidualne  życzenia  klientów.
W  dalszym  ciągu  jednak  koszty  ponoszone  przez  gospodarkę  leśną,  szczególnie  w  hodowli
lasu, przekraczają przychody uzyskiwane z polowań.

Tabela 3. Biologia zwierząt łownych
Gatunek Cechy

ŁOŚ

Jeleń

Daniel

Sarna

Muflon

Dzik

Okres godowy

bukowisko IX rykowisko

15.IX—
15.X

bekowisko
15.X—
15.XI

ruja
15.VII—
15.VIII

ruja 15.X—15.XI

huczka XII

Okres ciąży (tygodni)

33—34

34—35

33—34

18—20

Liczba młodych w lęgu 1—2

1—21

1—2

1—3

1—2

3—8

Okres karmienia

do X

do XI

do XII

8 tygodni

X—V

X -IV

zimowa

szara

X—V
płowa

brunatna
biało
nakrapiana

popielata

żółto-rdzawa

czarnobrunatna
lub

popielata,

podbita
puchem

Suknia

letnia

szarobrunatna VI—IX

czerwono-
ruda

VI—IX
brunatno-
rdzawa

V—IX
czerwono-
ruda

kasztanowobrunatna jak wyżej nie

podbita
puchem

zrzuca

XI—I

II—IV

X—XII

Poroże

wyciera

VIII

VII—IX VII

IV—VI

Przeciętny
ciężar
tuszy (kg)

ciężar
samca/samicy

360 280

120 70

60 30

15 12

45 35

Łoś
Jest to największe zwierzę z rodziny jeleniowatych. Łosie żyją w małych gromadkach,

po 3–5 sztuk, na podmokłych i bagiennych terenach leśnych. Podstawą ich wyżywienia są
młode pędy oraz liście drzew, trawy i roślinność bagienna. Łoś, jak wszystkie jeleniowate,
zrzuca corocznie swoje poroże i osadza nowe: pierwsze – około 16 miesiąca życia, w formie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

pojedynczych  tyk,  drugie  –  to  przeważnie  „widły"; potem poroże  przybiera  formę rozłogów
rzadziej  rozgałęzionych  łopat  ustawionych  prawie  poziomo.  Stare  byki  zrzucają  poroże
od  listopada  –  do  stycznia,  a  nowe  osadzają  w  marcu  i  wycierają  ze  scypułu  w  sierpniu.
Obecnie objęty całoroczną ochroną.

Jeleń
Występuje na terenie całego kraju nawet tam, gdzie go do tej pory nie było. Do hodowli

jelenia  konieczne  są  jednak  większe  kompleksy  leśne (ponad  1000ha).  Lubi on  teren  falisty,
obfitujący w wodę do picia i do kąpieli. Im lepsze siedlisko z bogatszym runem i podszytem,
tym  lepsze  są  warunki  rozwoju  dla  jelenia.  Bytuje  również  na  siedliskach  ubogich,
ze  względu  jednak  na  to,  że  jedynym  jego pożywieniem  jest tam wrzos  i  jałowiec,  wymaga
na tych siedliskach do prawidłowego funkcjonowania pomocy człowieka.

Żeruje przeważnie w nocy. Koczuje w „chmarach" różnej wielkości, prowadzonych przez

doświadczoną łanię zwaną „licówką".

W okresie rui byk, w zależności od wieku i siły, gromadzi koło siebie większą lub

mniejszą  „chmarę"  i  pilnie  jej  strzeże  przed  rywalami.  Łania  rodzi  w  maju  lub  czerwcu
jednego  cielaka  lub  dwa  i  karmi  je  do  listopada  lub  grudnia.  Młode  łańki  biorą  udział
w rykowisku w wieku około 16 miesięcy, rodzą więc po raz pierwszy mając 2 lata. Jelenie –
byki,  chociaż  są  zdolne  do  rozrodu  już  w  wieku  16  miesięcy,  to  jednak  rzadko  bywają
dopuszczane  w  tym  wieku  do  „chmary”  przez  byki  stadne  i  dopiero  w  wieku  7–8  lat  mają
swoje „chmary”. Pełnię rozwoju fizycznego osiąga byk około 10 roku życia.

Byki co roku nasadzają nowe poroże (wieńce) i co roku je zrzucają. Chociaż w zasadzie

wieńce byków są z wiekiem coraz potężniejsze, to jednak liczba odnóg wieńca nie wiąże się
ściśle z jego wiekiem. Największe wieńce ma byk zwykle około 12 roku życia, a potem
nasadza je coraz słabsze.

Jelenie, jak wszystkie gatunki z tej rodziny, dwa razy w roku zmieniają suknię (sierść);

ubarwienie zimowe jest płowe, letnie zaś rudo-czerwonawe.

Sarna
Jest to najmniejszy gatunek zwierzyny płowej w Polsce i najbardziej pospolity.

Występuje  na  terenie  całego  kraju,  najliczniej  jednak w  województwach  zachodnich.  Bytuje
w  lasach,  głównie  na  pobrzeżach  pól  i  łąk  oraz  w  mniejszych  kompleksach.  Na  terenach
bezleśnych, szczególnie w województwach poznańskim, zielonogórskim i opolskim, spotyka
się  sarnę polną.  Sarna  żyje  w  zasadzie  pojedynczo lub  rodzinami (koza  z  koźlętami)  i tylko
w zimie spotyka się większe stadka (rudle).

Ruja odbywa się pojedynczo (rogacz nie gromadzi „chmary"). Koza rodzi w maju

lub czerwcu jednego, dwa, a czasem nawet trzy koźlaki i karmi je około 26 tygodni.

Rogacz po roku życia ma już swoje pierwsze poroże, zwane parostkami; zrzuca je

w listopadzie i osadza nowe; najsilniejsze parostki osadza około 5 roku życia.
Suknia jest latem czerwonordzawa, zimą popielata.

Dzik (zwierzyna czarna)

Występuje  na  terenie  całej  Polski.  Najwłaściwszym  siedliskiem  do  hodowli  dzików  są  duże
kompleksy  lasów  mieszanych  lub  liściastych.  Zwykle  wybierają  one  sobie  ostoję  w  pobliżu
wody  lub  bagna,  ponieważ  lubią  się  kąpać.  Koczują  w  tzw.  watahach,  złożonych  z  samic,
młodych  warchlaków  oraz  przelatków  (urodzonych  w  poprzednim  roku).  Stare  samce
(odyńce) trzymają się osobno i tylko w czasie rui dołączają do watahy. W końcu kwietnia lub
w  maju  locha  rodzi  3  do  10  warchlaków,  które  do  6  miesięcy  mają  suknię  żółtorudą
w podłużne czarne pręgi.

Kształtem dzik przypomina świnię domową, jest jednak zbudowany znacznie silniej,

ma wyższe i mocne nogi, przód znacznie potężniejszy niż zad. Ubarwienie czarnobrunatne
z szarym nalotem, szczecina, szczególnie na grzbiecie, twarda i sztywna, zimą „podbita"
włosem puchowym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Dziki mają silnie rozwinięte kły. U starych odyńców kły te, wywinięte ku górze, stanowią
groźną broń. Kły górne, zwane fajkami, są okrągłe, dolne szable trójkątne i bardzo ostre.

Zając szarak.
Jest to gatunek raczej polny, pospolity do niedawna w całej Polsce. Spotyka się

go również w lesie, w niektórych okolicach dość licznie. Na terenach leśnych obiera sobie
za ostoję obrzeża lasów w bliskości pól lub też małe kompleksy leśne.

Ubarwienie ma szare w różnych odcieniach, od ciemnoszarego z brązowym odcieniem

do jasnoszarego z odcieniem żółtym. Cechy najbardziej charakterystyczne w budowie zająca
to długie słuchy (uszy), czarne na końcach, oraz tylne skoki (nogi) dwa razy dłuższe
od przednich.

Zające prowadzą samotny tryb życia; ruszone ze swej kotliny (legowiska), starają się

zawsze do niej powrócić. Żerują wieczorami i o świcie.

Samica rodzi młode na powierzchni ziemi jej opieka nad młodymi jest niewielka. Są one

owłosione i mają od urodzenia otwarte oczy.

Lis
Pospolity w całej Polsce, szczególnie po akcji szczepień przeciw wściekliźnie.

Zamieszkuje zasadniczo lasy dobrze podszyte lub młodszych klas wieku. Chętnie trzyma się
zaniedbanych lasów śródpolnych. W okolicach bezleśnych osiedla się w jarach i wąwozach
porośniętych krzewami lub w okolicy zarośniętych wód.

Lisy wygrzebują sobie nory same lub też zajmują nory opuszczone przez inne zwierzęta

(np. borsuka). Liszka szczeni się w norze; ma zwykle 3–6 lisiąt, które karmi mlekiem przez
8 tygodni, ale już od 5 tygodnia życia przynosi im mięso. Samiec pomaga w żywieniu
potomstwa. Jesienią szczenięta porzucają rodziców i prowadzą samotny tryb życia.

Futro lisa jest rude w różnych odcieniach, spód ciała popielaty lub żółtawy, stawki (nogi)

czarne, kita (ogon) długa i puszysta.

Jenot. Zwany także junatem, pochodzi z Mandżurii, północnych Chin i Japonii.

Przyszedł do nas z Białorusi i Ukrainy, gdzie został przed 25 laty wypuszczony z ferm w celu
aklimatyzacji. Jest bardziej krępy i cięższy od lisa, wyglądem przypomina nieco szopa. Futro
ma gęste i puszyste, płowoczarniawe, spód szyi czarny. Od nasady uszu występują w poprzek
szczęk dłuższe włosy żółtopłowe i białawe (tzw. „baki”); uszy małe, zaokrąglone.

Zamieszkuje lasy mieszane w pobliżu zbiorników wodnych obficie zarośniętych.

Prowadzi nocny tryb życia, a dzień przesypia w norze. Zimą zapada w sen. Żywi się zarówno
pokarmem roślinnym, jak i zwierzęcym, zjada więc płazy, drobne ssaki, jaja i lęgi ptaków,
owady i ich larwy, ślimaki, dżdżownice, ryby oraz różne owoce, kłącza, bulwy, pędy ziół
i krzewów, a nawet zieloną ruń zbóż i traw.

Borsuk
Rozpowszechniony w całym kraju; zamieszkuje wszystkie lasy, jednak dość nielicznie.

Budowę ma krępą, tułów walcowaty, osadzony na krótkich nogach. Palce przednich nóg
zaopatrzone są w mocne, haczykowate pazury. Skóra pokryta twardą szczeciną. Ubarwienie
srebrzyste, spód ciała i nogi czarne, nad oczami białe pasy.

Borsuk żeruje w nocy, a dzień przesypia w norze. W okresie silniejszych mrozów nie

wychodzi z nory. W naszych warunkach przesypia w niej okres od grudnia do marca, jednak
w czasie dłuższej odwilży przerywa sen i wychodzi z nory.

W marcu lub kwietniu samica rodzi w norze młode, które są ślepe przez 30 dni; karmi je

około 10 tygodni.

Kuna leśna (tumak)
W Polsce jest stosunkowo nieliczna. Zamieszkuje stare drzewostany liściaste

lub mieszane; spotyka się ją jednak czasem i w drzewostanach sosnowych dobrze podszytych.
Futro ma czerwonobrunatne z odcieniem kasztanowatym, na podbródku żółto-pomarańczowa
plama. Kuna żyje samotnie, zmieniając często miejsce pobytu; tylko w okresie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wychowywania  młodych  przez  dłuższy  czas  pozostaje  w  jednym  miejscu.  Dzień  przesypia
w  dziupli;  poluje  przeważnie  w  nocy.  W  maju  lub  czerwcu  samica  rodzi  w  dziupli  2–4
ślepych  młodych.  Oczy  otwierają  się  im  po  5 tygodniach,  a  matka  karmi  je  mlekiem  przez
około 6 tygodni.

Wśród innych dużych zwierząt łownych najczęściej spotkamy introdukowane: daniela,

jelenia  sikę,  muflona.  Ze  zwierzyny  drobnej:  tchórza,  norkę  amerykańską,  szopa  pracza,
piżmaka,  dzikie  króliki.  Z  ptactwa  łownego:  kuropatwę,  bażanta,  kaczki:  krzyżówki,
cyraneczki,  głowienki,  czernice;  gęsi:  gęgawy,  zbożowe,  białoczelne:  łyski,  gołębie
grzywacze, słonki, jarząbki.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Czy znasz podstawowe dane przyrodnicze i powierzchniowe lasów w Polsce

(w tym Lasów Państwowych)?

2. Czy znasz podstawowe dane społeczne i ekonomiczne lasów w Polsce (w tym Lasów

Państwowych)?

3.  Czy umiesz posługiwać się podstawowymi pojęciami z zakresu leśnictwa?
4.  Jakie akty prawne regulują gospodarkę leśną w Polsce?
5.  Jakie cele gospodarce leśnej wyznacza Ustawa o lasach?
6.  Jakie są funkcje lasów w Polsce?
7.  Jakie miejsce ma ochrona przyrody w gospodarce leśnej?
8.  Jakie zasady wypracował Szczyt Ziemi w Rio?
9.  Czego dotyczy konwencja berneńska?
10.  Czego dotyczy konwencja helsińska?
11.  Do czego służy certyfikacja lasów?
12.  Do jakich zmian doprowadziły XIX wieczne koncepcje i modele gospodarstwa leśnego?
13.  Jakie znasz gatunki zwierząt łownych?
14.  Jakie są podstawowe dane dotyczące biologii jelenia?
15.  Jakie są podstawowe dane dotyczące biologii łosia?
16.  Jakie są podstawowe dane dotyczące biologii sarny?
17.  Jakie są podstawowe dane dotyczące biologii dzika?
18.  Czego dotyczą obecne działania w zakresie łowiectwa?
19.  Które  ze  zwierząt  łownych  są  obecnie  dużym  problemem  gospodarczym

i przyrodniczym, i dlaczego?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zapoznaj się z raportem o stanie lasów (lub opracowaniami powstałymi na jego bazie)

oraz materiałami o składzie gatunkowym lasów Francji.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  zestawić dane o wieku i składzie gatunkowym lasów polski,
2)  zestawić dane o wieku i składzie gatunkowym lasów francji,
3)  wynotować cechy wspólne oraz różnice,
4)  wskazać w wyniku dyskusji możliwe przyczyny tych zjawisk,
5)  zaprezentować wykonane ćwiczenie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

dane statystyczne na temat lasów Polski i Francji

−

kartka papieru,

−

długopis.

Ćwiczenie 2

Porównaj dane dotyczące charakterystyki lasów w Polsce oraz w innych krajach Unii

Europejskiej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać w internecie charakterystykę lasów polski,
2) odszukać dane poszczególnych krajów ue (lub zestawienie parametrów lasów

w poszczególnych krajach)

3)  wynotować cechy wyróżniające lasów polski ,
4)  wskazać w wyniku dyskusji możliwe przyczyny tych zjawisk,
5)  zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

komputer z dostępem do internetu,

−

literatura na temat lasów w poszczególnych krajach,

−

kartka papieru,

−

długopis, ołówek.

Ćwiczenie 3

Określ atrakcyjność turystyczną kilku różnych obszarów (kompleksów leśnych) leśnych.

Rozpoznanie problemów związanych z dużą atrakcyjnością (dużą presją turystyczno-
rekreacyjną na las). Praca w grupach.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) na bazie dostarczonych tabel danych lub danych dostępnych w internecie na stronach

www nadleśnictw, wybrać dane (każda grupa jedno nadleśnictwo):

–

dotyczące odległości od dużego (–ych) miast,

–

Położenia na terenie z atrakcjami turystycznymi – pomorze, jeziora, góry, bliskość
kurortu, uzdrowiska, długość tras turystycznych różnych typów,

–

liczby odwiedzin stron www poszczególnych nadleśnictw, frekwencji w obiektach
gdzie sprzedawane są bilety lub zliczani są odwiedzający,

–

obecności owoców runa leśnego – udział procentowy siedlisk na których występują,
skład gatunkowy lasów,

–

liczby pożarów,

–

Nakładów finansowych na utrzymanie czystości, zagospodarowanie turystyczne,

–

Liczby nałożonych mandatów i spraw sądowych z zakresu szkodnictwa leśnego
(Straż Leśna),

2)  zestawić uzyskane w grupach wyniki i wnioski,
3)  wskazać w wyniku dyskusji możliwe przyczyny tych zjawisk,
4)  zaprezentować wykonane ćwiczenie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

komputer z dostępem do internetu,

−

literatura na temat lasów w poszczególnych nadleśnictwach (foldery, strony www),

−

kartka papieru,

−

długopis, ołówek.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) omówić zasadę trwałości opisanej w ustawie o lasach?



2) scharakteryzować podstawowe dane powierzchniowo przyrodnicze

lasów w Polsce?



3) wymienić i omówić podstawowe pojęcia z zakresu gospodarki

leśnej?



4) wymienić i omówić akty prawne określające gospodarkę leśną

w Polsce?



5) wyjaśnić, rolę ochrony przyrody w gospodarce leśnej?



6) scharakteryzować zapisy konwencji berneńskiej?



7) scharakteryzować zapisy konwencji helsińskiej?



8) scharakteryzować postulaty Szczytu Ziemi w Rio?



9) określić, jakie negatywne efekty przyniosła gospodarka leśna z XIX i

XX wieku?



10) wymienić funkcje lasów?



11) wymienić zwierzęta łowne i cele współczesnego łowiectwa?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Ekologia jest nauką o

a)  fizjologii roślin.
b)  fizjologii zwierząt.
c)  ochronie przyrody.
d)  żywych organizmach lub zbiorowiskach w ich naturalnym otoczeniu.

2. Autekologia jest nauką o

a)  przystosowaniu się organizmów żywych do środowiska.
b)  zmianach ewolucyjnych roślin i zwierząt.
c)  procesach zachodzących w glebie.
d)  środowisku życia autotrofów.

3. Fitotron to

a)  roślinny hormon wzrostu.
b)  automatyczne urządzenie klimatyzacyjne.
c)  optymalne dla rośliny warunki życia.
d)  urządzenie do badania tkanek roślinnych.

4. Fenofazy są

a)  zmianami terminów kwitnienia roślin na jednym siedlisku.
b)  fazami przemian fitocenoz.
c)  fenologicznymi porami roku.
d)  układami pogodowymi danego miejsca na Ziemi.

5. Prawo minimum polega na

a)  minimalny wzrost rośliny – uzależniony od warunków środowiska.
b)  minimum środków maksimum efektu.
c)  odporności rośliny na herbicydy.
d)  rozwój roślin jest ograniczany przez brak w glebie ważnych dla życia pierwiastków.

6. Tolerancja roślin na czynniki środowiska jest węższa kiedy

a)  zapotrzebowanie na światło jest duże.
b)  mało jest wody w glebie.
c)   roślina ma owoce.
d)  roślina jest w młodszym stadium rozwojowym.

7. Roślina euryhydryczna to roślina o

a)  szerokiej tolerancji na warunki wodne.
b)  wąskiej tolerancji na warunki wodne.
c)  szerokiej tolerancji na warunki glebowe.
d)  wąskiej tolerancji na warunki glebowe.

8. Biogrupy są przejawem i umożliwiają

a)  konkurencji – umożliwiają szybszy wzrost.
b)  kooperacji – umożliwiają przetrwanie.
c)  konkurencji umożliwiają ekspansję.
d)  kooperacji uniemożliwiają szybki wzrost.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9. Kto określa wysokość opłaty za korzystanie ze środowiska

a)  marszałek województwa.
b)  Wojewoda.
c)  osoba fizyczna lub podmiot korzystający ze środowiska.
d)  Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska.

10. Nakładanie opłat, określanie ich wysokości oraz ulg następuje poprzez

a)  zapisy Konstytucji RP.
b)  rozporządzenia Ministrów.
c)  zarządzenia ministra finansów.
d)  zapisy ustawy regulującej te kwestie.

11. Efekt cieplarniany powstaje poprzez

a) nagrzewanie wód, gleb i powietrza przez działalność przemysłu.
b) emisje Co

i innych gazów zatrzymujących promieniowanie ziemi.

c) rozwój miast i intensywnego rolnictwa.
d) emisje Co

i innych gazów zatrzymujących promieniowanie słońca.

12. Zanieczyszczenia powietrza w miastach rosną ponieważ

a)  zimą – zwiększone spalanie w kotłowniach indywidualnych.
b)  jesienią – spalanie reszek pożniwnych i liści.
c)  wiosną – wypalanie traw i śmieci po zimie.
d)  latem – na wskutek przenoszenia zanieczyszczeń z dużych odległości.

13. Jakie znaczenie mają sztuczne zbiorniki wodne na rzekach

a)  jednoznacznie pozytywne.
b)  jednoznacznie negatywne.
c)  zależne od rachunku ekologicznego i społecznego czasem pozytywne czasem nie.
d)  zależne od rachunku ekonomicznego – pozytywne kiedy przynoszą zyski.

14. Bagna i torfowiska są

a)  obszarami nieużytków potrzebującymi programu melioracji.
b)  obszary biologicznie cenne – do ścisłej ochrony.
c)  obszarami biologicznie cennymi – do ochrony poprzez wieloletnie plany ochronne.
d)  obszarami  do  zalesień  –  lasy  są  naturalnym  zbiorowiskiem  roślinnym  w  naszym

klimacie.

15. Dopuszczalna wielkość hałasu docierająca do człowieka nie powinna przekraczać

a)  35 dB.
b)  70 dB.
c)  91 dB.
d)  120 dB.

16. Procesy degradacji wód powierzchniowych przez ścieki są najgroźniejsze dla

a)  rzek.
b)  bagien.
c)  eutroficznych jezior.
d)  oligotroficznych jezior.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

17. Ścieki z gospodarstwa domowego mogą być oczyszczane w oczyszczalniach roślinnych

ponieważ
a)  mają właściwą temperaturę – są ciepłe.
b)  zawierają dużo tlenu.
c)  nie nadają się do długiego transportu kanalizacją.
d)  są to w większości związki organiczne.

18. Wzrost kwasowości gleby powoduje

a)  ubożenie gleby powodowane wymywaniem składników glebowych w głąb profilu.
b)  ubożenie gleby powodowane zwiększoną kwasowością wód gruntowych.
c)  nie ma wpływu na żyzność gleby.
d)  wzrost ilości składników zasadowych.

19. Która z form ochrony przyrody (z Ustawy o ochronie przyrody) nie występuje na terenie

Lasów Państwowych
a)  Parki narodowe.
b)  Pomniki przyrody.
c)  Stanowiska dokumentacyjne.
d)  Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe.

20. Plany ochrony rezerwatów przyrody zatwierdza

a)  Nadleśniczy.
b)  Wojewoda.
c)  Minister Środowiska.
d)  Państwowa Rada Ochrony Przyrody.

21. Zapisy planu ochrony obszaru Natura 2000 na terenie lasów Państwowych sprawuje

a)  Wojewoda.
b)  Nadleśniczy.
c)  dyrektor obszaru Natura 2000.
d)  dyrektor parku narodowego.

22. Ochrona gatunkowa roślin wprowadzana jest

a)  przez ustawę.
b)  przez zarządzenie Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych.
c)  przez rozporządzenie Ministra Środowiska.
d)  przez rozporządzenie Rady Ministrów.

23. Stanowisko dokumentacyjne tworzy się w celu

a)  gromadzenia dokumentacji.
b)  ochrony ciekawych drzew i krzewów.
c)  dokumentowania stanowisk archeologicznych i historycznych.
d)  ochrony formacji skalnych, skamielin, wyrobisk.

24. U chronionych paprotników a racji na dominację w przemianie pokoleń opisywany jest

wygląd
a)  sporofitu.
b)  gametofitu.
c)  rośliny matecznej.
d)  części wegetatywnej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko.............................................................................................................................

Przestrzeganie przepisów ochrony środowiska przyrodniczego

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem: