01

RSZULA

OŁĘBIOWSKA

Politechnika Koszalińska

TEORETYCZNE ASPEKTY WYCZERPYWANIA

NATURALNYCH SUROWCÓW ENERGETYCZNYCH

Słowa kluczowe: zasoby naturalne, nieodnawialne zasoby naturalne, paradyg-

mat Malthusa, paradygmat Ricardo, statyczna i dynamiczna
teoria wyczerpywania zasobów, sprawiedliwość międzypo-
koleniowa, opłata eksploatacyjna

Key words: natural resources, non-renewable natural resources, Malthus’s

paradigm, Ricardo’s paradigm, static and dynamic theory of the
depletion of resources, inter-generation justice, service charge

Wstęp

Wzrost gospodarczy gwarantujący coraz wyŜszy poziom dobrobytu moŜe

być realizowany tylko w warunkach zrównowaŜonego rozwoju, który ściśle
wiąŜe się ze sprawiedliwością międzygeneracyjną. Oznacza to, Ŝe obecne poko-
lenie nie moŜe doprowadzić do sytuacji, w której nasi potomni będą pozbawieni
moŜliwości generowania wzrostu gospodarczego ze względu na brak surowców
naturalnych.

Problem wyczerpywania zasobów naturalnych sygnalizowany był juŜ w sta-

roŜytności (Platon), ale dopiero w latach siedemdziesiątych XX wieku zintensy-
fikowano  jego  analizy.  Powstała  ekonomiczna  teoria  zasobów  naturalnych,
zajmująca  się  badaniem  optymalnego  rozłoŜenia  w  czasie  pozyskiwania  odna-
wialnych  zasobów  naturalnych  i  wyczerpywania  zasobów  nieodnawialnych,
z uwzględnieniem  potrzeby  ich  zachowania  dla  przyszłych  pokoleń,  a  takŜe
tempa ich eksploatowania.

Specyfika i klasyfikacja zasobów naturalnych

Zaspokojenie potrzeb ludzi (dobrobyt) jest celem działań gospodarczych.

Poziom dobrobytu zaleŜy nie tylko od produkcji. Mają równieŜ na niego wpływ
dobra występujące w przyrodzie, w tym takŜe takie, które są dostępne w niewy-

Urszula E. Gołębiowska

__________________________________________________________

starczającej ilości. Roefie Hueting pisze: „czynniki kształtujące poziom dobro-
bytu  obejmują  równieŜ  zatrudnienie,  podział  dochodu,  warunki  pracy,  czas
wolny  oraz  wykorzystanie  ograniczonych  zasobów  środowiska  fizycznego  nie
wytworzonych  przez  człowieka,  tj.  funkcji  środowiska  naturalnego”

. Inaczej

mówiąc, oprócz zasobów ludzkich, kapitałowych, ziemi, człowiek wykorzystuje
zasoby naturalne, którymi są „uŜyteczne dla człowieka naturalne składniki i siły
przyrody, wykorzystywane w charakterze środków pracy, źródeł energii, su-
rowców i materiałów lub bezpośrednio w formie przedmiotów konsumpcji”

Twierdzi się wręcz, Ŝe struktura, wielkość i jakość zasobów naturalnych oraz

ich dostępność decydują o moŜliwościach rozwoju społeczno-gospodarczego

który jest warunkiem podnoszenia poziomu Ŝycia ludzi.

Pojęcie to ma długą historię i sięga do koncepcji stanu zrównowaŜonego

(stanu wzrostu równomiernego) opracowanej przez dziewiętnastowiecznych
ekonomistów. Pojęcie to oznacza stan dynamicznej równowagi pomiędzy pro-
dukcją a zasobami naturalnymi. John Stuart Mill stwierdził (1876), Ŝe dla dobra
przyszłych pokoleń ludzie zadowolą się osiągniętą równowagą na długo przed-
tem, zanim zostaną do tego zmuszeni

. Oznacza to, Ŝe analizowane są warunki,

w których moŜliwe będzie przekazanie przyszłym pokoleniom moŜliwości wy-
korzystania nienaruszonych zasobów fizycznego środowiska nie wytworzonych
przez człowieka. W rozwoju tej myśli zasada preferencji równowagi międzypo-
koleniowej zawsze stanowiła kluczowy element. Zasada ta oznacza stan dyna-
micznej równowagi względem dostępnych zasobów naturalnych, w jakim jest to
istotne dla przyszłych pokoleń

Pierwsza naukowa definicja zasobów naturalnych została sformułowana

przez G. Pichota w 1910 r. Uznał on, Ŝe zasoby naturalne to pięć rodzajów su-
rowców niezbędnych do funkcjonowania cywilizacji ludzkiej: drzewo, woda,
węgiel, Ŝelazo i produkty rolnicze

R. Hueting, Environmentally sustainable national income and other ways to im-

prove information about growth, “Problems of sustainable development” 2001, vol. 6,
no 1, s. 31–46.

J. Czekaj, S. Owsiak, Finansowy mechanizm alokacji zasobów w gospodarce ryn-

kowej, PWN, Warszawa 1992, s. 46–47.

A. Hołuj, Teoretyczne podstawy ochrony środowiska naturalnego w Polsce, Zeszy-

ty naukowe WyŜszej Szkoły Ekonomicznej w Bochni 2006, nr 4, s. 31.

R. Hueting, Environmentally sustainable…, op.cit., s. 32.

H. Daly, Toward a steady state economy, Freeman, San Francisco 1973.

Z. Jakubczyk, Teoretyczne podstawy gospodarowania zasobami naturalnymi, [w:]

Podstawy ekonomii środowiska i zasobów naturalnych, pod red. B. Fiedora, Wydawnic-
two C.H. Beck, Warszawa 2002, s. 121.

Teoretyczne aspekty wyczerpywania naturalnych surowców energetycznych

__________________________________________________________

Współczesną, znacznie rozszerzoną definicję przytacza Z. Jakubczyk i brzmi

ona: „pod pojęciem zasobów naturalnych rozumie się bogactwa naturalne (mi-
nerały, woda, powietrze, flora czy fauna), siły przyrody oraz walory środowiska
decydujące o jakości Ŝycia człowieka (przestrzeń geograficzna, piękno krajo-
brazu, mikroklimat itp.)”

Klasyfikacja zasobów naturalnych jest bardzo rozbudowana ze względu na

ich  specyfikę  i  cechy.  Na  przykład  T.  Podskarbko  i  Z.  Jakubczyk  prezentują
klasyfikację  (rys.  1)  opartą  na  kilku  kryteriach:  charakter  procesów,  miejsce
występowania, ruchliwość, dostępność i opłacalność uŜytkowania, stopień roz-
poznania, odnawialność, cykl reprodukcji oraz obfitość zasobów w stosunku do
potrzeb.

Zasoby przyrody towarzyszą ludzkości od zawsze. Ze względu na stopień

i zakres  ich  wykorzystywania  A. Toffler dzieli  dzieje  ludzkości na trzy  okresy
i pisze  o  tzw.  „pierwszej  fali”  –  rolniczej,  która  rozpoczęła  się  około  8000  r.
p.n.e. i trwała aŜ do XVIII wieku. W tym czasie ludzkość wykorzystywała do-
stępne  surowce  (drewno,  wodę  itp.)  jako  źródła  energii.  „Druga  fala”

– prze-

mysłowa, w której rozpoczęto eksploatację i wykorzystywanie na szeroką skalę
surowców nieodnawialnych, spowodowała przyspieszenie rozwoju i stały
wzrost popytu na te zasoby. Według cytowanego autora, konsekwencją będzie
„trzecia fala” – poprzemysłowa, w której między innymi jej cechami wzrośnie
znaczenie jakości środowiska

Problem wyczerpywania surowców nieodnawialnych pojawił się w latach

siedemdziesiątych  XX  wieku,  które  cechowały  się  kryzysem  energetycznym
i ekologicznym.  Ludzkości  uzmysłowiono,  Ŝe  stosunkowo  szybko  mogą  wy-
czerpać  się  zasoby  ropy  naftowej  i  gazu  ziemnego,  a  w  miarę  wyczerpywania
się zasobów ich cena będzie rosła. Spowodowane to będzie trudnościami w wy-
dobyciu surowców ze złóŜ coraz trudniej dostępnych oraz małą ich ilością.

Ponadto zwrócono uwagę na to, Ŝe obecny wysoki wzrost gospodarczy moŜe

być realizowany kosztem przyszłych pokoleń

, które będą musiały ograniczać

konsumpcję pewnych dóbr z powodu nadmiernej eksploatacji nieodnawialnych
zasobów

TamŜe.

A. Toffler, Trzecia fala, PIW, Warszawa 1986.

W raporcie Nasza wspólna przyszłość podkreślono kwestię równości międzypoko-

leniowej. G.H. Brundtland (Word Commission on Environment and Development), Our
Common Future, Oxford University Press, Oxford 1987.

M. Woźniak, Wyznaczniki prowzrostowej strategii ograniczającej nierówności

społeczne wynikające z teorii wzrostu, www.univ.rzeszow.pl/ekonomia/zeszyty/Zeszyt
4/06wozniak.pdf z 17.05.2011.

Urszula E. Gołębiowska

__________________________________________________________

Rysunek 1. Klasyfikacja zasobów naturalnych

ródło: T. Podskarbko, Środowisko przyrodnicze w teorii ekonomii,www.tposkrobko.pl/

student/files/ekonomia_a_srodowisko%5B1%5D.pdf

Charakter procesów

Abiotyczne

Biotyczne

Miejsce występowania

atmosfera

hydrosfera

biosfera

litosfera

kosmos

Ruchliwość

stabilne

Dostępność i opłacalność uŜytkowania

Obfitość zasobów w stosunku do potrzeb

Stopień rozpoznania

Odnawialność

Cykl reprodukcji

rezerwa bieŜąca

rezerwa potencjalna

zapas surowcowy

zidenty

fikowane

wymie-

rzone

rozpo-

znane

nie odkryte

hipote-

tyczne

spekula-

tywne

nieodnawialne

geologiczny

- sekularny
- wielo- lub kilkuletni
- roczny
- sezonowy
- krótkookresowy

nie podlegające

recyklingowi

wolne

ograniczone

odnawialne

pedosfera

podlegające

recyklingowi

labilne

Teoretyczne aspekty wyczerpywania naturalnych surowców energetycznych

__________________________________________________________

Wystarczalność surowców rozumiana jest jako wystarczalność zasobów złóŜ,

z których są pozyskiwane. Jest to dzisiaj pewne uproszczenie, gdyŜ w coraz
większej skali surowce pozyskuje się w drodze recyklingu

Poza skutkami ekonomicznymi, wyczerpywanie zasobów nieodnawialnych

(w tym surowców mineralnych) wykorzystywanych w działalności człowieka stwa-
rza presję na środowisko

. Wprowadzono więc oszczędności w zuŜyciu surowców.

Zaczęto równieŜ szukać tak zwanych alternatywnych źródeł energii, aby uniezaleŜ-
nić się od zasobów nieodnawialnych i poczynić dalsze ich oszczędności.

W przypadku obecnie eksploatowanych zasobów nieodnawialnych, takich

jak ropa naftowa, które powstają w wyniku długotrwałych procesów geologicz-
nych, stopień regeneracji jest bliski zeru, a więc regeneracja polega na opraco-
waniu zamienników. Perspektywy w tym obszarze są obiecujące, a w kontek-
ś

cie ekonomicznym nie ma pomiędzy nimi istotnej róŜnicy

. Ramy czasowe

dla opracowania zamienników dla nieodnawialnych zasobów to jedno z zagad-
nień, którymi zajęli się Hueting i De Boer

Jak juŜ wspomniano, problem wystarczalności surowców towarzyszy czło-

wiekowi od zawsze i wyraźnie wzrasta wraz ze zwiększaniem skali ich eksplo-
atacji. Według profesora ekonomii na Uniwersytecie w Lulea (Szwecja) – Ma-
riana Radetzkiego, obawa, iŜ pewnego dnia dojdzie do wyczerpania zasobów
naturalnych, jest tak stara jak ogromna skala ich eksploatacji

. A ta skala jest

rzeczywiście ogromna. W XX wieku światowa produkcja przemysłowa wzro-
sła kilkanaście razy, a po drugiej wojnie światowej zuŜycie surowców przekro-
czyło stan równy ich wykorzystaniu w dotychczasowej historii ludzkości

Dostęp do zasobów naturalnych trzeba wiązać wiązać z własnością tych

zasobów. Według D.W. Bromleya, właścicieli zasobów naturalnych moŜna po-
dzielić na następujące grupy

J. Kicki, Czy nam wystarczy surowców?, www.teberia.pl/ index_txt. php?id=9513

z 28.09.2009 r.

H. Folmer, L. Gabel, H. Opschoor, Ekonomia środowiska i zasobów naturalnych,

Wydawnictwo Krupski i S-ka, Warszawa 1996, s. 119–121.

L.R. Brown, C. Flayin, H. French, State of the World 1998, W.W. Norton, New

York 1998 i L. Reijnders, Environmentally improved production processes and pro-
ducts, Kluwer Scientific Publishers, Dordtrecht 1996.

R. Hueting, B. De Boer, Environmental valuation and sustainable national income

according, [w:] Economic growth and valuation of the environment: a debate, eds. Van
Ieland E.C. et al., Edward Elgar, London 2001, s. 17–77.

J. Kicki, Czy nam wystarczy…, op.cit.

TamŜe.

D.W. Bromley, The commons, common property, and environmental policy, “En-

vironmental and resource economics” 1992, no. 2, pp. 1–17.

Urszula E. Gołębiowska

__________________________________________________________

1) własność państwowa o limitowanym przez państwo dostępie (lasy państwo-

we, parki narodowe, kopaliny),

2) własność prywatna (lasy prywatne, pola),
3) własność wspólna (grupa właścicieli),
4) otwartego dostępu (zasoby oceanu otwartego, kosmosu).

Poszczególne państwa mają odrębne uregulowania w tym zakresie, co powo-

duje znaczne róŜnice w stosunkach właścicielskich zasobów naturalnych.

Problematyka zasobów naturalnych w pierwszych teoriach ekonomii

Ekonomiczna teoria wykorzystania zasobów naturalnych zajmuje się przede

wszystkim badaniem optymalnego rozłoŜenia w czasie procesów pozyskiwania
odnawialnych bądź wyczerpywanych zasobów naturalnych, z uwzględnieniem
potrzeby ich zachowania dla przyszłych pokoleń, a takŜe tempa ich eksploato-
wania. W ramach tej teorii zdefiniowano i sformalizowano kryteria optymalno-
ś

ci procesu wykorzystania zasobów naturalnych we wzroście gospodarczym

oraz przebiegu cen tych zasobów w czasie. Innymi słowy, ekonomiczna teoria
wykorzystania zasobów naturalnych formułuje warunki eksploatacji zasobów
odnawialnych i nieodnawialnych

oraz podejmuje analizę następujących pro-

blemów

1) wyczerpywanie podstawowych surowców i konieczność zachowania ich dla

przyszłych pokoleń,

2) postępująca degradacja środowiska,
3) globalizacja i internacjonalizacja problemów i zjawisk ekologicznych.

Zanim jednak doszło do jej sformułowania, problematyka wystarczalności

zasobów naturalnych sygnalizowana była od bardzo dawna.

JuŜ Platon w V wieku p.n.e. wyraŜał obawy o wystarczalność zasobów natu-

ralnych, które mają charakter nieodnawialny. Napisał: „Wszystko, co zostało
z bogatych niegdyś krain, przypomina szkielet chorego człowieka: zniknęły
Ŝ

yzne i bogate grunty odsłaniając nagie kości ziemi. Wiele dzisiejszych gór by-

ło ornymi wzgórzami, na miejscu bagien rozcierały się zaś Ŝyzne równiny. Pa-
górki, które Ŝywią dziś jedynie pszczoły, porośnięte były lasami, niczym nie-
kończące się pastwiska. Wszystko to korzystało z dobrodziejstw deszczu, teraz
zaś woda opuszcza nagi grunt i bezuŜytecznie spływa do morza”

. Jerzy Kicki

W. Lenart, Aktualne problemy zarządzania środowiskiem w Polsce w warunkach

przystąpienia do Unii Europejskiej, www.ekoedu.uw.edu.pl/download/wyklady/ WLe-
nart.doc z 10.05.2011 r.

St. Czaja, A. Becla, Ekologiczne podstawy procesów gospodarowania, WAE,

Wrocław 2002.

J. Kicki, Czy nam…, op.cit.

Teoretyczne aspekty wyczerpywania naturalnych surowców energetycznych

__________________________________________________________

cytuje dalej Cypriana, biskupa Kartaginy, który w  III wieku naszej ery stwier-
dził, Ŝe: „Świat zestarzał się i stracił swój dotychczasowy wigor.  Zima juŜ nie
daje na tyle deszczu, by wykarmić nasiona, a lato nie dostarcza na tyle słońca,
by dojrzało zboŜe. Góry są spustoszone i dają mniej marmuru, kopalnie są wy-
czerpane i dają mniej srebra i złota”.

Pierwsza w dziejach teoria ekonomiczna (1750–1780) – fizjokratyzm

, które-

go  podstawowe  prawo  mówi  o  dominacji  praw  przyrody,  niezaleŜnych  od  woli
ludzkiej,  nad  zasadami  ekonomii.  Trzeba    je  poznać,  aby  skutecznie  prowadzić
działalność gospodarczą. F. Quesnay wyszedł z załoŜenia, Ŝe „rolnik uprawiając
ziemię – dzięki jej Ŝyzności – osiąga kaŜdego roku dochód, który przekracza nie
tylko  jego  koszty  utrzymania,  ale  takŜe  koszty  niezbędnej  naprawy  budynków
i narzędzi oraz przygotowania ziarna siewnego i otrzymuje produkt czysty (do-
chód netto)”

SYSTEM

Tworzenie produktu

EKONOMICZNY

Rysunek 2. System ekonomiczny i jego otoczenie według fizjokratów

ródło: R. Bartkowiak, Historia myśli ekonomicznej, PWE, Warszawa 2008, s. 32.

Fizjokraci uwaŜali, Ŝe zamoŜność społeczeństwa zaleŜy od naturalnej pro-

duktywności ziemi (rys. 2), którą ludzie mogą wykorzystać, lecz nie mogą

Fizjokratyzm oznacza panowanie nad przyrodą.

W. Stankiewicz, Historia myśli ekonomicznej, PWE, Warszawa 1998, s. 132 za:

F. Quesnay, Pisma wybrane, Wyd. Gebethner i Wolff, Warszawa 1928, s. 122–123.

ZIEMIA

NadwyŜkotwórczy

czynnik wytwórczy

(rzeczowy)

PRACA

Dochodowy czynnik

wytwórczy

(ludzki)

Impuls wprawiający w ruch

NATURALNA PRODUKTYWNOŚĆ

ZIEMI

(czynnik przyrodniczy)

Urszula E. Gołębiowska

__________________________________________________________

zmienić. Zatem fizjokratyzm zaliczyć moŜna do „teorii eksponujących determi-
nizm przyrodniczy czy teŜ geograficzny, przynajmniej w pewnym stopniu”

Teoria czystego zysku pochodzącego z przyrody zakłada, Ŝe natura generuje

pewną wartość w postaci Ŝyzności ziemi, za którą nie trzeba nic płacić. Było to
pierwsze zasygnalizowanie problemu wartości zasobów naturalnych

Problematyka wyczerpywania zasobów zaczęła w większym stopniu pochła-

niać uwagę ekonomistów z nastaniem ery przemysłowej. Postęp techniczny
i technologiczny, a co za tym idzie wzrost skali produkcji przemysłowej, a więc
i wzrost ilości wykorzystywanych surowców i materiałów, przełoŜyły się na
obawy o ich ilość i moŜliwość dalszego wykorzystywania.

Adam Smith, rzeczywisty twórca ekonomii klasycznej na początku XIX w.,

twierdził, Ŝe środowisko stanowi naturalną barierę wzrostu gospodarczego, któ-
rego warunkiem jest akumulacja kapitału. Ilościowe powiększanie tego kapitału
ma jednak określone granice i moŜe trwać jedynie tak długo, aŜ dany  kraj osią-
gnie  pewien  maksymalny  poziom  bogactwa  (dobrobytu)  społecznego,  zaleŜny
od  ilości  dostępnych  zasobów  naturalnych  (koncepcja szczupłości  zasobów),  ja-
kości gleby, charakteru klimatu, a takŜe stopnia jego rozwoju cywilizacyjnego

Statyczna i dynamiczna teoria wykorzystywania zasobów naturalnych

Najistotniejszą rolę w stworzeniu współczesnej teorii zasobów odegrali

Thomas Malthus, David Ricardo

i John Stuart Mill. Dwaj ostatni podjęli

pierwsze próby określenia rzadkości i klasyfikacji zasobów naturalnych

W wieku XVIII – Malthus

(1798), a później w XIX – Ricardo

(1817)

sformułowali swoje stanowiska w tej kwestii. Podane przez nich poglądy zosta-
ły przyjęte później jako paradygmaty

. Paradygmat Malthusa, stanowiący pod-

R. Bartkowiak, Historia myśli ekonomicznej, PWE, Warszawa 2008, s. 32.

T. Podskarbko, Środowisko przyrodnicze w teorii ekonomii, www.tposkrobko.pl/

student/files/ekonomia_a_srodowisko%5B1%5D.pdf 27.05.2011 r.

H. Rechul, Zasoby naturalne – jak bliska jest bariera dostępności?, „Wokół Ener-

getyki” 2004, nr 4.

Z. Jakubczyk, Teoretyczne podstawy…, op.cit., s. 127.

A. Hołuj, Teoretyczne podstawy…, op.cit., s. 30.

T. Malthus, Prawo ludności, Wydawnictwo Gebethner i Wolff, Warszawa 1925.

Teoria Malthusa opierała się na załoŜeniu, Ŝe kaŜdy przyrost ludności wymaga wzrostu
intensywności upraw, co pociąga za sobą zmniejszający się przychód na głowę ludności.

D. Ricardo, Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania, PWN, Warszawa 1957.

Teoria Ricardo (inaczej niŜ Malthusa) ujmowała zmniejszający się przychód jako zjawi-
sko uniwersalne, w którym znajduje wyraz obniŜenie jakości ziemi, w miarę jak kolejne
(coraz gorsze) jej działki są włączone do uprawy.

Paradygmaty – czyli zespoły przekonań, poglądów, które funkcjonują do czasu,

gdy wskutek uporczywej niemoŜności rozwiązania na ich gruncie jakichś problemów

Teoretyczne aspekty wyczerpywania naturalnych surowców energetycznych

__________________________________________________________

stawę statycznej teorii zasobów, mówi, iŜ zawsze istnieje absolutna granica
zasobów

, poza którą przestają one być dostępne

Natomiast paradygmat Ri-

cardo zakłada, Ŝe w miarę rozwoju ludzkość wykorzystuje zasoby coraz gorszej
jakości (mniej wartościowe)

. Problematyka ta znalazła się w fundamentalnym

dla ekonomii dziele Ricarda Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania

Z jego punktu widzenia baza zasobów moŜe się zwiększać, zawsze bowiem bę-
dzie więcej zasobów mniej atrakcyjnych (choć droŜszych w zagospodarowaniu
i wykorzystaniu). Paradygmat Ricardo jest podstawą dynamicznej teorii zaso-
bów naturalnych, zakładającej ciągłe powiększanie bazy zasobowej przez
przypisanie określonemu elementowi zasobów naturalnych środowiska nowych
moŜliwości wykorzystania jego właściwości do zaspokajania potrzeb człowie-
ka

, opierając się na osiągnięciach postępu technicznego i rozwoju wiedzy

ludzkiej. Dobrze oddaje to Radetzki pisząc, iŜ historia nie zanotowała wyczer-
pania jakiegoś surowca. Przytacza wypowiedź byłego szefa OPEC, długoletnie-
go ministra ds. ropy Arabii Saudyjskiej, Szejka Zaki Yamaniego, który powie-
dział, Ŝe „era kamienia łupanego nie skończyła się z powodu wyczerpania się

zostają odrzucone i zastąpione innymi, zwykle niewspółmiernymi. Jest to klasyczny
przykład procesu jakościowych zmian w nauce, który odbywa się w sposób ciągły przez
powstawanie, rozwijanie, obalanie starych i kreowanie nowych paradygmatów.

Według Malthusa zwiększająca się liczba ludności, przy stałej lub ograniczonej

podaŜy ziemi, powoduje spadek wydajności pracy w rolnictwie. W tej sytuacji produk-
cja  rolna  nie  byłaby  w  stanie  nadąŜyć  za  wzrostem  liczby  ludności,  a  podaŜ  Ŝywności
obniŜałaby  się,  dopóki  spadek  ludności,  spowodowany  głodem,  osiągnąłby  poziom,
przy którym moŜliwe by było zapewnienie odpowiedniej ilości poŜywienia. W ten spo-
sób naturalna regulacja liczby ludności odbywałaby się w sposób skokowy i z towarzy-
szeniem  gwałtownych  zjawisk  społecznych  (głód,  choroby,  wojny  o  zasoby).  Pisał:
„Epidemie, zarazy i pomory (...) przyniosą tysiące i dziesiątki tysięcy ofiar. Jeśli to nie
przyniesie  skutku,  gigantyczna  nieunikniona  plaga  głodu  (...)  jednym  potęŜnym  uderze-
niem  wyrówna  poziom  ludności  z  poziomem  Ŝywności”:  T.  Malthus,  An  essay  on  the
principle  of  population,  Oxford  1798).  www.econlib.org/library/Malthus/malPop3.
html#VII.20.

NaleŜy jednak zaznaczyć, Ŝe Malthus nie odniósł się bezpośrednio do zasobów

złóŜ. To raczej w późniejszym okresie jego poglądy dotyczące ograniczonych zasobów
ziemi uprawnej w świetle rosnącej liczby ludzkości były przenoszone na grunt gospo-
darki surowcami mineralnymi. Odmiennie niŜ Ricardo, który odniósł swoje poglądy
równieŜ do działalności górniczej.

Koncepcja renty gruntowej.

Będącym kontynuacją dzieła Adama Smitha Badania nad przyczynami i naturą

bogactwa narodów.

J. Dembowski, Zarys ogólnej teorii zasobów naturalnych, PWN, Warszawa 1989,

s. 32.

Urszula E. Gołębiowska

__________________________________________________________

zasobów kamienia i tak samo era ropy naftowej nie skończy się z powodu wy-
czerpania jej zasobów”

Oba paradygmaty (Malthusa i Ricardo) spotykały się i spotykają z krytyką

wielu ekonomistów z dwóch istotnych powodów: nie uwzględniają postępu
technicznego i moŜliwości substytucji surowców.

John Stuart Mill przeanalizował i ocenił poglądy Malthusa i Ricardo

i nadał

im nowy wymiar, rozszerzając pojęcie ograniczoności zasobów i jej skutków na
powierzchnię obszarów zamieszkałych oraz na jakość Ŝycia

Thomas Malthus

David Ricardo

John Stuart Mill

1. Istnieje absolutna grani-

ca zasobów, poza którą
przestają być one do-
stępne.

1. Zasoby naturalne są nieogra-

niczone co do ilości, ale są
zasoby „lepsze i gorsze” eko-
nomicznie.

2. W miarę rozwoju trzeba

sięgać po coraz uboŜsze za-
soby,  co  podnosi  koszty
wzrostu gospodarczego i przez
to  wyznacza  jego  granice  –
ta  granica  jest  blisko  i  jest
rzeczywistym  ograniczeniem
przyrostu.

1. Nie istnieje dająca się przewidzieć

granica dostępności ziemi.

2. Technika i czynniki instytucjonalne

(postęp cywilizacyjny) są w stanie
zawiesić lub oddalić prawo zmniej-
szających się dochodów.

3. Ograniczona jest przede wszystkim

ilość  ziem  urodzajnych,  najlepiej
nadających  się  do  uprawy.  Ograni-
czoność  rozumianą  jako  granice
globu  ziemskiego  uwaŜa  za  bardzo
odległą,  ale  w  jej  wyniku  zwiększa
się  koszt  pracy  i  kapitału  na  jed-
nostkę produkcji.

Schemat 1. Poglądy T. Malthusa, D. Ricardo i J. St. Milla dotyczące problematyki

wyczerpywania zasobów naturalnych

ródło: Opracowanie własne na podstawie: T. Malthus, Prawo ludności, Wydawnictwo

Gebethner i Wolff, Warszawa 1925; D. Ricardo, Zasady ekonomii politycznej
i opodatkowania, PWN, Warszawa 1957; J. St. Mill, Zasady ekonomii politycz-
nej (tom I i II), PWN, Warszawa 1965–1966.

Mill nie przyjął poglądu Malthusa o moŜliwym i przewidywalnym wyczer-

paniu powierzchni ziemi nadającej się do uprawy, gdyŜ nigdzie (w Ŝadnym kra-
ju) tej granicy nie osiągnięto

. Natomiast uznał i wzbogacił koncepcję Ricarda

o szczupłości zasobów naturalnych, twierdząc, Ŝe rozwój cywilizacyjny (postęp
techniczny, technologiczny, wykorzystywanie substytutów itp.) moŜe istotnie

www.teberia.pl/index.txt.php?id=9513 (12.07.2011)

J. St. Mill, Zasady ekonomii politycznej (tom I i II), PWN, Warszawa 1965–1966.

Z. Jakubczyk, Teoretyczne podstawy…, op.cit., s. 127 oraz H. Rechul, Zasoby na-

turalne…, op.cit.

TamŜe oraz A. Woś, Ekonomika odnawialnych zasobów naturalnych, PWN, War-

szawa 1995, s. 44.

Teoretyczne aspekty wyczerpywania naturalnych surowców energetycznych

__________________________________________________________

oddalić w czasie moment wyczerpania się zasobów i w ten sposób skutecznie
rozwiązać problem zmniejszających się przychodów.

W wyniku szczupłości zasobów następuje ograniczenie wzrostu produkcji,

a to zwiększa koszty pracy i kapitału na jednostkę produkcji

. Mill uznał to za

powszechne prawo produkcji rolnej, ale ma ono charakter uniwersalny (działa
nie tylko w rolnictwie) i moŜe być ograniczane jego działanie. Ta koncepcja jest
waŜna do tej pory i od niej wywodzą się, w warstwie ogólnej, współczesne teorie.

Rysunek 3. Granica zasobów w czasie

ródło: J. Dembowski, Zarys ogólnej teorii zasobów naturalnych, PWN, Warszawa

1989, s. 85.

Zasadne jest stwierdzenie, Ŝe światu nie grozi brak zasobów w sensie fizycz-

nym, problem bowiem będzie się sprowadzać do rosnących kosztów pozyskania
zasobów

. W ujęciu M. Burnetta i Ch. Morse’a paradygmat Ricardo oznacza,

e społeczeństwo umie i chce zuŜywać zasoby w kolejności ich zmniejszającej

się jakości ekonomicznej, co prowadzi do zwiększenia się kosztu jednostki pro-
dukcji

, chociaŜby ze względu na koszty poszukiwania i uŜytkowania jeszcze

nieznanych i trudniejszych do eksploatacji zasobów.

W rozumieniu Ricardo.

J. Dembowski, Zarys ogólnej…, op.cit., s. 85.

J. Barnett, Ch. Morse, Ekonomika zasobów naturalnych, KIW, Warszawa 1968.

Czas

Wiedza

Okres

przemysłowy

Okres

poprzemysłowy

Zasoby

Granica zasobów

Okres

przedprzemysłowy

Urszula E. Gołębiowska

__________________________________________________________

W związku z tym J. Dembowski zaproponował, by granice zasobów przed-

stawić w postaci krzywej logistycznej (rys. 3).

Zbigniew Jakubczyk zwraca uwagę na istotny problem „szybkości, z jaką

przesuwają się dwie zmienne: granica zasobów i zuŜycie aktualnie dostępnych
zasobów. Zwolennicy teorii nie mogą bowiem zagwarantować, Ŝe tempo zuŜy-
cia będzie wolniejsze od tempa odkrywania nowych zasobów, a to stanowi sła-
bość tej koncepcji”

. Dalej Jakubczyk pisze o rosnącym znaczeniu recyklingu,

który stanowi „pewien wyznacznik przyszłości”

Statyczna teoria zasobów stała się fundamentem dla licznych neomultuzjań-

skich ruchów politycznych w XIX i XX wieku. V. Packard, w 1960 roku, opu-
blikował ksiąŜkę The Waste Makers

, w której pisał: „Jeśli idzie o ropę, Stany

Zjednoczone wyraźnie zbliŜają się do wyczerpania zasobów. Przy dzisiejszym
tempie zuŜycia – nie mówiąc o jutrzejszym – Stany mają sprawdzone rezerwy
ropy wystarczające, by zaspokoić zapotrzebowanie kraju przez najbliŜsze trzy-
naście lat”

RównieŜ Paul R. Ehrlich stworzył prognozy na podstawie załoŜeń zbliŜo-

nych do teorii Malthusa. Według jego przewidywań w latach osiemdziesiątych
XX wieku miało dojść do ogólnoświatowej katastrofy demograficznej połączo-
nej  z  klęską  głodu.  Ehrlich  proponował  wprowadzenie  szerokiej  kontroli  uro-
dzeń,  rozwaŜając  róŜne  moŜliwości  (nawet  przymusowej  sterylizacji)  oraz
w szczególności  ograniczenie  przyrostu  naturalnego  za  pomocą  odpowiednich
instrumentów fiskalnych

Neoklasyczna ekonomia zasobów naturalnych

Zagadnienie ograniczoności zasobów naturalnych pojawiło się w XIX wie-

, ale neoklasyczna ekonomia środowiska i zasobów powstała dopiero w la-

tach siedemdziesiątych XX wieku. Oznacza to, Ŝe zasoby naturalne przez długi
czas nie były przedmiotem zainteresowania ekonomii. Co prawda, juŜ A. Pigou
w  latach  dwudziestych  ubiegłego  wieku  zajmował  się  kosztami  ponoszonymi
przez  społeczeństwo,  a  H.  Hotelling  w  latach  trzydziestych  zwracał  uwagę  na
skończoność  zasobów,  ale  dopiero  na  przełomie  lat  sześćdziesiątych  i siedem-
dziesiątych  (w  czasie  kryzysu  energetycznego)  uznano  ochronę  zasobów  natu-

Z. Jakubczyk, Teoretyczne podstawy…, op.cit., s. 130.

TamŜe.

Marnotrawcy.

T. Sowell, Samozadowolenie jako podstawa polityki społecznej, Wyd. Fijorr Publish-

ing, Warszawa 2008 za V. Packard, The Waste Makers, D. McKay Co., New York 1960.

P.R. Ehrlich, The Population Bomb, Sierra Club – Ballantine Books, San Fran-

cisco 1968.

T.R. Malthus, D. Ricardo, J.S. Mill.

Teoretyczne aspekty wyczerpywania naturalnych surowców energetycznych

__________________________________________________________

ralnych za problem czysto ekonomiczny

. Rozwinęła się wtedy neoklasyczna

ekonomiczna teoria zasobów środowiska, której zasadniczym celem jest efek-
tywność wykorzystania zasobów naturalnych, co pozwoli na ich eksploatację
i uŜytkowanie przez kolejne pokolenia.

Znanym oficjalnym dokumentem skupiającym się na problematyce wyczer-

pywania surowców naturalnych jest I Raport dla Klubu Rzymskiego – Granice
wzrostu – wydany w 1972 roku. Przewiduje on wyczerpanie zdolności Ziemi
do utrzymania prognozowanej liczby ludności świata w ciągu około 100 lat.
Metodą pozwalającą na ograniczenie eksplozji demograficznej i nieracjonalne-
go zuŜycia surowców miała być kontrola urodzeń, ograniczająca liczebność ro-
dzin, oraz instrumenty fiskalne

Wizje te spotkały się z krytyczną oceną

, jak pisze S. Marciniak: „zwłaszcza

ze strony ekonomistów krajów słabo i średnio rozwiniętych, którym autorzy
omawianego raportu proponowali zerową stopę wzrostu gospodarczego”

Kolejny dokument powstał w 1980 roku na zamówienie prezydenta Jimmy

Cartera. Był to raport

, którego główna konkluzja brzmiała: „Jeśli utrzymają

się aktualne trendy, świat w 2000 roku będzie bardziej zatłoczony i zanieczysz-
czony,  mniej  stabilny  ekologicznie  i  bardziej  podatny  na  zaburzenia  niŜ  świat,
w którym  Ŝyjemy dzisiaj. Wyraźnie dostrzegamy powaŜne problemy  związane
z liczbą  ludności,  zasobami  i  środowiskiem,  do  których  zmierzamy.  Pomimo
większej  produkcji  materialnej,  ludność    świata  będzie  uboŜsza  w  wielu  dzie-
dzinach. Dla setek milionów osób w skrajnej biedzie, perspektywa zaspokojenia
głodu i innych potrzeb Ŝyciowych nie poprawi się. Dla wielu się pogorszy”

H. Rogall, Ekonomia zasobów naturalnych. Teoria i Praktyka, Wydawnictwo

Zysk i S-ka, Poznań 2010, s. 58.

D.H. Meadows, D.L. Meadows, J. Randers, W.J. Behrens III, The Limits to

Growth, Club of Roma Report, London 1972.

J. Tinbergen (red.), O nowy ład międzynarodowy – Trzeci raport dla Klubu Rzym-

skiego, PWN, Warszawa 1978, s. 209 oraz A. Podkowiński, Teoria ograniczoności zaso-
bów naturalnych, Seria Folia Oeconomia Cracoviensia, Vol. XXX, Kraków 1987, s. 51.

S. Marciniak, Makro- i mikroekonomia, PWN, Warszawa 2002, s. 108.

The Global 2000 Report to the President, 1981 www.eric.ed.gov/ERICWebPortal/

contentdelivery/servlet/ERICServlet?accno=ED188935 z 15.06.2011.

W 1984 roku Julian Simon i Herman Kahn opublikowali ksiąŜkę The Resourceful

Earth: A Response to „Global 2000” (1984), w której poddali krytyce katastroficzne
konkluzje raportu „Global 2000”: „Jeśli obecne trendy się utrzymają, świat w 2000 roku
będzie mniej zatłoczony (choć będzie Ŝyć na nim więcej ludzi), mniej zanieczyszczony,
bardziej stabilny ekologicznie i mniej podatny na zaburzenia dostaw surowców niŜ
ś

wiat, w którym Ŝyjemy obecnie. Obawy dotyczące liczby ludności, zasobów i środowi-

ska będą mniejsze w przyszłości niŜ dzisiaj. Ludzkość będzie pod wieloma względami
bogatsza. Perspektywy zdobycia jedzenia i zaspokojenia innych potrzeb będą lepsze.

Urszula E. Gołębiowska

__________________________________________________________

Oba te dokumenty odwoływały się do teorii Malthusa i tego typu poglądy

określono mianem prognoz neomaltuzjańskich, które zostały poddane szerokiej
krytyce. Na przykład Julian Simon pisał, Ŝe „zasady popytu i podaŜy są natural-
nym mechanizmem zapobiegającym gwałtownym kryzysom dostępności zaso-
bów naturalnych takich jak poŜywienie czy surowce. Ludzka inteligencja nato-
miast jest mechanizmem, który w warunkach wolności osobistej i gospodarczej
powoduje, Ŝe ludzkość staje się coraz mniej zaleŜna od surowców nieodnawial-
nych”

. Według Simona zmniejszanie się zasobów dowolnego surowca powo-

duje wzrost jego ceny, a to z kolei staje się bodźcem dla poszukiwania nowych
zasobów tego surowca (np. pozyskiwanie ropy naftowej z coraz głębszych
złóŜ), a następnie do poszukiwania jego substytutu lub substytutów. Opierając
się na tym Simon uznał, Ŝe „zasoby w sensie ekonomicznym są praktycznie nie-
skończone”

. Zamiast konkretnych zasobów fizycznych – których dostępność

moŜe  maleć  –  w  analizach  ekonomicznych  naleŜy  się  posługiwać  potrzebami,
które  zaspokajają  poszczególne  surowce,  a  to  daje  moŜliwość  substytucji  jed-
nych zasobów fizycznych przez drugie. Simon podaje równieŜ liczne przykłady
z  przeszłości,  kiedy  zasoby,  które  miały  ulec  wyczerpaniu  zgodnie  z  teoriami
katastroficznymi, zostawały ostatecznie zastępowane wydajniejszymi technolo-
giami – np. „maszyna parowa zasilana drewnem czy miedziane przewody tele-
komunikacyjne  zastępowane  światłowodami,  a  następnie  łącznością  radiową
i satelitarną”

Istotnymi ekonomicznymi elementami problematyki wykorzystywania zaso-

bów naturalnych są koszty eksploatacji i transportu zasobów nieodnawialnych
(mineralnych). W odniesieniu do kosztów eksploatacji zasobów moŜna wyróŜ-
nić co najmniej dwie zasadnicze koncepcje. Stefan Marciniak pisze: „Pierwsza
znalazła swój wyraz w Granicach wzrostu

, w postaci twierdzenia, Ŝe przy za-

łoŜeniu  obecnej  stopy  zuŜycia  zasobów  naturalnych  i  przewidywanego  jej
wzrostu,  znaczna  większość  waŜnych  obecnie  nieodnawialnych  surowców  sta-
nie  się  niezmiernie  kosztowna  za  100  lat.  Druga  wskazuje  na  to,  Ŝe  względny
koszt  pozyskiwania  zasobów  naturalnych,  rozumiany  jako  stosunek  kosztów
wydobycia  do  kosztów  ich  przetworzenia,  jest  zmienny  w  czasie  i  wykazuje
tendencję malejącą. Stwierdzenia te nie zaprzeczają wzrostowi bezwzględnych

ycie dla większości ludzi na świecie będzie bardziej stabilne ekonomicznie niŜ jest

dzisiaj”, Paul Dragos Aligica, Julian Simon and the "Limits to growth" neo-malthu-
sianism, Electronic „Journal of Sustainable Development”, 2007, http://www.ejsd.org/
public/journal_article/ 16 z 15.06.2011.

J. Simon, The Ultimate Resource, Princeton University Press, Princeton 1981.

J. Simon, The Ultimate Resource 2. People, Materials, and Environment, Prince-

ton University Press, Princeton 1996.

TamŜe.

I Raport dla Klubu Rzymskiego – wydany w 1972 roku.

Teoretyczne aspekty wyczerpywania naturalnych surowców energetycznych

__________________________________________________________

kosztów pozyskiwania surowców, w miarę wyczerpywania się zasobów łatwo
dostępnych. Natomiast wzrost kosztów przetwarzania oraz poprawa efektywno-
ś

ci wykorzystania zasobów powodują, Ŝe koszt względny pozyskiwania surow-

ców maleje. Tak jest np. z wydobyciem i przetworzeniem węgla na energię
elektryczną. JeŜeli koszt wydobycia i przetworzenia l tony rośnie, ale jednocze-
ś

nie rośnie efektywność wykorzystania tego nośnika energii, to koszt względny

wydobycia maleje”

Zjawiska cywilizacyjne oddziaływające negatywnie na zasoby naturalne

(zmniejszanie

zasobów i wzrost kosztu ich pozyskania) wymagają ekonomicz-

nego podejścia do analizy procesów ich dostarczania i wykorzystania (racjona-
lizacji uŜycia, efektywności ekonomicznej, powstawania efektów zewnętrz-
nych)

. Bezpośrednio z tymi zjawiskami wiąŜe się problem kosztu dostarczenia

surowca naturalnego

MoŜna tutaj rozpatrzyć dwa przypadki, w których koszt dostarczania surow-

ców ulega zmianie. Z pierwszym mamy do czynienia, gdy w warunkach coraz
intensywniejszej produkcji, zwiększonemu zapotrzebowaniu na zasoby (surow-
ce) towarzyszy obniŜanie względnego kosztu ich dostarczania

. Drugi to

wzrost  stopnia  efektywności  wykorzystania  energii.  W  wypadku  surowców
energetycznych  zawsze  wykorzystuje  się  tylko  część  nagromadzonej  w  nich
energii (pozostała ilość jest bezpowrotnie tracona i przemieszczana do środowi-
ska). Jeśli zatem rośnie bezwzględny  koszt pozyskania energii, ale towarzyszy
temu zmniejszenie strat, to względny koszt energii maleje

Zgodnie z teorią neoklasyczną dobra moŜna alokować najracjonalniej przy

uŜyciu  mechanizmów  rynkowych,  poniewaŜ  w  takich  warunkach  procesy  wy-
miany  zawsze  w  dłuŜszej  perspektywie  zmierzają  do  równowagi.  Równowaga
ta, nazywana optimum Pareto, oznacza, Ŝe podaŜ jest równa  popytowi po ce-
nach rynkowych lub popyt jest na taką ilość, jaka jest oferowana w danej cenie.
W tym punkcie rozdział dóbr (w tym zasobów naturalnych) jest optymalny, bo
Ŝ

aden uczestnik rynku nie moŜe zyskać lepszej pozycji, nie pogarszając pozycji

innego podmiotu.

Jednak tradycyjnie rozumiane optimum Pareto, jak pisze Zbigniew Jakub-

czyk, „jest konstrukcją statyczną, która pomija czynnik czasu. Posiada więc
ograniczone moŜliwości aplikacyjne w odniesieniu do optymalizacji dynamicz-
nej, a taka jest konieczna w przypadku zasobów naturalnych”

S. Marciniak, Makro- i mikroekonomia, PWN, Warszawa , s. 109.

K. Szamałek, Podstawy geologii gospodarczej i gospodarki surowcami mineral-

nymi, PWN, Warszawa 2007.

J. Dembowski, Zarys ogólnej teorii…, op.cit.

Rozumianego jako koszt nakładu zasobów naturalnych na jednostkę efektu.

J. Dembowski, Zarys ogólnej teorii…, op.cit.

Z. Jakubczyk, Teoretyczne podstawy…, op.cit., s.131.

Urszula E. Gołębiowska

__________________________________________________________

Rozpatrując kwestie cen zasobów naturalnych (w tym surowców mineralnych),

nie moŜna zapominać o tym, Ŝe ich wykorzystywanie w działaniach gospodar-
czych człowieka moŜe mieć pozytywny lub negatywny wpływ na środowisko.
JeŜeli ten wpływ jest negatywny, to ma charakter ujemnego efektu zewnętrznego,
jeŜeli dodatni – charakter pozytywnego efektu zewnętrznego

. Holger Rogall pi-

sze, Ŝe „pozytywne efekty zewnętrzne

66,67

przyczyniają się do wzrostu jakości Ŝy-

cia, bez konieczności opłacania przez nich dodatkowych korzyści. Negatywne
efekty zewnętrzne stwarzają koszty, które ponoszą inni, niŜ sprawca, członkowie
społeczeństwa. Koszty te podlegają eksternalizacji, czyli są ponoszone przez oso-
by trzecie (np. podatników, przyszłe pokolenia)”

. Józef Zegar przypisuje im efekt

niekorzyści, które objawiają się zmniejszeniem dobrobytu innych podmiotów go-
spodarujących, konsumentów lub przyszłych pokoleń

JeŜeli nie uwzględni się negatywnych zewnętrznych kosztów w cenie pro-

duktu, to są one tańsze dla nabywców. Skutkiem jest nadmierny popyt, a tym
samym niewłaściwa alokacja (np. nadmierna eksploatacja i nieefektywne wyko-
rzystywanie zasobów)

. Dotyczy to wszystkich dóbr, a Rogall wyjaśnia to na

przykładzie ropy naftowej: „gdyby niedobór tego drogiego surowca oraz wiel-
kie  koszty  związane  z  ociepleniem  klimatu  w  całości  wyraŜały  się  w  jego  ce-
nach, produkty ropy naftowej musiałyby kosztować znacznie więcej. W konse-
kwencji  przedsiębiorcy  uŜywaliby  ich  oszczędniej,  a  konsumenci  woleliby  na-
bywać  produkty  powodujące  mniejszy  uszczerbek  zasobów”

. Dalej Rogall

przywołuje E.U. Weizsäckera, który napisał: „ceny są jeszcze bardzo dalekie od
ekologicznej prawdy”

W teorii ekonomicznej pojęcie efektów zewnętrznych pojawiło się pod koniec

XIX w. (Alfred Marshall), a następnie zostało uściślone w latach dwudziestych XX w.
przez Pigou.

Pojęcie efektów zewnętrznych w znaczeniu właściwym współczesnej ekonomii

neoklasycznej wprowadził A.C. Pigou w Ekonomii dobrobytu (A.C. Pigou, Economics
of welfare, Macmillan Company, London 1932).

Współczesną definicję efektów zewnętrznych podają W.J. Baumol i W.E. Oates

i brzmi  ona  następująco:  Efekty  zewnętrzne  występują  wówczas,  gdy  indywidualne
funkcje  uŜyteczności  bądź  funkcje  produkcji  zawierają  zmienne,  których  działanie
kształtujące  w  rzeczywistości  przebieg  funkcji  nie  zaleŜy  od  danych  podmiotów.  W.J.
Baumol, W.E. Oates, The theory of environmental Policy(Externalities, Public Outlays
and the Qualitty of Life), Prentice – Hall, Engewood Clifs 1997.

H. Rogall, Ekonomia zasobów naturalnych…, op.cit., s. 59.

J.St. Zegar, Kategoria optymalności w rozwoju rolnictwa. Współczesne wyzwania,

„Roczniki Nauk Rolniczych”, Seria G, T. 97, z. 3, 2010, s. 301–312.

H. Rogall, Ekonomia zasobów naturalnych…, op.cit., s. 59.

TamŜe, s. 64, 67.

TamŜe, za E.U. Weizsäcker, Erdpolitik, wyd. 5, Auflage, Darmstadt 1997, s. 145.

Teoretyczne aspekty wyczerpywania naturalnych surowców energetycznych

__________________________________________________________

Tej nieoptymalnej alokacji ma zapobiegać internalizacja kosztów zewnętrz-

nych (rys. 4), czyli wliczanie kosztów ochrony środowiska do kosztów produk-
cji i usług

. JuŜ w latach dwudziestych XX wieku Pigou postulował rozwiąza-

nie tego problemu przez zwiększenie opłat podatkowych (tzw. podatek Pigou

W latach trzydziestych Harold Hotelling rozszerzył koncepcję Pigou równieŜ na
zasoby nieodnawialne (podatek Hotellinga)

. Później (lata osiemdziesiąte

i dziewięćdziesiąte) problematyką podatku Pigou zajmowali się Baumol i Oates
oraz Cornes i Sandler

76, 77, 78

Jak juŜ wcześniej wspomniano w latach siedemdziesiątych zajęto się powaŜnie

problemami związanymi ze środowiskiem. Niektóre rozpatrywane wówczas mo-
dele  gospodarki  silnego  państwa  przewidywały  rozbudowany  system  podatków
ekologicznych.  Na  przykład  Kenneth  Boulding  w  swojej  rozprawie  Ekonomia
zbliŜającego  się    statku  kosmicznego  Ziemia  opowiadał  się  za  nową  polityką
ochrony środowiska i przewidywał nałoŜenie podatków na działalność prowadzą-
cą do wyczerpywania bogactw naturalnych, do marnotrawstwa surowców i ener-
gii w gospodarce oraz prowadzącą do powstawania szkodliwych odpadów

Andrzej Graczyk pisze, Ŝe „w przypadku występowania kosztów zewnętrz-

nych, osiągnięcie optimum Pareto wymagałoby dodatniej ceny za generowanie
kosztu zewnętrznego dla oddziałującego negatywnie na środowisko oraz zero-
wej ceny dla poszkodowanych. Nie moŜe to być normalna cena rynkowa

, któ-

ra ze swej natury jest symetryczna wobec obu stron. Zatem osiągnięcie rozwią-
zania optymalnego wymaga nie cen rynkowych, lecz instrumentów fiskalnych,
które posiadałyby asymetryczne cechy”

81,82

A. Graczyk, Ekologiczne efekty zewnętrzne. Identyfikacja, szacowanie, internali-

zacja, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 2005.

Podatek ten jest asymetryczną ceną nakładaną na generującego ujemny efekt ze-

wnętrzny odpowiadający co do wielkości krańcowemu kosztowi zewnętrznemu obli-
czonemu dla połoŜenia optymalnego (optimum Pareta).

H. Hotelling, The economics of exhaustible resources, “Journal of Political Econ-

omy” 1931, T. 39, s. 137–175.

W.J. Cornes, T. Sandler, The theory of externalities, public goods and club goods,

Cambridge 1996, W.J. Baumol, W.E. Oates, The theory of environmental policy, Cam-
bridge Univ. Press, Cambridge 1998.

R. Buttgereit, Ökologische und ökonomische Funktionsbedingungen umweltöko-

nomischer Instrumente, ver. Schmidt (Erich), Berlin 1991.

C. Leipert, Die heimlichen Kosten des Fortschritts, S. Fischer, Frankfurt a. M. 1989.

E.K. Boulding, The economics of the doming spaceship earth, [in:] H. Jarrett (ed.),

Environmental quality in a growing economy, John Hopkins University Press, Balti-
more 1966, s. 3–14.

D. Cansier, Umweltökonomie, wyd. 2, Auflage, Stuttgart 1996, s. 21.

A. Graczyk, Ekonomiczne podstawy ochrony środowiska, „Biuletyn PTE” 2009,

nr 1, s. 3–13.

Urszula E. Gołębiowska

__________________________________________________________

Rys. 4. Internalizacja kosztów zewnętrznych za pomocą podatku Pigou

ródło: H. Rogall, Ekonomia zasobów naturalnych. Teoria i Praktyka, Wydawnictwo

Zysk i s-ka, Poznań 2010, s. 77.

W analizie stanu zasobów naturalnych istotną rolę odgrywa czynnik czasu,

na co zwraca uwagę Krzysztof Szamałek, pisząc, Ŝe „znikające zasoby biotycz-
ne  dotyczą  czasu  rzeczywistego  i  dostrzegalnego  za  Ŝycia  człowieka  lub  kilku
pokoleń,  zasoby  abiotyczne  w  skali  czasu  geologicznego  stają  się  praktycznie
nieskończone (postęp  techniczny  i  wiedza szybciej  uzupełniają  ubytki  w  zaso-
bach)”

. Zatem problem dostępności następnych pokoleń jest jedną z najwaŜ-

niejszych zasad gospodarowania zasobami. Warto tutaj przywołać teorię spra-
wiedliwości Rawlsa

, w której odwołuje się do zasady Justice as Fairness –

H. Bartman, Umweltökonomie – Ökologische Ökonomie, Kohlhammer, Stuttgart

1996, s. 47.

K. Szamałek, Podstawy geologii…, op.cit.

Z. Jakubczyk, Teoretyczne podstawy…, op.cit., s. 134–135; „Problem akumulacji

kapitału został dostrzeŜony przez Rawlsa w Teorii sprawiedliwości. Podkreślał on moŜ-
liwość wystąpienia trudności aplikacyjnych w przypadku zastosowania zasady max-min
do określenia oszczędności, istnieje bowiem niebezpieczeństwo konsumpcji całego wy-

ilość energii

ekstrernalizacja

internalizacja
przez podatek Pigou

krzywa popytu

cena energii

= 5 euro

1 euro

koszty
zewnętrzne

Teoretyczne aspekty wyczerpywania naturalnych surowców energetycznych

__________________________________________________________

podział dóbr jest sprawiedliwy (just), jeśli jest bezstronny (fair), czyli jeśli ofe-
ruje kaŜdemu takie same moŜliwości

Takie postępowanie powoduje, Ŝe nie obniŜa się moŜliwości osiągnięcia do-

brobytu przez kolejne pokolenia. Optymalizacja alokacji zasobów naturalnych
jest bardzo waŜnym czynnikiem wpływającym na jego poziom, ze względu na
optymalne zaspokajanie potrzeb konsumentów

Problem dobrobytu obecnej i następnych generacji zawiera się w kategorii

intertemporalnego optimum Pareto, które oznacza stan „kiedy nie jest moŜliwe
wzbogacenie dobrobytu choć jednej osoby w Ŝadnym z badanych okresów bez
uszczuplenia dobrobytu innych osób w innych okresach. Jednocześnie alokacja
dobrobytu w czasie wymaga dyskontowania uŜyteczności okresów przyszłych
według stopy dyskontowej wyraŜającej społeczne preferencje co do dobrobytu
obecnych i przyszłych pokoleń”

Neoklasyczna analiza eksploatacji nieodnawialnych
zasobów naturalnych

Teoretyczną podstawą do wprowadzenia i wyliczenia wartości wykorzysty-

wanego surowca naturalnego (kopaliny) jest zasada Hotellinga

. Jej istotą jest

poszukiwanie takiego sposobu alokacji zasobu o określonej wielkości, aby
zmaksymalizować korzyść wynikającą z konsumpcji zasobu (w funkcji cza-
su)

. H. Hotelling przyjmował, Ŝe wielkość zasobów nieodnawialnych (kopa-

lin) jest stała, co oznacza, iŜ uŜycie kopaliny obecnie zmniejsza moŜliwość jej
wykorzystania w przyszłości. Powstaje zatem kategoria kosztu alternatywnego

tworzonego produktu. Problem oszczędności Rawls proponował rozwiązać za pomocą
bilansu oczekiwań przeciętnej jednostki w stosunku do swoich rodziców i skłonności do
ofiar tej jednostki na rzecz swoich dzieci. Za istotne uwaŜa on takŜe zastosowanie tego
kryterium do analizy równości międzygeneracyjnej”. Zasada min-max oznacza, Ŝe mak-
symalizacja społecznego dobrobytu odbywa się na drodze powiększenia poziomu uŜy-
teczności jednostki najbiedniejszej w obrębie danego pokolenia. R. Solow podjął próbę
analizy działania tej zasady.

Zasada Rawlsa, zakładając zrównanie poziomów Ŝycia poszczególnych generacji,

jest krytyką kryterium utylitarystycznego – czyli maksymalizacji dobrobytu wszystkich
pokoleń.

W. Kamiński, Współczesna teoria dobrobytu, PWE, Warszawa 1980, s. 84–96.

TamŜe, s. 93 za T. Sendler, V.K. Smith, Intertemporal and Intergenerational

Pareto Efficiency, “Journal of Environmental Economics and Managentment” 1976, nr 2,
s. 151–159.

H. Hotelling, The economics of exhaustible…, op.cit., s. 137–175.

H. Folmer, L. Gabel. H. Opschoor, Ekonomika środowiska i zasobów natural-

nych, PWN, Warszawa 1996, s. 124.

Urszula E. Gołębiowska

__________________________________________________________

związanego z utratą moŜliwości wykorzystania kopaliny w przyszłości. Wartość
utraconych  korzyści  nazywana  jest  kosztem  uŜytkownika  lub  rentą  górniczą,
traktowaną  w  praktyce  jako  opłata  eksploatacyjna,  która  powinna  odzwiercie-
dlać  rzadkość  zasobu  i  być  brana  pod  uwagę  w  planowaniu  eksploatacji  zaso-
bu

Działanie prawa malejącej uŜyteczności krańcowej

w konsumpcji zasobu

oznacza, Ŝe wzrost eksploatacji w jednostce czasu (np. rok) zwiększa korzyści
związane z tym wzrostem, lecz maleje przyrost korzyści przypadający na kaŜdą
dodatkową jednostkę zuŜytego zasobu. Natomiast koszty krańcowe wydoby-
cia

są stałe. Zachowanie efektywności wydobycia wymaga, by uŜyteczność

krańcowa była powiększona o opłatę eksploatacyjną w stosunku do kosztów
krańcowych.

Zatem zasada Hotellinga głosi, Ŝe cena surowców, w przypadku zasobów

nieodnawialnych, „powinna rosnąć wykładniczo w tempie określonym przez
stopę procentową, która jest miarą kosztów utraconych korzyści”

. Czyli tempo

wzrostu ceny netto (pomniejszonej o krańcowy koszt wydobycia) powinno być
takie samo.

Zasada Hotellinga pozwala na wyciągnięcie następujących wniosków:

– wzrost opłaty eksploatacyjnej obniŜa popyt na surowce nieodnawialne,
– krzywa uŜyteczności krańcowej pokrywa się z krzywą popytu,
– opłata eksploatacyjna odzwierciedla krańcowy zysk netto

dla przemysłu

wydobywczego równy krańcowej korzyści netto

dla społeczeństwa pod wa-

runkiem wykładniczego wzrostu opłaty eksploatacyjnej w czasie, w tempie
równym stopie procentowej,

– opłata eksploatacyjna pełni zatem funkcję stopy dyskontowej, regulującej po-

ziom konsumpcji zasobu (ograniczenie wydobycia) i z czasem moŜe domi-
nować w cenie eksploatowanego zasobu

Z. Jakubczyk, Teoretyczne podstawy…, op.cit., s. 141.

UŜyteczność krańcowa – jest to maksymalna kwota, jaką konsumenci lub podmio-

ty gospodarcze są skłonne zapłacić za skonsumowanie dodatkowej jednostki zasobu.

Koszt krańcowy wydobycia – przyrost kosztów przemysłu wydobywczego spo-

wodowany wydobyciem dodatkowej jednostki zasobu.

Z. Jakubczyk, Teoretyczne podstawy…, op.cit., s. 142.

Krańcowy zysk netto – przyrost zysku netto przemysłu wydobywczego spowodo-

wany zwiększeniem wydobycia o jednostkę.

Krańcowa korzyść netto – jest to przyrost dobrobytu społecznego spowodowany

konsumpcją dodatkowej jednostki zasobu.

Z. Jakubczyk, Teoretyczne podstawy…, op.cit., s. 143 za K. Müller, W. Ströbele,

Wachstum bei begrentzen natürlichen ressourcen, „Wirtschaftwissenschaftliches Stu-
dium” 1983, nr 35, s. 1–29.

Teoretyczne aspekty wyczerpywania naturalnych surowców energetycznych

__________________________________________________________

– optimum produkcji zasobów nieodnawialnych (uŜyteczność krańcowa = krańcowy

koszt wydobycia + opłata eksploatacyjna),

– optimum produkcji zasobów odnawialnych (uŜyteczność krańcowa = krańcowy

koszt wydobycia).

Rysunek 5. Statyczny model Hotellinga (kształtowanie się opłaty eksploatacyjnej w czasie)

Źródło: Z. Jakubczyk, Teoretyczne podstawy…, op.cit., s. 141 za H. Folmer, L. Gabel,

H. Opschoor, Ekonomika środowiska i zasobów…, op.cit., s. 126.

Teorię optymalnego wykorzystania zasobów precyzuje koncepcja Nordhau-

sa. Według niego wzrost ceny zasobu jest ograniczony, limituje go bowiem
koszt wprowadzania tzw. technologii tła (technologii cienia

). JeŜeli substytut

jest w stanie zaspokoić w takim samym stopniu potrzeby lub świadczyć takie
same usługi, jak wcześniej uŜywane dobro, ale po wyŜszym koszcie i bez ryzy-
ka wyczerpania się w określonym przedziale czasowym, to nosi on nazwę tech-
nologii tła. Dobrym przykładem technologii tła dla surowców energetyki bazu-
jącej na nieodnawialnych surowcach energetycznych (np. węglu) jest energia
wiatru, wody czy słońca, a w przemyśle paliwowym – zastępowanie ropy nafto-
wej estrami oleju rzepakowego czy alkoholem. Proces wydobycia i przetworzenia

B. Fiedor, Zasoby nieodnawialne i odnawialne w teorii trwałego rozwoju, http:// old.

lp.sachiel.stxnext.pl/Members/Artur/aktualnosci/konferencja_uj/Ref.B.Fiedor.pdf z 15 VII
2011 r.

Cena, uŜyteczność
krańcowa, koszty
krańcowe

Opłata

eksploatacyjna

Poziom zuŜycia

zasobu na

jednostkę czasu

Urszula E. Gołębiowska

__________________________________________________________

danego zasobu będzie ekonomicznie opłacalny, dopóki całkowity koszt krańcowy
tego

przedsięwzięcia nie osiągnie kosztu uruchomienia technologii tła.

Dzięki przypisaniu większego znaczenia postępowi technicznemu, oceny

zjawiska ograniczoności zasobów są mniej pesymistyczne, ale nadal stawia się
wiele znaków zapytania. Jak pisze B. Fiedor, „Sprawność rynkowego mechani-
zmu substytucji technologicznej i cenowej powoduje, Ŝe w ramach tak rozu-
mianego procesu wzrostu nie pojawiają się bariery wzrostu związane z wyczer-
pywaniem się zasobów naturalnych…”

Zakończenie

Teoria ekonomii poszukuje odpowiedzi na liczne pytania związane z pro-

blem wyczerpywania się zasobów naturalnych, szczególnie tych nieodnawial-
nych, które odgrywają waŜną rolę w Ŝyciu człowieka i gospodarce. Obecny stan
wiedzy pozwala określić trzy kierunki myślenia związane z teorią zasobów na-
turalnych:
1) zasoby naturalne są skończone (teoria statyczna);
2) zasoby naturalne są nieskończone i nieograniczone (myślenie przeceniające

moŜliwości nauki);

3) zasoby naturalne są nieskończone, lecz ograniczone (teoria dynamiczna)

W związku z tym moŜliwość dalszego rozporządzania nimi zaleŜy przede

wszystkim od:
1) tempa ich eksploatacji, które z kolei zaleŜy od wzorców konsumpcji powie-

lanych w skali świata oraz stopy wzrostu gospodarczego;

2) wyników badań naukowych i postępu technologicznego w zakresie nowych

procesów produkcyjnych, wynajdywania substytutów oraz metod wykrywa-
nia rezerw

100

Bibliografia

Aligica P.D., Julian Simon and the "Limits to growth" neo-malthusianism, Electronic

“Journal of Sustainable Development”, 2007.

Bartkowiak R., Historia myśli ekonomicznej, PWE, Warszawa 2008.
Barnett H.J., Morse C., Ekonomika zasobów naturalnych, KIW, Warszawa 1968.
Bartman H., Umweltökonomie – Ökologische Ökonomie, Kohlhammer, Stuttgart 1996.
Baumol W.J., Oates W.E., The theory of environmental policy (Externalities, Public

Outlays and the Qualitty of Life), Prentice – Hall, Engewood Clifs 1997.

B. Fiedor, Teoretyczne podstawy badania trwałości wzrostu gospodarczego, [w:]

Sterowanie ekorozwojem, teoretyczne aspekty ekorozwoju, red. B. Podskarbko, T. 1,
Wydawnictwo Politechniki Białostockiej, Białystok 1998, s. 25.

J. Dembowski, Zarys ogólnej teorii…, op.cit., s. 9.

100

S. Marciniak, Makro- i mikroekonomia…, op.cit., s. 109.

Teoretyczne aspekty wyczerpywania naturalnych surowców energetycznych

__________________________________________________________

Baumol W.J., Oates W.E., The theory of environmental policy, Cambridge Univ. Press,

Cambridge 1998.

Bernaciak A., Gaczek W.M., Ekonomiczne aspekty ochrony środowiska, Wydawnictwo

Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2001.

Boulding K.E., The economics of the doming spaceship earth, [in:] H. Jarrett (ed.), En-

vironmental quality in a growing economy, John Hopkins University Press, Balti-
more 1966.

Bromley D.W., The commons, common property, and environmental policy, “Environ-

mental and resource economics” 1992, no. 2, pp. 1–17.

Brown L.R., Flayin C., French H., State of the World 1998, W.W. Norton, New York

1998.

Buttgereit R., Ökologische und ökonomische Funktionsbedingungen umweltökono-

mischer Instrumente, ver. Schmidt (Erich), Berlin 1991

Brundtland G.H. (Word Commission on Environment and Development), Our Common

Future, Oxford University Press, Oxford 1987.

Cansier D., Umweltökonomie, wyd. 2, Auflage, Stuttgart 1996.
Chojnacki Z., Modele wykorzystania środowiska geograficznego, Biuletyn KPZR PAN,

z. 51, Warszawa 1968.

Cornes W.J., Sandler T., The theory of externalities, public goods and club goods,

Cambridge 1996.

Czaja St., Becla A., Ekologiczne podstawy procesów gospodarowania, WAE, Wrocław

2002.

Czarny B., Wzrost gospodarczy, „Bank i Kredyt” 2009, nr 11.
Czekaj J., Owsiak S., Finansowy mechanizm alokacji zasobów w gospodarce rynkowej,

PWN, Warszawa 1992.

Daly H., Toward a steady state economy, Freeman, San Francisco 1973.
Dembowski, Zarys ogólnej teorii zasobów naturalnych, PWN, Warszawa 1989.
Ehrlich P.E., The Population Bomb, Sierra Club – Ballantine Books, San Francisco

1968.

Fiedor B. (red.), Podstawy ekonomii środowiska i zasobów naturalnych, Wydawnictwo

C.H. Beck, Warszawa 2002.

Fiedor B., Teoretyczne podstawy badania trwałości wzrostu gospodarczego, [w:] Ste-

rowanie ekorozwojem, teoretyczne aspekty ekorozwoju, red. B. Podskarbko, t. 1,
Wydawnictwo Politechniki Białostockiej, Białystok 1998.

Fiedor B., Zasoby nieodnawialne i odnawialne w teorii trwałego rozwoju, http://old.lp.

sachiel.stxnext.pl/Members/Artur/aktualnosci/konferencja_uj/Ref.B.Fiedor.pdf

Folmer H., Gabel L., Opschoor H., Ekonomia środowiska i zasobów naturalnych, Wy-

dawnictwo Krupski i S-ka, Warszawa 1996.

Geoffrey G., Malthus: Critical Responses, Routledge, London 1998.
Goodland R., The concept of environmental sustainability, “Annual Review of Ecol-

ogy” 1995, no 26.

Graczyk A., Ekologiczne efekty zewnętrzne. Identyfikacja, szacowanie, internalizacja,

Wyd. Ekonomia i środowisko, Białystok 2005.

Graczyk A., Ekonomiczne podstawy ochrony środowiska”, „Biuletyn PTE” 2009, nr 1.

Urszula E. Gołębiowska

__________________________________________________________

Hołuj A., Teoretyczne podstawy ochrony środowiska naturalnego w Polsce, Zeszyty

Naukowe WyŜszej Szkoły Ekonomicznej w Bochni, nr 4/2006.

Hotelling H., The economics of exhaustible resources, “Journal of Political Economy”

1931, t. 39.

Hueting R., Environmentally sustainable national income and other ways to improve in-

formation about growth, “Problems of sustainable development” 2011, vol. 6, no 1.

Hueting R., De Boer B., Environmental valuation and sustainable national income ac-

cording, [w:] Economic growth and valuation of the environment: a debate, eds.
Van Ieland E.C. et al., Edward Elgar, London 2001.

Jarrett H. (ed.) Environmental quality in a growing economy, John Hopkins University

Press, Baltimore 1966.

Kicki J., Czy nam wystarczy surowców? www.teberia.pl/index_txt.php?id=9513 z 28 IX

2009 r.

Landreth H., Colander D.C., Historia myśli ekonomicznej, PWN, Warszawa 1998.
Leipert C., Die heimlichen Kosten des Fortschritts, S. Fischer, Frankfurt am Main

1989.

Lenart W., Aktualne problemy zarządzania środowiskiem w Polsce w warunkach przy-

stąpienia do Unii Europejskiej, www.ekoedu.uw.edu.pl/download/wyklady/WLe-
nart.doc

Malthus T., Prawo ludności, Wydawnictwo Gebethner i Wolff, Warszawa 1925.
Malthus T., An essay on the principle of population, Oxford 1798, www.econlib.org/li-

brary/Malthus/malPop3.html#VII.20.

Meadows D.H., Meadows D.L., Randers J., Behrens III W.J., The Limits to Growth,

Club of Roma Report, London 1972.

Meadows D.H., Meadows D.L., Randers J., Behrens III W.J., Granice wzrostu, PWE,

Warszawa 1973.

Mill J. St., Zasady ekonomii politycznej, T. 1, PWN, Warszawa 1965.
Mill J. St., Zasady ekonomii politycznej, T. 2, PWN, Warszawa 1966.
Müller  K.,  Ströbele  W.,  Wachstum  bei  begrentzen  natürlichen  ressourcen,  “Wirt-

schaftwissenschaftliches Studium” 1983, nr 35.

Opschoor B., The hope, faith and love of neoclassical environmental economics, “Eco-

nomical economics” 1997, no 22, s. 281–283.

Packard V., The Waste Makers, D. Mc Kay Co., New York 1960.
Pigou A.C., Economics of welfare, Macmillan Company, London 1932.
Podkowiński A., Teoria ograniczoności zasobów naturalnych, Seria Folia Oeconomia

Cracoviensia, Vol. XXX, Kraków 1987.

Podskarbi B. (red.), Sterowanie ekorozwojem, teoretyczne aspekty rozwoju, tom 1, Wy-

dawnictwo Politechniki Białostockiej, Białystok 1998.

Podskarbko T., Środowisko przyrodnicze w teorii ekonomii,

www.tposkrobko.pl/ stu-

dent/files/ekonomia_a_srodowisko%5B1%5D.pdf

Quesnay F., Pisma wybrane, Wyd. Gebethner i Wolff, Warszawa 1928.
Rechul H., Zasoby naturalne – jak bliska jest bariera dostępności?, „Wokół Energety-

ki” 2004, nr 4.

Regis E., Doomslayer, “Wired Magazine” 1995, no. 1.

Teoretyczne aspekty wyczerpywania naturalnych surowców energetycznych

__________________________________________________________

Reijnders L., Environmentally improved production processes and products, Kluwer

Scientific Publishers, Dordtrecht 1996.

Ricardo D., Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania, PWN, Warszawa 1957.
Rogall H., Ekonomia zasobów naturalnych. Teoria i Praktyka, Wydawnictwo Zysk i S-ka,

Poznań 2010.

Simon J., The Ultimate Resource, Princeton University Press, Princeton 1981.
Simon J., The Ultimate Resource 2. People, Materials, and Environment, Princeton

University Press, Princeton 1996.

Sowell T., Samozadowolenie jako podstawa polityki społecznej, Wyd. Fijorr Publishing,

Warszawa 2008.

Stankiewicz W., Historia myśli ekonomicznej, PWE, Warszawa 1998.
Szamałek K., Podstawy geologii gospodarczej i gospodarki surowcami mineralnymi,

PWN, Warszawa 2007.

The Global 2000 Report to the President, 1981. www.eric.ed.gov/ERICWebPortal/ con-

tentdelivery/servlet/ERICServlet?accno=ED188935

Tinbergen J., O nowy ład międzynarodowy – Trzeci raport dla Klubu Rzymskiego,

PWN, Warszawa 1978.

Toffler A., Trzecia fala, PIW, Warszawa 1986.
Weizsäcker E.U., Erdpolitik, wyd. 5, Auflage, Darmstadt 1997.
Woś A., Ekonomika odnawialnych zasobów naturalnych, PWN, Warszawa 1995.
Woźniak M., Wyznaczniki prowzrostowej strategii ograniczającej nierówności społecz-

ne wynikające z teorii wzrostu, www.univ.rzeszow.pl/ekonomia/zeszyty/Zeszyt
4/06_wozniak.pdf

Zegar J.St., Kategoria optymalności w rozwoju rolnictwa. Współczesne wyzwania,

„Roczniki Nauk Rolniczych” 2010, Seria G, T. 97, z. 3.

Streszczenie

Na poziom dobrobytu mają wpływ dobra występujące w przyrodzie, w tym takŜe ta-

kie, które są dostępne w niewystarczającej ilości. Problematyka wystarczalności zasobów
naturalnych była sygnalizowana od bardzo dawna. JuŜ w staroŜytności Platon wyraŜał
obawy o wystarczalność zasobów naturalnych, które mają charakter nieodnawialny. Fizjo-
kraci uwaŜali, Ŝe zamoŜność społeczeństwa zaleŜy od naturalnej produktywności ziemi.

Adam Smith na początku XIX wieku twierdził, Ŝe środowisko stanowi naturalną barierę

wzrostu gospodarczego. Najistotniejszą rolę w stworzeniu współczesnej teorii zasobów ode-
grali Thomas Malthus, David Ricardo i John Stuart Mill. Paradygmat Malthusa stanowiący
podstawę  statycznej  teorii  zasobów  mówi,  iŜ  zawsze  istnieje  absolutna  granica  zasobów.
Natomiast  paradygmat  Ricardo  jest  podstawą  dynamicznej  teorii  zasobów  naturalnych,
zakładającej  ciągłe  powiększanie  bazy  zasobowej  przez  przypisanie  określonemu
elementowi  zasobów  naturalnych  środowiska  nowych  moŜliwości  wykorzystania  jego
właściwości do zaspokajania potrzeb człowieka, opierając się na osiągnięciach postępu
technicznego i rozwoju wiedzy ludzkiej. Ekonomia neoklasyczna analizuje ekonomicz-
ne  aspekty  wyczerpywania  zasobów  naturalnych  (optimum  Pareto,  podatek  Pigou,
zasada Hotellinga, teoria tła Nordhausa).

Urszula E. Gołębiowska

__________________________________________________________

Summary

Those goods which occur in nature including those which are available in insuffi-

cient quantities have an influence on the level of prosperity. The issues of the suffi-
ciency of natural resources have been referred to for a very long time now. As early as
in the antiquity, Plato expressed fears concerning the sufficiency of natural resources
which are of a non-renewable nature. Physiocrats were of the opinion that the wealth of
society depends from the natural productivity of the land.

At the beginning of 19

century, Adam Smith maintained that the environment con-

stitutes the natural barrier to the economic growth. Thomas Malthus, David Ricardo and
John Stuart Mill played the most important role in the creation of the modern theory of
resources.  The  paradigm  of  Malthus,  which  constitutes  the  base  of  the  static  theory  of
resources, says that there is always an absolute boundary of resources. Ricardo’s para-
digm  constitutes  the  base  of  the  dynamic  theory  of  natural  resources  which  assumes
a continuous  increase  of  the  base  of  resources  through  an  attribution  to  a  specific  ele-
ment of natural resources of new possibilities to use its properties to fulfill the needs of
the  human,  based  on  the  technological  progress  and  the  development  of  the  human
knowledge. The neoclassical economics analyses the economic aspects of the depletion
natural resources (Pareto’s optimum, Pigou’s tax, Hotelling’s rule, Nordhaus’s theory of
background).