Łabędzi śpiew memetyki
Po przeczytaniu głównych książek dotyczących memetyki już w zasadzie tylko z obowiązku
zabrałem się za lekturę książki
The Selfish Meme. A Critical Reassessment.
Książka ta – muszę przyznać – bardzo mnie zaskoczyła. Sam tytuł, nawiązujący
do ewangelii memetyki - Samolubnego genu Dawkinsa, zapowiadał wiernopoddańczą egzegezę czy
pismo oddanej wyznawczyni. Jako, że w pismach memetyków praca Distin nie jest wymieniane w
czołówce, spodziewałem się takiej "gorszej" Susan Blackmore. Pierwsze rozdziały zdawały się
potwierdzać takie przypuszczenie. Autorka skrupulatnie rekonstruuje koncepcję Dawkinsa
zachowując do niego całą należną atencję. Przejmuje wiele kluczowych jego założeń i terminów
opartych na teorii samolubnego replikatora. Jest to więc książka, bez wątpienia, należąca do
"ortodoksyjnego" nurtu memetyki.
W kilku miejscach jednak poważnie ją modyfikuje. Autorka jest filozofką i do rozwikłania
kluczowej kwestii memetyki – czym mianowicie jest ów mem, używa narzędzi filozoficznych, a
konkretnie – dyskutowanego przez współczesnych filozofów umysłu pojęcia reprezentacji i
metareprezentacji.
Książka ta powstała już po konferencji z 1999 roku w Cambridge (materiały opublikowano w
) i – co było pozytywnym zaskoczeniem – autorka poważnie podeszła do
większości zarzutów i gorzkich konstatacji, jakie na ten konferencji padły. Wiele z tych zarzutów
udało się jej w sposób przekonujący odeprzeć. Co najbardziej może zaskakujące, autorka dokonała
tego nie – jak sugerowano – przez wycofanie się z nazbyt odważnych analogii genetycznych, ale –
przeciwnie – analogie te pogłębiając do stopnia, do którego żaden z memetyków się dotąd nie
odważył (podejrzewam, że jako biolodzy czuli się za mało kompetentni w sferze kultury, więc na
wszelki wypadek woleli nie żałować zastrzeżeń, iż w kulturze to jednak pewnie jest inaczej niż w
biologii). Koncepcją niewątpliwie użyteczną dla memetyki jest przeniesienie pojęcia allelu, a zatem
otwarcie dyskusji na temat możliwości drugiego mechanizmu powstawania zmienności kulturowej,
czyli rekombinacji (dotąd sprowadzano każdą zmianę do mutacji). Autorka postawiła też odważną
tezę o istnieniu memetycznego DNA, są nim RS (systemy reprezentacji). W odróżnieniu od
biologii, gdzie występuje tylko jeden taki system – właśnie DNA, w kulturze jest ich więcej.
Najważniejszym jest język naturalny, ale autorka podaje też cały szereg innych: notacja muzyczna,
symbole matematyczne, system kartograficzny, tarcza zegara, i in.
Ściślejsze podążanie za biologią wyraża się u Distin jednak przede wszystkim nie tyle w nowych
koncepcjach przeniesionych na grunt memetyki, co w większym zrównoważeniu różnorodnych
czynników. Nieco upraszczając: Dawkins formułując koncepcję samolubnego genu nie omieszkał
odpowiednio zniuansować swego wywodu, umieścił w nim wiele uzupełnień i zastrzeżeń przez co
obraz jest pełniejszy i bardziej przekonujący. Niestety, przechodząc do koncepcji memu zapomniał
podobnie zrównoważyć obraz, przez co memetyka w jego wydaniu (co dotyczy też S. Blackmore)
jawi się jako strasznie uproszczony i jednostronny obraz kultury. Distin pokazuje, że wiele z tych
uzupełnień i zastrzeżeń ma również zastosowanie do memów.
Jej wersja memetyki okazuje się też najbardziej "kompatybilna" z heterodoksyjnym podejściem
Richersona i Boyda, czyli zastosowaniem do kultury myślenia populacyjnego, przy odrzuceniu
koncepcji replikatora. Autorka pokazuje, że formułując swe zarzuty przeciw memetyce mówią w
zasadzie o tym samym, choć z innego punktu widzenia. Oznacza to też przerzucenie mostu (no,
może raczej kładki) w kierunku socjologii. Autorka bowiem podkreśla, że o sukcesie memu nie
decyduje tylko on sam (jak zdawali się czasem twierdzić inni "ortodoksi") ale istotne są też inne
czynniki – przede wszystkim już obecne w kulturze memy (nowy mem nie może być z nimi zbyt
drastycznie sprzeczny) ale też "środowisko pozamemetyczne" – czyli właściwości ludzkiego
umysłu, również te uwarunkowane społecznie. Niewiele, ale myślę, że wystarczyłoby to do
pogodzenia memetyki z socjologią wiedzy.
