Barok

 

Wiadomości

 ogólne: 

 
Nazwa epoki pochodzi z języka portugalskiego, w którym wyraz „barocco” oznacza nieregularną perłę o 
dziwnym kształcie. Ustalenie granicznych dat epoki nie jest proste, gdyż barok rozwija się w różnych krajach w 
sposób niejednorodny. Pierwsze jego przejawy pojawiają się w Hiszpanii i we Włoszech w połowie XVI 
wieku, rozkwit epoki przypada na przełom XVI i XVII wieku. We Francji barok kończy się w połowie XVII 
wieku, zaś w Polsce trwa do wieku XVIII. Na określenie nowych tendencji w różnych krajach używano 
odmiennych terminów: gongoryzm w Hiszpanii, marinizm we Włoszech, sarmatyzm w Polsce, 
niejednokrotnie barok pojmowano także jako sztukę kontrreformacji. W epoce baroku doszło do znaczących 
przemian o charakterze społeczno-religijnym oraz licznych wojen (m.in. wojna trzydziestoletnia 1618-1648). 
Renesansowe nurty reformacyjne uległy załamaniu, a Kościół podjął próby reorganizacji i jednocześnie starał 
się odzyskać swoją dawną pozycję. 

Filozofia: 

 
Kryzys renesansowego humanizmu, który ośrodkiem zainteresowań czynił człowieka ze wszystkimi jego 
potrzebami i nieograniczonymi możliwościami rozwoju, decydująco wpłynął na zmianę świadomości w epoce. 
W baroku dostrzeżono dwoistości jednostki rozdartej między potrzeby ciała i duszy, zwracając jednocześnie 
uwagę na dramat człowieka obdarzonego wolną wolą i skazanego na dokonywanie samotnych wyborów w 
obliczu Boga. Przekonanie o znikomości i ulotności dóbr życia doczesnego (motyw vanitas – marności) 
sąsiaduje w barokowej literaturze z fascynacją zmysłową miłością i urokami życia towarzyskiego oraz 
dworskiego. Owe sprzeczności, określające świadomość człowieka i jego „wewnętrzne rozdwojenie”, 
ugruntowane zostały przez myśl filozoficzną epoki. Niewątpliwie jednym z najwybitniejszych myślicieli XVII 
wieku był Kartezjusz, który podstaw wiedzy nakazywał szukać w człowieku i jego wolnej myśli, nie zaś w 
świecie zewnętrznym i doświadczeniu. Słynne zdanie Kartezjusza: „Myślę, więc jestem” („Cogito ergo sum”) 
wskazywało na niepodważalność istnienia myślącej jaźni. Dla filozofa źródłem poznania był zatem rozum, a 
nie zmysły. Kartezjusz wskazywał także na dualizm Boga i stworzenia, ducha i materii, człowiekowi 
przyznawał wolność jego woli, propagował sceptycyzm w procesie zdobywania wiedzy i poznawania. Następcą 
Kartezjusza był Blaise Pascal, który negując doskonałość poznania rozumowego, nadrzędną rolę przyznawał 
„sercu” i „wierze”: „Serce ma swoje racje, których rozum nie zna”. Pascal nie przeprowadzał dowodów na 
istnienie Boga, ale wychodził z założenia, że korzystniej jest w Boga wierzyć, bo jeśli On jest, to nasza wiara 
zostanie nagrodzona. „Człowiek jest trzciną najsłabszą w przyrodzie, ale trzciną myślącą”. 
 
W baroku dominowały dwa wzory kultury: ziemiański i dworski. Kultura ziemiańska inspirowana była 
renesansową tradycją wsi spokojnej, która zbliżała się do kultury ludu, jego muzyki, obrzędów, obyczajów 
życia spokojnego (reprezentantami byli: Wacław Potocki, Jan Ch. Pasek i  Zbigniew Morsztyn). Natomiast 
kultura dworska uwidoczniła się w kulturze i obyczaju poprzez potężne dwory powiązane z zagranicznymi, 
które lansowały europejską modę, styl, sztukę. (reprezentantami byli: Jan Morsztyn, Daniel Naborowski) 
 

Sarmatyzm –

 jest typową Polską oryginalną w skali europejskiej ideologią, mianem sarmatyzmu nazywamy 

pogląd o szczególnym pochodzeniu szlachty Polskiej, szlachta twierdziła, że wywodzi się od Sarmatów, czyli 
starożytnego plemienia rzymskiego, któremu pierwotnie przypisywano wiele wspaniałych cech. Polska szlachta 
przypisała sobie Sarmackie pochodzenie, które z biegiem czasu ewoluowało w złym kierunku ponieważ 
Sarmata zawierał w sobie zamiast pozytywnych same negatywne cechy takie jak: Megalomania (zbyt wysokie 
mniemanie o sobie), ksenofobia (lęk przed nowymi nacjami), pijaństwo, dewocja (fałszywa pobożność), ciasny 
tradycjonalizm. 
 
Liczne wojny w XVII w. wyniszczyły kraj i osłabiły jego międzynarodowe znaczenie. Początkiem upadku 
Rzeczypospolitej było wystąpienie opozycji magnacko-szlacheckiej przeciw projektom reform. Świetność 
Polski wskrzesiło na krótko panowanie Jana III Sobieskiego i jego zwycięstwo pod Wiedniem w 1683r. 
 

Kontrreformacja

 – wystąpienie kościoła katolickiego przeciwko religijnym ruchom reformatorskim 

zapoczątkowanym przez Marcina Lutra. 
Kontrreformacja w epoce baroku nawiązywała do epoki średniowiecza jako epoki wzorów chrześcijańskich, w 
literaturze, sztuce, tak jak w średniowieczu, kościół określił zasady, wg. których dziedziny te rozwijały się. 
Zasady te określono na Soborze Trydenckim, popularne w tym okresie są Hagiografie np. „Żywoty świętych” 
Piotra Skargi. W centrum zainteresowała się Biblia przełożona na język narodowy. Sztuka oraz program 
edukacji szkolnej, rzeźba i malarstwo miały kształcić prosty lud poprzez przedstawienie scen biblijnych. 
Charakterystycznym zjawiskiem w baroku było łączenie wątków antycznych z biblijnymi. 
 

Jezuici – 

to zgromadzenie zakonne powołane przez papiestwo do walki z reformacją. Działalność jezuitów 

istniała zaledwie 25 lat. Towarzystwo jezusowe wykazywało niezwykłą prężność organizacyjną. Utrwalili oni 
wiarę katolicką wśród różnych narodów. Metody nauczania stosowane przez nich czerpały z doświadczeń 
znanych gimnazjów renesansowych opierających program na  humanistycznym modelu kształcenia przepajając 
go duchem religii. Uczyli się filozofii, religii i teologii. Jezuici jako organ kontrreformacyjny stworzyli indeks 
ksiąg zakazanych, czyli publikacji niezgodnych z wiarą katolicką, była to tzw. Cenzura. Zabronione było 
również publikowanie dzieł o tematyce nie katolickiej, nad czym czuwała wyostrzona cenzura. W związku z 
tak mocnym działaniem cenzury i obawami oraz represjami wynikającymi z „niepoprawności”, tych że dzieł, 
literatura zaczęła powoli upadać. Miejsce utworów wartościowych zajmowały publikacje dewocyjne, mało 
wartościowe pod względem literackim i intelektualnym. Szczególne zubożenie nastąpiło pod koniec XVII 
wieku po śmierci wybitnych twórców barokowych Morsztyna i Potockiego. 
 

Styl Barokowy – 

w przeciwieństwie do renesansowego cechował się dysharmonią, zmiennością, elementami 

pokonywania przestrzeni czyli ruchem, dynamicznością, głębią, kontrastowością, otwartością formy, 
wielkością ozdobników często przesadną. W epoce powstała opera, jako dążność do syntezy sztuki. Miała 
szokować pięknością przepychu. 

Utwory: 

 

Jan Andrzej Morsztyn (nurt dworski) 

 
„Cuda miłości” 
 
Dwie zwrotki są 4 wersowe i dwie  3 wersowe, jest to odmiana sonetu włoskiego. Przez trzy zwrotki autor 
zadaje pytania. W utworze tym podmiot liryczny próbuje zanalizować sytuację człowieka zakochanego oraz 
wpływ miłości na wolę i rozum jednostki. W dwóch pierwszych zwrotkach o charakterze opisowym ukazana 
została psychiczna kondycja jednostki ogarniętej miłością. Poprzez antytezy i paradoksy podmiot liryczny 
uwypukla skomplikowany charakter swojej sytuacji. 
 
„Do trupa” 
 
Wiersz do trupa jest kolejnym sonetem, ale sonetem nietypowym, bowiem tradycyjnie gatunek ten wiązał się z 
tematyką miłosną. W utworze Morsztyna pojawia się co prawda temat miłości, lecz skonfrontowany zostaje z 
zagadnieniem śmierci. Wiersz zbudowany jest w oparciu o zaskakujący koncept, poeta porównuje człowieka 
nieszczęśliwie zakochanego do trupa to w pierwszej części, natomiast w drugiej autor ukazuje antytezy czyli 
różnice między osobą zakochaną a trupem. 
 

Daniel Naborowski (nurt dworski) 

 
„Marność” 
 
wiersz ten nawiązuje do pochodzącej z Biblijnej księgi Koheleta idei Vanitas (Marności), wyrażonej w 
słowach: „Vanitas vanitatum, et omnia vanitas” (marność nad marnościami i wszystko marność). Taka 
koncepcja, określająca dramatyczny wymiar doczesnego życia ludzkiego, bliska była człowiekowi baroku, 
rozdartemu między potrzebami duszy i ciała oraz skazanemu na dokonywaie samotnych wyborów. Punktem 
wyjścia do rozważań na temat kondycji ludzkiej jest stwierdzenie: 

„Świat hołduje marności 

I wszystkie ziemskie włości;” 

Ziemska egzystencja, mimo że przemijająca i nietrwała, może być źródłem radości. Lęk przed kresem 
wszystkiego, właściwy człowiekowi, osłabia poeta przypominając o wieczności trwania duchowego. W ten 
sposób Naborowski odchodzi od średniowiecznego ascetyzmu, nakazującego umartwianie ciała i traktującego 
życie doczesne jako okres, który powinien być przeznaczony na przygotowanie się do śmierci. Barokowy 
humanizm poety przejawia się w umiejętności połączenia ujmowanych niekiedy sprzecznie pragnień 
nietrwałego ciała i wiecznej duszy. 
 
„Krótkość żywota” 
 
Tematem wiersza jest nietrwałość dóbr świata i przemijalność ludzkiego życia w kontekście wiecznego 
trwania. Życie ludzkie wyznaczone jest przez nieubłagany upływ czasu. Ludzka egzystencja napiętnowana jest 
zawsze pamięcią o śmierci; ulotność i krótkość życia postrzega podmiot liryczny w kategoriach marności. W 
utworze Daniela egzystencja istnień ludzkich ukazana została jako ciągłe następstwo narodzin i śmierci, 
bezsensowne, krótkie trwanie, nie mające większego znaczenia. Utwór oddaje barokową fascynację śmiercią i 
przemijalnością ludzkiego życia oraz nietrwałością dóbr świata doczesnego. 
 
„Do Anny” 
 
Utwór zbudowany jest z anaforycznych wersów, rozpoczynających się sformułowaniem „Z czasem”. Kolejne 
wersy mają na celu uświadomienie czytelnikowi wszechwładzy czasu, którego upływ niszczy wszelkie 
elementy świata oraz życie człowieka. Zgodnie z naturą rzeczy przemijają państwa, a z nimi cały świat, słabnie 
dowcip i rozum, więdnie uroda, zmieniają się pory roku, obumiera przyroda, aby odżyć na nowo, ustają wojny, 
przechodzi żal i niepokój, dzień ustępuje nocy. Stosując typową dla poezji barokowej figurę stylistyczną, 
wyliczenie, poeta wskazuje na nietrwałość rzeczy świata doczesnego, ciągłą zmienność zjawisk i 
przemijalność. 
 
„Na oczy królewny angielskiej” 
 
Wiersz jest przeróbką francuskiego utworu, w ujęciu Naborowskiego mniej zwięzła od oryginału. Jego 
adresatką jest królowa, Elżbieta, córka króla Jakuba. W ciągu kolejnych wyliczeń, z których każde ma 
silniejszą wymowę i zaprzecza poprzedniemu, poeta próbuje poprzez porównania opisać oczy królewny. 
Zestawia je ze stolicą kupidyna, bożka miłości, następnie z pochodniami, gwiazdami, słońcami, niebami, 
bogami, by w kolejnych wersach zanegować wartość wszystkich tych porównań. W ten sposób konstrukcja 
wiersza uzyskuje budowę wznosząco-opadającą. Utwór Naborowskiego to typowy przykład dworskiego 
erotyku, pełnego wyrafinowanych metafor i środków stylistycznych, charakterystycznych dla poezji 
francuskiego nurtu. 
 

Wacław Potocki (nurt sarmacki) 

 
„Zbytki polski” 
 
Wiersz zawiera wyraźną krytykę szlacheckiego trybu życia oraz przestrogę przed skutkami lekkomyślności 
Polaków. Punktem wyjścia utworu jest postawione w pierwszym wersie pytanie: 

„O czymże Polska myśli i we dnie, i w nocy?” 

Odpowiedzi w formie wyliczeń składają się na dalszą część wiersza. Wg Potockiego głównym pragnieniem 
szlachty jest posiadanie ogromnego majątku, bogacenia się, życia ponad stan i na pokaz. Poeta wytyka Polakom 
brak patriotyzmu i zaangażowania w sprawy narodu. Podczas gdy jedni się bogacą, gromadząc zbędne do życia 
przedmioty luksusu, inni żyją w biedzie lub umierają za ojczyznę. 
 
„Nierządem Polska stoi” 
 
Wiersz jest analizą stanu prawnego współczesnej Potockiemu Polski. Sytuacja, która już e dawniejszych latach 
była niekorzystna, w wieku XVII, według poety, uległa znacznemu pogorszeniu. „Nierządem Polska stoi” 

stwierdza podmiot liryczny i na poparcie swojej tezy przytacza konkretne przykłady z życia polityczno-
społecznego kraju. Szczególnie ostrej krytyce poddaje Potocki system prawny ówczesnej Rzeczypospolitej, 
procesy ustawodawcze i wykonawcze. 
 
„Pospolite ruszenie” 
 
Podmiotem krytyki w wierszu jest źle zorganizowany system obronności kraju. Wojsko polskie, pochodzące z 
pospolitego ruszenia, składa się w dużej mierze z przypadkowych ludzi, pozbawionych patriotyzmu i chęci 
walki. Opisana przez Potockiego scena rozgrywa się gdzieś na wschodnich terenach Polski, w wojskowym 
obozie, który staje się przedmiotem napaści Kozaków. Dobosz na rozkaz rotmistrza idzie obudzić śpiących 
szlachciców i wezwać ich, aby stanęli do walki. Jego działania nie przynoszą jednak zamierzonego skutku. 
Jeden z przebudzonych żołnierzy wyładowuje swoją złość na doboszu. 
 
„Transakcja wojny chocimskiej” 
 
Pierwsza część utworu jest inwokacją do boga, aby opiekował się twórcą tego dzieła. Zawiera przemowę 
hetmana Jana Karola Chodkiewicza do wojsk, który w 1621r. dowodzi w bitwie pod Chocimiem. Utwór 
powstał w niespełna 50 rocznicę w 1670r. w pierwszej części Chodkiewicz mówi, że będzie mówił językiem 
prostym, uświadamia żołnierzom, że są obrońcami podstawowych wartości: Boga, ojczyzny, króla, stwierdza, 
że kraj powierzył im ochronę dzieci, kobiet i starców. Mówi o tym, że są jedynymi obrońcami ojczyzny-matki, 
bronią także wolności. 
Utwór jest epopeją opisującą przebieg bitwy pod Chocimiem. Twórczość Potockiego można zaliczyć do 
utworów publicystycznych, ze względu na podejmowaną tematykę. 
 

Jan Chryzostom Pasem (nurt sarmacki) 
 

„Pamiętniki” 
 
Pamiętnik Paska dzieli się na dwie części: 

1.  opisuje przygody wojenne 
2.  przedstawia jego życie jako gospodarza ( szlachcica-ziemianina) 

Rok Pański 1667 
Po latach wojowania Pasek zapragnął się ożenić. Jego wybranką została stateczna i majętna wdowa – pani 
Anna z Remiszowskich Łącka. W tym fragmencie opisuje swe zaloty do niej. Cała jego „oracyja” 
oświadczynowa została zbudowana na zasadzie konceptu – pamiętnikarz pragnął zamienić służbę u „krwawego 
Marsa” na służbę u Pani Łąckiej. Wdowa przyjęła oświadczyny życzliwie i wkrótce odbył się ślub. 
 
Pasek w swoim pamiętniku prezentuje szlachtę jako typowo złą Sarmację, która lubi burdy, awantury, zajazdy. 
Szlachta ta jest głupia choć sprytna, zacofana, przesądna, niezbyt licząca się z wymaganiami honoru, choć na 
tym punkcie bardzo drażliwa, skłonna do frazesu (oklepane wyrażenie, banał, zwrot bez głębszego sensu), 
której brak pokrycia w uczynkach. 
 

Jan III Sobieski  

 
Kompozycja listów Sobieskiego do swojej ukochanej Marysieńki: 

-  Rozpoczyna go nagłówek, bardzo rozbudowany, składający się z epitetów, które są zarazem pochwałą 

adresatki; 

-  Część pierwsza czyli wyznanie miłosne, które obfituje w dużą ilość porównań, środków stylistycznych 

oddających piękno królowej i miłość jej męża, konstrukcje zdaniowe są bardzo rozbudowane; 

-  Druga część listu to relacja z pola bitwy pisana językiem niewyszukanym, prostym, żołnierskim. 

 

Jan z Kijan (nurt plebejski) 
 

Literatura plebejska (rybałtowska, sowizdrzalska, mieszczańska) – to fragment piśmiennictwa, który tworzyli 
niedouczeni żakowie (studenci), ubodzy nauczyciele szkółek parafialnych. Nie mają statusu grupy 

uprzywilejowanej, tak jak twórcy literatury pięknej. Jednym z elementów wyróżniającym twórczość jest 
poczucie zawieszenia pomiędzy niewykształconym prostym ludem, a elitą intelektualną, przybierając taką 
postawę autorzy wzbogacali ją jeszcze o elementy satyryczne kreując się na mądrego błazna, taki właśnie 
światopogląd połączony z obserwacją społeczeństwa prezentuje utwór Jana z Kijan „co ludzie robią na 
świecie?”. Kolejną cechą literatury plebejskiej jest tzw, „świat na opak” czyli przedstawienie porządku 
społecznego, norm obyczajowych w sposób odwrotny niż w rzeczywistości, w „Nauki potrzebne do rzemiosła” 
autor proponuje aby uczeń mistrza był zaniedbany, nie przykładał się do pracy, szkodził swojemu 
nauczycielowi, kłamał, itd. 
 

Blaise Pascal 

 
Pascal twierdził, że człowiek jest bezradny wobec tajemnicy boga i ludzkiego rozdziału między rozumem, a 
wiarą. Pascal porównuje człowieka to trucizny czyli czegoś, co jestt kruche i słabe, ale jest to trucizna myśląca. 
A zatem według Pascala, człowiek pragnie poznać świat jako istota myśląca, wywyższona ponad inne 
stworzenia na potrzebę życia w sprawiedliwości zgodnie z etyką. 
 

Wisława Szymborska 

 
„Kobiety Rubensa” 
 
Wiersz jest poetyckim opisem obrazu Petera Pula Rubensa. Szymborska podkreśla aspekt biologiczny, cielesny 
momentami wręcz turpistyczny. Otyłość kobieca przedstawiona w wierszu na obrazie była specyficzną cechą 
epoki w malarstwie, architekturze, literaturze. Szczególnie taki wizerunek utrwalił Rubens, a śladami tego we 
współczesnym Języku jest związek frazeologiczny „Rubensowskie kształty” oznaczający otyłe kobiety. Według 
Szymborskiej tylko Barok preferował tego rodzaju urodę, niepokazując postaci szczupłych tak jak malarstwo 
średniowieczne lub współcześnie „srebrny ekran”. 
  
Oksymoron – środek stylistyczny oparty na wewnętrznej sprzeczności np.: „jak w płaczu żyję, wśród ognia 
pałając?” 
Hiperbolizacja – wyolbrzymianie 
Hiperbola – Wyolbrzymienie 
Anafora – Rozpoczynanie wersów lub większej części utworu tym samym wyrazem 
Paralelizm składniowy – podobieństwo w budowie zdań 
Marinizm – wyrafinowane słownictwo, dowcip słowny i elegancja. 
Makaronizm – komponowanie tekstu z fragmentami różnych języków 
Turpizm – eksponowanie brzydoty 
Pamiętnik – opisuje dzieje, które miały miejsce w przeszłości, ma charakter osobisty. 
Epistolografia – sztuka pisania listów 
 

Autor Spanner