Temat 1

Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych

Teoretyczne aspekty

międzynarodowych stosunków politycznych

Wstęp

1. Realistyczne ujęcie stosunków międzynarodowych

1.1. Założenia podstawowe
1.2. Interes narodowy to siła — potęga

1.3. Realistyczne wizje

2. Szkoła liberalna

2.1. Rozróżnienie interesów państwa i społeczeństwa (narodu)
2.2. Przyczyna wojen

2.3. Demokratyzacja świata
2.4. Powszechna demokratyzacja a międzynarodowa anarchia

2.5. Proces demokratyzacji

3. Polityka transnarodowa

3.1. Wzrost znaczenia organizacji nieterytorialnych (niepaństwowych)
3.2. Wzrost współzależności państw
3.3. Wzrost powiązań polityki wewnętrznej i zagranicznej

3.4. Nowe pojęcie potęgi w stosunkach międzynarodowych

4. Marksizm, postmodernizm i ekolodzy

4.1. Marksizm
4.2. Postmodernizm

4.3. Ekolodzy

5. Uwarunkowania międzynarodowych stosunków politycznych

Słownik
Bibliografia
Bibliografia stron WWW

Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych

1. Realistyczne ujęcie stosunków międzynarodowych

Do twórców realistycznej wizji międzynarodowych stosunków politycznych zaliczamy
Nicolasa Spykmanna i Hansa Morghentau’a. Niewątpliwie wzorowali się oni na takich
myślicielach jak Tomasz Hobbes, Jean J. Rousseau, Baruch Spinoza czy Niccollo
Machiavelli.

1.1. Założenia podstawowe

Prekursorem racjonalizmu był Nicollo Machiavelli, który w pracy Książe dawał rady
dotyczące prowadzenia polityki zagranicznej. Ponadto w poczet ojców realizmu zaliczamy
Thomasa Hobbesa, który twierdził, że przedstawiciele władz suwerennych:

przez to, że są od siebie niezależni, wciąż sobie zazdroszczą wzajemnie pozostając

w postawie gladiatorów, którzy wysuwali swój oręż i mają oczy utkwione jeden
w drugim, tą ich bronią są forty, garnizony i działa na granicy ich królestw oraz

szpiedzy, których nieustannie utrzymują u sąsiadów, a to jest postawa wojenna.

Hobbes T., 1954: Lewiatan,

[w:] Stosunki międzynarodowe..., 2001: s. 36.

W koncepcjach realistycznych państwo jest instytucją suwerenną oraz zewnętrznie
jednolitą w stosunkach międzynarodowych. W konsekwencji prowadzi to do rozdziału
polityki na wewnętrzną i zagraniczną. Realiści zakładają możliwość, czy też konieczność,
wewnętrznej dyskusji wokół problemów międzynarodowych (w tym problemów
prowadzenia polityki zagranicznej). Kolejne założenie, że państwa są podstawowymi
uczestnikami stosunków międzynarodowych prowadzi do wniosku, że w pełni kontrolują
one swoje terytorium, ludność, zasoby oraz procesy wewnętrzne.

Państwo, jako podstawowy podmiot stosunków międzynarodowych, musi opierać się na
własnych siłach. Oczywiście szkoła realistyczna nie wyklucza możliwość np. członkostwa
w NATO czy II Filarze Unii Europejskiej, lecz traktuje je z ograniczonym zaufaniem. Dla
państwa najważniejsza jest siła (ang. power), która zapewnia o bezpieczeństwie
narodowym państwa. Siła według Nicolasa J. Spykmana to umiejętność oddziaływania na
ludzi, którego rezultatem jest osiąganie pewnych założonych celów. Hans J. Morgenthau
zdefiniował politykę międzynarodową jako walkę o siłę, która została uznana za środek
i równocześnie cel sprawowania polityki. Morgenthau utrzymywał, że siła to zdolność
do sprawowania kontroli nad umysłami i zachowaniami innych ludzi. Siła ma

Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych

jednak tylko charakter względny, gdyż musi być odniesiona do potęgi innego państwa.
Potęga państwa rośnie lub maleje w zależności od zmian potęgi innego państwa.
Przykładem może być wzrost potęgi gospodarczej Chin na arenie światowej (a w głównej
mierze azjatyckiej) i utraty tym samym wpływów Stanów Zjednoczonych w regionie Azji.
W rozumieniu realistów budowa potęgi jest zawsze bezpośrednim celem państwa. Nie
sposób nie dostrzec takiego myślenia wśród amerykańskich strategów w gabinecie
G. W. Busha (np. Paula Wolfowitza). Stany Zjednoczone przez różne mechanizmy
próbują utrzymać korzystny stan stosunków międzynarodowych po upadku Związku
Radzieckiego. Po 11 września 2001 r. — dniu ataku terrorystycznego na Stany
Zjednoczone — Waszyngton, chcąc zapewnić sobie dominującą pozycję na arenie
międzynarodowej, kreował sytuację, w której USA będą odgrywały dominującą rolę
w świecie.

Wymagało to wysłania amerykańskich sił do Afganistanu i w region Zatoki

Perskiej (patrz rys. 1). Zatem — jak widać — państwa dążą do zwiększania swojej potęgi
na arenie międzynarodowej, a wariant minimum to zapewnienie sobie statusu bieżącego.

M. Kaspijskie

Zat. Perska

M. Czarne

M. Czerwone

SYRIA

TURCJA

ARMENIA

IRAK

JORDANIA

IRAN

ARABIA SAUDYJSKA

EGIPT

SUDAN

JEMEN

UZBEKISTAN

AFGANISTAN

INDIE

PAKISTAN

NEPAL

CHINY

KIRGISTAN

TURKMENISTAN

TADŻYKISTAN

KABUL

KASZMIR

KANDAHAR

Dalbandin
Air Base

OMEN

KATAR

BAHRAIN

AZERBEJDŻAN

BAZY POTENCJALNE

BAZY PRZYPUSZCZALNE

BAZY

French Aircraft Carrier

Italian Aircraft Carrier

KUWEJT

O. Indyjski

Manas International Airport

Tadżikistan

Karshi

U.S. Army's 10th
Mountain Division

Mazar-e Sharif

Bagram Air Base

Khowst

Pul-i-Kandahar

Kandahar

Jacohabad

Pasni

Seeb International Airport

al-Dhafra Air Base

Ahmed al Jabar Air Base

Camp Doha Army Base

U.S. 5th Fleet HQ

Sheik Isa Air Base

Prince Sultan Air Base

al-Udeid Air Base

Thumrait Air Base

Incirlik Air Base

HMS OCEAN

USS JOHN F. KENNEDY

CHARLES DE GAUILE

GIUSEPPEGARIBALDI

Amerykańskie bazy w regionie Zatoki Perskiej i w Azji Południowej

1.2. Interes narodowy to siła — potęga

Myślenie realistyczne zakłada również determinowanie myślenia elit politycznych
i decyzyjnych przez interes narodowy, rozumiany w kategoriach potęgi. Przyjęcie takiego

Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych

założenia tworzy podstawy do formułowania przesłanek mówiących o polityce
międzynarodowej jako autonomicznej dziedzinie. Według szkoły realistycznej, polityki
zagraniczne poszczególnych państw — USA, Federacji Rosyjskiej czy Chin — mają
ciągłość historyczną.

Państwa zatem myślą zawsze w kategoriach dążenia i zachowania

potęgi, tzw. power politics. Myślenie w takim zakresie dla realistów jest stałe,
niezależnie od epoki, polityka kreowana jest bowiem przez takie właśnie kryterium.
W pojęciu power politics rozróżniamy dwa nurty. Pierwszy z nich — K. W. Waltza
i J. Herza — mówi, że to kryterium wynika z politycznej organizacji świata, czyli braku
władzy nadrzędnej. Druga zaś — H. Morgenthau’a i K. Thompsona — mówi, że całość
polityki międzynarodowej

uzależniona jest od negatywnej natury ludzkiej. Świat

społeczny jest tylko odzwierciedleniem natury ludzkiej na płaszczyźnie zbiorowości.
Zatem kwestia dążenia do potęgi — siły, to nie tyle kwestia wyboru, ile konieczności.
Państwo, chcąc przetrwać, musi być silne. Państwa kontrolujące własne terytorium
i ludność oraz procesy wewnętrzne

będzie prowadziło do maksymalizacji potęgi na arenie

międzynarodowej. Wymieniony czynnik wewnętrzny będzie skutkował tym, że państwa
w polityce międzynarodowej będą kierowały się tylko bodźcami zewnętrznymi. Dla
przykładu, dążenie Stanów Zjednoczonych do rozbudowy parasola antyrakietowego nie
będzie powodowane sytuacją wewnętrzną, np. presją społeczną, lecz wzrostem potęgi
balistycznej Chin.

Upowszechnienie się zasady suwerenności i innych historycznych procesów prowadzi do
tego, że polityczna organizacja świata ma charakter zdecentralizowany — brak jest
centrum, nadrzędnej struktury. Nie ma zatem rządu światowego, a państwa same
decydują o swoich celach, aspiracjach i wreszcie metodach osiągania powyższych celów
i założeń. Sytuacja, w której państwa używają siły (zwłaszcza wojskowej, np. wojna
w Wietnamie), nie mając nad sobą żadnej władzy zwierzchniej, nazywa jest — za
T. Hobbesem — stanem natury, a za G. L. Dickinsonem anarchią międzynarodową.
Prowadzi ona do braku ośrodka centralnego, który mógłby zapobiegać konfliktom między
państwami, czy określać ich wzajemne zachowania. Zatem brak tutaj czynnika takiego,
jakim jest władza wykonawcza w strukturach państwowych. To z kolei tworzy sytuacje,
w której żadne z państw nie może zaufać innemu uczestnikowi stosunków
międzynarodowych — w dalszej konsekwencji tworzy to tzw. strukturę nieufności.

Relacje między państwami są grą o sumie zerowej i nie uda się osiągnąć stanu
„idealnego”, który wykluczy np. istnienie wojen. Dla realistów zachowanie
bezpieczeństwa zależy od bezsprzecznej dominacji państwa na arenie światowej. Kreuje
to sytuację możliwości użycia siły w celu zapewnienia bezpieczeństwa państwu. Ponadto

Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych

do kategorii dominacji, obok dominacji wojskowej, zaliczana jest również dominacja
gospodarcza czy ekspansja demograficzna.

1.3. Realistyczne wizje

Najbardziej znanym teoretykiem realizmu w polityce był niewątpliwie H. Morgenthau,
autor sławnej książki Polityka między narodami — Walka o władzę i pokój.
W przedstawionej pracy Morgenthau wychodził z założenia, że realizm polityczny zakłada,
że w polityce międzynarodowej (podobnie jak w społeczeństwie) podstawą jest natura
człowieka. Jednak głównym problemem analizowanym przez Morgenthau’a był problem
równowagi sił między mocarstwami, np. Stanami Zjednoczonymi i Związkiem
Radzieckim. Dla amerykańskiego politologa równowaga sił miała gwarantować stabilność
międzynarodową. Praktyka międzynarodowa dała podstawy do stworzenia teorii
mechanizmu równowagi sił (ang. balance of power). Balance of power to klasyczna
koncepcja opisu sceny międzynarodowej, na której żadne z państw czy grup
państw tworzących sojusze nie posiada tak dużej przewagi militarnej, aby
zagrozić wolności i suwerenności innych krajów. Wzajemne oddziaływanie stron na
siebie ma charakter permanentny, dzięki czemu ośrodek (lub ośrodki) sprawowania
władzy poddawane są efektywnej kontroli. Zatem utrzymania status quo między dużymi
państwami prowadzi do pokoju, natomiast dążenie do demokratyzacji świata i uznanie
praw narodów do samostanowienia będzie prowadziło do destabilizacji. Idealizm liberalny
dla realistów jest ideologią niebezpieczną. Stanowi on tylko zasłonę dla interesów dużych
mocarstw, które dążą do podporządkowanie i zdominowania słabych państw.
H. Morgenthau przywoływał doświadczenia XIX-wiecznego świata, kiedy liberalizm służył
usprawiedliwieniu dominacji, rozszerzeniu stref wpływów oraz ekspansji przemysłowej
i wojskowej. Prowadziło to nieuchronnie do walk, rozpadu państw i często rewolucji,
czego najlepszym przykładem była Wiosna Ludów czy Rewolucja Październikowa.
W ocenie amerykańskiego politologa całość ideologii liberalnej doprowadziła do wybuchu
Wielkiej Wojny 1914–1918 i w konsekwencji do niemożności zapewnienia bezpieczeństwa
światowego. Nowo powstałe organizacje międzynarodowe, takie jak Liga Narodów, nie
były w stanie zapewnić bezpieczeństwa międzynarodowego.

Najważniejszym warunkiem pokoju i zabezpieczenia własnych interesów państw, według
H. Morgenthau’a, jest posiadanie siły, czynienie przygotowań do konfliktu zbrojnego oraz
umiejętne posługiwanie się groźbą wybuchu konfliktu.

Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych

2. Szkoła liberalna

Drugim wyróżnianym kierunkiem w stosunkach międzynarodowych jest liberalizm.
Podwaliny liberalizmu internacjonalistycznego (ang. liberal internationalism), jak
zwany jest obecnie ten kierunek myśli politycznej, położyli dziewiętnastowieczni
teoretycy liberalizmu — J. S. Mill, R. Cobden, J. Bentham. Całość myślenia liberalnego
zapoczątkowana została przez przełożenie zasad liberalnej polityki gospodarczej na realia
polityki międzynarodowej. W praktyce znalazło to odzwierciedlenie po I wojnie światowej,
kiedy — głównie za sprawą Stanów Zjednoczonych — postanowiono oprzeć ład
międzynarodowy na zasadach liberalizmu. Głównym orędownikiem tej myśli był
amerykański prezydent T. W. Wilson, a owocem Liga Narodów. Wizją idealistyczną
prezydenta Wilsona była Ameryka, która rozpowszechniała w świecie swoje wzorcowe
zasady rządzenia. Pokój według tej wizji zależał od postępów demokracji i dlatego
Ameryka miała uczynić „świat bezpiecznym dla demokracji”, popularyzować zasady
państwa prawa i gospodarkę rynkową. Państwa miały być osądzane według tych samych
norm moralnych co jednostki i podlegać uniwersalnemu systemowi prawnemu. W swoim
przemówieniu do senatu w 1917 roku T. W. Wilson mówił:

Przemawiam w imieniu ludzkości i w obronie praw narodów neutralnych, do których
i my należymy, gdyż wiele naszych najżywotniejszych interesów bezustannie

pozostaje pod groźbą wojny.(...) Jedynie tylko pokój, zawarty między równymi,
może być trwały, gdyż zasadą samego pokoju jest równowaga i wspólny udział

w zyskach. Szczere stosunki między ludami wymagają dla zawarcia trwałego pokoju
słusznego uregulowania dręczących kwestii terytorialnych oraz pretensji
politycznych i narodowych.(...) Proponuję, aby wszystkie narody jednomyślnie

przyswoiły sobie doktrynę Monroe’go, aby żaden naród nie dążył do narzucenia
swych form rządu innemu narodowi, jak również, aby każdy naród, wielki czy mały,

mógł swobodnie bez przeszkody sam stanowić o formie swojego rządu.
Proponuję, aby w przyszłości wszystkie narody zaniechały łączenia się w związki, co

by je wpędziło o ubieganie się o władzę, w sieć intryg i wprowadziłoby zamieszanie
we własne ich sprawy skutkiem wpływów z zewnątrz pochodzących. W zespole

wszystkich państw nie ma żadnych przymierzy. Gdy wszystkie zjednoczą się
w jednym duchu dążenia do jednego celu, to wszystkie działać będą we wspólnym
interesie i korzystać ze swobód własnego kraju pod wspólna opieką.

Pierwsza wojna światowa 1914–1918, 1960: 38–39.

Choć obecnie liberałowie są dalecy do utopijnych idei okresu międzywojennego,
w stosunkach międzynarodowych zawsze dążą do zastąpienia siły prawem,
systemem porozumień i organizacji międzynarodowych.

Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych

2.1. Rozróżnienie interesów państwa i społeczeństwa (narodu)

Podstawą doktryny liberalistycznej w stosunkach międzynarodowych jest uznanie,
iż stosunki między państwami odbywają się na tych samych zasadach, co stosunki
międzyludzkie. Teoretycy uznali, iż skoro jednostki w społeczności są zazwyczaj
nastawione do siebie pokojowo i racjonalnie, to takie same cechy powinny
charakteryzować stosunki między państwami (społeczeństwami). W przeciwieństwie do
realistów, którzy widzieli rzeczywistość przez pryzmat ewentualnej wojny i konfliktu,
liberaliści kładli nacisk na pokojowe stosunki międzynarodowe. Poza hegemonią
i równowagą sił wskazywali (i nadal wskazują) trzeci model współpracy międzynarodowej,
który, w oparciu o uniwersalne prawo i instytucje ponadnarodowe, pozwala na
przekształcenie stanu anarchii (wielość państw, jednostek niezależnych — niepodległych)
w ufną współpracę państw i narodów.

W liberalizmie internacjonalistycznym pojawia się również założenie o harmonii
interesów społeczeństw. Według tego założenia ład społeczny tworzy się spontanicznie
w wyniku różnorodnych (chaotycznych) działań jednostek. Jednostka działa egoistycznie
(maksymalizuje własny zysk), ale własne interesy może realizować tylko przez
nawiązanie współpracy z innymi jednostkami. W ten sposób kształtują się więzi społeczne
i ład społeczno-gospodarczy. A zatem działania przyczyniające się do wzrostu dobrobytu
jednostki doprowadzają zarazem do dobrobytu całego społeczeństwa. Liberałowie
przenoszą tę zależność również do skali państwo–świat. Ponieważ każde państwo chce
rozwijać się gospodarczo, niezbędnym elementem jest wymiana handlowa między
państwami. Ograniczanie polityki wolnego handlu na dłuższą metę przynosi straty, a więc
wszystkie państwa łączą podobne interesy gospodarcze.

Kolejnym ważnym elementem teorii liberalizmu jest pokój, który leży w interesie
każdego społeczeństwa. Skutki wojny (straty psychiczne, ekonomiczne, fizyczne, moralne)
dotykają całe społeczeństwa. Liberałowie twierdzą, zatem, że społeczeństwa z natury nie
są zainteresowane wojną.

2.2. Przyczyna wojen

Jednym z głównych pytań, które zadają sobie liberaliści, jest pytanie o przyczynę
istnienia wojen. Wszyscy liberałowie od XVIII wieku byli zwróceni przeciwko temu, co
utożsamiano w stosunkach międzynarodowych ze stanem wojny. Nie chodzi tu koniecznie
o rzeczywistą wojnę, lecz stan, w którym wojna pozostaje w centrum uwagi, jest ciągle

Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych

możliwą do zrealizowania alternatywą. Liberałowie, w przeciwieństwie do realistów, nie
doszukują się przyczyny wojen w anarchicznej organizacji świata. Jeśli wojna jest
narzędziem polityki państwa, to — zdaniem liberałów — jest to decyzja władz
pozostających poza kontrolą społeczeństwa (które wojny przecież nie chce). Brak
kontroli społeczeństwa nad władzą ma miejsce przede wszystkim w ustrojach
totalitarnych i autokratycznych. Zatem przede wszystkim w naturze państw
niedemokratycznych tkwi przyczyna wojen. Ich istnienie oznacza w najlepszym
przypadku potencjalną wojnę.

2.3. Demokratyzacja świata

Zdaniem liberałów wojny mogą być zakończone przez proces demokratyzacji świata.
Począwszy od połowy XVIII wieku liberałowie twierdzili, że wojny są wynikiem władzy
autorytarnej i sprzyjają dyktaturze. Wszelkiego rodzaju konflikty zbrojne dają możliwość
uwolnienia się władzy spod kontroli obywateli. Główne argumenty, jakie przedstawiali
Monteskiusz i I. Kant koncentrowały się wokół demokratyzacji i pacyfistycznego wymiaru
handlu międzynarodowego. Według myślicieli Oświecenia demokracja tworzy mechanizm,
decyzje dotyczące ewentualnego konfliktu podejmowane są przez ogół społeczeństwa,
nie zaś przez predestynowanych do tego władców. Społeczeństwa pragnące dobrobytu są
niechętne konfliktom, dyktatorzy natomiast dążą do konfrontacji, gdyż to legitymizuje ich
władzę. Demokracja zatem zapewnia mechanizmy umożliwiające transparencję ustrojową
oraz łatwiejszą kontrolę ogółu społeczeństwa nad władcą. Państwa demokratyczne
podkreślają takiej wartości, jak: bezpieczeństwo, stabilność i dobrobyt. Szkoła liberalna
nie wyklucza wojen sprawiedliwych, toczonych przeciwko systemom niedemokratycznym.
Należy przy tym podkreślić, że wiara w pokojowość świata demokracji jest jednak
nierealistyczna i zaprzecza faktom historycznym.

Kolejnym problemem, jaki stanął przez liberałami była kwestia sposobu, w jaki państwa
niedemokratyczne przekształcą się w demokratyczne. Zwyciężył w końcu pogląd uznający,
iż niezbędna jest interwencja państw demokratycznych przez działania
polityczne, ekonomiczne, a nawet militarne, które okażą się korzystne dla
procesu przekształceń.

Liberałowie byli jednak od zawsze podzieleni w kwestii słuszności interwencji w sprawy
innych państw. Jedni uważali, że powinno się to czynić w imię demokracji i praw
człowieka, inni, że należy powstrzymać się od interwencji w imię zasady
samostanowienia i suwerenności. Nie określono również stanowiska w sprawie, czy

Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych

powinno się bezwzględnie respektować zasadę wolnego handlu, czy też stosować sankcje
gospodarcze w przypadku łamania praw człowieka. Myśl liberalna charakteryzuje się
również pewną naiwnością w wierze w funkcję kontrolną światowej opinii publicznej i jej
zdolności wpływania na zachowania narodów i państw. Globalizacja ogranicza
suwerenność narodów, więc można by przypuszczać, że działa zapobiegawczo, ale
niestety, tworzy zarazem nowe ośrodki władzy i nowe zagrożenia dla słabszych
uczestników światowego życia.

2.4. Powszechna demokratyzacja a międzynarodowa anarchia

Liberałowie wskazują na demokratyzację jako podstawową drogę ku pokojowej
współpracy. Aczkolwiek rzeczą wiadomą jest, że to nie wszystko — istotną przeszkodą
jest na przykład nacjonalizm, który może współistnieć z demokracją, a jednocześnie
znacznie ograniczać harmonię interesów międzynarodowych. Zwolennicy szkoły liberalnej
szukają rozwiązania tego problemu w długotrwałym procesie rozwoju więzi
i międzynarodowych stosunków. Szczególną rolę przypisują rozwojowi handlu
i stosunków ekonomicznych oraz różnego rodzaju organizacji międzynarodowych.
Działania te mają w konsekwencji znieść wzajemne uprzedzenia i przenieść punkt
ciężkości z problemów bezpieczeństwa na kwestie dobrobytu. W ten sposób
uwzględnienie harmonii interesów ogranicza negatywne konsekwencje anarchicznej
organizacji świata. Negocjacje i kompromis są uważane za główne narzędzia pokojowej
współpracy między państwami demokratycznymi.

Dla liberałów jedną z zasad demokracji jest zasada narodowego samookreślenia,
a jedną z przyczyn wojen jest niemożność narodów do samookreślenia. We
współczesnych stosunkach międzynarodowych często spotykamy się takimi konfliktami,
jak konflikty w Kosowie między Serbami a Albańczykami, wojna między Rwandą
a Ugandą czy wojny w Czeczenii. Według liberałów proces pokojowy ma zostać
zagwarantowany przez: demokrację, możliwość samostanowienia, współpracę
międzynarodowa zgodną z regułami prawa międzynarodowego. Dodatkowym czynnikiem
zapewniającym pokój jest integracja.

2.5. Proces demokratyzacji

Mimo ciągłego rozprzestrzeniania się ustroju demokratycznego, zdaniem Samuela
Huntingtona, jedynie około 45% współczesnych państw spełnia „kryteria”

Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych

demokratycznego ustroju. Ważnym zagadnieniem jest fakt, iż wiele spośród państw nie
w pełni demokratycznych jest dobrze rozwiniętych i dysponuje znaczną potęgą.
Zagrożeniem dla pokoju są również państwa upadłe.

Państwa te nie spełniają

podstawowych warunków wspólnoty politycznej, takich jak:
1) zdolność do kontrolowania terytorium i ludności,
2) istnienie prawa wewnętrznego,
3) międzynarodowe uznanie.

Tak długo jak będą istnieć systemy totalitarne i autorytarne, będzie — zdaniem liberałów
— istnieć zagrożenie wojną. Teoretycy liberalni poszukują zatem rozwiązań, które
przyniosłyby światu pokój. Wskazuje się na trzy możliwe drogi działań:
1) rozwijanie i umacnianie już istniejących systemów państw,
2) stworzenie nowych międzynarodowych instytucji zapobiegającym konfliktom,
3) stworzenie państwa ogólnoświatowego (ten kierunek jest jednak traktowany jedynie

teoretycznie i pozostaje poza sferą rozważań praktycznych).

Proponowane rozwiązania konfliktów i tworzenia pokoju w skali świata to:
1) rozwój prawa międzynarodowego,
2) rozwój systemu bezpieczeństwa międzynarodowego,
3) powszechne rozbrojenie,
4) likwidacja barier w handlu międzynarodowym.

Przedstawione wyżej sposoby rozwiązania konfliktów mają przyczyniać się do:
1) utożsamiania interesów poszczególnych państw z interesami całej społeczności

światowej,

2) ograniczenia roli równowagi sił, która jest uważana za niepewną i zawodną podstawę

stabilności i bezpieczeństwa,

3) tworzenia humanitarnych przesłanek pokoju i ich promocji wśród opinii publicznej na

całym świecie.

Liberalizm internacjonalistyczny kładzie nacisk przede wszystkim na rozwój ekonomiczny
i handel międzynarodowy. Te dwa czynniki kształtują pokojowe współistnienie państw
przez wzajemny wzrost współzależności. W opinii liberałów internacjonalistycznych,
międzynarodowa wymiana handlowa prowadzi do sytuacji, w której państwa nie dążą do
ekspansji terytorialnej a prowadzą działania na rzecz zwiększania dobrobytu
i bezpieczeństwa państw. Handel międzynarodowy miał doprowadzić do porzucenia myśli
o podboju terytorialnym jako sposobie zwiększania bogactwa i bezpieczeństwa państw.
Upowszechnienie takiego pokojowego stanu stosunków międzynarodowych leży głównie

Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych

3. Polityka transnarodowa

Trzecim kierunkiem postrzegania rzeczywistości międzynarodowej jest koncepcja
transnarodowa. Koncepcja realistyczna wydawała się badaczom ideą coraz mniej
odzwierciedlającą rzeczywiste stosunki międzynarodowe. Dlatego też od początku lat
sześćdziesiątych zaczęto coraz liczniej krytykować użyteczność tej koncepcji. Proces ten
zapoczątkowały prace takich badaczy, jak K. Kaiser, E. Morse. Zwolennicy teorii polityki
transnarodowej wskazują na trzy zjawiska zachodzące we współczesnym świecie, które
odgrywają ogromną rolę w kształtowaniu relacji międzypaństwowych i które należy brać
pod uwagę w momencie tworzenia modelu funkcjonowania tych relacji. Do zjawisk o tej
naturze zalicza się:
1) procesy transnarodowe,
2) wzrost współzależności międzypaństwowej,
3) globalizację interakcji.

Zwolennicy transnarodowej wizji rzeczywistości międzynarodowej krytykowali takie
założenia realistów, jak:
1) brak uznania ważności organizacji międzynarodowych jako istotnych podmiotów

wpływających na kształtowanie się stosunków międzynarodowych,

2) pogląd, że państwa są suwerenne,
3) pogląd, że rządy maja pełną kontrolę nad polityką wewnętrzną, która daje im swobodę

prowadzenia polityki zagranicznej,

4) pogląd, że głównym problemem polityki zagranicznej państwa jest kwestia

bezpieczeństwa,

5) pogląd, że potęga państwa jest równoznaczna z interesem narodowym,
6) pogląd, że konflikt interesów jest stale obecny i to on kształtuje stosunki między

państwami,

7) pogląd, że państwa to jedyne ośrodki siły, których potęga militarna kształtuje

strukturę układu sił w stosunkach międzynarodowych.

3.1. Wzrost znaczenia organizacji nieterytorialnych (niepaństwowych)

W wyniku dynamicznego rozwoju i intensyfikacji powiązań gospodarczych we
współczesnym świecie następuje wzrost liczby i aktywności niepaństwowych podmiotów
stosunków międzynarodowych. Do grupy tej zaliczamy:

Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych

1) organizacje międzynarodowe i międzyrządowe (np. Organizacja Narodów

Zjednoczonych, Organizacja Paktu Północnoatlantyckiego — ang. North Atlantic Treaty
Organization, NATO),

2) korporacje międzynarodowe — no. Coca-Cola, Wal-Mart czy AIG,
3) ruchy międzynarodowe — np. Greenpeace, Amnesty International,
4) kościoły i grupy religijne — np. kościół protestancki, rzymskokatolicki czy prawosławny,

hinduizm, buddyzm, judaizm,

5) międzynarodowe zrzeszenia partii politycznych, tzw. międzynarodówki

— np. Międzynarodówka Socjalistyczna,

6) prywatne organizacje — np. Dorchester County Historical Society.

Aktywność tych uczestników stosunków międzynarodowych znacznie przekształca
realistyczny obraz relacji międzypaństwowych. Następuje zróżnicowanie i intensyfikacja
kontaktów na płaszczyźnie międzynarodowej. Kontakty te, zwane transnarodowymi,
odbywają się na wielu poziomach i rządy państw mają nad nimi ograniczoną kontrolę.
Liczba podmiotów stosunków międzynarodowych wzrasta. Nie zawsze też kontakty te są
zgodne z polityką zagraniczną, jaką prowadzi dane państwo, gdyż każdy realizuje własną
politykę. Cechą tego procesu jest więc decentralizacja części kontaktów
międzynarodowych.

Następstwem rozwoju stosunków transnarodowych jest zjawisko zwane internalizacją
polityki wewnętrznej. W ramach transnarodowych struktur następuje rozszerzenie
więzi wewnętrznych (narodowych) grup. Wewnętrzne grupy i interesy rozszerzają zakres
oddziaływania w stosunkach międzynarodowych, granice państw zaczynają odgrywać
coraz mniejszą rolę.

W miarę wzrostu ilości kontaktów transnarodowych, koszty ewentualnego
podporządkowania tych stosunków władzy państwowej stają się coraz wyższe. Dlatego
też rządy godzą się z autonomią tych kontaktów, prowadząc wobec nich politykę
porozumienia, wchodząc w koalicje itp.

W związku z procesem rozwoju transnarodowych struktur rola państw na arenie
międzynarodowej ulega osłabieniu, wzrasta natomiast znaczenie i rola niepaństwowych
uczestników stosunków międzynarodowych. Państwo przestaje być w pełni suwerenną
jednostką, która rozwija stosunki zewnętrzne jedynie za pośrednictwem tzw. rządowych
kanałów polityki zagranicznej. Należy stwierdzić, że współczesne stosunki są czymś
więcej niż tylko stosunkami między państwami. Obejmują wszelkie oddziaływania, które
wychodzą poza granice państw.

Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych

3.2. Wzrost współzależności państw

W teorii realistów mowa jest o państwach suwerennych. Suwerenność oznacza
jednoczesną pełną niezależność. Pominięte zatem zostało zjawisko wzrastającej
współzależności państw. Zwolennicy teorii transnacjonalistycznej uważają, że jest to
jedna z cech charakterystycznych dla współczesnych stosunków międzynarodowych.
Oczywiście wzrost zależności jest nierównomierny i dominuje między państwami
rozwiniętymi. Wzrost współzależności między państwami powoduje, że zmiana polityki
jednego państwa wpływa na konieczność jej zmiany również w innym państwie. Wzrasta
zatem wrażliwość wewnętrzna państwa na wydarzenia zewnętrzne. Ograniczenie
stosunków międzypaństwowych jest kosztowne dla obu stron, choć nie zawsze obie
strony tracą tyle samo.

Transnacjonaliści interesują się wpływem rosnącej współzależności na politykę państw
i ich wzajemne stosunki. W wyniku ograniczenia autonomii państwa przez wzrost
współzależności, następuje zawężenie swobody kształtowania polityki wewnętrznej
i zagranicznej przez rząd.

Wzrost współzależności powoduje, iż spory i konflikty między państwami
rozstrzygane są za pomocą środków pokojowych — negocjacji i kompromisu.
Dodatkowym argumentem przemawiającym za pokojowym rozwiązywaniem konfliktów
jest zbieżność interesów oraz wysokie koszty prowadzenia konfliktów.

Wraz ze wzrostem współzależności zmniejszają się możliwości realizacji partykularnych
interesów danego państwa. Przy takich założeniach trudniej będzie rozpocząć wojnę
przez jedno z państw uczestników stosunków międzynarodowych — ograniczy to bowiem
samodzielne prowadzenie polityki. Wpływ innych państw — ich sprzeciw bądź zgoda
— może mieć decydujący wpływ na postępowanie państwa, które zamierza rozpocząć
wojnę. Jednak, jak pokazuje przykład Stanów Zjednoczonych, stosunki międzynarodowe
na początku XXI wieku nie osiągnęły takiego systemu transnacjonalności. Po ataku
terrorystycznym politykom amerykańskim udało się stworzyć szeroką koalicję
antyterrorystyczną. Poparcie dla Stanów Zjednoczonych zaowocowało szybkim wysłaniem
wojsk koalicji do Afganistanu. W następnej fazie wojny z terroryzmem państwa, takie jak
Francja, Rosja czy Chiny nie udzieliły poparcia Stanom Zjednoczonym w operacji irackiej.
Jednak mimo sporów w Radzie Bezpieczeństwa ONZ USA zdecydowały o ataku w oparciu
o koalicję, w skład której weszły między innymi Wielka Brytania, Australia i Polska.

Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych

3.3. Wzrost powiązań polityki wewnętrznej i zagranicznej

Współczesna rzeczywistość międzynarodowa charakteryzuje się również zjawiskiem
postępującego rozmywania się różnic między polityką wewnętrzną i zagraniczną państw.
Przyczyną tego procesu jest fakt, że państwa nie są już samowystarczalne, a zatem
wewnętrzne kwestie ekonomiczne i społeczne mają swój międzynarodowy wymiar.
Polityka zagraniczna to współcześnie zewnętrzna troska o rozwój i dobrobyt. Narzędziami
polityki międzynarodowej nie są już tylko dyplomacja (w tradycyjnym ujęciu) i wojsko.
Dziedziny te stały się częścią mniej wyspecjalizowanej aktywności, jaką jest współcześnie
polityka zagraniczna.

Tradycyjny podział zagadnień interesujących państwa na zasadnicze (kwestie
bezpieczeństwa i wojskowości) oraz drugorzędne (kwestie społeczno-gospodarcze) traci
współcześnie na znaczeniu. Jest to wynikiem zacierania się różnic między polityką
wewnętrzną a zagraniczną. Kwestie drugorzędne są obecnie traktowane jako jednakowo
ważne. Ponieważ kwestie rozwoju ekonomicznego i dobrobytu społecznego leżą głównie
w gestii ministerstw kształtujących politykę wewnętrzną, obecnie również te organy
władzy uczestniczą w kontaktach międzynarodowych. Najlepszym przykładem mogą być
tendencje niektórych państw do łączenia ministerstw gospodarki i spraw zagranicznych,
czy też tworzenia w strukturach ministerstw spraw zagranicznych specjalnych komórek
odpowiedzialnych za międzynarodową wymianę gospodarczą.

3.4. Nowe pojęcie potęgi w stosunkach międzynarodowych

Potęga (siła) podmiotów stosunków międzynarodowych we współczesnym świecie ulega
rozproszeniu. Dzieje się tak, ponieważ podmiotów jest coraz więcej. Ponadto państwa
przestały być jedynymi ośrodkami potęgi. Wzrost rozwoju technologii wojskowych
rozszerzył się, a przez to zwiększył się do nich dostęp państw słabszych oraz podmiotów
niepaństwowych, takich jak organizacje terrorystyczne. Zmianie ulegają również źródła
potęgi, z tradycyjnych, jak przemysł, ludność, siły zbrojne, terytorium, na nowoczesne,
na przykład zasoby ekonomiczne, potencjał naukowy, technologia, sprawność
organizacyjna, aktywność kulturalna.

Koszty użycia sił militarnych w ewentualnym konflikcie wzrosły w obecnych czasach tak
znacznie, iż podjęcie takich działań uważa się za nieracjonalne i bezproduktywne. Istotne
ograniczenie użyteczności i roli sił zbrojnych jako narzędzia polityki nastąpiło w wyniku
jej rozprzestrzenienia i dywersyfikacji oraz istnienia arsenału nuklearnego. Przykładowo,

Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych

koszty miesięcznego utrzymania wojsk amerykańskich w Afganistanie podczas operacji
Endurning Freedom (Przynosić Wolność) wyniosły 5,5 mld USD.

Podsumowując poglądy transnacjonalistów można określić główne cechy współczesnych
stosunków międzynarodowych, do których zaliczymy:
1) wielowymiarowość kontaktów międzynarodowych, w których państwo przestało być

dominującym uczestnikiem,

2) rozwój stosunków transnarodowe,
3) ciągły wzrost współzależności między państwami,
4) zacieranie się różnic między polityką wewnętrzną a zagraniczną,
5) zanik tradycyjnej hierarchii problemów politycznych,
6) spadek znaczenia siły militarnej jako narzędzia polityki.

Mimo że państwa są współcześnie nadal uważane za podstawowy instrument wyrażania
woli własnych społeczeństw, to jednak ich rola powoli ulega marginalizacji. Wpływają na
to dwa czynniki: kwestie bezpieczeństwa oraz współpraca międzynarodowa. Państwa,
dążąc do zapewnienia bezpieczeństwa i współpracy międzynarodowej, zawierają
kompromisy, a to ogranicza ich suwerenność i prawo do samostanowienia. Zawieranie
kompromisów i szybko postępujący proces globalizacji zmniejszają i ograniczają rolę
państwa w stosunkach międzynarodowych. Problemy stojące obecnie przed państwem
narodowym można podzielić według kryterium „niedoboru rządzenia”. Polega ono na
określeniu dwóch „niedoborów rządzenia” w gospodarce światowej:
1) braków operacyjnych, czyli niezdolności rządów i instytucji publicznych do

rozwiązywania współczesnych problemów,

2) braków uczestnictwa, czyli ograniczeniu roli społeczeństw w kształtowaniu,

podejmowaniu i akceptowaniu decyzji, które są często wypadkową interesów
polityków i grup nacisku.

Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych

4. Marksizm, postmodernizm i ekolodzy

W podejściu do rzeczywistości międzynarodowej wyróżnia się — oprócz koncepcji
realistycznej, liberalizmu i podejścia transnarodowego — marksizm, postmodernizm
i nurt ekologiczny.

4.1. Marksizm

Stosunki międzynarodowe w ujęciu Karola Marska i Fryderyka Engelsa cechowała przede
wszystkim forma permanentnej rewolucji. Światowy pokój miał być zapewniony przez
zdobycie i utrzymanie władzy przez proletariat. Marksiści wychodzą z założenia, że
polityka zagraniczna wszędzie i zawsze jest przedłużeniem polityki
wewnętrznej. Zatem walka klasowa wewnątrz danego państwa ma swoje przełożenie
na globalne stosunki polityczne. Całość opiera się na materializmie historycznym, czy
nazwanym przez F. Engelsa socjalizmie naukowym

lub materializmie dialektycznym

W głównej mierze jest to kontynuacja heglowskiej teorii mówiącej o tym, że historia
przejawia się w dialektyce czy ścieraniu się przeciwstawnych sił. Lenin, kontynuując
koncepcje Marksa i Engelsa, negatywnie odnosił się do wszelkich przejawów organizacji
międzynarodowych. Przede wszystkim krytykował

igę Narodów oraz wszelkie formy

bezpieczeństwa międzynarodowego. Podobnie, negując wolny handel i liberalną wizję
świata, marksiści uważali, że globalizacja to bezprawna dyktatura neoliberalnego
kapitalizmu, realizowana przez wielkie mocarstwa imperialistyczne, wchodzące w skład
triady imperialistycznej: USA, UE, Japonia. Globalizacja neoliberalna ma na celu
restrukturyzację gospodarki światowej i internacjonalizacji kapitału, narzuca światu
głębokie przeobrażenia społeczne i dyktat wielkiego kapitału. Dla marksistów-leninistów
świat zewnętrzny dzielił się na klasy panujące i niewolnicze. Był to podstawowy wymiar
walki o wyzwolenie klas pracujących (patrz tab. 1).

Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych

Tabela 1. Podział świata między „wielkie” mocarstwa właścicieli niewolników

Kolonie

Metropolie

Razem

1876

1914

mln

ludności

mln

ludności

mln

ludności

mln

ludności

Anglia

22,5

251,9

33,5

393,5

0,3

46,5

33,8

440,0

Rosja

17,0

15,9

17,4

33,2

5,4

136,2

22,8

169,4

Francja

0,9

6,0

10,6

55,5

0,5

39,6

11,1

95,1

Niemcy

2,9

12,3

0,5

64,9

3,4

77,2

Japonia

0,3

19,2

0,4

53,0

0,7

72,2

Stany

Zjednoczone
Ameryki Północnej

0,3

9,7

9,4

97,0

9,7

106,7

Sześć wielkich

mocarstw

40,4

273,8

65,0

523,4

16,5

437,2

81,5

960,6

Kolonie, które nie

należą do wielkich
mocarstw (lecz do

Belgii, Holandii
i innych państw)

9,9

45,3

9,9

45,3

Trzy kraje półkolonialne (Turcja, Chiny i Persja)

14,5

361,2

Ogółem

105,9 1367,1

Pozostałe państwa i kraje

28,0

289,9

Cała kula ziemska (bez obszarów podbiegunowych)

133,9

1657,0

Źródło: Marxists. org. Witryna internetowa.

http://www.marxists.org/polski/lenin/1915/socjalizm-a-wojna.htm

stan z 5 marca 2005 r.

4.2. Postmodernizm

Prądem intelektualnym, który narodził się po upadku systemy komunistycznego był
postmodernizm. W interpretacji postmodernistów w międzynarodowych stosunkach
politycznych nie ma określonych celów, a świat zmierza w nieokreślonym kierunku.

Zasadniczym przedmiotem zainteresowań postmodernistów jest interpretacja zachowań
uczestników poszczególnych sytuacji społecznych, w których odgrywają swoje role
organizacyjne, oraz wynikające z niej wartościowania, emocje i postawy. Mają one
zasadnicze znaczenie dla zachowań organizacji oraz dla potencjału społecznego
organizacji. Takie spojrzenie na społeczną stronę organizacji jest u nas niemal zupełnie
nieznane i niepraktykowane. Przedstawiane koncepcje postmodernistyczne nie są

Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych

jednorodne, w gruncie rzeczy mamy do czynienia z różnymi koncepcjami, takimi jak:
postpozytywizm, poststrukturalizm czy konstruktywizm.

Wspólnym mianownikiem postmodernizmu jest korzystanie z idei F. Nietschego czy
L. Wittgensteina, które przedstawiane były przede wszystkim w pracach M. Foucalta,
J. Derridy czy R. Rorthy. Do wspólnych podstaw i założeń należy zaliczyć następujące:
1) rzeczywistość jest konstrukcją społeczną, zatem państwo, gospodarka są wytworami

ludzkich przekonań i wyobrażeń,

2) w związku z powyższym badacze muszą podjąć próbę charakterystyki uwarunkowań

społecznych, kulturowych, językowych,

3) wykluczenie prawdy obiektywnej jako niemożliwej do osiągnięcia w badaniach nad

stosunkami międzynarodowymi,

4) narzucanie przez władzę poglądów społeczeństwom,
5) wykorzystanie do prowadzenia badań trzech zasadniczych metod: archeologii (w celu

dowiedzenia i określenia poglądów w podłożu kulturowo-społecznym), genealogii
(odkrywania historyczno-politycznych zachowań), dekonstrukcji (rozłożenie danej
koncepcji na poszczególne elementy, w celu wykazania wzajemnych sprzeczności).

4.3. Ekolodzy

Jednym z kierunków współczesnych stosunków międzynarodowych jest podejście
ekologiczne Green Political Theory (GPT). Charakterystyczne poglądy ekologów
koncentrują się wokół problemów zagrożenia środowiska naturalnego. Bez stworzenia
nowej etyki i koncepcji problematyka ekologiczna nie jest w stanie znaleźć własnego
miejsca w międzynarodowych stosunkach politycznych.

Najbardziej popularny jest niewątpliwie ekocentryzm. Głównym założeniem tej wizji jest
odrzucenie antropocentryzmu jako wiodącego światopoglądu w stosunkach
międzynarodowych. Zatem dominacja człowieka daje mu pełne prawo do naruszania
i burzenia struktur ekosystemu. To w konsekwencji prowadzi do degradacji świata
i samozniszczenia. Dla ekologów państwo jako jednostka polityczna nie jest
rozwiązaniem. Odnosząc się do problemu państwa, wśród podejścia ekologicznego
wyodrębniły się dwa nurty:
1) poglądy environmentalistyczne — akceptujące istnienie państwa, porządku

społecznego i ekonomicznego, poszukujące w ramach ekosystemu rozwiązań
proekologicznych,

Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych

2) green theory — teoria negująca powstanie państwa, a jego funkcjonowanie

postrzegająca jako główną przyczynę światowych klęsk.

Stworzenie struktur ponadnarodowych będzie prowadziło do wzmożonej kontroli nad
wypełnianiem światowych norm ekologicznych. Stworzone zostaną podstawy do tzw.
zdecentralizowanego autorytaryzmu.

Dla ekocentrystów podstawowym zadaniem jest daleko posunięta decentralizacja
i powołanie nowych ponadnarodowych struktur. Decentralizacja ma przyczynić się do
optymalizacji działań małych społeczności na rzecz ekosystemu. Stworzenie struktury
ponadnarodowej ma służyć natomiast wzmocnieniu ochrony ekosystemów państw
biednych (redystrybucja środków z państw bogatych). Ponadto zwolennicy green theory,
korzystając z teorii gier (Dylemat Więźnia), uznają, że im mniejsza liczba uczestników
stosunków politycznych, tym większe szanse na osiągnięcie porozumienia. Wyłonienie
światowego rządu ma doprowadzić do ograniczania partykularnych interesów państw
i kierowania się dobrem globalnym. Każde z państw, kierując się własnym interesem,
będzie promowało takie systemu prawne, które nie biorą pod uwagę ochrony środowiska.
Konkretnym przykładem są próby ratyfikacji Protokołu z Kyoto — międzynarodowego
porozumienia do Ramowej Konwencji Narodów Zjednoczonych w Sprawie Zmian Klimatu.
Polska ratyfikowała protokół w 2002 r., zatem siedem lat po jego podpisaniu.

Tabela 2. Zobowiązania Polski zawarte w Protokole z Kyoto

Całkowita emisja gazów cieplarnianych

1000 Gg (miliony ton) CO

1988 r. (bez pochłaniania)

564

Cel PzK na lata 2008–2012

531

2000 r. (bez pochłaniania)

386

Źródło: Emisje CO2. Witryna internetowa.

http://www.emisje-co2.pl/downloads/kyoto_skrot.doc

, stan

z 30 marca 2005 r.

Głównym oponentem Protokołu z Kyoto są Stany Zjednoczone, a ściślej republikańska
administracja. Dzięki podpisaniu protokołu przez Rosję 15 listopada 2004 r., protokół
wszedł w życie 16 lutego 2005 r. Główne jego założenie mówi o zmniejszeniu emisji
gazów cieplarnianych o 55% do roku 2012.

Zwolennicy przedstawianej koncepcji uważają ponadto, że wszystkie dotychczasowe
struktury międzynarodowe (takie jak Organizacja Narodów Zjednoczonych) oparte są na
etyce antropocentryzmu, a przez to odrzucają problematykę ekologiczną. Zatem wszelkie

Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych

podpisane wcześniej konwencje nie spełniają podstawowego warunku troski o globalny
ekosystem. Podstawowym zagadnieniem wynikającym z koncepcji ekologów jest problem
wzrostu gospodarczego i związane z nim pojęcie granicy wzrostu. Ekolodzy uważają, że
cywilizacja załamie się w wyniku dewastacji środowiska naturalnego i wyczerpania
surowców naturalnych w 2100 roku. Wzrost gospodarczy przynosi za sobą problemy
natury ekologicznej, m.in. pogarszający się stan wód czy zwiększanie stężenia węgla
w powietrzu. Jednak ta

koncepcja nie wytrzymuje krytyki realistów, którzy uważają, że

zwiększanie wzrostu gospodarczego powoduje wzrost nakładów na ochronę środowiska.
Dla przykładu Chiny zwiększają wydatki na ochronę środowiska — z 0,72% PKB w latach
80-tych do 1% PKB w roku 2000, czyli więcej niż przewiduje norma Narodów
Zjednoczonych dla krajów rozwijających się i blisko normy przewidzianej dla krajów
rozwiniętych. Do 2005 roku całkowity poziom 12 głównych zanieczyszczeń (dwutlenku
siarki, dymu, pyłu itd.) w skali kraju zostanie zredukowany o 10% w porównaniu do roku
2000, a emisja dwutlenku siarki zostanie zredukowana o 20%.

W zagadnieniach wojny i pokoju ekolodzy nie doszukują się głównego zagrożenia dla
światowego bezpieczeństwa, upatrują go natomiast w destabilizacji ekosystemu
i degradacji środowiska naturalnego.

Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych

5. Uwarunkowania międzynarodowych stosunków politycznych

Źródła, kształt, zakres, intensywność i przebieg oraz rezultaty międzynarodowych
stosunków politycznych zależą od wielu czynników. Przede wszystkim należy wyróżnić
czynniki wewnętrzne oraz zewnętrzne (środowisko międzynarodowe). Precyzyjne
ustalenie tego, które z wymienionych czynników są wiodące jest niemożliwe.

Jednym z najważniejszych jest czynnik geopolityczny, czyli geograficzne
uwarunkowanie zjawisk politycznych, w którym wyróżniamy
1) wielkość i jakość ośrodków władzy (ideologia i kierunki ekspansji) w otoczeniu

międzynarodowym państwa oraz porównanie ich z innymi ośrodkami władzy,

2) położenie geograficzne,
3) doświadczenie polityczne, rzutujące często na stan stosunków międzynarodowych.

Najlepszym przykładem obrazującym skalę zjawiska będzie porównanie Stanów
Zjednoczonych i Chińskiej Republiki Ludowej. Stany Zjednoczone są demokracją liberalną,
gdzie głowa państwa wybierana jest w powszechnych wyborach demokratycznych.
W Chinach natomiast wybory przeprowadzane są tylko na najniższym szczeblu gminnym,
następnie rady wybierają kolejne rady aż do Ogólnochińskiego Zgromadzenia
Przedstawicieli Ludowych. To ciało z kolei wybiera przewodniczącego Chin. Porównując te
dwa państwa, zauważyć można, że społeczeństwo amerykańskie może weryfikować
politykę zagraniczną, decydując w kolejnych wyborach o tym, czy udzielić poparcia
kandydatowi republikanów lub demokratów, opowiadając się w większym lub mniejszym
stopniu za prowadzoną polityką zagraniczną. W Chinach natomiast społeczeństwo ma
znikomą bądź nie ma wcale wpływu na kształt planowanej polityki zagranicznej.

Kolejny wątek to ideologia i kierunki ekspansji. Stany Zjednoczone kierują się
promowaniem demokracji, stosując różne metody, np. wspieranie ruchów związków
zawodowych w latach 80-tych na terenie Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej bądź — jak
wykazały przeprowadzone w styczniu 2005 r. wybory w Iraku — zaprowadzając zbrojnie
demokrację. Chiny natomiast, niemające takiego potencjału jak Stany Zjednoczone,
opowiadają się za pokojowym współistnieniem. Ta formuła została przedstawiona przez
premiera Zhou Enlaia w 1955 r. i dotyczyła wzajemnego poszanowania integralności
terytorialnej i suwerenności, wzajemnej nieagresji, nieingerencji w politykę wewnętrzną,
równości i obopólnych korzyści, pokojowego współistnienia.

Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych

Położenie geograficzne oddziałuje w zdecydowany sposób na kierunki ekspansji Ameryki
i Chin. Podczas gdy Stany Zjednoczone będą w większym stopniu wykazywały
zainteresowanie regionem Ameryki Łacińskiej, m.in. Meksykiem czy Panamą, Chiny będą
prowadziły aktywniejszą politykę względem Myanmaru czy Singapuru.

Doświadczenie polityczne również wpływa na relacje porównywanych państw z krajami
trzecimi. Stany Zjednoczone po 11 wrześnie 2001 r. — ataku terrorystycznym na
World Trade Center — prowadzą agresywną politykę wobec państw arabskich, Chiny
niemające natomiast do problemów z atakami na centra finansowe Szanghaju nie będą
wysyłały wojsk w celu walki z terroryzmem.

Drugim ważnym czynnikiem jest czynnik geoekonomiczny. Przedstawiając to
zagadnienie należy wyróżnić:
1) globalny potencjał ekonomiczny,
2) zasoby surowcowe i finansowe, np. zadłużenie,
3) siłę waluty,
4) udział inwestycji bezpośrednich,
5) udział w międzynarodowych organizacjach gospodarczych.

Globalny potencjał gospodarczy jest mierzony m.in. według wskaźników zadłużenia
finansowego. Zadłużenie Stanów Zjednoczonych w 2003 r. stanowiło aż 40% wartości
całej gospodarki amerykańskiej, a popyt USA na międzynarodowe kredyty doprowadził
do globalnego wzrostu stóp procentowych, co z kolei spowodowało spowolnienie
globalnych inwestycji i rozwoju gospodarczego. Dla porównania zadłużenie Chin
w 2003 r. wyniosło 193,6 mld USD, stanowiąc tylko 1,37% wartości chińskiego PKB.

Ponadto istotna była słabnąca wartości dolara amerykańskiego. Prowadziło to do wzrostu
bezrobocia i stagnacji amerykańskiej gospodarki. W konsekwencji kształtowało to
prowadzenie polityki wobec Chin, które nie posiadają waluty wolnorynkowej.
Amerykańska dyplomacja czyni zabiegi, aby skłonić rząd ChRL do uwolnienia chińskiej
waluty, co zmniejszy konkurencyjność Chin na rynkach światowych, obniżając tym
samym bezrobocie w Stanach Zjednoczonych.

Ważnym elementem o wymiarze geoekonomicznym jest porównanie gospodarek
poszczególnych uczestników stosunków międzynarodowych. W Chinach 51%, a w USA
14% rocznego dochodu narodowego pochodzi z produkcji przemysłowej. Dodatkowo
należy podkreślić, że w USA prawie trzy czwarte tego dochodu pochodzi z usług,
w Chinach natomiast kilka procent.

Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych

Kolejny wymieniony elementów to uczestnictwo w strukturach międzynarodowych
organizacji handlowych. W tym wypadku zarówno Chiny, jak i Stany Zjednoczone
zasiadają w strukturach międzynarodowych organizacji handlowych, np. Światowej
Organizacji Handlu, gdzie prowadzą własną politykę.

Trzecim czynnikiem są zagadnienia wojskowe. Są one zasadniczo ściśle powiązane
z geopolitycznym oraz gospodarczym i technologicznym zaawansowaniem państwa.
Wśród nich wyróżniamy:
1) elementy materialne — liczebność armii, środki bojowe, wyposażenie armii,
2) elementy niematerialne — doktryna obronna, wyszkolenie, miejsce armii w państwie,
3) porozumienia dotyczące rozbrojenia.

Tabela 3. Statystyczne porównanie potencjału USA–CHRL

Statystyczne porównanie

Amerykańska strategiczna broń nuklearna

zdolna do uderzenia na ChRL: 6 000
Chińska strategiczna broń nuklearna zdolna

do uderzenia na USA: około 20

Całość nuklearnego potencjału:

USA: 12 070
ChRL: 400

Pociski międzykontynentalne:

USA: 550
ChRL: 18–24

Łodzie podwodne wyposażone w wyrzutnie

pocisków balistycznych:
USA: 18

ChRL: 1

Bombowce dalekiego zasięgu:
USA: 174

ChRL: 0

PKB:
USA: 8,1 trylionów dolarów

ChRL: 639 miliardów dolarów

Budżet wojskowy:

USA: 270 mld dolarów
ChRL: 36.6 mld dolarów

Lotniskowce:

USA: 11 (plus jeden w naprawie)
ChRL: 0

Źródło: The Military Balance 1998/99, Lodnon 1999.

W podejściu do problemu rozbrojenia między Stanami Zjednoczonymi a Chinami
występują zarówno zbieżności, jak i rozbieżności. Oba państwa podpisały NPT
— Treaty of Non Proliferation of Nuclear Weapon, CTBT — Comprehensive Nuclear Test-
Ban (nieratyfikowały), CWC — Chemical Weapon Convention. Niemniej jednak Chiny nie
uczesniczą w następujacych porozumieniach NSG — Nuclear Suppliers Group,
AG — Australia Group, MTCR — Missile Technology Control Regime, HCOC — Hague Code
of Conduct Against Ballistic Missile Proliferation.

Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych

Czwarty czynnik to czynnik demograficzny. Z pewnością w porównaniu dwóch
omawianych państw korzystniej wypadają Chin, które posiadają ponad 1,3 mld
mieszkańców. W USA natomiast mieszka ponad 270 mln. Jednak duża dysproporcja jest
rekompensowana przez wyższy wskaźnik wykształcenia w społeczeństwie amerykańskim.
Na marginesie należy zauważyć, że blisko 10% społeczności chińskiej to analfabeci.

Czynnik narodowościowy, czyli struktura narodowościowa ludności państwa, również
wpływa na kształt stosunków politycznych. Chiny są krajem wielonarodowościowym
(56 narodowości). Wykorzystując np. mniejszość koreańską, mogą one prowadzić do
stabilizacji w regionie przez aktywację handlu między Koreańczykami z Chin
a Koreańczykami z Korei Północnej. Ten czynnik mogą wykorzystywać w podobny sposób
władze Stanów Zjednoczonych, gdzie funkcjonuje kilkanaście narodowości. Z pewnością
jednym z istotnych determinantów polityki wobec sąsiadującego Meksyku jest liczna
społeczność meksykańska w granicach Stanów Zjednoczonych.

Często z czynnikiem narodowościowym wiąże się problem praw człowieka. Mimo
podpisanej wspólnej deklaracji ONZ prawa człowieka są różnie rozumiane w Stanach
Zjednoczonych i w Chinach. Jest to wynikiem różnic cywilizacyjnych i odrębnego
kształtowania się systemów politycznych omawianych państw.

O kształtowaniu stosunków międzynarodowych decyduje również czynnik kulturowy.
W Chinach tradycyjnie już do świata zewnętrznego podchodzi się pokojowo, a świadczą
o tym takie koncepcje, jak pokojowa współpraca pod kopułą niebios (chiń. tian xia he yi

— 天下合一), czy też mająca podobną wymowę koncepcja zgodności pod kopułą niebios

(chiń. tian xia tong yi — 天下同一). Duży wpływ na prowadzenie polityki zagranicznej Chin

ma konfucjanizm — zhierarchizowana wizja świata. W Stanach Zjednoczonych
orędownikami pokojowego tworzenia świata międzynarodowego byli zwolennicy
Woodrowa Wilsona i demokratyzacji świata w sposób pokojowy. Odmienne stanowisko
prezentują amerykańscy konserwatyści, uważając — podobnie jak H. Morgenthau — że
świat stosunków międzynarodowych to nieustanne ścieranie się interesów.

Czynnik osobowościowy, czyli rola wybitnych polityków w polityce państw i instytucji
międzynarodowych. W przypadku Stanów Zjednoczonych każdy z prezydentów
w większym lub mniejszym stopniu był wyjątkową osobistością. Do tych pierwszych
należy zaliczyć przede wszystkim Richarda Nixona, Jimmy’ego Cartera czy Ronalda
Reagana. Należy przytoczyć tu doktrynę Cartera, mówiącą, że prawa człowieka przestały
być już wyłącznie wewnętrzną sprawą państw, ponieważ wszyscy sygnatariusze Karty
Narodów Zjednoczonych zobowiązali się do przestrzegania praw człowieka (Brzeziński,

Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych

Słownik

Arbitraż — polubowny sąd, którego celem jest rozstrzygnięcie sporu między stronami,
w oparciu o poszanowanie prawa.
Azyl — udzielenie schronienia cudzoziemcowi ściganemu w kraju ojczystym lub
w państwie trzecim, z uwagi na popełnione przestępstwa polityczne.
Bezpieczeństwo narodowe — stan, w którym państwa mają poczucie pewności, że
brak jest groźby ataku militarnego, politycznych presji, nacisku gospodarczego,
zagrożenia ekologicznego czy utraty istotnych wartości kulturowych, tożsamości
kulturowych i narodowych.
Dyplomacja (ang. Diplomacy, franc. Diplomatie, hiszp. Diplomacia, ros. Dipłomatija)
— termin mający wiele znaczeń: 1) negocjowanie umów międzynarodowych, mających
na celu zawarcie korzystnych umów handlowych, uzyskanie poparcia politycznego czy
wojskowego, 2) zapobieganie powstawaniu sporów i łagodzenie konfliktów, 3) działalność
instytucji państwowych czy międzynarodowych, regulujących stosunki z innymi
państwami czy organizacjami międzynarodowymi, 4) instrument, za pomocą którego
państwo wyraża i prowadzi swoją politykę zagraniczną w stosunkach zewnętrznych,
5) sztuka zawierania kompromisu i ugody.
Embargo — środek odwetowy polegający na zatrzymaniu przedmiotów należących do
innego państwa bądź zakazie eksportu do danego państwa, mający na celu m.in.
nakłonienie do powrotu do rokowań czy spełnienia określonych ram prawa
międzynarodowego.
Klauzula arbitrażowa — uprzednie wyrażenie zgody na poddanie arbitrażowi wszelkich
sporów wynikłych na tle interpretacji lub stosowania danej umowy.
Klauzula największego uprzywilejowania — zagwarantowanie przez państwa umowy
najwyższego uprzywilejowania w kontaktach handlowych i politycznych.
Koncepcja transnarodowa — nurt w stosunkach międzynarodowych zakładający
wyższość struktur ponadnarodowych nad narodowymi. Do jej głównych założeń zaliczmy:
procesy transnarodowe, wzrost współzależności międzypaństwowej, globalizację
interakcji. Zwolennicy koncepcji transnarodowej zakładają również internalizację polityki
wewnętrznej oraz to, że wzrost współzależności prowadzi do rozstrzygania sporów
i konfliktów na drodze negocjacji. Do głównych ideologów nurtu transnarodowego
zaliczamy K. Kaisera i E. Morse’a.
Koncyliacja — metoda zakończenia sporu, w której organ międzynarodowy po zbadaniu
stanu faktycznego zaleca podjęcie odpowiednich kroków mających doprowadzić do
rozmów.

Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych

Konflikt asymetryczny — rodzaj konfliktu zbrojnego, w którym między siłą
i możliwościami stron występuje duża dysproporcja. Stroną konfliktu asymetrycznego
mogą być na przykład terroryści lub partyzanci.
Konflikt zbrojny — przejaw walki zbrojnej między państwami nawet w sytuacji, kiedy
wojna nie została wypowiedziana.
Koncert mocarstw — określenie używane w odniesieniu do postanowień Kongresu
Wiedeńskiego z 1815 r., definiujące stan stosunków międzynarodowych, oparty na
porozumieniach i układach wielkich mocarstw.
Liberalna wizja stosunków międzynarodowych — nurt filozoficzny, zakładający
zastąpienie siły prawem oraz systemem porozumień i organizacji międzynarodowych.
Celem liberałów jest osiągniecie harmonii interesów społeczeństw i pokoju przez
powszechną demokratyzację świata. Nie wykluczono jednak możliwości użycia siły, która
miała okazać się korzystna dla procesu przekształceń. Do głównym myślicieli liberalizmu
zaliczamy prezydenta Stanów Zjednoczonych W. Wilsona.
Marksizm — nurt filozoficzny odnoszący się również do spraw międzynarodowych.
Według marksistów światowy pokój miał być zapewniony przez zdobycie i utrzymanie
władzy przez proletariat. Ponadto najważniejszym założeniem ideologii jest uzależnienie
polityki zagranicznej od przemian wewnętrznych. Do główny ideologów marksizmu
zaliczamy K. Marksa i F. Engelsa.
Naród — trwała wspólnota ludzka, stworzona dzięki: wspólnej przeszłości, kulturze,
wspólnemu językowi, terytorium i życiu ekonomicznemu oraz świadomości własnej
odrębności wśród innych narodów.
Nurt ekologiczny — koncepcje zakładające stworzenie struktur ponadnarodowych,
mających na celu zachowanie pokoju oraz harmonii człowieka i natury. Stworzenie takich
struktur ma prowadzić do wzmożonej kontroli nad wypełnianiem światowych norm
ekologicznych. Wypracowane zostaną również podstawy do tzw. zdecentralizowanego
autorytaryzmu. Wśród poglądów ekologicznych wyróżniamy: 1) podejście
environmentalistyczne — akceptujące istnienie państwa, porządku społecznego
i ekonomicznego i w ramach ekosystemu poszukujące rozwiązań proekologicznych,
2) green theory — teorię negującą potrzebę tworzenia państw, a ich funkcjonowanie
postrzegającą jako główną przyczynę światowych klęsk.
Opinia publiczna — poglądy, oceny, sądy członków całej społeczności. Poglądy i opinie
dotyczą przede wszystkim ważnych spraw natury państwowej.
Organizacje międzynarodowe — trwałe związki państw lub osób fizycznych i prawnych
pochodzących z różnych państw. Są to zatem podmioty zbiorowe o międzynarodowym
składzie, realizujące wspólne cele i reprezentujące zbiorowe interesy.

Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych

Organizacja Narodów Zjednoczonych (ang. United Nations — UN, fr. Organisation
des Nations Unies, hiszp. Organización de las Naciones Unidas, ros. Организация
Объединенных Наций — Organizacija Objediniennych Nacij, arab. الأمم المتحدة

— al-Umamu al-Muttahida, chiń. 联合国 — Lianheguo) — międzynarodowa organizacja

uniwersalna z siedzibą w Nowym Jorku, powstała 24 października 1945 r. Do jej
głównych celów należy zapewnienie pokoju i bezpieczeństwa, promowanie współpracy
międzynarodowej oraz przestrzeganie praw człowieka.
Organizacja Traktatu Północnoatlantyckiego (ang. North Atlantic Treaty
Organization — NATO, fr. Organisation du Traité de l’Atlantique Nord — OTAN)
— organizacja o charakterze polityczno-wojskowym, powstała w wyniku podpisania
4 kwietnia 1949 r. Traktatu Północnoatlantyckiego. Do głównych zadań organizacji należy
zapewnienie bezpieczeństwa członkom Paktu.
Państwo — podmiot prawa międzynarodowego, posiadający: stałych mieszkańców,
struktury karne, suwerenną władze, określone terytorium oddzielone od innych granicą,
zdolność wchodzenia w relacje międzynarodowe.
Prawo międzynarodowe — jedna z gałęzi prawa, obejmująca zespół norm i regulacji
odnoszących się do problemów międzynarodowych. Prawo międzynarodowe
charakteryzuje się przede wszystkim sposobem powstawania norm i regulacji
międzynarodowych oraz rodzajem podmiotów będących adresatami prawa
międzynarodowego.
Realistyczna wizja stosunków międzynarodowych — nurt filozoficzny stworzony
przez Nicolas Spykmana i Hansa Morgenthau’a. Do jego głównych założeń zaliczamy:
równowagę sił, właściwie rozumiany interes narodowy, politykę powstrzymywania,
odrzucenie koncepcji reprezentowania idealnych praw moralnych, unikanie konfrontacji
ideologicznej.
Rokowania — negocjacje, po których następuje podpisanie umowy międzynarodowej.
Termin ten rozumiany jest również jako najprostsza metoda polegająca na bezpośrednim
uzgadnianiu stanowisk, prowadząca do rozwiązania konfliktu.
Rozejm — zawieszenie wszelkich operacji wojennych.
Suwerenność państwowa — niezależność władzy państwowej od jakiejkolwiek innej
władzy.
Umowa bilateralna — umowa dwustronna, której stronami są dwa podmioty prawa
międzynarodowego.
Umowa międzynarodowa — wspólne oświadczenie podmiotów prawa
międzynarodowego, które tworzą prawo międzynarodowe.
Umowa multilateralna — umowa wielostronna, której stronami jest wiele podmiotów
prawa międzynarodowego.

Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych

Bibliografia

1. Barnett A. D., 1967: Cadres, Bureaucrasy, and Political Power in Communist China,

with a Contribution by Ezra Vogel, Columbia Univ. Press, New York, London, p. 4–9.

2. Bayer J., Dziak W. J., 2004: Korea — broń masowego rażenia, Polska Akademia Nauk,

Warszawa.

3. Brzeziński Z., 1990: Cztery lata w Białym Domu. Wspomnienia, Wydawnictwo

Omnipress, Warszawa.

4. Kissinger H., 1996: Dyplomacja, Wydawnictwo Philips Wilson, Warszawa.
5. Kukułka J., 1978: Problemy teorii stosunków międzynarodowych, PAN, Warszawa.
6. Kukułka J., 1982: Międzynarodowe stosunki polityczne, PWN, Warszawa.
7. Kukułka J., 2000: Teoria stosunków międzynarodowych, Wydawnictwo „Scholar”,

Warszawa.

8. Macfie D., 1997: Ocena rentowności inwestycji w akcje, Warszawa.
9. Mao Zedong, 1994: Ruguo Nikesong yuanyi lai wo yuanyi he ta tan (Jeśli Nixon

wyraża wolę przyjechania, wyrażam wolę prowadzenia rozmów), [w:] Mao Zedong
waijiao wenxuan (Mao Zedong o dyplomacji — wybór pism), Beijing.

10. Mierzejewski D., 2003: Polityka prezydenta Federacji Rosyjskiej Władimira

Putina wobec systemu bezpieczeństwa Unii Europejskiej, [w:] Europa
Środkowa i Wschodnia wobec współczesnych wyzwań integracyjnych,
(red.) A. Stępień-Kuczyńska, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź,
s. 314–325.

11. Pierwsza wojna światowa 1914–1918, [w:] Teksty źródłowe do nauki historii,

1960: oprac. A. Deruga, J. Drużyna, nr 47, Warszawa.

12. Qian Jiang, 1997: Pingpang qiu waijiao (Dyplomacja pingpongowa), Beijing.
13. Stosunki międzynarodowe, Geneza, struktura, dynamika, 2001: (red.) E. Haliżak,

R. Kuźniar, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.

14. Stosunki międzynarodowe, Teorie — systemy — uczestnicy, 2000:

(red.) T. Łoś-Nowak, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław.

15. Wang Fuchun, 2003: Waishi guanli xue gailun (Wprowadzenie do zarządzania

sprawami zagranicznymi), Beijing Daxue Guojiguanxi Xueyuan Xili Jiaocai (Zeszyty
Naukowe Instytutu Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Pekińskiego), Beijing.

16. Wstęp do teorii polityki zagranicznej, 2003: (red.) R. Zięba, Wydawnictwo Adam

Marszałek, Toruń.

17. Wu Xujun, 1995: Mao Zedong de wu bu gaoqi — da kai Zhong Mei guanxi de da men

(Pięć posunięć na szachownicy weiqi Mao Zedonga — otwarcie drzwi w stosunkach

Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych

chińsko-amerykańskich), [w:] Lin Ke, Xu Tao, Wu Xujun, Lishi de zhenshi (Prawda
o historii), Xiang Kang (Hong Kong).

Bibliografia stron WWW

1. Asian Legal Resource Centre. Witryna internetowa.

http://www.alrc.net/index.php

stan z 11 kwietnia 2005 r.

2. Americans and the World. Witryna internetowa.

http://www.americans-

world.org/digest/regional_issues/china/china4.cfm

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

3. Biuletyn Informacyjny Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP,

www.msz.gov.pl/file_libraries/40/4274/20030305.doc

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

4. Biuletyn Informacyjny MSZ

www.msz.gov.pl/file_libraries/39/3775/030822.doc

stan z 11 kwietnia 2005 r.

5. Biuro Bezpieczeństwa Narodowego. Witryna internetowa.

http://bbn.gov.pl/pl/nato/traktat.html

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

6. CBOS. Witryna internetowa.

http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2004/K_178_04.PDF

stan z 11 kwietnia 2005 r.

7. Duke University. Witryna internetowa.

http://docs.lib.duke.edu/igo/guides/ngo/define.htm

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

EIA. Witryna internetowa.

http://www.eia.org

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

9. Federation of American Scientists. Witryna internetowa.

http://www.fas.org/spp/starwars/program/nmd/

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

10. Federation of American Scientists. Witryna internetowa.

http://www.fas.org/irp/dia/product/smp_89.htm

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

11. G-77. Witryna internetowa.

http://www.g77.org/

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

12. Gazeta Wyborcza. Witryna internetowa.

http://bi.gazeta.pl/im/1994/m1994235.jpg

stan z 11 kwietnia 2005 r.

13. Greendevils. Witryna internetowa.

http://www.greendevils.pl/terroryzm/panstwo_pod_presja/panstwo_pod_presja.html

stan z 11 kwietnia 2005 r.

14. Helsińska Fundacja Praw Człowieka. Witryna internetowa.

http://www.hfhrpol.waw.pl/index_pliki/informatory/uchodzcy/status%20uchodzcy_a5
.pdf

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych

15. Human Developments Report. Witryna internetowa.

http://www.undp.org/hdr2003/faq.html

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

16. Human Developments Report. Witryna internetowa.

http://hdr.undp.org/reports/global/2001/en/pdf/hdi.pdf

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

17. Human Developments Report. Witryna internetowa.

http://hdr.undp.org/docs/statistics/indices/index_tables.pdf

, stan z 11 kwietnia

2005 r.

18. IAEA.org. Witryna internetowa.

http://www.iaea.org/About/statute_text.html

stan z 11 kwietnia 2005 r.

19. Instytut Stosunków Międzynarodowych. Witryna internetowa.

http://www.ism.uw.edu.pl/halizak3.pdf

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

20. Instytut Studiów nad Rodziną UKSW. Witryna internetowa.

http://www.isr.org.pl/slownik/maltuzjan.htm

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

21. Longin Pastusiak. Witryna internetowa.

http://www.longinpastusiak.neo.pl/prasa/publikacje/gw_2003_04_18a.html

stan z 11 kwietnia 2005 r.

22. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji. Witryna internetowa.

www.mswia.gov.pl/cudzo_uch.html

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

23. NigeriaBusinessInfor.com. Witryna internetowa.

http://www.nigeriabusinessinfo.com/nigeria-fdi2002.htm

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

24. OECD. Witryna internetowa.

http://www.oecd.org/home/

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

25. Onet.pl. Witryna internetowa.

http://www.republika.pl/zarzadportudarlowo/str7.htm

stan z 11 kwietnia 2005 r.

26. Ośrodek Informacji ONZ w Warszawie. Witryna internetowa.

http://www.unic.un.org.pl/dokumenty/karta_onz.php#8

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

27. Ośrodek Informacji ONZ w Warszawie. Witryna internetowa.

http://www.unic.un.org.pl/terroryzm/organyonz.php

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

28. Ośrodek Studiów Wschodnich. Witryna internetowa.

http://www.osw.waw.pl/pub/prace/nr9/01.htm#2

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

(K. Strachota, Abchazja).

29. Ośrodek Studiów Wschodnich. Witryna internetowa.

http://www.osw.waw.pl/pub/prace/nr9/01.htm#5

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

(M. Falkowski, Czeczenia).

30. Oxford University Press. Witryna internetowa.

http://www.oup.co.uk/pdf/bt/cassese/cases/part3/ch18/1702.pdf

, stan z 11 kwietnia

2005 r.

Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych

31. Polski Punkt Informacyjny Galileo. Witryna internetowa.

http://galileo.kosmos.gov.pl/index.php?option=content&task=view&id=21&Itemid=4
9

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

32. Stosunki.pl. Witryna internetowa.

http://www.stosunki.pl/main253925520210,2,yisvp.htm

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

33. Stosunki.pl. Witryna internetowa.

http://www.stosunki.pl/main322935530310,3,yisvp.htm

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

34. The Kyrgyz Committee for Human Rights. Witryna internetowa.

http://www.kchr.org/index.html

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

35. The Official Website of the Olympic Movement. Witryna internetowa.

http://www.olympic.org/uk/index_uk.asp

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

36. UN Assistance Mission In Afganistan. Witryna internetowa.

http://www.unama-

afg.org/

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

37. UNHCR. Witryna internetowa.

http://www.unhcr.pl/

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

38. United Nations. Witryna internetowa.

http://www.un.org/Depts/dpko/missions/unmogip/index.html

, stan z 11 kwietnia

2005 r.

39. Visegrád Group. Witryna internetowa.

http://www.visegradgroup.org/

stan z 11 kwietnia 2005 r.

40. European Environment Agency. Witryna internetowa.

http://org.eea.eu.int/links/ngo.html

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

41. Zbiór dokumentów. Witryna internetowa.

http://www.zbiordokumentow.pl/1993/2/14.html

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

42. Zbiór dokumentów. Witryna internetowa.

http://www.zbiordokumentow.pl/1995/3/1.html

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

43. Zbiór dokumentów. Witryna internetowa.

http://www.zbiordokumentow.pl/1994/3/14.html

, stan z 11 kwietnia 2005 r.

Document Outline