Polityka Federacji Rosyjskiej
wobec państw członkowskich WNP
REDAKCJA
ERHARD CZIOMER
MAREK CZAJKOWSKI
Polityka Federacji Rosyjskiej
wobec państw członkowskich WNP
REDAKCJA
ERHARD CZIOMER
MAREK CZAJKOWSKI
Koło Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ
Instytut Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych UJ
Kraków 2006
Publikacja dofinansowana przez Instytut Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych
UJ, Ministerstwo Edukacji Narodowej i Radę Kół Naukowych UJ.
Redakcja:
Prof. dr hab. Erhard Cziomer
Dr Marek Czajkowski
Recenzent:
Dr hab. Mieczysław Smoleń, prof. UJ
Projekt okładki:
Michał Kulig, Małgorzata Such
Skład tekstu:
Tomasz Sokół
Korekta:
Adam Puchejda
© Copyright by Koło Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ & the Authors Kraków 2006
Adres redakcji:
Koło Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ
Instytutu Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych UJ
ul. Jabłonowskich 5, 31-114 Kraków
kssm_uj@op.pl
Nakład: 300 egz.
Druk i oprawa:
Wydawnictwo i Poligrafia Kurii Prowincjonalnej Zakonu Pijarów
ul. Pijarska 2, 31-015 Kraków
9
Spis treści
Wstęp.......................................................................................................................
Część I
Wewnętrzne uwarunkowania polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej
1. Ewolucja rosyjskiego systemu politycznego ( Marek Czajkowski )
2. Doktrynalne uwarunkowania polityki zagranicznej Federacji
Rosyjskiej ( Maciej Raś )
3. Uwarunkowania gospodarcze, demograficzne i społeczne Federacji
Rosyjskiej jako wyznaczniki jej polityki zagranicznej
( Łukasz Wojcieszak )
4. Zapis dyskusji
Część II
Rosyjska polityka wobec wschodnioeuropejskich członków WNP
1. Polityka Federacji Rosyjskiej wobec niepodległej Ukrainy
– doświadczenie ostatnich lat i perspektywy na przyszłość
( Marcin Mączka )
2. Proces reintegracji rosyjsko-białoruskiej ( Walenty Baluk )
3. Polityka Federacji Rosyjskiej wobec Republiki Mołdowy
( Agata Włodkowska )
4. Zapis dyskusji
Część III
Rosyjska polityka wobec Zakaukazia
1. Gruzja Jukosem polityki zagranicznej Rosji? Stosunki rosyjsko-gruzińskie (
Wojciech Konończuk )
2. Wzajemne relacje Federacji Rosyjskiej i Azerbejdżanu w ramach WNP
( Jan Brodowski )
3. Polityka Federacji Rosyjskiej wobec Armenii ( Piotr Iwaszkiewicz )
4. Zapis dyskusji
Część IV
Rosyjska polityka wobec środkowoazjatyckich członków WNP
1. Polityka Federacji Rosyjskiej wobec Kazachstanu ( Kacper Wańczyk )
2. Odbudowa rosyjskiej pozycji w Uzbekistanie ( Miłosz Sajnog )
10
3. Polityka Federacji Rosyjskiej wobec Turkmenistanu ( Szymon Kardaś )
4. Polityka Federacji Rosyjskiej wobec Tadżykistanu ( Michał Chabros )
5. Rewolucja tulipanów w kontekście polityki zagranicznej
Federacji Rosyjskiej ( Krzysztof Kozłowski )
6. Zapis dyskusji
Część V
Inni aktorzy międzynarodowi na obszarze WNP
1. Polityka Unii Europejskiej wobec obszaru WNP ( Justyna Zając )
2. Zaangażowanie korporacji transnarodowych w projekty naftowo-gazowe
w Kazachstanie, Azerbejdżanie i Rosji ( Beata Molo )
3. Interesy USA na obszarze poradzieckim ( Agnieszka Bryc )
4. Stosunki Chin z byłymi republikami radzieckimi Azji Środkowej na
początku XXI w. Geopolityka czy geoekonomia? ( Rafał M. Kwieciński )
5. Zapis dyskusji
Nota o autorach
11
Wstęp
12
13
Część I
Wewnętrzne uwarunkowania polityki zagranicznej
Federacji Rosyjskiej
14
Marek Czajkowski, Ewolucja rosyjskiego systemu politycznego
15
Dr Marek Czajkowski
Ewolucja rosyjskiego systemu politycznego
Rosyjski system polityczny ulega obecnie licznym przekształceniom, które
wiąże się zwykle z dojściem do władzy Władimira Putina. W tym kontekście, mówi
się o ewolucji systemu od demokracji do autorytaryzmu. Nie jest to jednak
rozumowanie prawidłowe. Zakłada ono bowiem, że w Rosji przed rokiem 2000
istniała
demokracja,
intuicyjnie
kojarzona
ze
znanym
nam
modelem
zachodnioeuropejskiej demokracji przedstawicielskiej. System polityczny Rosji
przedputinowskiej daleki był jednak od takiego modelu. Borys Jelcyn doszedł do
władzy w wyniku zamachu stanu, wybory były w znacznej mierze nierównoprawne
(choćby ze względu na udział bogatych przemysłowców w finansowaniu partii władzy
w zamian za liczne korzyści gwarantowane przez rządzących), duża część ważnych
decyzji zapadała w gremiach pozaustrojowych (gabinety oligarchów, tzw. „rodzina”,
czyli najbliższe otoczenie Jelcyna, etc.), a społeczeństwo poddawane było silnej presji
propagandowej
1
. Jeśli zatem mówimy współcześnie o ustroju Rosji, to w żadnym
wypadku nie możemy przyjąć uproszczonego schematu jego ewolucji od
demokratycznego Jelcyna do autokratycznego Putina. Rzecz jest, oczywiście, znacznie
bardziej skomplikowana, w tym miejscu sygnalizujemy jedynie konieczność unikania
obiegowych opinii w tym zakresie.
W ocenach obecnego rosyjskiego systemu politycznego dominują dwa
podejścia. Pierwsze piętnuje rzekome odchodzenie od demokracji i budowę systemu
autorytarnego. Drugie, reprezentowane przez rosyjskie kręgi rządzące, ostro podkreśla,
że Rosja ma prawo do określenia własnej drogi dochodzenia do demokracji. Wybór
jednego lub drugiego stanowiska w dużej mierze zależy od poglądów politycznych czy
też interesów głoszących je osób. Można tu podać dwa znamienne przykłady.
Amerykański
senator
republikański
John
McCain,
prominentny
polityk
konserwatywny, zdecydowanie piętnuje przemiany ustrojowe w Rosji, wskazując na
ich niedemokratyczny lub wręcz antydemokratyczny charakter. Takie podejście
wpisuje się w jeden z nurtów politycznych funkcjonujących obecnie w USA, wedle
którego Rosja jest raczej przeciwnikiem Stanów Zjednoczonych oraz wartości
reprezentowanych przez Amerykę i jako taka powinna być odpowiednio traktowana.
Przeciwnie stanowisko reprezentuje były kanclerz Niemiec Gerhard Schröder, znany
nie tylko jako zwolennik obecnego modelu transformacji rosyjskiej, lecz także jako
osobisty przyjacielem prezydenta Władimira Putina, niejednokrotnie nazywający go
„szczerym demokratą”. Postawa Schrödera jest charakterystyczna dla części
niemieckich elit politycznych przekonanych o tym, że Niemcy powinny kształtować
swoją politykę zagraniczną niezależnie od interesów innych państw oraz uznać
niemieckie interesy energetyczne za sprawę priorytetową. Schröder i jego ekipa
wyobrażali sobie, że wykorzystując bliskie stosunki z Rosją, mogą zająć szczególną
pozycję w Europie i wobec USA. Utrzymanie bliskich stosunków kanclerza Niemiec z
prezydentem Rosji opłacano bezkrytyczną akceptacją polityki Kremla.
Oba zasadnicze poglądy na temat charakteru zmian ustrojowych w Rosji mają
zatem zarówno swych zwolenników, jak i przeciwników. Stosunkowo rzadko,
1
Por. np. A. Skrzypek, Druga smuta, ASPRA-JR, Warszawa 2004.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
16
szczególnie w publicystyce, spotyka się analizy posługujące się metodologią z zakresu
prawa konstytucyjnego lub też rzetelne analizy politologiczne.
Konkretny system polityczny danego państwa można oceniać z dwóch stron.
Ujęcie pierwsze, normatywistyczne, polega na badaniu jego zgodności z pewnymi
założeniami. Normy te mogą być zestawem teoretycznych „przykazań”, wynikających
z ideologii, poglądów filozoficznych, politycznych, subiektywnych przekonań
uczonych, polityków czy też osób będących autorytetami moralnymi lub politycznymi.
Można także brać pod uwagę konkretny przykład lub przykłady (państwo lub państwa)
jako zestaw normatywów dotyczący ustroju. W poszukiwaniu punktu odniesienia
można także łączyć ujęcie teoretyczne z praktycznym. Tak czy owak, będzie to
arbitralnie przyjęty zestaw wzorców ustrojowych, pojmowany jako normatyw,
oznaczony także pewną nazwą. Z drugiej strony, można zająć się analizą ustroju jako
takiego, empirycznie badając jego kształt i charakter. W tych ramach cenne jest ujęcie
funkcjonalne, odpowiadające na pytanie, jak dany ustrój realizuje cele państwa, jego
funkcje i założenia polityczne. Czy kształt ustrojowy sprzyja realizacji funkcji państwa
i czy służy realizacji jego interesów zdefiniowanych wewnątrz mechanizmów tego
ustroju. Przyjrzyjmy się nieco bliżej obu tym podejściom.
1. Podejście normatywne
Według artykułu pierwszego, ustęp pierwszy, konstytucji „[…] Rosja jest
demokratycznym, federalnym państwem prawa o republikańskiej formie rządów”
2
. Jej
ustrój polityczny należy zatem przyrównywać do normatywów demokracji. Nie
istnieje jednak wzorzec, który byłby akceptowany przez ogół teoretyków, wręcz
przeciwnie, powszechnie poddaje się dziś w wątpliwość istnienie ściśle
zdefiniowanego zbioru cech charakteryzujących demokrację, mówi się raczej o tym,
że różne demokracje mają różne cechy, a raczej różne natężenie pewnych
zasadniczych cech.
Skupmy się więc na bliskiej nam demokracji zachodniej jako na powszechnie
przyjmowanym wzorcu. Także w Rosji konstytucyjny system organów państwowych i
zasad ustrojowych opiera się zasadniczo na wypracowanym w myśli politycznej
Europy Zachodniej i USA modelu ustrojowym odwołującym się do tradycji antycznej
Grecji oraz Oświecenia.
Podstawową cechą tak rozumianej demokracji jest prymat organów
wybieralnych, w tym przedstawicielskich, oddających w miarę wiernie poglądy
społeczeństwa, które w dodatku cieszy się swobodą informacyjną. W takim systemie
następuje nieograniczona alternacja władzy, a wyborcy dysponują szeregiem instytucji
pośredniego i bezpośredniego wpływu na rządzących w planie ogólnokrajowym,
regionalnym i lokalnym. W takim przypadku, oprócz klasycznych instytucji
politycznych, takich jak wybory i partie polityczne, muszą istnieć jeszcze inne
warunki funkcjonowania życia politycznego. Do warunków tych zaliczamy
funkcjonowanie pluralistycznej i wolnej przestrzeni informacyjnej. Dzięki zasadzie
pluralizmu różnorodne poglądy mogą walczyć o poparcie społeczne, natomiast dzięki
2
„Конституция Российской Федерации”, Официальный сайт Государственной Думы,
, dostęp: 01.09.2006.
Marek Czajkowski, Ewolucja rosyjskiego systemu politycznego
17
swobodzie informacyjnej wyborcy zostaną dokładnie poinformowani o możliwościach
wyboru oraz o rzeczywistych skutkach działalności już wybranych przedstawicieli
(którzy będą walczyć o reelekcję). Demokracja działa zatem także pomiędzy
wyborami, a obywatele dysponują szeregiem instrumentów bieżącego oddziaływania
na władzę, takich jak wolne i konkurencyjne media, organizacje społeczne,
stowarzyszenia obywatelskie, etc.
Do realizacji tak pojętej demokracji niezbędne jest zagwarantowanie równych
szans różnym opcjom politycznym, między innymi poprzez równe traktowanie
wszystkich partii politycznych, swobodny dostęp do środków publicznej informacji –
mediów, niekoniecznie niezależnych od czynników politycznych, ale koniecznie
konkurujących ze sobą w przestrzeni informacyjnej – zdolnych do przedstawiania
różnorodnych treści. Konieczna jest także swoboda samoorganizacji obywateli w
różnorodnych instytucjach społecznych czy społeczno-politycznych, zgodnie z ich
swobodnie wyrażanymi potrzebami.
Wedle takiego normatywu Rosja demokracją z pewnością nie jest. Rosyjski
system polityczny w ogromnej mierze utrudnia wymianę poglądów politycznych,
jednocześnie aparat propagandowy znajdujący się w rękach państwa promuje tylko
jedną linię polityczną, odpowiadającą władzy. Nie istnieją media, które byłyby wolne,
czyli niezależne od władzy, i które jednocześnie miałyby dostęp do ogółu obywateli.
Tym sposobem działacze polityczni mogą wprawdzie głosić różnorodne poglądy, ale
w praktyce nie docierają one do szerokiej publiczności, nie stają się więc
równoprawną częścią rynku politycznego. Podobnie jest z organizacjami społecznymi,
które wprawdzie istnieją, stoją jednak przed poważnymi barierami organizacyjnymi,
tworzonymi przez państwo i jego aparat administracyjny.
Próbując więc ocenić stosunek rosyjskiego systemu politycznego do
normatywu zachodniej demokracji należy wziąć pod uwagę szereg różnych
czynników, związanych zarówno z systemem partyjnym, jak i systemem wyborczym
oraz wolnością mediów i stowarzyszeń. Trudno oczywiście dokładnie zmierzyć, jak
daleko Rosja znajduje się od wymienionego normatywu, ale i to próbuje się robić.
Prestiżowa organizacja pozarządowa Freedom House, utworzona w USA w latach
czterdziestych, corocznie konstruuje listę państw, uszeregowanych według trzech
kategorii: wolne, częściowo wolne i pozbawione wolności. W rankingu tym Rosja
znajduje się pomiędzy krajami pozbawionymi wolności, co oznacza, że według tej
organizacji demokracja rosyjsko jest fasadowa, a nie rzeczywista
3
.
Ciekawe jest to, że sami Rosjanie twierdzą, że ich ustrój nie zmierza do
powyższego normatywu, czyli że rosyjska demokracja ma już w złożeniu być inna niż
demokracje w rozwiniętych krajach zachodu. Argumentuje się, że rozwiązania
rosyjskie są swoiste, odmienne, dostosowane do odrębności Rosji i Rosjan,
uwarunkowane długotrwałym rozwojem historycznym. Trudno takiej logice nie
przyznać racji. Uważa się także powszechnie, że społeczeństwo rosyjskie nie chce
demokracji „normalnej” (zachodniej), ponieważ ta do niego nie „pasuje”; podobne
opinie pojawiają się zresztą też na Zachodzie. Według przyjętego stereotypu Rosjanie
oczekują władzy „silnej ręki” (cokolwiek by to miało znaczyć).
Na marginesie można wspomnieć, że z badań opinii publicznej wynika, iż
większość Rosjan jest za „silnym państwem”, ale jednocześnie większość uważa
3
Por. dane Freedom House,
, dostęp: 01.09.2006.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
18
systemy polityczne państw demokratycznych (Niemiec, USA, Francji, Wielkiej
Brytanii) za najlepsze, tylko 12% obywateli opowiada się za niedemokratycznym
ustrojem Chin Ludowych
4
. Warto zatem zwrócić uwagę na to, że bezrefleksyjne
utożsamianie przekonań i oczekiwań samych Rosjan z poglądami rosyjskich władz
może być mylące. Temat ten wymaga jednak osobnych badań.
2. Podejście realistyczne
Na dany ustrój polityczny można jednak patrzeć także z innej strony, a
mianowicie oceniać jego skuteczność po pierwsze z punktu widzenia funkcji państwa i
ich realizacji, a po drugie z punktu widzenia politycznych celów, jakie stawiają sobie
rządzący. Jak wygląda ustrój Rosji z tych dwu perspektyw?
Wśród funkcji państwa wyróżniamy funkcję ochronną, reprezentacyjną i
organizatorską. Prawidłowe działanie państwa jest zatem uzależnione od umiejętności
generowania mechanizmów, które zapewnią sprawne funkcjonowanie instytucji
państwowych w długotrwałej perspektywie. Cechą ustroju powinno być więc
zapewnienie stabilności politycznej, gospodarczej i społecznej oraz warunków do
rozwoju.
Należy zwrócić uwagę na jedną z zasadniczych cech obecnego ustroju Rosji –
na jego monocentryczność. Polega ona na tym, że w procesie podejmowania i
realizowania decyzji we wszystkich dziedzinach działalności państwa absolutną i
trwałą (przynajmniej jak na razie) przewagę ma jeden tylko ośrodek polityczny. W
Rosji jest to grupa ludzi skupiona wokół prezydenta Władimira Putina, w dużej mierze
wywodząca się ze środowiska obecnych lub dawnych funkcjonariuszy służb
bezpieczeństwa, korzystająca z ich zaplecza i podległych im struktur. Ten krąg
polityczny dzierży bez mała niepodzielną władzę w Rosji. Szczątkowe przejawy
policentryzmu polegają na utrzymywaniu się opozycyjnych partii politycznych,
których znaczenie jest jednak zupełnie marginalne. Wszystkie inne elementy systemu
policentrycznego, takie jak oligarchie lokalne czy branżowe grupy nacisku, które w
czasach
Jelcyna
mogły
pochwalić
się
samodzielnością,
zostały
wkrótce
zmarginalizowane lub włączone w system transmisji władzy z Kremla w dół.
Przedstawiony system jest jednak wystawiony na szereg zagrożeń, które mogą
doprowadzić do jego nieprawidłowego funkcjonowania. Istnieją poważne zjawiska,
immanentnie wpisane w funkcjonowanie tego systemu, które sprawiają, że możliwość
realizacji scenariusza dysfunkcjonalności staje się coraz bardziej prawdopodobna.
Wśród tych zjawisk możemy wymienić:
– deprawację władzy – znane zjawisko psychologiczne, polegające na tym, że
rządzący „odrywają się” od rządzonych, a często i od rzeczywistości, w
związku z czym nie podejmują optymalnych decyzji;
– upolitycznienie państwa, czyli podporządkowywanie władzy państwowej takich
sfer, jak gospodarka czy życie społeczne z szeregiem negatywnych tego
konsekwencji, polegających głównie na tym, że dziedziny te przestają
4
Badanie WCIOM z 12 grudnia 2005, „Пресс-выпуск № 361”, Wciom.ru,
; dostęp:
03.11.2006.
Marek Czajkowski, Ewolucja rosyjskiego systemu politycznego
19
funkcjonować optymalnie, realizują plan polityczny, częstokroć sprzeczny z
interesem państwa, lecz bezalternatywny;
– bezalternatywność rozwiązań, brak dyskusji nad sposobami i metodami
optymalizacji funkcjonowania państwa, który prowadzi do zatwierdzania
błędnych decyzji, podejmowanych często wyłącznie w interesie wąskiej grupy
rządzącej lub pomocnych w realizacji jakiegoś politycznego lub ideologicznego
planu, niekoniecznie pożytecznego;
– pasożytnictwo, polegające na tym, że niekontrolowana administracja, na której
muszą oprzeć się rządzący, brnie w zawłaszczanie państwa, korupcję i inne
tego typu zjawiska, przestając skutecznie wypełniać swoje zadania;
– samozaduszenie państwa – to sytuacja, w której monocentryczna władza, chcąc
utrzymać i pogłębić monocentryzm rządzenia, przejmuje coraz więcej
kompetencji innych instytucji, stając się władzą quasi-totalitarną; nadmiar
koniecznych decyzji, które nie zostały wykonane, prowadzi do zablokowania
prawidłowego funkcjonowania państwa.
Powyższe zjawiska nie są tylko hipotetycznymi skutkami ewentualnego
rozwoju ustroju. W aktualnej sytuacji politycznej, społecznej i gospodarczej Rosji
widać już ich mniej lub bardziej wyraźne symptomy. Negatywne tendencje są coraz
wyraźniej widoczne we wszystkich sferach życia.
Deprawacja władzy. We współczesnej Rosji rządzący coraz częściej błędnie
oceniają rzeczywistość. Władza centralna wprowadza na przykład odgórnie kierowane
programy federalne mające na celu poprawę sytuacji w poszczególnych sferach życia
społecznego od rolnictwa poczynając, poprzez edukację, kończąc na budownictwie
mieszkaniowym. Taka polityka oparta jest na przekonaniu rządzących, że zalew
petrorubli może przełożyć się w krótkim czasie na podwyższenie standardu życia
obywateli. Jednak wystarczy porównać (choćby wycinkowo) podstawowe dane
dotyczące naprawdę bogatych państw zawdzięczających swój status surowcom
naturalnym, aby skonstatować złudność tych nadziei.
Tabela 1. Ilość wyeksportowanej ropy naftowej na głowę mieszkańca w
niektórych krajach eksportujących w 2003.
kraj
wielkość
eksportu
(mln ton)
liczba
mieszkańców
(mln)
ilość ton
per capita
Rosja
228
144,6
1,5
Arabia Saudyjska
333
26,5
12,5
Norwegia
135
4,6
29
Zjednoczone
Emiraty
Arabskie
88
4
22
Źródło: “Key World Energy Statistics 2005”, MAE,
, dostęp: 10.01.2006.
Ilość wyeksportowanej ropy naftowej w przeliczeniu na jednego mieszkańca
pokazuje, jaki jest rzeczywisty stosunek pomiędzy dochodami z eksportu a potrzebami
kraju. Powyższe dane wymownie świadczą o tym, że Rosja ma relatywnie wyraźnie
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
20
mniejsze dochody od tych państw, które dzięki surowcom naturalnym osiągnęły
sukces gospodarczy i, co za tym idzie, społeczny. Przy czym należy dodać, że dojście
do wysokiego standardu życia zajęło wymienionym krajom parę dziesiątków lat, a
ponadto nie inwestują one swoich pieniędzy w ambitne, ale drogie programy zbrojeń
strategicznych i program kosmiczny.
Rzecz wygląda podobnie w odniesieniu do eksportu gazu ziemnego, choć
różnice w wartościach nie są aż tak rażące.
Tabela 2. Ilość wyeksportowanego gazu ziemnego na głowę mieszkańca w
niektórych krajach eksportujących w 2004.
Kraj
wielkość
eksportu
(mln m3)
liczba
mieszkańców
(mln m3)
ilość m3
per capita
Rosja
194 832
144,6
1347
Kanada
103 083
32,8
3142
Norwegia
75 858
4,6
16490
Holandia
53 560
16,4
3265
Źródło: „Key World Energy Statistics 2005”, MAE,
, dostęp: 10.01.2006.
Tymczasem rosyjskie władze zdają się wierzyć, że bez skutków ubocznych
5
„wpompują” wystarczająco duże pieniędzy w państwo i społeczeństwo, by dość
szybko podwyższyć jego status materialny, jednocześnie nie zapominając o wzroście
wydatków zbrojeniowych. Wprawdzie faktycznie zamożność liczona wzrostem
dochodów rośnie, ale znacznie wolniej niż wydajność pracy. Jednocześnie różnorodne
sfery ekonomii, które winny przynosić perspektywiczny wzrost zamożności są
chronicznie niedoinwestowanie lub nieefektywnie zarządzane. Władza wydaje się nie
rozumieć, że potok pieniędzy może się skończyć i że w systemie przypominającym
nieco nakazowo-rozdzielcze planowanie środki są w dużej mierze marnowane. To
tylko najbardziej jaskrawy przykład wskazujący na brak realnych i długofalowych
ekonomicznych kalkulacji przy jednoczesnym myśleniu życzeniowym. Na niższych
szczeblach „wertykalizacja”
6
władzy i odebranie jej odpowiedzialności przed
lokalnymi wyborcami powoduje, że działacze lokalni są przede wszystkim
zainteresowani wywiązywaniem się z nakazu lojalności wobec centrum. Tym
sposobem odrywają się od własnych obywateli, stając się zakładnikami woli Moskwy,
co czyni federalizm rosyjski coraz słabszym.
Upolitycznienie państwa. Jest to przypadłość znana w Rosji od wieków.
Władze w różnych okresach zawsze dążyły i to z dużą skutecznością (za wyjątkiem
krótkich okresów osłabienia władzy centralnej) do zapanowania nad gospodarką i
życiem społecznym. W latach dziewięćdziesiątych sfera społeczna była w dużej
mierze niezależna od państwa, powstało wówczas wiele organizacji społecznych i
politycznych, wyrażających różne poglądy i różne interesy, a będących de facto
5
Przede wszystkim chodzi tu o tzw. „chorobę holenderską”, polegającą na tym, że wraz z napływem
pieniędzy z eksportu umacnia się miejscowa waluta, co ułatwia import dóbr zagranicznych, a w
konsekwencji czyni rodzimą produkcję mniej atrakcyjną.
6
Określenie opisujące tendencję do wzmacniania pionu władzy prezydenckiej (президентский
вертикал) i dodawania jej kompetencji na niższych szczeblach struktury państwa.
Marek Czajkowski, Ewolucja rosyjskiego systemu politycznego
21
przejawem emancypacji społeczeństwa. Od roku 2000 państwo wraca jednak na
ścieżkę podporządkowywania życia społecznego interesom politycznym. Świadczy o
tym między innymi ustawodawstwo dotyczące partii politycznych i stowarzyszeń,
znacznie utrudniające niezależną działalność. Także dyscyplinowanie mediów ma
służyć coraz ściślejszemu kontrolowaniu społeczeństwa. Obecnie względnie
niezależne są jedynie niektóre media internetowe oraz radiostacje i gazety o
niewielkim zasięgu. Większość zatem społeczeństwa otrzymuje w zasadzie
bezalternatywną informację z głównych mediów państwowych lub też prywatnych,
lecz podporządkowanych państwu. Co do gospodarki, to zawsze była ona mocno
upolityczniona. Współcześnie jednak zależność gospodarki od czynnika politycznego
znacznie się pogłębiła
7
. Staje się ona ponadto ważnym instrumentem działań
politycznych, w związku z czym państwo dąży do takiego ukształtowania wielu
parametrów gospodarczych, aby jak najlepiej nadawały się one do tego celu. Cierpi na
tym znacznie efektywność ekonomicznych działań i rosną ich koszty. Przykładem –
rozbicie Jukosu
8
, największej i jednej z najlepiej zarządzanych firm naftowych. Jej
poszczególne części znalazły się we władaniu firm kierowanych pośrednio lub
bezpośrednio przez państwo, przez co efektywność ich funkcjonowania znacznie
spadła. Innym przykładem jest kupno przez Gazprom 76% udziałów w kompanii
naftowej Sibnieft za 13 mld dolarów, które pożyczono w bankach zagranicznych
9
. Ta
nowoczesna firma wydobywcza jest w związku z tym znacznie gorzej zarządzana, a
wpływ na jej decyzje mają względy polityczne oraz „układy”. Gazprom obciążony jest
potężnym długiem, który musi spłacić kosztem na przykład inwestycji we własną,
niewydolną infrastrukturę. Poważne kłopoty dotykają także inwestorów zachodnich,
inwestujących w branży naftowej lub gazowej
10
, co skutkuje zmniejszaniem
bezpośredniego zaangażowania kapitału
11
. Wszystkie te negatywne symptomy
dysfunkcji państwa spowodowane są polityką prezydenta Putina i jego otoczenia,
którzy uznali, że wielkie rosyjskie firmy państwowe winny być lokomotywami
wzrostu gospodarczego i jednocześnie potężnymi narzędziami w walce politycznej,
zarówno wewnętrznej, jak i zewnętrznej.
7
K. Pełczyńska-Nałęcz, „Kontrreforma w dobie prosperity”, Punkt Widzenia Ośrodka Studiów
Wschodnich, wrzesień 2006, s. 12 i n.
8
Por. np. „«Sprawa Jukosu»: przyczyny i konsekwencje”, Prace Ośrodka Studiów Wschodnich, nr 25,
sierpień 2006.
9
I. Wiśniewska, „Zagraniczne banki finansują denacjonalizację rosyjskiego przemysłu gazowo-
naftowego”,
Komentarze OSW, 13 października 2005, Ośrodek Studiów Wschodnich,
, dostęp: 10.11.2005.
10
Najnowszym przykładem takich kłopotów jest sprawa kierowanej przez Shella inwestycji gazowej
na Sachalinie, która pochłonęła już około 20 mld dolarów. Od lata 2006 roku wielonarodowe
konsorcjum oskarżane jest przez rosyjskie władze ekologiczne o spowodowanie zniszczeń
ekologicznych (których faktycznie się dopuściło), za co grożą ogromne kary, a nawet wstrzymanie
koncesji. Tymczasem od 2003 roku, kiedy inwestycja się rozpoczęła, rosyjskie władze ekologiczne nie
zanotowały żadnych naruszeń, czyli przez trzy lata budowa praktycznie nie była kontrolowana. Taka
sytuacja stawia pod znakiem zapytania jakąkolwiek inwestycję i jakąkolwiek współpracę, stawiając
Rosję w rzędzie całkowicie niewiarygodnych partnerów biznesowych.
11
Wprawdzie zaznacza się wzrost inwestycji zagranicznych w Rosji, polega on jednak głównie na
zakupie akcji spółek rosyjskich oraz zaciąganiu przez nie pożyczek za granicą; inwestycje w
infrastrukturę i produkcję stanowią niewielki procent wydatków.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
22
Bezalternatywność rozwiązań. We współczesnym życiu politycznym w Rosji
widać wyraźnie miażdżącą przewagę jednego ośrodka decyzyjnego. Nie istnieje w
praktyce żadna istotna dyskusja polityczna ani realny plan alternatywny. Władza nie
dopuszcza do siebie możliwości przejścia do opozycji, nie bierze też pod uwagę
programów politycznych, ekonomicznych czy społecznych powstających poza ścisłym
kręgiem kremlowskim. Ten rzeczywisty monocentryzm jest główną cechą
współczesnego ustroju Rosji, świadomie zresztą budowaną. Jeszcze w czasach Jelcyna
istniały różnorodne grupy oligarchiczne, mające odrębne interesy, manifestowane
także w polityce. Partie polityczne stanowiły realną alternatywę, podobnie jak w dużej
mierze niezależne i konkurujące za sobą i z innymi siłami armia i służby specjalne.
Poszczególne branże definiowały swoje interesy i eksponowały je w polityce. To
wszystko jest już jednak przeszłością, w ciągu kilku lat powstał system
monocentryczny, w którym dotychczasowe konkurencyjne siły albo zostały
wyeliminowane, albo też przestały przejawiać ambicje polityczne, podporządkowując
się kręgowi kremlowskiemu. Cecha ta (monocentryczność) przedstawiana jest często
jako swego rodzaju dobrodziejstwo dla Rosji, wzmacniające państwo i czyniące zeń
bardziej sprawny organizm. Przy tym relatywne uporządkowanie systemu
przeciwstawiane jest chaosowi czasów Jelcyna. Nie ulega jednak wątpliwości, że
mamy tu do czynienia z realizacją w nowych czasach wielowiekowej rosyjskiej
tradycji bezalternatywnego jedynowładztwa. Tradycja ta jest według niektórych
12
najbardziej upiornym i najbardziej groźnym dziedzictwem Rosji, ponieważ
nieuchronnie prowadzi do degeneracji, osłabienia i wreszcie katastrofy państwa.
Pasożytnictwo. Rosja jest jednym z najbardziej skorumpowanych państw
świata. Urzędnicy traktują swoje stanowiska jako formę apanażu, przydaną im jako
dodatek do pensji, z których mogą swobodnie korzystać. Tym sposobem ogromne
ilości środków przepadają w ich kieszeniach, a następnie częstokroć wywożone są za
granicę. Miliony biurokratów na różnych poziomach hamują też skutecznie wszystkie
zmiany systemowe i gospodarcze, które groziłyby ich interesom. Urzędnicy
wszystkich szczebli należą do najbogatszych ludzi w Rosji, ich fortuny sięgają
milionów dolarów. Niezależne media rosyjskie nieustannie informują o ogromnych
dochodach klasy urzędniczej. Np. wicepremier Dmitrij Miedwiediew posiada
mieszkanie warte około 2-2,5 mln USD, podczas gdy jego oficjalne dochody wynoszą
75 tys. dolarów rocznie. Minister German Gref wydał w Petersburgu przyjęcie
weselne, którego koszt oceniany był na około pół miliona dolarów, podczas gdy
dochody ministra wynoszą 40 tys. dolarów
13
. To tylko dwa przykłady opisujące
zjawisko, które obejmuje bez mała całą rosyjską klasę urzędniczą. Świadczą o tym
także rankingi organizacji międzynarodowych zajmujących się korupcją i
przejrzystością działania aparatu państwowego. Raport Transparency International z
2005 roku stawia Rosję na 126 miejscu w rankingu, ex aequo z Nigrem, Sierra Leone i
Albanią.
Samozaduszenie państwa. Monocentryczny system polityczny jest bardzo
groźny dla dużych ludnych krajów, które borykają się ze złożonymi problemami. W
miarę bowiem jak władza centralna przejmuje bezpośrednio lub poprzez zależne od
siebie władze administracyjne kolejne sfery i kolejne poziomy zarządzania rośnie
12
Por. np. J. Afanasjew, Groźna Rosja, Oficyna Naukowa, Warszawa 2005.
13
A. Pisalnik, „Zarabiają miliony rubli, wydają miliony dolarów”, Rzeczpospolita, 2006, nr 253.
Marek Czajkowski, Ewolucja rosyjskiego systemu politycznego
23
liczba decyzji, jakie musi podejmować. Rosja współczesna, która przyjęła kurs
osłabiający projekt federalistyczny, zbliża się do osiągnięcia tego właśnie celu.
Władze poszczególnych podmiotów federacji nie ponoszą odpowiedzialności przed
swymi współobywatelami, z tego też powodu chętnie zrzucają swoje problemy na
barki władzy centralnej. Boją się podejmować decyzje, ponieważ los ich zależy od
Kremla, ten zaś niekoniecznie ma pełne rozeznanie w lokalnych problemach i
potrzebach. Prowadzi to już obecnie do zwiększenia liczby praktycznych decyzji, jakie
musi podejmować władza centralna i podporządkowane jej jednostki „wertykału”.
Coraz częściej dochodzi także do zaburzeń w kanałach przepływu informacji z
poziomu lokalnego na poziom centralny, które lokalni władcy mogą świadomie
fałszować, ponieważ w ich interesie leży jedynie uzyskanie akceptacji centrum. Może
to z kolei prowadzić do fałszywych decyzji o trudnych do przewidzenia skutkach. Już
w tej chwili można zadawać pytanie, czy Moskwa posiada na przykład pełną wiedzę
na temat sytuacji w Czeczenii, rządzonej przez ambitnego Ramzana Kadyrowa.
Polityk ów z jednej strony spełnia dokładnie oczekiwania Kremla, a z drugiej – ma w
zasadzie wolną rękę w polityce wewnętrznej.
3. Ocena
Podsumowując, możemy pogrupować skutki wymienionych zjawisk w trzech
zbiorach:
1. Osłabienie skuteczności systemu optymalizacji działań, szczególnie
gospodarczych. Ma to wielkie znaczenie dla państwa rosyjskiego, które w
istocie rzeczy nie wyszło jeszcze z głębokiego kryzysu. Produkcja i eksport
(z
wyjątkiem
surowców
i
uzbrojenia)
nie
są
konkurencyjne,
niedoinwestowana od prawie dwudziestu lat infrastruktura pozostaje w
zapaści. Obecny zalew petrorubli wbrew rządzącym nie zmieni tego stanu w
sposób zasadniczy.
2. Degradacja federalizmu. System podziału władzy pomiędzy centrum i
autonomiczne podmioty istnieje po to, by skuteczniej zarządzać państwem
dla dobra jego obywateli, szczególnie tam, gdzie wchodzą w grę
szczególnie złożone problemy wynikające z rozmiarów kraju czy jego
struktury etnicznej. Decentralizacja decyzji i „spuszczanie” ich w dół
prowadzić ma do jak najlepszego wykorzystania zasobów i rozwiązywania
problemów tam, gdzie się one rodzą. Tymczasem Rosja de facto likwiduje
federalizm, co z jednej strony umacnia centrum i chroni państwo przed
możliwym rozpadem
14
, a z drugiej – sprzyjać może generalnej dysfunkcji
państwa.
3. Dysfunkcja aparatu państwowego. Korupcja i inne zjawiska prowadzą do
tego, że administracja może nie być w stanie wypełniać swych funkcji
14
Uważa się dość powszechnie, że nadmiar samodzielności podmiotów federacji w latach
dziewięćdziesiątych prowadził do faktycznej utraty kontroli nad nimi przez Moskwę i groził wręcz
rozpadem państwa. To główna przyczyna działań, jakie Władimir Putin podjął jeszcze w 2000 roku,
stopniowo zmniejszając (aż do likwidacji) samodzielność podmiotów systemu federalnego.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
24
wobec państwa. W takim wypadku zarządzanie krajem będzie coraz mniej
skuteczne, prowadząc do narastania masy ujemnych zjawisk.
Patrząc zatem na potencjalną skuteczność i funkcjonalność ustroju Rosji można
mieć poważne wątpliwości
15
, czy jest on w stanie (i czy będzie w stanie w przyszłości)
umożliwić realizację tych zamierzeń, które stawiają przed sobą obecne władze.
Przyczyniają się do tego różnorodne negatywne zjawiska wpisane w system
monocentryczny, których przejawy są bardzo wyraźne. (Zjawisk tych zresztą jest i
więcej jednak ramy niniejszej pracy nie pozwalają na ich szczegółowy przegląd
16
.)
Zaniepokojenie budzi więc nie tyle fakt, że mamy tu do czynienia z systemem
niedemokratycznym, ponieważ jest sprawą Rosjan, w jakim systemie politycznym
żyją. Problemem natomiast jest to, że praktyka ustrojowa charakteryzuje się znaczną
tendencję do monocentryzmu, który w większości przypadków nie służy skuteczności
działania państwa. Narastanie zaś w Rosji zjawisk, które z tego stanu wypływają może
skumulować się w czasie i doprowadzić do destabilizacji kraju, co z kolei musi mieć
poważne skutki międzynarodowe, powinno też stać się ważnym przedmiotem
zainteresowania społeczności międzynarodowej.
Powyższa wizja świadomie eksponuje czynniki negatywne w ewolucji ustroju
Rosji, zwraca bowiem uwagę na jeden tylko, choć niezwykle ważny jego aspekt, czyli
na monocentryzm i jego skutki. W ramach niniejszej pracy nie ma bowiem miejsca na
bardziej wszechstronna analizę. Wydaje się jednak, że skoncentrowaliśmy się na
najważniejszym czynniku kształtującym system polityczny w Rosji.
Oczywiście, nie musi dojść do tak negatywnych skutków. Być może Rosji uda
się długoterminowo uniknąć opisanych powyżej problemów. Być może pragmatyczne
centrum zdoła zmniejszyć korupcję, wprowadzi mechanizmy optymalizacji
ekonomicznej i społecznej, i stworzy skutecznie działającą biurokrację. W takim
wypadku system monocentryczny w Rosji stałby się pierwszym w historii najnowszej
trwałym bytem o takim charakterze.
Nadesłano listopadzie 2006 roku.
15
K. Pełczyńska-Nałęcz, op. cit., s. 22 i n.
16
Por. np. „Gospodarka rosyjska pod rządami Putina. Czynniki wzrostu i hamulce rozwoju”, Prace
Ośrodka Studiów Wschodnich, nr 20, sierpień 2005.
Maciej Raś, Doktrynalne uwarunkowania polityki zagranicznej Federacji…
25
Dr Maciej Raś
Doktrynalne uwarunkowania polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej
1. Charakterystyka rosyjskiej doktryny polityki zagranicznej i doktryny
bezpieczeństwa
W ostatnim okresie – tj. w trakcie prezydentury Władimira Putina – w Rosji
przyjęto szereg nowych dokumentów doktrynalnych. Poza tak fundamentalnymi dla
polityki zagranicznej i polityki bezpieczeństwa państwa dokumentami, jak „Doktryna
polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej”, „Koncepcja bezpieczeństwa narodowego
FR” (wszystkie dokumenty zatwierdzone dekretami prezydenta Rosji w 2000 roku),
czy „Doktryna wojenna FR”, opracowano szereg innych – uzupełniających i
rozwijających wyżej wymienione lub omawiających jeszcze inne zagadnienia polityki
państwa. Wymienić tu można przede wszystkim:
- „Doktrynę bezpieczeństwa informacyjnego FR” z 2001 roku;
- „Doktrynę morską FR na okres do 2020 roku” z 2001 roku;
- „Koncepcję współpracy przygranicznej w Federacji Rosyjskiej” z 2001 roku;
- „Doktrynę ekologiczną FR” z 2002 roku;
- „Założenia polityki FR w dziedzinie rozwoju nauki i technologii w okresie do
2010 roku i w dalszej perspektywie” z 2002 roku;
- „Strategię energetyczną FR w okresie do 2020 roku” z 2003 roku;
- „Założenia polityki państwa w sferze zapewnienia bezpieczeństwa jądrowego
i radioaktywnego FR w okresie do 2010 roku i w dalszej perspektywie” z 2003 roku;
- „Założenia polityki państwa w sferze zapewnienia bezpieczeństwa
chemicznego i biologicznego FR w okresie do 2010 roku i w dalszej perspektywie” z
2003 roku.
Ze względu na ograniczoną objętość tekstu autor skupił się na odniesieniach do
polityki zagranicznej zawartych w „Doktrynie polityki zagranicznej FR” oraz
„Koncepcji bezpieczeństwa narodowego FR”, uznając te dokumenty za najistotniejsze
dla rosyjskiej doktryny polityki zagranicznej. Mimo iż obie doktryny pochodzą z 2000
roku, zaznaczone w nich problemy pozostają aktualne w roku 2006. Widać ponadto, iż
zakreślone w nich cele ekipa prezydenta Władimira Putina stara się dość
konsekwentnie realizować.
W swojej analizie autor starał się również uwypuklić – biorąc pod uwagę
ogólny temat konferencji – elementy, które wskazują na relacje FR z państwami tzw.
bliskiej zagranicy, czyli najbliższym otoczeniem międzynarodowym Rosji
zorganizowanym w ramach Wspólnoty Niepodległych Państw.
W
rosyjskiej
doktrynie
1
podkreślono,
iż
współczesny
porządek
międzynarodowy charakteryzują, a zarazem determinują, dwie tendencje. Pierwsza z
nich, pozytywna z punktu widzenia Rosji, polega na wzroście współzależności
1
Jak wspomniano wcześniej, w niniejszym tekście sformułowania „rosyjska doktryna” używa się w
odniesieniu do następujących dokumentów: „Doktryny polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej” i
„Koncepcji bezpieczeństwa narodowego Federacji Rosyjskiej”. Zob. Совет Безопасности
Российской Федерации,
; Министерство иностранных дел Российской
Федерации,
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
26
ekonomicznych i politycznych oraz – związanego z tym – rozwoju procesów
integracyjnych. Tendencja ta wymusza wielostronne mechanizmy regulowania
procesów międzynarodowych oraz wzrost
roli czynników
gospodarczych,
politycznych, naukowo-technicznych, ekologicznych i informacyjnych w stosunkach
międzynarodowych.
Generalnie tendencja
ta sprzyja
kształtowaniu
świata
wielobiegunowego, co jest zgodne z oczekiwaniami Federacji Rosyjskiej.
Druga ze wskazanych tendencji – negatywna w odbiorze Rosji – sprowadza się
do próby stworzenia systemu stosunków międzynarodowych opartego na dominacji
najwyżej rozwiniętych państw zachodnich z zachowaniem liderskiej roli Stanów
Zjednoczonych i jednostronnego (tj. zgodnego z interesami Zachodu) podejścia do
rozwiązywania kluczowych problemów polityki międzynarodowej. Tendencję tę
cechuje wzrost roli czynnika wojskowego w stosunkach międzynarodowych, przy
jednoczesnym spadku znaczenia prawa międzynarodowego. W tym przypadku łatwo
wskazać, iż dokumenty doktrynalne z 2000 roku były „odpowiedzią” na
zaangażowanie Zachodu w konflikt kosowski i użycie przez NATO siły militarnej bez
zgody rady Bezpieczeństwa ONZ.
Autorzy rosyjskiej doktryny wskazali, że Rosję czeka w perspektywie
pogłębiająca się integracja z gospodarką światową oraz rozszerzenie kooperacji z
międzynarodowymi instytucjami gospodarczymi i finansowymi. Dostrzegli także
wspólne interesy łączące Rosję z większością państw świata, zaliczając do nich wiele
problemów
z
zakresu
bezpieczeństwa
międzynarodowego
(nieproliferacja,
regulowanie konfliktów, walka z terroryzmem i narkobiznesem, problemy
ekologiczne, etc.). Twórcy doktryny ostrzegli jednak przed „niektórymi państwami”,
które dążyć będą do osłabienia międzynarodowej pozycji Federacji Rosyjskiej w
sferze politycznej, gospodarczej, wojskowej i innych. Pomijanie interesów Rosji przy
rozwiązywaniu „ważnych problemów międzynarodowych” podważa – ich zdaniem –
w stopniu znaczącym bezpieczeństwo międzynarodowe i stabilność ładu
międzynarodowego.
W rosyjskiej doktrynie stale podkreśla się determinującą dla określenia potęgi
państwa
rolę czynnika ekonomicznego, pisząc – między innymi – że realizacja interesów
narodowych Rosji będzie możliwa tylko na bazie ciągłego rozwoju gospodarczego. Do
żywotnych interesów FR w sferze stosunków międzynarodowych zaliczono przede
wszystkim
zapewnienie
suwerenności
(maksymalnej
niezależności
przy
podejmowaniu decyzji od czynników zewnętrznych) oraz „wzmocnienie pozycji
wielkomocarstwowej” (należałoby raczej użyć sformułowania „osiągnięcie pozycji
wielkomocarstwowej”) Rosji jako jednego z „ośrodków siły”
2
w świecie. To ostatnie
miałoby się dokonać także poprzez rozwój – odpowiednio ukształtowanych – relacji z
państwami WNP.
Za najpoważniejsze zagrożenia dla bezpieczeństwa narodowego uznano za to
stan gospodarki narodowej (niewłaściwą strukturę handlu zagranicznego –
uzależnienie od eksportu surowców, niską innowacyjność gospodarki, etc.),
pauperyzację społeczeństwa, kryminalizację stosunków społecznych, przestępczość
zorganizowaną, terroryzm. Autorzy doktryny dość jasno określili skalę i kierunki
2
Po rosyjsku „cientr siły”.
Maciej Raś, Doktrynalne uwarunkowania polityki zagranicznej Federacji…
27
zagrożeń, przyznając „prymat” zagrożeniom wewnętrznym – gospodarczym i
społecznym.
Nie pominięto jednak i zagrożeń w sferze stosunków międzynarodowych, za
najistotniejsze spośród nich uznając:
- wspomniane powyżej dążenia „pewnych państw i organizacji” do
zmniejszenia roli ONZ i OBWE;
- niebezpieczeństwo zmniejszenia wpływów politycznych, gospodarczych i
wojskowych Rosji w świecie;
- umocnienie bloków wojskowo-politycznych, w tym rozszerzenie NATO;
- możliwość pojawienia się w bezpośrednim sąsiedztwie rosyjskich granic
obcych baz wojskowych i poważnych zgrupowań wojsk;
- proliferację broni masowego rażenia;
- osłabienie procesów integracyjnych w ramach WNP;
- eskalację konfliktów w pobliżu Rosji i innych państw WNP;
- terroryzm międzynarodowy;
- zagrożenia w sferze informacyjnej, między innymi obcą dominację w
przestrzeni informacyjnej, możliwość „ataku informacyjnego” wymierzonego w
Rosję;
- powiększanie się przewagi technologicznej części państw nad pozostałymi w
sferze wojskowej.
Ukazane powyżej problemy implikowały zadania, jakie twórcy doktryny
postawili przed realizującymi politykę zagraniczną Federacji Rosyjskiej. W doktrynie
potwierdzono, iż polityka zagraniczna Rosji zapewnić ma Moskwie „aktywny udział
w stosunkach międzynarodowych”, czyli bycie jednym z „ośrodków siły”
współczesnego świata oraz stworzenie przekonania w środowisku międzynarodowym,
iż Rosja to „partner, na którym można polegać”. By to zrealizować należałoby dążyć
do
„stworzenia
stabilnego,
sprawiedliwego
i
demokratycznego
ładu
międzynarodowego, opartego na prawie międzynarodowym”, skutecznie chronić
prawa i interesy obywateli Rosji oraz „rodaków za granicą”, wzmocnić rolę instytucji
międzynarodowych
(G-8, MFW, Bank
Światowy, etc.) i mechanizmów
wielostronnych w światowej polityce i gospodarce, sprzeciwiać się stanowczo ideom
„interwencji humanitarnej” i „ograniczonej suwerenności państw”, przeciwdziałać
transnarodowej przestępczości i terroryzmowi. W wymiarze regionalnym za priorytet
uznano konsolidację obszaru WNP (przede wszystkim integrację w wymiarze
gospodarczym i militarnym – to ostatnie w ramach Organizacji Układu o
Bezpieczeństwie Zbiorowym/ODKB) „pod skrzydłami” Rosji oraz współpracę z Unią
Europejską. Co ciekawe, za jeden z celów polityki zagranicznej postawiono ochronę
języka rosyjskiego, także jako podstawowego języka komunikacji zewnętrznej w
regionie WNP.
Sporo miejsca poświęcono w doktrynie „gospodarczym” celom polityki
zagranicznej Rosji. W dziedzinie zewnątrzekonomicznej aktywności państwa jako
najważniejsze określono następujące działania:
- integrację gospodarki rosyjskiej z gospodarką światową;
- zdobywanie nowych rynków zbytu (także dzięki ekspansji kapitałowej);
- utworzenie wspólnej przestrzeni gospodarczej w ramach WNP.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
28
Interesujące wydaje się to, iż za celowe – z punktu widzenia skuteczności
polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej – uznano także zwiększenie roli państwa w
gospodarce. Innymi słowy, autorzy doktryny uznali, że bez możliwie najpełniejszej
kontroli nad strategicznymi gałęziami gospodarki narodowej (kompleks paliwowo-
energetyczny, sektor bankowo-finansowy, etc.) niemożliwe będzie skuteczne
realizowanie przedstawionych powyżej celów politycznych.
2. Geopolityczne poglądy rosyjskich elit i ich wpływ na doktrynę
Truizmem będzie stwierdzenie, że to elity polityczne i gospodarcze kształtują
doktrynę państwa i że to głównie ich interesy odzwierciedla doktryna. W Rosji jest to
o tyle ciekawe, że mamy do czynienia z dość silną polaryzacją poglądów elit w kwestii
polityki zagranicznej państwa. W znacznej mierze wiąże się to ze stosunkiem do
„cywilizacyjnego wyboru” Rosji, często sprowadzanego w ostatnim okresie do
dylematu: z Zachodem, czy przeciw niemu? A może znaleźć jakąś „trzecią drogę”?
Ci, którzy bez wątpienia potwierdziliby, iż modernizacja Rosji (a tym samym
jej dalszy rozwój cywilizacyjny) powinna przebiegać na wzór zachodni i w ścisłej
kooperacji z Zachodem, określani są jako „zapadnicy” lub „atlantyści”. Wychodzą oni
z założenia, że Rosja to państwo europejskie i – stąd – jedynym racjonalnym
zachowaniem jest wybór europejskiego (czyli zachodniego) modelu rozwoju.
Najbardziej zresztą postępowego i opłacalnego. W sferze polityki międzynarodowej
oznacza to przyjęcie strategii „bandwagoning”, czyli „podczepienia” się pod
najsilniejszych (Zachód) w celu realizacji własnych interesów. Ten kierunek myślenia
reprezentowali,
rządzący
jako
pierwsi
nową
Rosją
w
początkach
lat
dziewięćdziesiątych minionego stulecia, Jegor Gajdar i Andriej Kozyriew. Dziś,
podobne poglądy eksponują liberalni demokraci z Sojuszu Sił Prawicowych (słabi na
rosyjskiej scenie politycznej) i część prywatnego biznesu (zorientowanego
proeuropejsko). Wśród politologów wyróżnić tu można prozachodnio zorientowanego
Dmitrija Trenina, wicedyrektora moskiewskiego Centrum Carnegie.
Nieco inne myślenie przejawiają tzw. geoekonomiści, wskazujący na znaczący
wzrost czynników geoekonomicznych w polityce międzynarodowej w stosunku do
czynników geopolitycznych. Geoekonomiści wychodzą z założenia, że Rosja znajduje
się „na skrzyżowaniu” ekonomicznych i kulturowych wpływów sąsiednich regionów.
Wyrażają przy tym pogląd, iż świat jest, co prawda, zachodniocentryczny w sferze
gospodarki, ale pluralistyczny w sferze socjokulturowej. Według geoekonomistów,
powodzenie Federacji Rosyjskiej wyniknie z jej sukcesów gospodarczych i rozwoju
społecznego. By to osiągnąć Rosja powinna umiejętnie i efektywnie wykorzystać
swoje położenie geograficzne dla stworzenia „transnarodowych projektów
gospodarczych”, w których odgrywałaby kluczową rolę. Chodzi tu przede wszystkim
o korytarze komunikacyjne: sieci przesyłowe, drogi morskie i elektroniczne drogi
komunikacji.
Geoekonomiści
występują
z
krytyką
„zapadniczestwa”
jako
nieuwzględniającego specyfiki Federacji Rosyjskiej i możliwości pełnienia przez nią
roli samodzielnego (na ile to możliwe niezależnego, zwłaszcza od Zachodu) podmiotu
stosunków międzynarodowych. Pokusić się można o stwierdzenie, iż w okresie
prezydentury Putina geoekonomizm stał się filozofią państwa rosyjskiego, podzielaną
oczywiście przez partie prokremlowskie, jak również przez część prywatnych
przedsiębiorców, szczególnie tych zorientowanych na prowadzenie interesów
Maciej Raś, Doktrynalne uwarunkowania polityki zagranicznej Federacji…
29
gospodarczych w kraju i w regionie WNP (ochrona przed konkurencją). Wśród ludzi
nauki wymienić należy w tym miejscu zwłaszcza Siergieja Rogowa.
Inna grupa rosyjskich elit, określana mianem „stabilizatorów”, uważa, iż dla
stabilizacji Eurazji niezbędna jest Rosja. Rosja rozwijająca formalne i nieformalne
mechanizmy kontroli w regionie, szczególnie w odniesieniu do obszaru WNP. By
zrealizować ów postulat Federacja Rosyjska musi być wielkim mocarstwem.
Utrzymanie tego statusu powinno zostać zapewnione poprzez polityczno-wojskowe
równoważenie wpływów innych mocarstw („ośrodków siły”) w regionie (strategia
„balancing”) i rozwój wpływów ekonomicznych (zwłaszcza poprzez kontrolę i
rozbudowę sieci przesyłowych ropy naftowej i gazu ziemnego). „Stabilizatorzy”
stawiają wyraźnie na równoprawność Europy i Azji w polityce rosyjskiej.
Eksponentem tego rodzaju poglądów jest były premier i minister spraw zagranicznych
FR Jewgienij Primakow oraz część biurokracji i prywatnego biznesu.
Zdecydowanie antyzachodnią postawę przyjmują zwolennicy rosyjskiego
ekspansjonizmu oraz tak zwani cywilizacjoniści. Ci pierwsi – określmy ich mianem
„ekspansjonistów” – podkreślają konieczność terytorialnego rozwoju imperium
rosyjskiego. Nie żywią oni nadziei, że odbędzie się to w zgodzie z interesami
Zachodu. Uważają zresztą, iż Rosja jest „kulturowo antyzachodnia”, a największe
zagrożenie dla jej tożsamości stanowi „cywilizacja handlowa” kreowana przez USA.
Najpełniej poglądy ekspansjonistyczne eksponują na rosyjskiej scenie politycznej
Liberalno-Demokratyczna Partia Rosji (LDPR) Władimira Żyrynowskiego oraz ruch
„Eurazja” założony w 2002 roku przez Aleksandra Dugina, znanego rosyjskiego
filozofa-eurazjatystę. W programie tej ostatniej partii zawarto na przykład tezę, iż
poszczególne regiony naszego globu znacznie różnią się od siebie, są autonomiczne
(samobytnyje) i tworzą nieporównywalne cywilizacje. Podstawowa sprzeczność
zachodzi pomiędzy „lądem i morzem”, czyli pomiędzy cywilizacją kontynentalną
(eurazjatycką) i oceaniczną (atlantycką). Rosja, ze względu na swoje położenie
geograficzne, winna się stać trzonem spajającym tę pierwszą, w skład której weszłyby
Unia Europejska, „Unia Eurazjatycka” (przekształcona i zdominowana przez Rosję
WNP) i państwa Dalekiego Wschodu. Strategicznym celem Rosji powinno stać się
przeciwdziałanie wpływom globalizacji, odczytywanej jako próba „standaryzacji”
świata na modłę „atlantycką” i prowadzącej do destrukcji tradycji kulturowych innych
cywilizacji. Konieczne jest więc zastąpienie amerykańskiej dominacji w stosunkach
międzynarodowych wielobiegunowym, „zrównoważonym” ładem międzynarodowym.
To z kolei wymaga przywrócenia i zachowania parytetu militarnego między USA i
Federacją
Rosyjską,
ze szczególnym uwzględnieniem odstraszania nuklearnego
3
.
„Cywilizacjoniści” zaś to zwolennicy tezy o samowystarczalności Federacji
Rosyjskiej. Taki pogląd wynika przede wszystkim z konstatacji, iż otoczenie
międzynarodowe Rosji jest jej raczej wrogie. Podobnie, jak u „ekspansjonistów”,
Rosja jest antyzachodnia oraz imperialna. Choć „cywilizacjoniści” promują ideę
„rosyjskiego imperium” w bardziej ograniczonym sensie, sprowadzając ją do idei
odrodzenia ZSRR na bazie WNP (bez dalszych zakusów terytorialnych). Promują też
dobre relacje z ChRL i Indiami. W poglądach „cywilizacjonistów” widoczne są silne
3
Programma i ustaw politiczieskoj partii „Jewrazija”, Moskwa 2002.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
30
wpływy filozofii Lwa Gumilowa, który pisał o Europie jako o obcym dla Rosji
„superetnosie”. Jednoczenie, także Azja pozostaje dla Rosji kulturowo obca. Ideologia
ta bliska jest hasłom rosyjskich komunistów (z Giennadijem Ziuganowem na czele).
W kręgach nauki eksponuje ją na przykład Nikołaj Nartow.
Tenże otwarcie stawia tezę, iż od chwili zakończenia zimnej wojny USA starają
się „rękami Japończyków, Bałtów, Niemców, ukraińskich polityków
4
” odsunąć Rosję
od
oceanu
światowego.
Szerzej,
dążąc
do
unipolaryzacji
porządku
międzynarodowego, Stany Zjednoczone starają się maksymalnie osłabić Federację
Rosyjską. Poza strategią „anakondy” wykorzystują w tym celu takie procesy, jak
„stymulowanie zainteresowania” Chin słabo zaludnionymi obszarami Wschodniej
Syberii
i
rosyjskiego
Dalekiego
Wschodu
oraz stopniowe rozszerzanie NATO na Wschód, włączając w to ekspansję Paktu
Północnoatlantyckiego na Zakaukaziu i w poradzieckiej Azji Środkowej. „Idealnym
wariantem” z punktu widzenia mocarstwowych interesów Waszyngtonu miałoby być
rozczłonkowanie Federacji Rosyjskiej. Dla realizacji powyższych założeń USA
używają „całego arsenału najnowszych broni”, na czele którego N. Nartow stawia
„broń informacyjno-psychologiczną”. To właśnie środki masowej informacji
(telewizja, radio, prasa) i realizowana dzięki kontroli nad nimi propaganda pozwalają
stworzyć grunt podatny na amerykańską ekspansję. W tym kontekście N. Nartow
zwraca uwagę na pozbawienie Rosji suwerenności w jej przestrzeni informacyjnej,
czego następstwem ma być „zniszczenie moralnego i duchowego potencjału państwa”.
Ciekawe, że postulaty zbliżenia Rosji z Zachodem autor traktuje z założenia jako
„kapitulanckie”, poddając druzgocącej krytyce „prozachodnio zorientowanych”
przedstawicieli środowisk rosyjskich władz, zwłaszcza struktur siłowych. Kooperacja
z państwami zachodnimi poprzez Grupę G-8, OBWE, Radę NATO-Rosja, czy
odpowiednie instrumenty współpracy z UE to, według niego, zgoda na przyjęcie
zachodniego (czytaj: amerykańskiego) modelu rozwoju ładu międzynarodowego. N.
Nartow w swoim dziele Geopolityka
5
stawia także pytanie, czy Rosja stanie się
„euroazjatyckim mocarstwem”, czy „kolonią Zachodu”. Autor uzależnia przyszłość
Rosji od takich czynników, jak utrzymanie przez Moskwę mocarstwowej pozycji w
dziedzinie zbrojeń strategicznych, naprawa gospodarki i rozwiązanie problemów
społecznych (także etnicznych), prowadzenie aktywnej polityki zagranicznej,
ożywienie „ducha patriotyzmu” w narodzie rosyjskim, zwiększenie efektywności
procesów integracyjnych w ramach WNP. N. Nartow jednoznacznie utożsamia
odzyskanie przez Rosję pozycji mocarstwowej w świecie z byciem mocarstwem
euroazjatyckim.
3. Wnioski
Analizując doktrynę polityki zagranicznej Rosji i konfrontując ją z
praktycznymi posunięciami rosyjskiej dyplomacji stwierdzić można, iż Moskwa swoje
związki czy to z Zachodem, czy z mocarstwami azjatyckimi uważa nie za jakiś
ideologiczny
imperatyw,
4
Użycie formuły „ukraińscy politycy” nie jest przypadkowe. N. Nartow twierdzi, że polityka Ukrainy
nie odzwierciedla „rzeczywistych” dążeń i potrzeb społeczeństwa ukraińskiego.
5
N. A. Nartow, Geopolitika, Moskwa 2004.
Maciej Raś, Doktrynalne uwarunkowania polityki zagranicznej Federacji…
31
lecz za narzędzie służące modernizacji kraju. Putin nie oczekuje przy tym od Zachodu
takiej pomocy, jakiej żądał jego poprzednik Borys Jelcyn. Rosja jest gotowa oprzeć
swój rozwój na własnych zasobach, choć inwestycje zagraniczne mogą to
przyspieszyć.
Ponadto, Rosja chce występować w stosunkach międzynarodowych jako silny
partner USA i Unii Europejskiej. Dążyć więc będzie do rozwoju swojego potencjału
gospodarczego (zwłaszcza energetycznego) oraz militarnego. Federacja Rosyjska nie
zwiąże się jednak bliżej z USA, NATO, czy UE, bo ograniczyłoby to jej „strategiczną
niezależność” i poddało silniejszej kontroli ze strony Zachodu.
Relacje z Zachodem opierać się będą na zasadzie „ograniczonego partnerstwa”
przy możliwości „lokalnej rywalizacji”, szczególnie na obszarze Wspólnoty
Niepodległych Państw. Rosja nie stanie się też w przewidywalnej przyszłości
członkiem UE, z którą rozwijać będzie więzi przede wszystkim gospodarcze. Ważnym
dla Federacji Rosyjskiej pozostanie członkostwo w Radzie Bezpieczeństwa ONZ oraz
Grupie G-8. Partycypacja w tych instytucjach zapewnić ma aktywny udział Rosji w
„globalnym zarządzaniu” i skuteczniejszą promocję interesów Rosji w świecie.
Podstawowym (rzeczywistym) założeniem rosyjskiej polityki zagranicznej pozostanie
pragmatyzm – dostosowywanie własnych posunięć do zmieniających się warunków
przy realistycznej ocenie posiadanych sił i środków. Należy pamiętać, że wśród tych
ostatnich Moskwa coraz większą rolę przypisuje zasobom energetycznym.
Nadesłano we wrześniu 2006.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
32
Łukasz Wojcieszak, Uwarunkowania gospodarcze, demograficzne i społeczne…
33
Łukasz Wojcieszak
Uwarunkowania gospodarcze, demograficzne i społeczne Federacji Rosyjskiej
jako wyznaczniki jej polityki zagranicznej
Wstęp
Celem niniejszej pracy jest przedstawienie podstawowych problemów
dotyczących sytuacji gospodarczej, demograficznej i społecznej Federacji Rosyjskiej.
Czynniki te bardzo wyraźnie wpływają tak na sytuację wewnętrzną, jak na politykę
zagraniczną tego państwa. Z jednej strony mogą one stanowić o jego sile, ale również
być przyczyną jego słabości. Współczesna Rosja swoją pozycję zawdzięcza
posiadaniu na swoim terytorium bardzo ważnych w dzisiejszym świecie zasobów
surowcowych – zwłaszcza ropy naftowej i gazu ziemnego. To właśnie poważne
zasoby bogactw naturalnych są jednym z najważniejszych atutów Federacji Rosyjskiej
i jednocześnie czynników determinujących jej znaczenie w relacjach z innymi
państwami. Istniejące w Rosji problemy demograficzne stanowią wyzwanie dla
rosyjskiego społeczeństwa i władz państwowych. Fakt zmniejszania się, w
zastraszającym tempie, ludności tego kraju stanowi zagrożenie dla przyszłej pozycji
tego państwa. Społeczeństwo Federacji Rosyjskiej zmaga się dziś z wieloma
patologiami; istniejące trudności również budzą zaniepokojenie władz i stanowią zły
prognostyk. Wszystkie wymienione czynniki należy wziąć pod uwagę analizując
politykę zagraniczną tego państwa.
Uwarunkowania gospodarcze
W dzisiejszym świecie o potędze państwa świadczy przede wszystkim jego siła
ekonomiczna. Federacja Rosyjska, posiadająca na swoim terenie bogate zasoby
mineralne oraz potężną infrastrukturę, swoje obecne znaczenie opiera w znacznej
mierze na potędze ekonomicznej. W pierwszej części niniejszego opracowania
przedstawione zostaną właśnie zagadnienia gospodarcze.
W
okresie
istnienia
Związku
Radzieckiego,
Rosyjska
Federacyjna
Socjalistyczna Republika Radziecka była największą i z wielu względów, w tym i
gospodarczych, najważniejszą z republik. Na jej terytorium znajdowała się większość
ludności państwa, ale również i większość jego ośrodków przemysłowych. Upadek
ZSRR pociągnął za sobą powstanie na mapie świata szeregu niepodległych państw, w
tym i Federacji Rosyjskiej – przekształconej RFSRR. Państwo to korzystało i korzysta
nadal z ekonomicznego dorobku ZSRR.
Jedną z najważniejszych przyczyn upadku Związku Radzieckiego był jego
głęboki ekonomiczny kryzys. Powstała w 1991 roku Federacja Rosyjska również
przez długi czas musiała zmagać się z ekonomicznymi trudnościami. Reformy, które
zostały zainicjowane przez rosyjskich reformatorów, doprowadziły w tym państwie do
głębokich gospodarczych przemian, do przejścia do nowego systemu ekonomicznego.
Nie zapobiegło to jednak kryzysowi drugiej połowy lat 90-tych. Z tej gospodarczej
dekoniunktury Rosja zaczęła się jednak skutecznie wydobywać; gospodarka została
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
34
rozpędzona w latach 1999-2000, przede wszystkim dzięki tzw. „efektowi dewaluacji
rubla” oraz wzrostowi światowych cen surowców energetycznych. Istotne było także
utrzymywanie się wysokich cen na rosyjską ropę naftową, gaz ziemny, wyroby
stalowe i metale nieżelazne oraz napływ petrodolarów.
1
Choć kryzys nasilił się najbardziej w 1998 roku, to właśnie wówczas Federacja
Rosyjska została przyjęta do G7, a więc grupy ośmiu najbogatszych państw świata.
Powstała zatem grupa G7+Rosja, która później, za prezydentury Władimira Putina
została przekształcona w G8. Należy jednak dodać, że za decyzją o przyjęciu Federacji
Rosyjskiej do tej koalicji przemówiły głównie przyczyny polityczne. Stanowić to
miało swoistą nagrodę m.in. za przeprowadzone reformy gospodarcze. Podnosiły się
jednak i podnoszą nadal głosy, że Rosja nie kwalifikuje się do tej grupy państw ani
pod względem gospodarczym, ani też politycznym. Produkt krajowy brutto Rosji na
jednego mieszkańca stanowił mniej niż jedną trzecią produktu krajowego brutto
państw G7. Aktualnie (2006 rok) to właśnie Rosja przewodzi G8. Zdaniem Andrei
Illarionova, byłego doradcy gospodarczego prezydenta Putina, kraje zachodnie
przyjęły politykę ustępstw wobec Rosji, popierając ją jako przewodniczącą G8.
2
Gospodarka rosyjska, choć zmaga się z trudnościami, od kilku lat notuje
wyraźny wzrost gospodarczy. Rośnie wartość produktu krajowego brutto, od 2003
roku wzrasta również napływ inwestycji zagranicznych, spada także bezrobocia, które
oficjalnie wynosi około 8%. W dziedzinie dochodów Rosjan skutki kryzysu z 1998
roku zostały przezwyciężone już w 2001 roku, a w 2004 roku, jak podaje Worldwide
Pay Survey, nastąpił w Rosji największy wzrost płac realnych w uwzględnionych w
badaniach państwach tak Europy, jak i świata. W rosyjskim handlu zagranicznym
zanotowano po 2000 roku bardzo znaczący wzrost zarówno eksportu, jak i importu.
Podstawowymi towarami eksportowymi są ropa naftowa, gaz ziemny, rudy metali,
drewno, węgiel kamienny, produkty rolnicze, a także broń. Kraje eksportowe to
Niemcy, Włochy, Chiny, Ukraina i Białoruś. Główne kierunki importowe, to Niemcy,
Białoruś, Chiny, Ukraina i Włochy. Warto jednak zaznaczyć, że eksport znacznie
przewyższa import. W 2004 roku wartość eksportu przewyższyła dwukrotnie wartość
importu. Na początku 2003 roku wymiana zagraniczna tego państwa osiągnęła poziom
przewyższający sytuację przed kryzysem z 1998 roku.
3
Federacja Rosyjska jest jednym z największych producentów energii na
świecie. Sektor energetyczny jest silnie zmonopolizowany, wiele przedsiębiorstw nie
funkcjonuje na zasadach rynkowych. Podjęto wszakże próby reformowania tego
sektora, co jest jednak trudnym procesem. Planuje się restrukturyzację sektora
energetycznego do 2008 roku według zasad zawartych w planie 5+5.
4
1
E. Paszyc, I. Wiśniewska, „Gospodarka rosyjska pod rządami Putina. Czynniki wzrostu i hamulce
rozwoju”, Prace Ośrodka Studiów Wschodnich, nr 20, grudzień 2005, s. 7.
2
M. Kamińska, „G8 chce udobruchać Rosję?”, eGospodarka.pl,
http://www.egospodarka.pl/13897,G8-chce-udobruchac-Rosje,1,11,1.html
, dostęp: 10.10.2006.
3
K. Czauderna (oprac.), „Dane statystyczne na temat gospodarki Rosji”, www.RosjaPL.info,
www.rosjapl.info/rosja/gospodarka/statystyki.php
, dostęp: 10.10.2006.
4
Ł. Szul, „Reforma sektora energetycznego w Rosji”, www.RosjaPL.info,
www.rosjapl.info/rosja/gospodarka/reforma_sektora_energetycznego_rosji.php
, dostęp: 10.10.2006.
Łukasz Wojcieszak, Uwarunkowania gospodarcze, demograficzne i społeczne…
35
Dla rosyjskiej gospodarki szczególnie istotne są jej zasoby surowcowe i
przemysł paliwowy. Eksport tych surowców stał się dla Moskwy elementem strategii
państwa. Władze dążą do zbudowania potęgi ekonomicznej kraju, co ma wzmocnić
pozycję międzynarodową i wpływy Rosji w świecie. Fakt, że rosyjskie firmy
dokonują ekspansji poza granice państwa, staje się elementem strategii władz na
Kremlu. Rosyjski kapitał inwestuje tam, gdzie Moskwa posiada nie tylko interesy
gospodarcze, lecz także polityczne. Najaktywniejszym terenem ekspansji rosyjskich
spółek paliwowych są państwa WNP i kraje bałtyckie, a zatem obszary, które niegdyś
wchodziły w skład ZSRR. Federacja Rosyjska pozostaje największym producentem
ropy naftowej i gazu ziemnego na terenie WNP, jest także monopolistą w dziedzinie
transportu węglowodorów wydobywanych przez byłe republiki radzieckie, i de facto
jedynym dostawcą surowców energetycznych dla tych państw regionu, które nie
posiadają własnych zasobów. Transport węglowodorów może się odbywać dzięki
odziedziczonej po Związku Radzieckim sieci rurociągów naftowych i gazociągów.
Węglowodory wydobywane przez Turkmenistan, Uzbekistan, Azerbejdżan czy
Kazachstan mogą być zatem transportowane przez Federację Rosyjską na zasadzie
wyłączności. Posiadanie przez Rosję monopolu transportowego jest skutecznym
środkiem do utrzymywania państw WNP w strefie wpływów Moskwy. Chcąc
utrzymać swój monopol w tej dziedzinie, Kreml stara się nie dopuścić do powstania
rurociągów, które omijałyby terytorium Rosji.
5
Byłe republiki radzieckie, które prawie całkowicie uzależnione są od rosyjskiej
ropy i gazu, pozostają z uwagi na ten fakt w szczególnie ścisłych relacjach z Moskwą.
Rosja stara się wykorzystać swoją przewagę wpływając nawet na politykę tych
państw. Polityka Moskwy zmierza również niekiedy do przejęcia kontroli nad
magistralami naftowymi i gazowymi państw pozostających w zależności od Kremla.
Istnieje także możliwość wykorzystania przez Moskwę faktu, że część państw
członkowskich WNP jest energetycznie zadłużona względem Rosji.
6
Inną, bardzo interesującą kwestię stanowi sprawa gospodarczych stosunków
Rosji z państwami Unii Europejskiej. Państwa te są także bardzo ważnymi partnerami
handlowymi Federacji Rosyjskiej, są również odbiorcami rosyjskiej energii. Efektem
współpracy pomiędzy Federacją Rosyjską i państwami Unii Europejskiej jest budowa
tzw. Gazociągu Północnego pod dnem Morza Bałtyckiego. Należy zaznaczyć, że już w
1997 roku powstał pierwszy projekt transbałtyckiego gazociągu, który doprowadzałby
gaz do zachodnich odbiorców. Rurociąg, którego budowa wzbudziła tak wiele
kontrowersji, prowadzi do północnych Niemiec. Gazprom, przygotowując projekt,
zabiegał o poparcie rządów państw Europy Zachodniej. Projekt gazociągu
niewątpliwie miał na celu scementowanie niemiecko-rosyjskiego sojuszu. Rosja
jednakże, jak się wydaje, chciała również uniezależnić się od tranzytu gazu przez
państwa środkowoeuropejskie, z którymi nie łączą jej dobre stosunki. Jednocześnie
jednak zamiarem Rosji było uzależnienie wspomnianych państw od własnych
surowców, ponieważ stara się ona nie dopuścić do powstania alternatywnych dróg
5
E. Paszyc, „Polityka energetyczna Rosji”, Prace Ośrodka Studiów Wschodnich, nr 12, grudzień 2003
(Kłopotliwe bogactwo – sytuacja i perspektywy sektorów ropy i gazu na obszarze byłego ZSRR), s. 18-
19.
6
Ibidem, s. 19.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
36
dostaw ropy i gazu ziemnego, a także przejąć kontrolę nad infrastrukturą
umożliwiającą przesyłanie, dystrybucję i przetwarzanie surowców energetycznych.
7
Kontrowersje wzbudza nie tylko fakt, że rurociąg miałby omijać państwa
Europy Środkowo-Wschodniej, ale także ostentacyjne zaangażowanie w ten projekt
byłego kanclerza Gerharda Schrödera, który stanął na czele rady nadzorczej spółki
budującej gazociąg – North European Gas Pipeline Company. Pojawiały się także
projekty przeprowadzenia odgałęzienia rurociągu, który dostarczałby gaz do Polski.
Jak oświadczył prezes Gazpromu Aleksiej Miller, „wszystkie kraje regionu mogą
podłączyć się do Gazociągu Północnego, który przez Morze Bałtyckie połączy Rosję i
Niemcy”.
8
Bogactwa naturalne Federacji Rosyjskiej, w tym surowce energetyczne, dają jej
możliwość zajmowania dominującej pozycji w relacjach z państwami uzależnionymi
od niej, gdyż nie posiadającymi tych strategicznie ważnych złóż. Podobnie
przedstawia się kwestia stosunków z państwami Unii Europejskiej. Fakt posiadania tak
cennych bogactw naturalnych jest więc jednym z największych atutów, jakie
Federacja Rosyjska posiada w relacjach międzynarodowych. Z posiadanej przez siebie
pozycji ekonomicznej przewagi Federacja Rosyjska uczyniła bardzo ważne narzędzie
kształtowania zarówno gospodarczych, jak i politycznych stosunków z innymi
państwami. W dzisiejszej politycznej rzeczywistości szereg państw, w tym i Federacja
Rosyjska, nie musi sięgać już do arsenału militarnego, by uzyskać i utrwalić swoją
przewagę w całym regionie.
Uwarunkowania demograficzne
Federacja Rosyjska liczy obecnie 143,2 mln. Dla porównania, w 2001 roku
liczba ludności wynosiła 147 mln, a już rok później – 145 mln. Od wielu lat następuje
zatem znaczny spadek liczby ludności Rosji. Stopień zagęszczenie ludności na
terytorium Rosji zdeterminowany jest wieloma czynnikami. Znaczenie ma tutaj fakt,
że znaczna część państwa to obszary nie nadające się do zamieszkania ze względu na
warunki klimatyczne. Najgęściej zaludnione są okolice stolicy oraz południowe części
kraju. Na terenie tzw. Okręgu Centralnego zamieszkuje 38 mln ludzi, Okręgu
Przywołżańskiego 31 mln, ale już na terenie Okręgu Dalekowschodniego zamieszkuje
6,7 mln. Średnia gęstość zaludnienia Federacji Rosyjskiej wynosi 8,5 osoby na 1 km
2
.
Zarówno ZSRR, jak i Rosja zmaga się ze zjawiskiem niewłaściwej proporcji liczby
kobiet i mężczyzn, czego przyczyn upatrywać należy w XX-wiecznej historii ziem
rosyjskich, które doświadczane były przez różne kataklizmy dziejowe. Obecnie
kobiety stanowią 53,4%, a mężczyźni 46,6% społeczeństwa.
9
7
A. Łoskot, K. Pełczyńska-Nałęcz, „Rosjanie zdecydowani budować gazociąg przez Bałtyk?”,
Komentarze OSW, 28.07.2006, Ośrodek Studiów Wschodnich,
www.osw.waw.pl/pub/koment/2005/07/050728.htm#top
, dostęp: 10.10.2006.
8
„Bałtycki gazociąg również do Polski?”,
(za Gazetą Wyborczą z 31 marca 2006),
www.wnp.pl/wiadomosci/8925.html
, dostęp: 10.10.2006.
9
Ł. Szul, „Ludność Rosji”, www.RosjaPL.info,
www.rosjapl.info/rosja/ludnosc_rosji.php
, dostęp:
10.10.2006.
Łukasz Wojcieszak, Uwarunkowania gospodarcze, demograficzne i społeczne…
37
Od początku lat dziewięćdziesiątych liczba zgonów zaczęła przekraczać liczbę
urodzeń. Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), w 2003 roku w Rosji
przeciętna oczekiwana długość życia w chwili urodzenia wynosiła 65 lat; mężczyzn –
58 lat, a kobiet –72 lata. Pod tym względem Rosja zajmuje 48 miejsce w Europie na
52 państwa (wraz z republikami WNP), jakie uwzględnione zostały w zestawieniu.
Pod względem oczekiwanej długości życia mężczyzn Rosja zajmuje już jednak 50
miejsce. Śmiertelność chłopców poniżej piątego roku życia wynosiła 18 na 1000
urodzeń, śmiertelność dziewczynek – 14 na 1000 urodzeń. Śmiertelność dorosłych
mężczyzn (w przedziale 15-55 lat) jest, według WHO, najwyższa w Europie: 480 na
1000, podczas gdy u kobiet jest to 182 na 1000. Oczekiwane dalsze trwanie życia w
zdrowiu po osiągnięciu sześćdziesiątego roku życia, to dla mężczyzn 10,1 lat, a dla
kobiety – 14,2 lat. Federacja Rosyjska zajmuje pod tym względem 48 miejsce w
Europie (również na 52 uwzględnione w zestawieniu państwa).
10
Sytuacja demograficzna Rosji nie jest więc korzystna. Postępuje tam, znany
również państwom wysoko rozwiniętym, proces starzenia się społeczeństwa, który
spowodowany jest niskim przyrostem naturalnym. Warto zwrócić jednak uwagę na
fakt, że podobne zjawiska zachodzą również w takich państwach regionu, jak
chociażby Ukraina czy Białoruś. Niski przyrost naturalny niesie za sobą
niebezpieczeństwo dla przyszłej sytuacji społecznej i gospodarczej państwa. Choć w
dzisiejszym świecie liczba ludności państwa nie ma już takiego znaczenia jak w
przeszłości, to jednak znaczne zmniejszenie się liczby urodzeń, które od lat
odnotowywane jest w Rosji niewątpliwie przyczyni się do powstania w przyszłości
wielu problemów związanych np. z zapewnieniem państwu bezpieczeństwa (w tym
również wewnętrznego). Spowoduje także wzrost imigracji. Trudnej sytuacji
demograficznej towarzyszą również poważne problemy społeczne.
Uwarunkowania społeczne
Społeczeństwo Federacji Rosyjskiej nie jest jednorodne. Na jej terenie
mieszkają różne narodowości, podobnie jak to było za czasów ZSRR. Według
zestawienia z 2002 roku, najliczniejszą grupę stanowili Rosjanie, których było 115,8
mln. Dużą grupę stanowią też Tatarzy – ponad 5,5 mln, Ukraińcy – prawie 3 mln,
Baszkirzy i Czuwasze – ponad 1,6 mln. Trudno obecnie ustalić liczbę Czeczenów. W
2002 roku Rosję zamieszkiwało około 1,3 mln osób tej narodowości. Inne
narodowości to Ormianie, Mordwini, Awarcy, Białorusini, Kazachowie, Udmurcy,
Azerowie, Marijcy i Niemcy. Poważny problem stanowi imigracja na słabo zaludnione
tereny południowo-wschodniej części Rosji (Daleki Wschód i Syberia) ludności
chińskiej. Wielu Chińczyków przebywa na terenie Federacji Rosyjskiej nielegalnie,
nie są oni uwzględniani w istniejących spisach i trudno ustalić ich liczbę.
11
Moskwa
stara się przeciwstawiać niekorzystnym skutkom demograficznym, jakie niesie ze sobą
ta imigracja przez wspieranie rosyjskiego osadnictwa na tych terenach. Czyni to m.in.
10
„World Health Statistics 2003”, WHO,
www3.who.int/whosis/country/compare.cfm?language=english&country=RUSindicator
, dostęp:
10.10.2006.
11
Ł. Szul, op. cit.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
38
za pomocą ekonomicznych i socjalnych udogodnień. Niemniej jednak, kwestia
chińskiej imigracji uważana jest za trudny do rozwiązania problem. Związane jest z
tym również zagadnienie relacji rosyjsko-chińskich, w których Pekin zdobywa coraz
silniejszą pozycję. Z drugiej strony od wielu lat można też obserwować współpracę
obu tych państw (często np. zwróconą przeciwko USA).
Zakończenie
W powyższym tekście omówiłem zaledwie kilka czynników wpływających na
politykę Federacji Rosyjskiej. Państwo to stara się obecnie utrzymać swoje wpływy na
obszarach, które niegdyś znajdowały się pod kontrolą ZSRR. Jednym z
najistotniejszych środków, który to umożliwia, są surowcowe zasoby Rosji. Federacja
Rosyjska dąży jednak również do zdobycia znaczącej pozycji w Europie i w Azji.
Gospodarcza ekspansja zapewnia jej bardzo silną pozycję w dzisiejszym świecie.
Uwagę zwraca silna pozycja koncernu Gazprom, który konsekwentnie walczy o swoje
wpływy w państwach, które uzależnione są w taki czy inny sposób od rosyjskich
zasobów surowcowych. Polityka Rosji w tej dziedzinie doprowadziła już kilkakrotnie
do poważnych zatargów z Unią Europejską, która jest podzielona w kwestii polityki
wobec swojego wschodniego sąsiada. Pomimo zajmowania przez Rosję istotnego
miejsca na arenie międzynarodowej, należy stwierdzić, że zmaga się ona z poważnymi
społecznymi problemami, które w przyszłości mogą przyczynić się do jej znacznego
osłabienia. Federacja Rosyjskiej zmaga się z poważnymi patologiami społecznymi
(głównie alkoholizm, narkomania i AIDS), które w negatywny sposób oddziaływają
na społeczeństwo, wpływają np. na wysoką śmiertelność ludzi w wieku
produkcyjnym. Przyczyniają się także do pogorszenia sytuacji demograficznej Rosji.
Jednym ze skutków tych problemów jest rosnąca imigracja chińska. W przyszłości
przewaga tej ludności nad ludnością rdzennie rosyjską jeszcze się zwiększy. Elity
polityczne Federacji Rosyjskiej muszą też wziąć pod uwagę wzrost liczby ludności w
państwach azjatyckich, które w wielu sferach mają ogromny wpływ tak na politykę
Moskwy, jak i reszty Europy, i świata. Przedstawione w niniejszym opracowaniu
zagadnienia stanowią jedynie fragment charakterystyki wewnętrznej sytuacji Federacji
Rosyjskiej. Są wszakże jej istotnymi wyznacznikami, które w znaczący sposób
determinują kształt rosyjskiej polityki zagranicznej.
Nadesłano we wrześniu 2006 roku.
Omówienie pierwszego panelu dyskusyjnego…
39
Omówienie pierwszego panelu dyskusyjnego
pt. Sytuacja wewnętrzna Federacji Rosyjskiej jako wyznacznik jej polityki
zagranicznej
Po wygłoszeniu referatów przez p. Marka Czajkowskiego (Instytut Nauk
Politycznych i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Jagiellońskiego), p.
Macieja Rasia (Instytut Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego)
oraz p. Łukasza Wojcieszaka (Instytut Nauk Politycznych i Stosunków
Międzynarodowych
Uniwersytetu
Jagiellońskiego)
rozpoczęła
się
dyskusja
prowadzona przez moderatora tego panelu, p. Tomasza Bakunowicza (Instytut
Socjologii Uniwersytetu Jagiellońskiego).
Pierwsze pytanie dotyczyło tego, w jakim stopniu współczesne doktryny
polityczne Federacji Rosyjskiej są kształtowane przez zjawisko, które Feliks
Konieczny określił mianem cywilizacji bizantyjskiej. W odpowiedzi na to pytanie
wskazano, że doktryny polityczne są kształtowane przez elity będące u władzy,
natomiast poglądy elit wynikają z uwarunkowań kulturowych. W przypadku Rosji
można stwierdzić, że jej kultura jest pod silnym oddziaływaniem wzorców
pochodzących z Bizancjum. Przyczyniło się to do powstania u Rosjan świadomości
własnej odmienności m.in. od Europy Zachodniej. Dotyczy to systemu politycznego
Federacji Rosyjskiej, gdzie władze deklarują budowę demokracji przy jednoczesnym
podkreśleniu, że robią to według własnych wzorców. Najsilniej jednak kultura
bizantyjska oddziałuje na nurty euroazjatystów, a także nurtów bardziej
umiarkowanych (między euroazjanizmem a okcydentalizmem). Przedstawiciele tych
ideologii wskazują na odmienność cywilizacyjną Rosji, podkreślając z jednej strony
jej nie-azjatyckość, a z drugiej strony nie-europejskość, zgodnie z poglądem, jaki
wyraził niegdyś Lew Gumilow, stwierdzając, że Rosja co prawda leży w Europie, ale
Europa jest dla Rosji obcym superetnosem. Według Gumilowa każdy z tych dwóch
cywilizacyjnych tworów zbudowany jest na innym fundamencie. Dla Europy jest nim
kultura judeochrześcijańska, a dla Rosji wschodnie chrześcijaństwo. Dzisiaj nie mamy
jednak do czynienia z bizantyńską Federacją Rosyjską. Nikt z władz państwowych
Rosji nie deklaruje obecnie, że Rosja ma być nowym Bizancjum.
Kolejne pytanie dotyczyło tego, w jaki sposób władze rosyjskie postrzegają
sytuację międzynarodową Federacji Rosyjskiej i na ile doktryny polityczne tego kraju
mają charakter pragmatyczny. Na wstępie zaznaczono, że w porównaniu do czasów
radzieckich doktryna ta ma o wiele bardziej pragmatyczny charakter i jest
zdecydowanie pozbawiona elementów ideologicznych. Przy głębszej analizie można
też w niej dostrzec propozycję demokratycznego urządzenia ładu międzynarodowego,
który miałby charakter wielobiegunowy, z Rosją jako jednym z kształtujących go
centrów siły. Zwrócono także uwagę na funkcjonowanie po 1991 roku w Rosji trzech
modeli strategii wobec Zachodu. Pierwsza z tych dróg zakłada, że Rosja powinna być
rywalem Zachodu (uwidoczniło się to w kwestii Kosowa i Metohiji albo rozszerzenia
NATO), dzięki czemu rosyjskie władze mogłyby uzyskać coś dla siebie. Jednak
obecnie władze Federacji odchodzą od takiego postrzegania Zachodu. Istotniejsza
wydaje się więc kolejna doktryna: balancing. Nie jest już to rywalizacja, ale tworzenie
takich regionalnych układów powiązań, które uniemożliwiałyby dominację jednego
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
40
mocarstwa na poszczególnych obszarach Ziemi. Przykładem takich działań jest próba
zapobieżenia dominacji Stanów Zjednoczonych w Azji Środkowej. Trzecia strategia,
tzw. back regarding, polega na podłączaniu się pod silniejszego partnera celem
uzyskania korzyści. Podejście trzecie najbardziej było widoczne w początkach
istnienia Federacji, reprezentował je minister spraw zagranicznych Rosji Andiej
Kozyriew. Strategia tzw. back regarding była bardzo krytykowana przez rosyjskie
elity w okresie późniejszym, ponieważ nie przyniosła zakładanych efektów; ta krytyka
pomijała fakt, że postulowane efekty polityczne były błędnie oszacowane. Jest ona
jednak nadal wybiórczo stosowana przez administrację prezydenta Putina, czego
dowodem było poparcie Rosji dla interwencji amerykańskiej w Afganistanie, co
zaowocowało przyznaniem Federacji Rosyjskiej miejsca w G8 w 2002 roku. Innym
przykładem stosowania takiej strategii jest kwestia Iranu. Rosja stara się w tym
przypadku tworzyć irański koncert mocarstw, którego byłaby jednym z uczestników
lub gdyby to okazało się niemożliwe, spróbowałaby „podłączyć” się pod silniejszego,
w tym przypadku USA. Podczas dyskusji podkreślono, że w stosunkach Rosji z
Zachodem nie ma żadnego ideologicznego imperatywu mówiącego jednoznacznie o
tym, czy ma to być współpraca czy rywalizacja.
Poruszono także zagadnienie różnic w mechanizmach decyzyjnych w dawnym
Związku Radzieckim i w obecnej Federacji Rosyjskiej. W okresie radzieckim
procedura ta miała charakter policentryczny, na decyzje wpływał nie tylko ośrodek
związany z partią komunistyczną, ale też i kręgi związane z wojskiem oraz służbami
specjalnymi. Po roku 1991 nastąpił wzrost liczby grup interesów pragnących
wywierać wpływ na rozstrzygnięcia dokonywane przez władze i administracja
prezydencka była zmuszana do utrzymywania równowagi pomiędzy nimi. Sytuacja po
raz kolejny zmieniła się po roku 2000, kiedy doszło do likwidacji autonomicznych
wobec prezydenta ośrodków pragnących wpływać na proces podejmowania decyzji.
Dotyczy to m.in. sytuacji oligarchów, którzy zostali zmuszeni do podporządkowania
się projektom władz. Wszelkie próby przeciwstawiania się lub tworzenia
nieusankcjonowanych przez władze alternatyw kończyły się atakami ze strony
administracji, co zmuszało niepokornych oligarchów do wyprzedaży swojej własności
i wyjazdu zagranicę. W pierwszym okresie działania te objęły właścicieli różnego
rodzaju mediów, co wiązało się z dążeniem prezydenta Putina do zmonopolizowania
przestrzeni medialnej w państwie. W późniejszym okresie mechanizm ten objął także
właścicieli firm naftowych. Doprowadziło to do tego, iż obecnie pozostali
oligarchowie, choć stanowią potencjalne źródło policentryzmu, podporządkowują się
planom prezydenckim. Sytuacja ta zdecydowanie różni się od tej sprzed siedmiu lat,
gdy poszczególne media wiązały się z poszczególnymi grupami interesów i
dochodziło do ścierania się różnych koncepcji.
W dalszej części dyskusji zastanawiano się nad tym, na ile jest możliwy powrót
Federacji Rosyjskiej do pozycji supermocarstwa, jakie zajmował Związek Radziecki.
Na wstępie dyskusji stwierdzono, że współczesna Rosja, pozbawiona potencjału
dawnego ZSRR, dąży do uzyskania pozycji mocarstwowej inną drogą niż jej
poprzednik. Nie stawia już na potencjał militarny sił konwencjonalnych lub
nuklearnych, koncentruje się raczej na zdobywaniu poszczególnych rynków zbytu, jak
Omówienie pierwszego panelu dyskusyjnego…
41
i pozyskiwaniu surowców, dzięki czemu może uzyskać rolę decydującego regulatora
obrotu tymi dobrami i zagwarantować sobie tym samym realizację poszczególnych
interesów politycznych. Dowodem świadczącym o takich planach Federacji są kroki
podejmowane w Europie przez rosyjski koncern Gazprom. Otóż stara się on nie tylko
pozyskiwać kolejne rynki zbytu, ale też przejmować linie przesyłowe oraz sieci
dystrybucji w poszczególnych państwach. Wskazano przy tym, że realizacja takich
zamierzeń odbywa się we współpracy z zachodnimi konsorcjami banków. Przykładem
przypadek wymuszenia sprzedaży na Romanie Abramowiczu jego firmy naftowej
państwowemu koncernowi, który to zakup sfinansowano z zachodnich kredytów. Z
podobną sytuacją mamy do czynienia w kwestii budowy Gazociągu Północnego, który
jest finansowany przez zachodnie banki, a poręczycielem w tej operacji finansowej
jest rząd niemiecki. Wiąże się to z kolei z innym ważnym zagadnieniem: bardziej
upaństwowione przedsiębiorstwa rosyjskie stają się mniej efektywne. Zyski, które
wypracowują, są przeznaczane na spłatę malejącego zadłużenia zagranicznego Rosji,
przy jednoczesnym wzroście zadłużenia tych przedsiębiorstw w bankach zachodnich,
a wręcz uzależnieniu ich rozwoju od tychże instytucji. Ogląd stanu gospodarki
rosyjskiej składania zatem do sceptycyzmu w kwestii odzyskania przez Rosję pozycji
mocarstwa, szczególnie za pomocą metody, wykorzystującej do działań politycznych
kontrolę nad obrotem surowcami.
Wiele miejsca w czasie dyskusji poświęcono również zagadnieniu przyszłych
wyborów prezydenckich w Rosji oraz odpowiedzi na pytanie, kto zostanie następcą
obecnego prezydenta. Rozmawiano o tym szczególnie w kontekście działań podjętych
tuż po rozpadzie ZSRR przez przywódców Białorusi i państw Azji Środkowej, w
których pierwsi wybrani prezydenci szybko zagwarantowali sobie w konstytucji prawo
do sprawowania rządów przez wiele kadencji, co daje im możliwość praktycznie
dożywotniego rządzenia. W Rosji nie podjęto takich kroków, w związku z czym
pojawia się pytanie, jak będzie wyglądała scena polityczna Rosji wraz z końcem
drugiej kadencji prezydenta Putina? W chwili obecnej trudno jednak ocenić, na jakie
rozwiązanie zdecydują się elity rządzące współczesna Rosją. Jedno pozostaje jednak
pewne: nie tworzyły one z wysiłkiem monocentrycznego systemu podejmowania
decyzji, by zamienić go w czasie najbliższych wyborów prezydenckich na system
swobodnej gry interesów. Przyjmą one raczej rozwiązanie polegające na znalezieniu
łagodnej metody transmisji władzy. Wśród rozpatrywanych możliwości wskazano
trzy. Po pierwsze, może dojść do stworzenia nowego państwa związkowego Rosji i
Białorusi, którego przywódcą zostałby Putin, a wtedy kadencje liczyłyby się od nowa.
Po drugie, mogą zostać podjęte kroki zmierzające do zmian w konstytucji, które
byłyby pobudzane za pomocą kierowanych przez administrację prezydencką
„oddolnych inicjatyw”. I po trzecie, obecnie rządzące elity mogą wyłonić ze swojego
grona nowego przywódcę, który zagwarantuje im nienaruszalność ich interesów. Przy
czym osoba ta musiałaby być nie tylko zdolna do spełniania oczekiwań elit
rządzących, ale również być postacią na tyle medialną, by móc mierzyć się z coraz
silniej rozwijającym się kultem Putina jako idealnego przywódcy. W chwili obecnej
nie ma jednak takiej osoby na rosyjskiej scenie politycznej, co może wskazywać na to,
że coraz bardziej prawdopodobny staje się wariant drugi.
Opracował:
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
42
Tomasz Pugacewicz
Student Instytutu Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych
Uniwersytetu Jagiellońskiego
IV rok
43
Część II
Rosyjska polityka wobec wschodnioeuropejskich członków WNP
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
44
Marcin Mączka, Polityka zagraniczna Federacji Rosyjskiej wobec niepodległej…
45
Marcin Mączka
Polityka zagraniczna Federacji Rosyjskiej wobec niepodległej Ukrainy
– doświadczenie ostatnich lat i perspektywy na przyszłość
Dzisiejsza Ukraina ma za sąsiadów dwa wielkie systemy polityczno-społeczno-
gospodarcze naszego kontynentu. Z jednej strony Unię Europejską, z drugiej –
Federację Rosyjską. Obydwaj sąsiedzi Ukrainy w inny sposób kształtują swoje
systemy polityczne, życie społeczne i reguły ekonomiczne kierujące gospodarką.
Ukrainę, położoną niemal pośrodku naszego kontynentu, niezaprzeczalnie łączy
zarówno z Europą, jak i z Rosją nie tylko granica, ale i wielowiekowa tradycja
wspólnej historii i kultury. Dwie cywilizacje kształtujące dzisiejszy obraz naszego
kontynentu – łacińska cywilizacja zachodnia i prawosławna cywilizacja wschodnia od
wieków przeplatają się na jej terytorium. Do końca XVIII wieku na terenach Ukrainy
cywilizacja łacińska reprezentowana była przez Wielkie Księstwo Litewskie, a
następnie I Rzeczpospolitą. W kolejnych stuleciach obszary te znajdowały się pod
faktycznym władaniem Rosji carskiej. Po pierwszej wojnie światowej wraz z
odrodzeniem się państwa polskiego (II Rzeczpospolita) tereny dzisiejszej Ukrainy
znalazły się częściowo pod władaniem Polski i sowieckiej Rosji. Po drugiej wojnie
światowej, stały się częścią ZSRR, aż do roku 1991, kiedy to Ukraińcy uzyskali
niepodległość.
Ostatnie 15 lat obecności Ukrainy w Europie Środkowo-Wschodniej pozwala
zaobserwować wyraźne różnice w priorytetach, sposobach działania i celach polityki
rosyjskiej i europejskiej (unijnej, w tym polskiej) w stosunku do Ukrainy. Polityka
Polski (i UE) polegała na ogół na eksporcie na teren Ukrainy wartości i standardów
europejskich, przy pełnym poszanowaniu, a nawet aktywnym wspieraniu,
niepodległości i suwerenności tego kraju. Kontrastowała z nią dotychczasowa polityka
Federacji Rosyjskiej zbyt często dążącej do dominacji i uzależnienia Ukrainy,
stwarzającej szereg napięć we wzajemnych relacjach między obydwoma krajami.
W przeciwieństwie do krajów UE, w polityce Rosji wobec Ukrainy często
widoczne jest nieuznawanie stosunków opartych na partnerstwie i skłanianie się do
podkreślania swojej wyższości. W owym dążeniu do utrzymania asymetryczności w
relacjach ze słabszymi od siebie krajami głównymi atrybutami polityki Rosji zbyt
często zamiast dialogu i zrozumienia jest podkreślanie mocarstwowości i siły.
Dotychczasowa ścisła współpraca wojskowa i dominacja Rosji w dziedzinie
obronności i energetyki przez ostatnie lata była jednym z najważniejszych aspektów
rosyjskiej polityki reintegracji na obszarze byłych republik radzieckich.
1
Na samym początku lat 90-tych wraz z rosnącymi wpływami, a następnie
dojściem do władzy grupy reformatorów i demokratów z obozu Borysa Jelcyna,
można było żywić nadzieję na poparcie dla emancypacyjnych dążeń Ukrainy.
Dobitnym tego przykładem było przemówienie Jelcyna z końca 1990 roku w
Ukraińskiej Radzie Najwyższej, kiedy to w pełni poparł on niepodległościowe
dążenia Ukraińców. Plan reformatorów z początku lat 90-tych zakładał między innymi
1
J. Hedenskog, Filling 'the gap': Russian Security Policy Towards Belarus, Ukraine, Moldova under
Putin, [w:] J. Hedenskog, V. Konnander, B. Nygren, I. Oldberg, Ch. Pursiainen (ed.), Russia as a
Great Power -- Dimensions of Security under Putin, Routledge, London/New York 2005, s. 133.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
46
przecięcie więzi gospodarczych z Ukrainą po to, by ułatwić Rosji przeprowadzenie
reform i wyjście z kryzysu.
Dość szybko dało się jednak zauważyć, iż rosyjskie elity, nawet te pro-
demokratyczne, w większości do dzisiaj nie pogodziły się z „utratą Ukrainy” i nie
mogą w pełni dostosować się do istnienia w nowych warunkach geopolitycznych.
Niepokojąca jest rosnąca wśród nich popularność idei euroazjanizmu, której jedną z
podstawowych zasad jest wyższość moralna, duchowa i polityczna Rosji nad innymi
krajami, a co za tym idzie jej supremacja na kontynencie.
2
Relacje Moskwy z odzyskującą niepodległość Ukrainą szybko stały się bardzo
konfliktowe. Zarówno rosyjskie społeczeństwo, jak i elity polityczne nie mogły
pogodzić się z ,,utratą Ukrainy” traktowanej od wieków jako integralna część Rosji.
Ukraina, położona na historycznych terenach Rusi Kijowskiej była postrzegana jako
kolebka wspólnej państwowości Rosjan i Ukraińców. Nawet w środowiskach
demokratycznych i dysydenckich nie było zrozumienia dla niepodległościowych dążeń
narodu ukraińskiego.
3
Jest rzeczą naturalną, że po wielu wiekach tworzenia z Ukrainą wspólnego
organizmu państwowego w świadomości społeczeństwa rosyjskiego i elit politycznych
olbrzymie znaczenie mają sentymenty kulturowe i historyczne w stosunku do ziem
ukraińskich. Jednakże obecna Ukraina ma dla unowocześniającej swoją gospodarkę
Rosji znaczenie nie tylko sentymentalne.
Chociaż więzi handlowe wraz upadkiem ZSRR w dużym stopniu zostały
naruszone, w ciągu ostatnich 15 lat oba kraje odbudowały powiązania w sferze
gospodarczej.
Rosyjskiej gospodarce potrzebna jest ukraińska metalurgia i przemysł
petrochemiczny podobnie jak jeszcze kilka lat temu wręcz niezbędny był jej przemysł
kosmiczny i rakietowy. Rosja potrzebuje też Ukrainy jako wielkiego rynku dla swych
towarów (48 mln obywateli). Do niedawna były to przede wszystkim gaz ziemny i
ropa naftowa z jej przetworami, ostatnio także w coraz większym stopniu artykuły
przemysłowe, niekonkurencyjne na rynkach światowych. Rosja importuje ukraińskie
artykuły żywnościowe (przede wszystkim cukier, mięso i jego przetwory), a także
spirytus i amoniak. Rosjanie mogą wprawdzie kupić te i inne towary na innych
rynkach, ale ukraińskie produkty są najtańsze, najłatwiej dostępne, a rynek ukraiński
jest znany rosyjskim przedsiębiorcom. W interesie Rosji (w tym wielkich rosyjskich
przedsiębiorców) leży wzrost zaangażowania rosyjskich przedsiębiorców na Ukrainie i
hamowanie zaangażowania na tym rynku przedsiębiorców z innych krajów, którzy
również są zainteresowani inwestowaniem na Ukrainie.
Ponadto, Ukraina ma duże znaczenie wojskowe. Rosja nie chce dopuścić do
zmniejszenia swojej roli w basenie Morza Czarnego. Związana jest to m.in. z
utrzymaniem bazy w Sewastopolu (na razie do 2017 roku jej status jest raczej
niezagrożony), ale także z systemami radarowi istniejącymi na Ukrainie koło
Sewastopola i Użhorodu, utrata możliwości ich użytkowania doprowadziłaby do
2
W dzisiejszej Rosji koncepcja euroazjanizmu najpełniej reprezentowana jest w myśli politycznej
Aleksandra Dugina.
3
Nawet Aleksander Sołżenicyn w swojej wizji ,,Wielkiej Rosji”, skupiającej pod swoim
przewodnictwem także Ukrainę i Białoruś, nie dopuszczał możliwości pełnej suwerenności Ukrainy
jako samodzielnego bytu prawno-międzynarodowego.
Marcin Mączka, Polityka zagraniczna Federacji Rosyjskiej wobec niepodległej…
47
odkrycia południowo-zachodniej flanki obrony powietrznej terytorium Rosji. Utrata
wpływów na Ukrainie pociągnęłaby za sobą utratę „głębi strategicznej”, posiadanej
przez Rosję de facto przez ostatnie 300 lat.
Dodatkowo przyjazna Rosji Ukraina znacznie ułatwia kontakty z krajami
Europy Środkowej i Południowej oraz z Turcją. Duże znaczenie strategiczne i
handlowe ma Cieśnina Kerczeńska, przez którą prowadzi wyjście z dorzecza Wołgi
na ocean światowy. Ukraina ma duże znaczenie dla Rosji także jako obszar
tranzytowego – pierwsze miejsce mają tu gazociągi i ropociągi, prowadzące do Europy
(zapewnienie ich stabilność i kontrola nad nimi zawsze miały priorytetowe znaczenie
w polityce rosyjskiej). Ważna jest także stabilność tranzytu kolejowego i drogowego w
dwóch kierunkach wschód-zachód (szlaki transportowe do portów Naddunajskich i
Odessy) i północ-południe (najkrótsza i najdogodniejsza droga z centralnej Rosji na
Kaukaz Północny prowadzi przez wschodnią Ukrainę).
Co pewien czas władze rosyjskie podnoszą kwestię mniejszości rosyjskiej na
Ukrainie. Według ukraińskiego spisu powszechnego stanowi ona 17,3% ludności, tj.
8334 tys. (pojawia się tu problem z jednoznacznym określeniem narodowości, z tych
też względów według rosyjskich źródeł mniejszość rosyjska to 22% społeczeństwa
ukraińskiego). Rosja od wieków uważa, że powinna pełnić rolę protektora ludności
prawosławnej na świecie. Na osłabienie tego czynnika polityki rosyjskiej wpływa fakt,
iż Rosjanie na Ukrainie (i w innych krajach) są słabo zorganizowani. W samej Rosji
dopiero w połowie lat 90-tych powołano pierwsze instytucje mające się zajmować
problemami mniejszości. Już Andriej Kozyriew wypowiadał się, że Rosja będzie
bronić interesów swoich rodaków za granicą. Prezydent Putin także wspominał o
zwiększeniu uwagi na problemy Rosjan poza granicami Rosji, lecz, jak dotąd, kwestia
ta pozostaje ciągle w sferze deklaracji, co więcej, mniejszość rosyjska często jest
instrumentalnie wykorzystywana przez Moskwę i używana w doraźnych interesach
politycznych.
Od połowy 1992 roku można było zaobserwować odradzanie się postaw
neoimperialnych wobec Ukrainy, traktowanej jako jeden z krajów tzw. bliskiej
zagranicy. Na arenie międzynarodowej Rosja domagała się, aby uznano ją za gwaranta
pokoju i stabilności w obszarze „bliskiej zagranicy” i, co za tym idzie, aby przyznano
jej specjalne prawa do realizowania swych interesów. Obszar Wspólnoty
Niepodległych Państw (WNP), w tym i Ukrainę, traktowano jako obszar żywotnych
interesów Federacji Rosyjskiej i uważano, że utrzymanie hegemonii na tym terytorium
jest podstawą wielkomocarstwowej pozycji Rosji.
4
Usiłowano także przeforsować koncepcję „dwóch granic”, która zakładała
obsadzenie granic WNP przez rosyjskie wojska ochrony pogranicza. Ukraina
konsekwentnie odżegnywała się od tej formy współpracy już w 1992 roku i nie
przystąpiła do Układu Taszkienckiego.
W kolejnych latach za jedno z najważniejszych zadań dyplomacji rosyjskiej
uznawano powstrzymywanie krajów „bliskiej zagranicy” od wstępowania w bloki
sojusznicze i sojusze skierowane przeciwko WNP lub jej członkom, a także stworzenie
4
Doktryna ta znalazła odzwierciedlenie w oficjalnych dokumentach z 1993 roku - Podstawowe tezy
koncepcji polityki zagranicznej FR oraz Podstawowe tezy doktryny wojskowej FR.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
48
systemu koordynowania ich polityki zagranicznej.
5
Okres ten obfitował w szereg konfliktów między obydwoma krajami. Wiele lat
trwały rozmowy o ostatecznym ustaleniu granicy lądowej i morskiej, doszło do
konfliktu o podział floty czarnomorskiej, status Sewastopola i Krymu. Obie strony nie
mogły się porozumieć w kwestii zawarcia „Umowy o dobrym sąsiedztwie”, co
nastąpiło dopiero w 1997 roku. W 1998 roku podpisano porozumienie o współpracy
gospodarczej do 2007 roku, dokument tak samo szeroki (130 pozycji), jak
enigmatyczny, co spowodowało, że większość jego postanowień nie weszła w życie.
Rosja jest przykładem państwa, w którym polityka zagraniczna była od lat
raczej oderwana od polityki wewnętrznej. Nierzadko ta ostatnia była całkowicie
podporządkowywana dążeniu do utrzymania odpowiedniej pozycji w systemie
międzynarodowym.
Zapowiedzi Putina z początków okresu jego urzędowania zdawały się
wskazywać na to, że posunięcia na arenie zagranicznej będą podporządkowane celom
polityki wewnętrznej. Pod koniec lat 90-tych stało się jasne, że WNP jest
nieefektywna, oprócz deklaracji i podpisywanych w świetle kamer kolejnych umów
nie przynosiła nie tylko Rosji, ale i całemu regionowi spodziewanych korzyści.
Nieopłacalność tej formy współpracy dla Rosji stała się jeszcze bardziej widoczna po
kryzysie w 1998 roku, kiedy w polityce wobec Ukrainy zaczęto kłaść większy niż
dotąd nacisk na kwestię interesu ekonomicznego.
Większość obserwatorów uważa, że za prezydentury Władimira Putina doszło
do upragmatycznienia polityki rosyjskiej. Moskwa zrozumiała, że uznanie
niepodległości Ukrainy za fakt przyniesie jej więcej korzyści niż traktowanie jej jako
państwa „sezonowego”, chwilowo tylko „oderwanego od macierzy”.
6
Zbiegło się to z odejściem Kremla od dotychczasowej polityki traktowania
WNP jako podstawowego narzędzia reintegracji przestrzeni postsowieckiej. Rosja
zrezygnowała z dotychczasowej agresywnej polityki wobec swojego sąsiada, stawiając
raczej na ekspansję gospodarczą i zwiększanie wpływów ekonomicznych. Poparcie dla
tego typu polityki wyrażały szerokie kręgi polityczne Rosji, nawet człowiek
utożsamiany z opcją demokratyczną, Anatolij Czubajs, mówił o „liberalnym
imperium”, które Rosja powinna stworzyć na obszarze poradzieckim, stosując metody
ekonomiczne.
Na przełomie roku 1999 i 2000 rozpoczęto twardo egzekwować od Kijowa
należności za surowce energetyczne, wykorzystując to jako ,,broń surowcową”.
7
Nasiliła się ekspansja rosyjskiego kapitału i przedsiębiorstw, pośród których prym
wiodły flagowe okręty rosyjskiej gospodarki – Gazprom, Łukoil i Transnieft. Nasilono
także działania zmierzające do przejęcia strategicznych sektorów gospodarki Ukrainy,
początkowo w zamian za długi strategicznych przedsiębiorstw.
Podczas wyborów prezydenckich w 1999 roku, Rosja zachowywała się
powściągliwie. Dopiero w ostatniej fazie poparła zdecydowanie Leonida Kuczmę
5
Dekret prezydenta Federacji Rosyjskiej z 1995 roku O zatwierdzeniu strategicznego kursu polityki
FR wobec WNP.
6
T. Olszański, Trud niepodległości - Ukraina na przełomie tysiącleci, Instytut Studiów
Strategicznych, Kraków 2003, s. 125.
7
P. Turczyński, „Polityka Unii Europejskiej wobec Ukrainy”, Sprawy Międzynarodowe, 2005, nr 2, s.
58.
Marcin Mączka, Polityka zagraniczna Federacji Rosyjskiej wobec niepodległej…
49
(główny jego rywal, Petro Symonenko z Komunistycznej Partii Ukrainy był wtedy
kojarzony głównie jako przyjaciel Gienadija Ziuganowa). Kremlowi, jak się wydaje,
zależało na wzmocnieniu pozycji Kuczmy, chciał mieć bowiem do czynienia z jednym
silnym partnerem politycznym, aniżeli z grupą słabych, zwalczających się wzajemnie,
polityków.
W 2003 roku Rosja wystąpiła z najpoważniejszą, jak dotąd, inicjatywą
wielostronną, proponując utworzenie Wspólnej Przestrzeni Gospodarczej. Podpisana
we wrześniu przez prezydentów czterech postradzieckich państw umowa o WPG
wzbudziła ogromne emocje w Kijowie. Zakładała daleko idącą integrację gospodarki
Ukrainy, Rosji, Białorusi i Kazachstanu oraz powołanie obdarzonego szerokimi
kompetencjami „organu koordynacyjnego”, w którym prawo głosu każdego z państw
zależałoby od „wagi” jego ekonomiki. Ukraina, obawiając się przezornie o swoją
niezależność ekonomiczną, wpisała do umowy, że będzie realizować tylko te jej
punkty, które „nie są sprzeczne z konstytucją kraju”.
Polityka Putina wobec Ukrainy początkowo rzeczywiście sprawiała wrażenie
bardziej „cywilizowanej” i można było nie bez zasadności przypuszczać, iż powstaje
nowa jakość w rosyjskiej polityce zagranicznej. Pierwszą rysą na tym wizerunku były
wydarzenia z roku 2002, kiedy to doszło do najpoważniejszego kryzysu w stosunkach
z Ukrainą – sporu wokół wyspy Tuzla na Morzu Azowskim. Konflikt został
uregulowany dopiero w kwietniu 2003 roku, kiedy to obie strony uzgodniły zasady
wspólnego użytkowania Morza Azowskiego. Na mocy porozumienia oba kraje mogą
wspólnie korzystać z całego Morza Azowskiego, a Kijów bez zgody Moskwy nie
może wpuszczać na nie okrętów wojennych trzecich bander. Kolejne wydarzenia
związane z kampanią wyborczą i wyborami prezydenckimi w 2004 roku na Ukrainie
szybko i skutecznie pokazały, jak silna jest w rosyjskich kręgach politycznych idea
(choćby częściowego) odzyskania wpływów na Ukrainie.
W trakcie gorących tygodni pomarańczowej rewolucji pod koniec 2004 doszło
tam nie tylko do starcia przeciwstawnych sił politycznych, lecz także do konfrontacji
różnych wizji rozwoju Ukrainy. Masowe fałszerstwa wyborcze popełnione przez obóz
prezydencki, wspierany aktywnie przez Rosję doprowadziły do wielusettysięcznych
demonstracji, podczas których większość społeczeństwa Ukrainy pokazała, że jego
wizja przyszłości państwa oparta jest na zachodnich zasadach poszanowania prawa,
demokracji i swobód obywatelskich.
Dyplomacja polska, litewska i rosyjska zaangażowały się aktywnie w
opisywane wyżej wydarzenia. Jednak w zaangażowaniu tym wystąpiły istotne różnice.
Rosja wysłała na Ukrainę swoich specjalistów od public relations, by za pomocą
rosyjskich kanałów telewizyjnych (w dużej mierze państwowych lub pośrednio
kontrolowanych przez państwo) aktywnie opowiadać się za Wiktorem Janukowyczem.
Także wielu przedstawicieli rosyjskiej władzy utożsamiało go bardziej lub mniej
skrycie z rosyjskim interesem narodowym i wielokrotnie w mediach jawnie wyrażało
poparcie dla niego. Do historii dyplomacji przejdą zapewne telefony Władimira Putina
w szczytowym momencie kryzysu do prezydenta Leonida Kuczmy. Zapewne
nieprędko poznamy szczegóły tych wydarzeń, nie ulega jednak wątpliwości, że po
każdym telefonie Kuczma był coraz mniej skłonny do kompromisu w sprawie
powtórzenia wyborów.
Prezydent Putin zaczął jednak zdawać sobie sprawę z możliwego ryzyka
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
50
porażki i przystąpił do korekty kursu swojej polityki. Na konferencji prasowej pod
koniec 2004 roku podkreślił znaczenie dla Rosji stosunków z narodami państw WNP.
Minister spraw zagranicznych Siergiej Ławrow zapewniał natomiast o czystych
intencjach Rosji i dążeniu do współpracy wielostronnej.
Duża część ekspertów, także rosyjskich, uznała tak jawne poparcie dla
Janukowycza za strategiczny błąd, który przyczynił się do wygranej Juszczenki.
Echem porażki z grudnia 2004 roku było bardzo powściągliwe zachowanie władz
rosyjskich w trakcie wyborów parlamentarnych w 2005 roku.
Należy podkreślić, iż podstawowe cele, jakie Rosja zamierza zrealizować na
terenie Ukrainy nie zmieniły się, doszło jednak do istotnej korekty metod osiągania
tych celów. Dobrym przykładem jest kryzys gazowy z początku 2005 roku, który z
jednej strony był skutkiem konsekwentnego realizowania przez Moskwę polityki
ekonomizacji swych stosunków z Ukraina, z drugiej – próbą destabilizacji politycznej
Ukrainy.
W przyszłości zarówno ukraińskie władze, jak i ich europejscy partnerzy będą
musieli liczyć się z aktywną polityką Rosji, zmierzającej do zachowania rosyjskiej
pozycji dominującej i powstrzymania wychodzenia Ukrainy ze strefy jej wpływów.
Prawdziwy sprzeciw wywoła z pewnością kwestia członkowstwa Ukrainy w
NATO. Rosja z niepokojem spogląda na zacieśnianie kontaktów Ukrainy z NATO,
szczególnie po zatwierdzeniu Membership Action Plan w marcu 2006 roku, chociaż
obawy te na pewno osłabły po wrześniowym wystąpieniu premiera Janukowycza w
Brukseli, który zapowiedział, że Ukraina w najbliższym czasie nie jest jeszcze gotowa
starać się o członkostwo w NATO. Rosja panicznie boi się kolejnego przybliżenia
NATO do jej granic, które pociągnęłoby za sobą wzrost wpływów USA na Ukrainie.
Obecnie najważniejszym interesem Rosji będzie niedopuszczenie, aby współpraca
Ukrainy z NATO wyszła poza ramy programu „Partnerstwo dla Pokoju”.
Relacje z Ukrainą wymagają zdecydowanie większej uwagi. Warto traktować
relację z Ukrainą jako wartościową inwestycję, która powinna jednak zakładać
prowadzenia dialogu politycznego z Ukrainą bez pośrednictwa Moskwy. W
przyszłości Unia dla swojego własnego bezpieczeństwa powinna stworzyć w
stosunkach z Ukrainą warunki podobne do tych, jakie istnieją w stosunkach z Rosją,
co oznacza ostateczne odrzucenie polityki określanej mianem „Russia first”. W świetle
pojawiających się w ostatnim czasie informacji związanych z przejęciem przez
Niemcy prezydencji w UE (I –VI 2007) i formułowaniem przez rząd Angeli Merkel
nowej koncepcji Ostpolitik postulat zwrócenia większej wagi na Ukrainę wydaje się
jednak coraz bardziej odległy. Co prawda prezydencja niemiecka zwiastuje
wzmocnienie Europejskiej Polityki Sąsiedztwa wiążącej się ze zwróceniem większej
uwagi na kraje po-radzieckie, jednak zapowiada także wzmocniony dialog z Rosją.
Oczywiście dialog Rosja-UE jest jak najbardziej pożądany i pozytywny, lecz rząd
niemiecki zapowiada równocześnie, że będzie miał na uwadze rosyjską ,,ambicję i
wrażliwość” w stosunku do krajów takich, jak Ukraina.
Łatwo zauważyć, iż obecnie w krajach UE minął napędzany pomarańczową
rewolucją entuzjazm dla Ukrainy. Polityka polska powinna być zatem mniej
„krzykliwa”, a w większym stopniu skupić się na „technicznym” wspieraniu Ukrainy.
Prawdziwe wzmocnienie Ukrainy nastąpi nie tylko na drodze deklaracji i przemówień,
lecz także na drodze jej transformacji i wzmocnienia ekonomicznego w ramach
Marcin Mączka, Polityka zagraniczna Federacji Rosyjskiej wobec niepodległej…
51
europejskiego modelu państwa i gospodarki wolnorynkowej. W związku z tym, nie
jest wskazane mówienie o jak najszybszym wstąpieniu Ukrainy do UE, zapewne
wywoła to bowiem jednoznaczny sprzeciw pozostałych członków UE. Oznaką tego
może być rezolucja Parlamentu Europejskiego.
W perspektywie krótkoterminowej lepiej skupić się na koncepcji swoistego
,,miękkiego wspierania”, polegającego na zwiększonej pomocy technicznej i
gospodarczej dla Ukrainy. Ramowy i zakrojony na szeroką skalę program wspierania
rozwoju ukraińskiego społeczeństwa obywatelskiego i wolnego rynku w przyszłości
umożliwiłby wzmocnienie u granic Unii obszaru stabilności i rozwoju, proces ten
mógłby zaś w dalszej perspektywie zakończyć się przyjęciem Ukrainy do UE.
Zdecydowane ,,podanie ręki” ukraińskiej demokracji jest szczególnie istotne wobec
sytuacji jak powstała po wyborach parlamentarnych na wewnętrznej scenie
politycznej Ukrainy.
Przyszły stosunek Ukrainy do Rosji, podobnie jak w latach ubiegłych, będzie w
dużym stopniu uzależniony od jej wewnętrznej sytuacji politycznej. Brak
jednoznacznego zwycięzcy w wyborach parlamentarnych 26 marca i tarcia wewnątrz
ukraińskiego rządu będą zaś wyraźnym symptomem niestabilności i osłabią pozycję
Ukrainy zarówno wobec Rosji, jak i krajów UE. Natomiast jej stosunek do Rosji wciąż
będzie zależeć od gry sił pomiędzy różnymi grupami interesu i grupami
oligarchicznymi.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
52
Walenty Baluk, Proces integracji rosyjsko-białoruskiej
53
Walenty Baluk
Proces reintegracji rosyjsko-białoruskiej
Orientacje ideowo-polityczne w rosyjskiej polityce zagranicznej sprzyjały
ukształtowaniu się trzech modeli reintegracji przestrzeni poradzieckiej: 1) radziecko-
komunistycznego;
2)
restytucyjno-nacjonalistycznego
i
3)
pragmatyczno-
integracyjnego
1
. Pierwszy nawiązywał wprost do odrodzenia ZSRR, drugi do
restytucji imperium rosyjskiego, a trzeci nakazywał dostosować proces integracji
(reintegracji) do obecnej sytuacji geopolitycznej. Realizowanie w całości pierwszych
dwu modeli wydaje się niemożliwe, nie odnosi się to do możliwości realizacji
interesów politycznych i ekonomicznych Rosji carskiej i bolszewickiej na
przylegającym obszarze. Właśnie ten „powrót” miał nastąpić przy realizacji modelu
pragmatyczno-integracyjnego.
W polityce Federacji Rosyjskiej wobec państw WNP można wytypować kilka
etapów, przypadających na lata: 1) 1992-1995 (od koncepcji „bliskiej zagranicy” do
reintegracji); 2) 1996-1999 (od reintegracji do integracji „różnych prędkości”)
2
; 3)
1999-2003 (od integracji „różnych prędkości” do rozwoju stosunków dwustronnych);
4) 2003 – ? (powrót do integracji „różnych prędkości”).
W polityce Rosji wobec obszaru „żywotnych interesów” Białoruś odgrywała
istotną rolę, wydawałoby się niewspółmierną do jej potencjału. Rosyjsko-białoruskie
inicjatywy były wzorem pożądanego modelu reintegracji na płaszczyźnie politycznej,
gospodarczej i kulturowej. W miarę zacieśniania więzi dwustronnych wzrastało także
znaczenie Białorusi w polityce Federacji Rosyjskiej w regionie. Może o tym
świadczyć fakt uznania w Koncepcji polityki zagranicznej FR z 2000 roku stosunków
rosyjsko-białoruskich za „najwyższy poziom integracji”, podczas gdy w Koncepcji z
1993 roku Białoruś nie została specjalnie wyróżniona
3
.
Podobnie rzecz się miała także z białoruskimi nieoficjalnymi koncepcjami
polityki zagranicznej. W kierunkach aktywności międzynarodowej Białorusi
wymienionych przez P. Krauczenkę (1991) znajdujemy zapis o „współdziałaniu z b.
republikami radzieckimi w celu utworzenia wspólnej przestrzeni gospodarczej i
nowego związku niezależnych państw”. Z kolei w priorytetach nakreślonych przez
ministra spraw zagranicznych M. Chwostowa (2000) na pierwszym miejscu
umieszczono „rozwój stosunków z Rosją w ramach Państwa Związkowego”
4
.
Przyczyn takiego stanu rzeczy możemy doszukiwać się jeszcze na etapie
rozpadu ZSRR. Białoruś radziecką charakteryzowały najsłabsze tendencje odśrodkowe
ze wszystkich republik. Zaskoczona rozpadem ZSRR nomenklatura białoruska nie
potrafiła odnaleźć się w nowej niepodległej rzeczywistości, dlatego poparła proces
1
O. Aleksandrowa, Trudnaja riestawracyja staroj zawisimosti. Politika Rossii w otnoszenii SNG, [w:]
S. Creuzberger, S. Grabowski, J. Unser (red.), Wnieszniaja politika Rossii: ot Jelcyna k Putinu, Kiev
2002, s. 116-126.
2
Por. O. Aleksandrowa, op. cit., s. 116-122.
3
Zob. W.Baluk, Polityka zagraniczna i bezpieczeństwa (podstawy instytucjonalno-prawne), [w:] B. J.
Albin, W. Baluk (red.), Europa Wschodnia – dekada transformacji. Rosja, Wrocław 2003, s. 126-130.
4
W. Baluk, Polityka zagraniczna i bezpieczeństwa, [w:] B. J. Albin i W. Baluk (red.), Europa
Wschodnia – dekada transformacji. Białoruś, Wrocław 2004, s. 276 i 281.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
54
reintegracji z Moskwą, uzasadniając to czynnikami strukturalnymi (zależnością
gospodarczą i surowcową), historycznymi i kulturowymi (bliskością języka, kultury i
wyznania). Siły opozycyjne, prezentujące odmienny punkt widzenia, nie odgrywały w
kraju istotnej roli i nie były w stanie wpłynąć na realizację przez nowo powstałe
państwo alternatywnego modelu integracji. W Rosji przeciwko ścisłej reintegracji
opowiadało się środowisko tzw. liberałów na czele z J. Gajdarem, A. Czubajsem i
B. Fiodorowem, opowiadające się przeciwko integracji z Białorusią, która, ich
zdaniem, byłaby niepotrzebnym balastem w procesie rosyjskiej transformacji.
Proces zjednoczeniowy dwóch państw rozpoczął się w postępującej, ale jeszcze
nie zakończonej dezintegracji obszaru poradzieckiego, dlatego będziemy go nazywać
reintegracją, a nie integracją. Rosyjscy politycy i politologowie, a także ich białoruscy
koledzy często wykorzystują termin wossojedinienije (ponowne zjednoczenie), które
jest bliższe pojęciu reintegracji. Natomiast w kontekście historycznym i
geopolitycznym wpisuje się ono w koncepcję sobieranija ziemiel ruskich (jednoczenia
ziem ruskich), a prezydent Putin, „zbierający kawałki rozbitego państwa”, jest
porównywany z Otto von Bismarckiem.
W procesie ponownego zjednoczenia pojawiły się dwa modele reintegracji
rosyjsko-białoruskiej: 1) utworzenie państwa federacyjnego i 2) konfederacji dwóch
państw
5
. Na początku pierwszej kadencji Władimir Putin proponował Białorusi
wejście w skład Federacji Rosyjskiej na zasadach jednego z jej podmiotów bądź
odrębnego wejścia 7 regionów białoruskich (6 obwodów i miasta o specjalnym
statusie – Mińska). Takie propozycje były nie do przyjęcia nawet dla prorosyjskich elit
białoruskich, dlatego kontynuowano z różnym natężeniem dotychczasową formułę
reintegracji od zacieśniania współpracy dwustronnej do kontynuowania procesu
tworzenia państwa związkowego.
Profesor nauk prawnych S. Awakian twierdzi, że państwo związkowe jest
stosunkowo nowym typem zjednoczenia państw (lata 90. XX wieku), które można
umieścić pomiędzy konfederacją a federacją. Państwo związkowe to specjalny rodzaj
związku państw, w którym proces zjednoczenia w porównaniu do konfederacji jest
bardziej zaawansowany, ale wspólne (jedno) państwo, w którym uzyskałyby one status
podmiotów federacji, nie zostało jeszcze ukształtowane
6
. Natomiast Nadieżda
Fiedułowa pracownik Rosyjskiej Akademii Nauk uważa, że państwo związkowe jest
nie czym innym jak konfederacją
7
.
Reintegracja polityczna
W październiku 1991 roku Białoruś podpisała porozumienie o związku
gospodarczym i była gotowa podpisać nowy układ związkowy w listopadzie tegoż
roku. Porozumienie o powstaniu WNP elity białoruskie w większości odebrały jako
kontynuację ZSRR. Zbliżenie z Rosją wydawało się czymś naturalnym, nie mającym
5
G. Osipowa, S. Baburina (red.), K jedinomu gosudarstwu. O sozdanii Rossijsko-Biełoruskogo
Sojuznogo gosudarstwa, Moskwa 2001, s. 134, 135 i 142.
6
S. Awakian, „Dogowor mieżdu riespublikoj Biełaruś i Rossijskoj Fiedieracyjej o sozdanii Sojuznogo
gosudarstwa: konstitucyonno-prawowoj analiz”, Wiestnik Moskowskogo uniwiersitieta, 2001, nr 1, s.
4-5.
7
N. Fiedułowa, „Pierspiektiwy rossijsko-biełoruskogo objedinienija”, Mirowaja ekonomika i
mieżdunarodnyje otnoszenija, 2002, nr 7, s. 93.
Walenty Baluk, Proces integracji rosyjsko-białoruskiej
55
alternatywy. Szybko nawiązano stosunki dyplomatyczne, podpisując odpowiednie
dokumenty w czerwcu 1992 roku.
W początkowym okresie niepodległa Białoruś próbowała zachować bezpieczny
dystans w stosunkach ze wschodnim sąsiadem. Przykładem takiej polityki może być
nie podpisanie przez Mińsk w dniu 15 maja 1992 roku Układu Taszkienckiego
8
.
Jednak już w sierpniu 1992 roku Rosja i Białoruś podpisały pakiet porozumień
składający się z 24 umów, w tym 19 o charakterze ekonomicznym i 5 wojskowym
9
.
W
latach 1993-1994 kontynuowano
proces
zacieśniania stosunków
bilateralnych. Premier Kiebicz, lansując hasła reintegracji białorusko-rosyjskiej, liczył
na pomoc Rosji w przezwyciężeniu trudnej sytuacji gospodarczej, a także na wsparcie
w wyborach prezydenckich. W zamian za poparcie 3 maja 1994 roku podpisał
rozporządzenie znoszące opłaty celne na towary sprowadzane z Rosji
10
. Reintegracja
była także wypisana na sztandarach Aleksandra Łukaszenki, wtedy mało znanego
pretendenta do fotela prezydenckiego.
Moskwa początkowo z rezerwą odniosła się do zwycięstwa Łukaszenki. W
jednym z wywiadów Wiktor Czernomyrdin powiedział nawet, że porozumienie w
sprawie sojuszu walutowego i stopniowej reintegracji dwóch państw było zawarte w
nadziei, iż prezydentem Białorusi zostanie Kiebicz. Kreml zatem ograniczył pomoc
dla Mińska, a Łukaszenka więcej zaczął mówić o suwerenności niż o reintegracji z
Rosją
11
.
W 1995 roku Białoruś znajdowała się w głębokim kryzysie gospodarczym i
politycznym. Zmusiło to Łukaszenkę do szukania wsparcia w Moskwie oraz
ponownego lansowania idei reintegracji, nawet w postaci restytucji Związku
Radzieckiego. Dnia 21 lutego 1995 roku w Mińsku podpisano Traktat o przyjaźni,
dobrym sąsiedztwie i współpracy pomiędzy Federacją Rosyjską a Republiką Białoruś.
Zapisy dokumentu wykraczały daleko poza ramy standardowej umowy bilateralnej,
dając początek procesowi reintegracji
12
. Wbrew sprzeciwom białoruskiej opozycji
Traktat został ratyfikowany w kwietniu tegoż roku.
8
W uzasadnieniu swojej decyzji strona białoruska powołała się na status państwa neutralnego i
bezatomowego, który został zapisany w Deklaracji o suwerenności z 1990 roku.
9
W. Silicki, Palitycznaja ekanomija biełaruska-rasijskaj integracyi, [w:] Biełaruska-rasijskaja
integracyja. Analitycznyja artykuły, Miensk 2002, s. 224 i n.
10
E. Mironowicz, Białoruś, [w:] W. Roszkowski (red.), Europa Środkowo-Wschodnia – 1993,
Warszawa 1995, s. 296.
11
Wyraźnym przejawem ochłodzenia stosunków dwustronnych była inicjatywa Borysa Jelcyna, który
zaproponował b. szefowi rządu białoruskiego objęcie funkcji sekretarza Międzynarodowego Komitetu
Ekonomicznego WNP oraz propozycja przeniesienia stolicy Wspólnoty z Mińska do Moskwy.
Prezydent Białorusi zdołał zablokować obie te inicjatywy, jednak jeszcze bardziej pogorszył stosunki
z Kremlem (W. Silicki, op. cit., s. 230).
12
Umawiające się strony oświadczyły, że granica pomiędzy nimi będzie otwarta oraz że będą
prowadziły wspólną politykę wizową i ochronę granicy zewnętrznej (art. 4). Koordynowanie działań
miało objąć sferę obronności (art. 5), finansów, polityki budżetowej i kredytowej, walutowej, cenowej,
inwestycyjnej, podatkowej i celnej. Wszystkie to miało sprzyjać integracji gospodarczej i utworzeniu
jednej przestrzeni gospodarczej (art. 9). Współpracę deklarowano także w innych dziedzinach, takich
jak: systemy energetyczne, tranzyt (art. 10), polityka zatrudnienia (art. 11), ochrona środowiska (art.
12), nauka i oświata (art. 13-14), a także kultura (art. 15) i ochrona praw mniejszości narodowych (art.
18). Traktat został zawarty na okres 10 lat z możliwością przedłużenia (Dogowor o drużbie,
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
56
Tabela 1. Poparcie społeczeństwa białoruskiego dla integracji z Rosją (%)
1999
2000
2001
Pożądany model
integracji
1994 1996 1997 1998
marzec
listopad kwiecie
ń
listopad czerwiec listopad
Dobrosąsiedzkie
stosunki suwerennych
państw
8
34,7
34,5
50,8 43,2
42,4
41,0
40,6
30,2
36,1
Związek suwerennych
państw
41
47
26,8
26,2 18,1
30,5
33,4
31,6
29,2
34,5
Wspólne państwo
45,6
31,2
27,5
20,1 24,1
21,8
25,3
27,5
33,3
16,5
Źródło: W. Silicki, Palitycznaja ekanomija biełaruska-rasijskaj integracyi, [w:]
Biełaruska-rasijskaja integracyja. Analitycznyja artykuły, Miensk 2002, s. 241.
W maju 1995 roku z inicjatywy prezydenta przeprowadzono referendum w
sprawie polityki wewnętrznej i zagranicznej, podczas którego wyborcy odpowiadali
również na pytanie dotyczące reintegracji gospodarczej z Rosją. Za nią opowiedziało
się 83,3% biorących udział w referendum
13
. Wzmocniło to dodatkowo pozycję
prezydenta w walce z opozycją. Jednak w kwestii modelu zjednoczenia obydwu
państw białoruskie społeczeństwo już nie było takie jednoznaczne (patrz tabela 1).
Poparcie dla idei wspólnego państwa (model federacji) w latach 1994-2001 zmalało z
45,6% do 16,5%, wzrastała natomiast liczba zwolenników dobrosąsiedzkich
stosunków suwerennych państw.
Z kolei w społeczeństwie rosyjskim zdecydowanie zwycięża model federacji,
który w latach 1997-2004 popierało ok. 70% obywateli (patrz tabela 2), podczas gdy
na Białorusi ten model reintegracji w 2004 roku poparło jedynie 42,8% badanych
(patrz wykres 1).
Tabela 2. Poparcie społeczeństwa rosyjskiego dla zjednoczenia państw (%)
1999
2004
1997
styczeń
październik
2000
2003
styczeń
sierpień
Popieram
62
77
68
72
66
70
71
Nie popieram
16
9
17
14
12
14
11
Nie wezmę
udziału w
referendum
7
5
4
6
6
5
9
Nie mam zdania
15
10
11
8
16
11
10
dobrososiedstwie i sotrudnicziestwie mieżdu Rossijskoj Fiedieracyjej i Riespublikoj Biełaruś, [w:]
Wnieszniaja politika Rossii. Sbornik dokumientow – 1995 g., Moskwa 2001, s. 93 i n.)
13
P. Czihrinow, Istorija Biełarusi, Minsk 2002, s. 406.
Walenty Baluk, Proces integracji rosyjsko-białoruskiej
57
Pytanie zadane respondentom brzmiało następująco: „Gdyby dzisiaj odbyło się
referendum w sprawie zjednoczenia państw to Pan (i) głosowałby za czy przeciw?”.
Źródło: Rossija, Biełarusija i Łukaszenko (opros), Fond „Obszcziestwiennoje
mnienije”, http://bd.fom.ru/report/map/d043409.
Wykres 1. Porcie społeczeństwa białoruskiego dla zjednoczenia państw w 2004 r.
(%)
16,9
7,1
32,5
42,8
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
Nie m am zdania
Nie wezm
ę udziału
Nie popie ram
Popie ram
Pytanie zadane respondentom brzmiało następująco: „Gdyby dzisiaj odbyło się
referendum w sprawie zjednoczenia państw to Pan (i) głosowałby za czy przeciw?”.
Źródło: Opros obszcziestwiennogo mnienija w Biełorusii, Fond „Obszcziestwiennoje
mnienije”, http://bd.fom.ru/report/map/ggol041309.
Władze obydwu państw nie zatrzymały się na etapie rozwoju współpracy
traktatowej oraz w ramach WNP. Inicjatywę w procesie zjednoczeniowym stopniowo
przejął białoruski prezydent. W kwietniu 1996 roku Rosja i Białoruś podpisały Układ
o stowarzyszeniu, będący początkiem pogłębionej reintegracji. Już wówczas Białoruś
była gotowa do utworzenia państwa związkowego, ale wstrzemięźliwa postawa Rosji
zadecydowała o powołaniu stowarzyszenia
14
. Borysowi Jelcynowi zależało jedynie na
spektakularnym sukcesie reintegracji przed wyborami prezydenckimi. W zamian za
zbliżenie z Rosją prezydent Białorusi wynegocjował redukcję długów rzędu 1 mld
USD
15
.
W Układzie mówiło się o stowarzyszeniu dwóch suwerennych państw,
podmiotów prawa międzynarodowego, zachowujących swoją niepodległość i
integralność terytorialną (art. 15-16). Umawiające się strony postanowiły
koordynować swoją politykę zagraniczną, bezpieczeństwa i obrony, ochronę granic i
zwalczania
przestępczości
zorganizowanej
(art.
3)
16
.
Głównym
organem
14
K jedinomu gosudarstwu ..., s. 133.
15
W. Silicki, op. cit., s. 232.
16
Poza tym zadeklarowano dalsze pogłębianie integracji politycznej i ekonomicznej (art. 1) w celu
stworzenia wspólnej przestrzeni ekonomicznej oraz warunków do swobodnego przepływu towarów,
usług, kapitału i siły roboczej (art. 4). Przewidywano terminy realizacji niektórych procesów
unifikacji. Np. do końca 1997 r. planowano ujednolicić systemy finansowo-kredytowy i budżetowy,
stwarzając tym samym przesłanki do wprowadzenia wspólnej waluty (Dogowor ob obrazowanii
Soobszcziestwa Rossii i Biełarusi, [w:] Wnieszniaja politika Rossii. Sbornik dokumientow – 1996 g.,
Moskwa 2001, s. 203 i n.).
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
58
Stowarzyszenia miała być Rada Najwyższa, składająca się z szefów państw, rządów i
parlamentów oraz przewodniczącego Komitetu Wykonawczego, stałego organu
wykonawczego. Warto nadmienić, że decyzje miały zapadać jednogłośnie, a każde
państwo dysponowało jednym głosem. Powołano również Zgromadzenie
Parlamentarne, podpisując w tej sprawie dodatkowe porozumienie pomiędzy
Zgromadzeniem Federalnym Rosji i Radą Najwyższą Białorusi, składające się z
równej liczby deputowanych obydwu państw i mające czuwać nad procesem
ujednolicania ustawodawstwa (art. 9-11)
17
.
Kolejny etap reintegracji rozpoczął się od umocnienia władzy Łukaszenki,
który nie bez pomocy Moskwy wygrał rywalizację z parlamentem o nowelizację UZ i
przedłużył swoją kadencję. W specjalnym posłaniu do białoruskiego prezydenta
(13 I 1997 roku) Borys Jelcyn zaproponował wprowadzenie wspólnej waluty, budżetu
stowarzyszenia, zsynchronizowanie reformy gospodarczej w obydwu krajach oraz
powołanie jednego systemu podatkowego i celnego
18
. Wydawało się, że przeszkody
dalszej reintegracji zostały usunięte. Jednak podpisanie kolejnego dokumentu nie
obeszło się bez niespodzianek. Faktycznie zawarcie Umowy o utworzeniu Związku
Białorusi i Rosji nastąpiło 28 marca 1997 roku, ale za oficjalną datę złożenia podpisów
pod dokumentem uważa się 2 kwietnia
19
.
W dokumencie stwierdzono, że stowarzyszenie teraz będzie się nazywało
związkiem (art. 1), otwartym na przystąpienie do niego państw trzecich (art. 7). Oprócz
tego deklarowano chęć dalszej integracji i współpracy w różnych dziedzinach życia
politycznego, gospodarczego i kulturalnego (art. 2). Za nieodłączną część umowy
uznano Statut Związku (art. 3)
20
, który został podpisany w Moskwie 23 maja
1997 roku. Moskwa ratyfikowała umowę w czerwcu tegoż roku. Spośród zasad
wymienionych w statucie warto wymienić (art. 2-4): wprowadzenie obywatelstwa
związkowego (obywatele państwa są jednocześnie obywatelami Związku);
zachowanie suwerenności i równości państw; uznanie podmiotowości prawno-
międzynarodowej Związku, w ramach jego kompetencji; dążenie do stopniowej
integracji obydwu państw.
Zadania Związku w sferze politycznej obejmowały prowadzenie wspólnej
polityki zagranicznej i bezpieczeństwa, a także rozwój demokracji w Związku i
ochronę praw człowieka. W sferze bezpieczeństwa statut przewidywał: sojusz
wojskowy w przypadku ataku na jednego z uczestników, koordynację działań w
dziedzinie przemysłu obronnego i rozwoju sił zbrojnych, wspólne wykorzystanie
17
Ibidem.
18
P. Foligowski, Białoruś. Trudna niepodległość, Wrocław 1999, s. 246.
19
Podpisanie dokumentu odbyło się po zakończeniu szczytu państw WNP w Moskwie
(28 marca 1997). Po zapoznaniu się z dokumentem przed wyjazdem do Mińska podpisał go białoruski
prezydent, a po demarche kolegi uczynił to Borys Jelcyn. Dopiero wtedy urzędnicy zorientowali się,
że widnieje na nim data 2 kwietnia. W ostateczności poprzednia wersja podpisanej umowy zaginęła,
pojawiła się zaś nowa, którą podpisali prezydenci na Kremlu 2 kwietnia. Żeby skłonić Mińsk do
podpisania umowy 2 kwietnia Rosja wezwała do kraju swoich deputowanych, którzy mieli wziąć
udział w wyznaczonym na ten dzień posiedzeniu Zgromadzenia Parlamentarnego (K jedinomu
gosudarstwu ..., s. 136-137).
20
Dogowor o Sojuzie Biełarusi i Rossii, [w:] Wnieszniaja politika Rossii. Sbornik dokumientow –
1997 g., Moskwa 2001, s. 114 i n.
Walenty Baluk, Proces integracji rosyjsko-białoruskiej
59
infrastruktury wojskowej, realizację uzgodnionej polityki granicznej (art. 11). Z kolei
w sferze gospodarczej: zagwarantowanie szybkiego rozwoju gospodarczego państw
członkowskich,
utworzenie
wspólnej
przestrzeni
gospodarczej,
realizację
uzgodnionego programu reform rynkowych, stworzenie warunków dla swobodnej
konkurencji, stworzenie wspólnej infrastruktury transportowej, energetycznej i
łączności, unifikację systemów pieniężno-kredytowych, budżetowych i podatkowych
oraz stworzenie warunków do wprowadzenia wspólnej waluty, a także stosowanie
wspólnej polityki handlowej i celnej (art. 9)
21
.
Związek został wyposażony w następujące kompetencje: 1) gwarantowanie
praw obywateli państw-uczestników; 2) tworzenie prawodawstwa związkowego
poprzez
uchwalanie
związkowych
aktów
normatywnych
i
ujednolicanie
ustawodawstwa państw członkowskich; 3) tworzenie i regulowanie wspólnego rynku
w dziedzinie energetyki, transportu i łączności; 4) zabezpieczenie w jego granicach
swobodnego przepływu towarów, usług, kapitału i siły roboczej; 5) przeprowadzenie
jednolitej polityki celnej; 6) koordynacja działalności w sferze regulacji walutowej;
7) opracowanie, zatwierdzanie oraz wykonanie budżetu Związku; 8) wykorzystanie
majątku i wprowadzanie symboliki (art. 15)
22
.
W dokumencie określono także kompetencje organów związkowych: Rady
Najwyższej (art. 20-21), Zgromadzenia Parlamentarnego (art. 22-26), Komitetu
Wykonawczego
(art. 27-29)
oraz
ustalono
zasady
kształtowania
budżetu
związkowego (art. 30-32)
23
.
Pod koniec 1999 roku podpisano kolejny dokument integracyjny – Umowę o
utworzeniu Państwa Związkowego. Nowy twór, jak zaznaczono na wstępie, jest
etapem integracji dwóch narodów w demokratycznym państwie prawa (art. 1).
Kolejny artykuł zapowiadał, że proces integracji będzie przebiegał stopniowo, a
priorytetem są kwestie gospodarcze i socjalne (art. 2). Oprócz tego uznano, że
Państwo Związkowe (PZ) jest państwem świeckim, socjalnym i demokratycznym, w
którym zachowana jest zasada równości i suwerenności państw-uczestników (art. 3, 5-
6). Ma ono posiadać swoją symbolikę: godło, flagę i hymn (art. 10). Językami
oficjalnymi są języki państw-uczestników, zaś językiem roboczym jest jedynie
rosyjski (art. 11). Wprowadza się wspólną walutę oraz jedno centrum emisyjne (art.
13, 22). W dokumencie jest mowa także o wspólnym obywatelstwie i zapowiedź
uchwalenia w tej sprawie ustawy związkowej. Do tego czasu kwestie obywatelstwa
miały być regulowane ustawodawstwem wewnętrznym krajów-uczestników (art. 14).
Na straży praw obywateli PZ ma stać Komisja Praw Człowieka (art. 16)
24
.
Wyznaczone zostały także cele Państwa Związkowego (art. 2)
25
.
21
Ustaw Sojuza Biełarusi i Rossii, [w:] Wnieszniaja politika Rossii. Sbornik dokumientow – 1997 g.,
Moskwa 2001, s. 167 i n.
22
Ibidem.
23
Ibidem.
24
„Dogowor o sozdanii Sojuznogo gosudarstwa”, Rassijskaja Gazieta,
, dostęp:
12.03.2006.
25
Należały do nich: 1) zagwarantowanie rozwoju demokratycznego i wzrost dobrobytu; 2) utworzenie
wspólnej przestrzeni gospodarczej; 3) ochrona praw człowieka zgodnie ze standardami
międzynarodowymi; 4) realizacja uzgodnionej polityki zagranicznej i obrony; 5) kształtowanie jednej
przestrzeni prawnej; 6) realizacja wspólnej polityki socjalnej; 7) zagwarantowanie bezpieczeństwa PZ
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
60
W podziale kompetencji pomiędzy organami związkowymi a państwami
członkowskimi zastosowano radzieckie i rosyjskie doświadczenia konstytucyjne,
dzieląc je na kompetencje wyłącznie związkowe, wspólne (należące do organów
związkowych i państwowych) oraz pozostające w gestii państw. Do obszarów
kompetencji związkowej w dziedzinie ekonomicznej zaliczono: 1) utworzenie
wspólnej przestrzeni gospodarczej; 2) zagwarantowanie swobodnego przepływu
towarów, usług, kapitałów i siły roboczej; 3) prowadzenie wspólnej polityki
finansowo-kredytowej, walutowej, podatkowej i cenowej; 4) połączone systemy
transportowe i energetyczne; 5) prowadzenie jedynej polityki handlowej i celnej
wobec państw trzecich; 6) wspólne ustawodawstwo o inwestycjach zagranicznych;
7) opracowanie i wykonanie budżetu PZ
26
oraz zarządzanie własnością związkową. W
sferze polityki zagranicznej i bezpieczeństwa warto wymienić: 1) prowadzenie
działalności międzynarodowej przez PZ oraz zawieranie umów międzynarodowych w
sprawach należących do jego kompetencji; 2) funkcjonowanie regionalnego
zgrupowania wojsk; 3) opracowanie wspólnego systemu zamówień dla sektora
przemysłu
obronnego
oraz
utworzenie
wspólnego
sytemu
technicznego
zabezpieczenia sił zbrojnych; 4) prowadzenie wspólnej polityki granicznej (art. 17)
27
.
W tym miejscu warto zaznaczyć, że do kompetencji PZ należą głównie kwestie
gospodarcze, zaś do obszarów wspólnej odpowiedzialności kwestie polityki
zagranicznej, bezpieczeństwa i obrony. W zakresie wspólnych kompetencji
wymieniano: 1) podjęcie decyzji w sprawie przyjęcia nowych członków;
2) koordynowanie polityki zagranicznej, bezpieczeństwa i obrony, w tym w takich
dziedzinach jak polityka wobec WNP, kwestie rozbrojenia, ochrona granic, rozwój sił
zbrojnych i utworzenie wspólnej infrastruktury obronnej; 3) walka z terroryzmem i
przestępczością zorganizowaną. Spośród innych sfer należących do wspólnych
kompetencji wymieniano: 1) unifikację ustawodawstwa oraz współdziałanie na rzecz
rozwoju demokracji, w tym ochronę praw człowieka i mniejszości narodowych;
2) ochronę środowiska i bezpieczeństwa ekologicznego; 3) kształtowanie wspólnej
przestrzeni informacyjnej i technologicznej; 4) rozwój nauki, kultury i oświaty; 5)
prowadzenie uzgodnionej polityki socjalnej, w tym w dziedzinie ochrony zdrowia,
zatrudnienia, ubezpieczeń społecznych i migracji
28
.
W
Umowie
przewidziano
także
powołanie
władzy
ustawodawczej,
wykonawczej i sądowniczej Państwa Związkowego. Najwyższym organem władzy
jest Najwyższa Rada Państwowa
29
, na czele której stoi przewodniczący. Istnieją dwie
możliwości powoływania przewodniczącego. Rotacyjnie piastują to stanowisko
i walka z przestępczością zorganizowaną; 8) działanie na rzecz pokoju, bezpieczeństwa i obopólnie
korzystnej współpracy w Europie, a także rozwoju WNP; Ibidem.
26
Budżet PZ kształtuje się na podstawie rocznych składek państw-członków. Udział Białorusi w
budżecie PZ wynosi 35%, Rosji odpowiednio 65%.
27
„Dogowor o sozdanii Sojuznogo gosudarstwa”, op. cit.
28
Ibidem.
29
Do jej kompetencji należy: 1) podejmowanie najważniejszych decyzji w PZ (wg zasady jedno
państwo jeden głos); 2) powoływanie organów wykonawczych PZ; 3) zarządzanie wyborów do obu
izb parlamentu; 4) zatwierdzanie budżetu PZ oraz kontrola jego wykonania; 4) zatwierdzanie
ratyfikowanych umów międzynarodowych, podpisanych w imieniu PZ; 5) zatwierdzanie symboli i
umiejscowienie organów PZ (art. 35).
Walenty Baluk, Proces integracji rosyjsko-białoruskiej
61
szefowie państw-członkowskich lub w drodze konsensusu jeden z nich. Obecnie jest
stosowana ta druga, pozwalająca Łukaszence obejmować ten urząd. Rada składa się z
szefów państw, rządów i przewodniczących parlamentów państw-członków. W
posiedzeniach Rady biorą udział premier, przewodniczący obu izb parlamentu i
przewodniczący sądu PZ. Zapis artykułu nie jest precyzyjny, lecz wskazuje raczej na
posiadanie głosu doradczego przez dygnitarzy PZ w posiedzeniu Rady (art. 34)
30
.
Parlament PZ składa się z dwóch izb – Izby Związku i Izby
Reprezentantów
31
. Do izby wyższej parlamenty obu krajów delegują po 36
deputowanych. Z kolei izba niższa powinna być wyłaniana w wyborach
powszechnych. Dla Rosji przewidziano w niej 75 miejsc, zaś dla Białorusi – 28. Obie
izby są wybierane na 4-letnią kadencję (art. 39). Inicjatywą ustawodawczą dysponują
Najwyższa Rada Państwa, Rada Ministrów, Izba Związku oraz nie mniej niż 20
deputowanych Izby Reprezentantów (art. 43). W dziedzinach wyłącznej kompetencji
PZ są uchwalane ustawy, dekrety, uchwały i rezolucje, zaś wspólne są podstawy
ustawodawstwa, dyrektywy i rezolucje. Należy nadmienić, że decyzje o uchwaleniu
dekretu bądź podpisaniu ustawy przyjętej przez parlament związkowy podejmowane
są drogą konsensusu głów państw, zasiadających w Najwyższej Radzie Państwa.
Ustawodawstwo PZ ma pierwszeństwo przed krajowym, lecz ta zasada nie ma
zastosowania
wobec
ustaw
zasadniczych
i
okołokonstytucyjnych
państw
członkowskich (art. 60).
Organem władzy wykonawczej PZ jest Rada Ministrów, która składa się z
przewodniczącego Rady Ministrów, premierów państw członkowskich, sekretarza
państwowego (w roli zastępcy przewodniczącego), ministrów spraw zagranicznych,
gospodarki i finansów, a także kierowników głównych organów branżowych i
funkcjonalnych egzekutywy PZ. Przewodniczącego Rady Ministrów mianuje
Najwyższa Rada Państwowa i mogą to być premierzy państw-członkowskich
piastujący ten urząd rotacyjnie (art. 44)
32
. Rada Ministrów powołuje na czteroletnią
kadencję Stały Komitet, na czele którego stoi sekretarz państwowy. Na to stanowisko
powołano Borodina. Komitet przygotowuje posiedzenia Najwyższej Rady Państwowej
i Rady Ministrów, odpowiada za funkcjonowanie resortów PZ oraz ich współpracę z
władzą wykonawczą państw-członkowskich, a także monitoruje wykonanie decyzji
podjętych w ramach PZ (art. 48). Członkowie Stałego Komitetu nie są
przedstawicielami własnego kraju, lecz urzędnikami PZ, a liczba ostatnich
pochodzących z jednego kraju nie może przekraczać 2/3.
Przewidziano również powołanie Sądu PZ o kompetencjach właściwych raczej
sądowi konstytucyjnemu, czyli wykładni i stosowania niniejszej umowy oraz aktów
30
Ibidem.
31
Podstawą działalności parlamentu PZ jest uchwalanie ustaw w sprawach należących do kompetencji
PZ, sprzyjanie unifikacji ustawodawstwa oraz współpraca parlamentów państw-członkowskich. Poza
tym parlament ratyfikuje umowy podpisane w imieniu PZ, zawiera umowy o współpracy z
parlamentami państw trzecich, zatwierdza sprawozdanie Izby Obrachunkowej, zatwierdza
mianowanych przez Najwyższą Radę Państwową sędziów Sądu PZ oraz członków Komitetu Praw
Człowieka. Zatwierdza także mianowanych przez Radę Ministrów członków Izby Obrachunkowej
oraz wysłuchuje orędzia Najwyższej Rady Państwowej i Rady Ministrów, a także rozpatruje wnioski
w sprawie przystąpienia państw trzecich (art. 40).
32
Ibidem.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
62
normatywno-prawnych PZ. Składa się on z 9 sędziów powoływanych na okres 6 lat z
możliwością jednej reelekcji
33
.
Podsumowując możemy przytoczyć wypowiedź Awakiana o tym, „że Państwo
Związkowe na tym etapie reintegracji jest quasi-państwem, a podstawą jego
funkcjonowania jest Umowa, a nie Konstytucja. W dokumencie co prawda wspomina
się o Ustawie Zasadniczej, ale jej uchwalenie miało dopiero nastąpić w procesie
pogłębiania reintegracji”
34
. Rosyjski badacz przewidywał, że będzie to służyło
realizacji federacyjnego modelu reintegracji, ponieważ regulacje konstytucyjne w
innych przypadkach zjednoczenia państw nie są praktykowane.
Prace nad Konstytucją PZ trwają już od kilku lat. Podczas posiedzenia
Najwyższej Rady Państwa 20 stycznia 2003 roku powołano Komisję Konstytucyjną,
na czele której stoją przewodniczący izb niższych obydwu krajów. Projekt Konstytucji
opracowano na podstawie Umowy o utworzeniu Państwa Związkowego, a zatem strony
zachowują suwerenność państwową i podmiotowość prawno-międzynarodową
35
. W
najbliższym więc czasie nie należy spodziewać się pogłębienia procesu
instytucjonalnej reintegracji, nawet w przypadku uchwalenia UZ i utworzenia jednego
państwa federacyjnego.
Pomijając fakt, że swoją pierwszą zagraniczną wizytę jako głowa państwa Putin
złożył w Mińsku (16 IV 2000) proces reintegracji rosyjsko-białoruskiej został
wyhamowany podczas jego pierwszej kadencji. Gospodarz Kremla prowadził wobec
państw WNP politykę pragmatyczną, zabezpieczającą w pierwszej kolejności
ekonomiczne interesy Rosji. W stosunkach z Białorusią pragnął on przejść od
„papierowej” reintegracji do wchłonięcia byłej republiki. Lojalność polityczna nie była
już tak hojnie wynagradzana, jak za czasów poprzednika. O czym może świadczyć
fakt podniesienia cen na rosyjski gaz na początku 2004 roku, a także zapowiedź
kolejnej podwyżki po reelekcji białoruskiej głowy państwa (2006). Jednak na arenie
międzynarodowej Rosja nadal broniła reżimu Łukaszenki zarówno podczas
referendum w sprawie tzw. trzeciej kadencji, jak i w czasie prezydenckiej kampanii
wyborczej oraz tłumienia „rewolucji dżinsowej” (2006). Izolacja Mińska pozwala
Rosji zachowywać kontrolę nad tzw. korytarzem białoruskim.
Reintegracja gospodarcza
W ZSRR Białoruś często była określana mianem „montowni”. Oznaczało to, iż
nie posiada w wielu branżach zamkniętego cyklu produkcji a stopień uzależnienia od
gospodarki radzieckiej, w tym i rosyjskiej, był i pozostaje bardzo duży. Udział Rosji w
białoruskim eksporcie wynosi 49%, zaś w imporcie 66%, podczas gdy udział Białorusi
w rosyjskiej wymianie handlowej stanowi odpowiednio 7% i 10%. Poziom
białoruskiego
uzależnienia
wyraźnie
przewyższa
normę
bezpieczeństwa
ekonomicznego (35% wg Banku Światowego)
36
.
33
Ibidem.
34
S. Awakian, op. cit., s. 10-11.
35
„Rossijsko-biełoruskije otnoszenija. Woprosy stroitelstwa sojuznogo gosudarstwa (Sprawocznaja
informacyja)”, Ministierstwo inastrannych dieł RF,
, dostęp: 12.03.2006.
36
B. Riabow, „Wwiedienije jedinoj waluty w Sojuzie Rossii i Biełorussii: problemy i pierspiektiwy”,
Woprosy ekonomiki [Moskwa], 2004, nr 10, s. 129.
Walenty Baluk, Proces integracji rosyjsko-białoruskiej
63
Unia walutowa. Rządowi Wiaczesława Kiebicza (1990-1994) zależało na
zachowaniu wspólnej strefy rublowej i dotychczasowych warunków handlu z Rosją,
co udawało się osiągać prawie do połowy 1993 roku. Utrzymanie wspólnej waluty
pozwalało przerzucić ciężar finansowania deficytu budżetowego republiki na Bank
Centralny w Moskwie, poprzez udzielanie kredytów przedsiębiorstwom lub na
pokrycie deficytu budżetowego. W ten sposób w 1992 roku Białoruś pokryła 13%
swego PKB, a w ciągu siedmiu miesięcy kolejnego roku 8%. Nic więc dziwnego, że w
sytuacji kiedy byłe republiki produkowały ruble bez pokrycia, Rosja nie była
zainteresowana utrzymaniem strefy rublowej. Białoruś była zmuszona wprowadzić
własną walutę, rubel białoruski, który potocznie nazwano zajączkiem. Jednak już we
wrześniu 1993 roku podpisano wstępne porozumienie o przywróceniu wspólnej
waluty, prowadzeniu wspólnej polityki monetarnej oraz dostawach na Białoruś tanich
surowców energetycznych. Wymiana miała się dokonać w stosunku 1:1, lecz znacznie
wyższy poziom inflacji na Białorusi niż w Rosji oraz pogłębiający się kryzys
gospodarczy wstrzymały realizowanie ówczesnych planów
37
. Potrzebę reintegracji z
Rosją Kiebicz uzasadniał koniecznością ratowania białoruskiej gospodarki,
znajdującej się na krawędzi bankructwa. Do Rosji kierowano wówczas 70%
białoruskiego eksportu, a zakup surowców po cenach światowych podrażał koszty
produkcji, czyniąc ją niekonkurencyjną. Rząd Kiebicza nie zdecydował się na
przeprowadzenie radykalnych reform gospodarczych i uniezależnienie białoruskiego
organizmu ekonomicznego, lecz podjął próbę jego ponownego włączenia do
gospodarki rosyjskiej. Nie uwzględniono jednak, że Rosja przeszła już pierwszą fazę
transformacji
38
.
8 lutego 1994 roku doszło do wizyty Kiebicza w Moskwie, podczas której na
spotkaniu z Czernomyrdinem białoruski premier uzgadniał kwestię rosyjsko-
białoruskiej unii walutowej. Porozumienie przewidywało, że Białoruś i Rosja utworzą
wspólny obszar celny oraz będą prowadzić jednolitą politykę budżetową, podatkową i
walutową, a także będą posiadać wspólne rezerwy walut i złota. Unia miała być
zawarta do końca lutego tegoż roku. Mimo to kolejne spotkanie szefów rządów odbyło
się w Moskwie 11 marca 1994 roku, kiedy to ponownie na porządku dziennym stanęła
sprawa reintegracji gospodarczej, a osiągnięcie konsensusu okazało się niemożliwe.
Przeciwko reintegracji tym razem opowiadał się nie tylko szef Banku Centralnego
Rosji Gieraszczienko, lecz także jego białoruski kolega Bogdankiewicz, który
odmówił podpisania porozumienia na warunkach rosyjskich, przewidujących
likwidację niezależności Narodowego Banku Białorusi i przekształcenie go jedynie w
filię rosyjskiego. Zawarcie porozumienia w sprawie reintegracji gospodarczej i unii
walutowej zostało odłożone
39
.
30 października 2000 roku w Moskwie podpisano Porozumienie o
wprowadzeniu wspólnej waluty i powołaniu jednego centrum emisyjnego oraz
Porozumienie o środkach w celu przechodzenia na wspólną walutę. Przewidywały one
37
W. Silicki, op. cit., s. 224 i n.
38
E. Mironowicz, op. cit., s. 38-39.
39
Spór dotyczył także kwestii przeliczenia białoruskiego rubla na rosyjski, ujednolicenia cen energii i
surowców oraz spłaty zadłużenia Mińska względem Rosji w wysokości 300 mln USD (P. Foligowski,
Białoruś. Trudna niepodległość, Wrocław 1999, s. 119-120).
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
64
wprowadzenie z dniem 1 stycznia 2005 roku rubla jako jednego środka płatniczego w
PZ oraz wprowadzenie wspólnej waluty w 2008 roku. W latach 2001-2004 miała
dokonać się unifikacja ustawodawstwa podatkowego, celnego i innych sfer
niezbędnych do stworzenia wspólnej przestrzeni gospodarczej. Z kolei w sierpniu
2002 roku Rosjanie zaproponowali przyśpieszenie o rok terminu wprowadzenia
jednego środka płatniczego
40
. Dwa miesiące wcześniej Rada Ministrów PZ nakreśliła
plan przejścia na wspólną walutę w latach 2001-2005, przewidujący m.in.
wprowadzenie zmian strukturalnych w polityce budżetowo-podatkowej i pieniężno-
kredytowej. W sierpniu 2004 roku prezydenci oznajmili, że wprowadzenie rubla jako
jednego środka płatniczego nastąpi 1 stycznia 2006 roku
41
, co tłumaczono
trudnościami procesu negocjacyjnego
42
. Jednak politolodzy przewidują, że wejście
wspólnej waluty i utworzenie jednego centrum emisyjnego nastąpi po uchwaleniu
Konstytucji PZ, ponieważ dokument wytyczy ogólne zasady ich regulacji.
Unia celna. W styczniu 1995 roku państwa podpisały porozumienie o unii
celnej, które miało być realizowane w dwu etapach. W trakcie pierwszego miało dojść
do przekwalifikowania rosyjsko-białoruskiej granicy z zewnętrznej na wewnętrzną
oraz unifikacji polityki handlowej. Podczas drugiego etapu zamierzano wprowadzić
wspólną straż graniczną i celną. Porozumienie to w pełni nie zostało zrealizowane,
ponieważ w obydwu krajach nadal są różne cła na wiele towarów i usług. Od
1996 roku na białorusko-rosyjskiej granicy ulokowane zostały przenośne punkty
kontroli celnej, które rok później uzyskały status stały. W marcu 2000 roku Rosja
faktycznie wprowadziła kontrolę celną na granicy z Białorusią, a Mińsk uczynił
podobne kroki dopiero we wrześniu
43
. Wprowadzenie kontroli celnej zagrażało
wcześniejszym porozumieniom dwustronnym i wielostronnym
44
. Ratując unię celną w
styczniu 2001 roku rządy obydwu państw podpisały Porozumienie o zakończeniu
unifikacji i utworzeniu wspólnego systemu towarów podlegających i nie podlegających
ocleniu w Państwie Związkowym
45
. Podpisanie tego Porozumienia przybliża realizację
unii celnej dwóch państw, ale jej urzeczywistnienie będzie wymagało jeszcze wielu
praktycznych działań. Powrót Rosji do polityki integracji [reintegracji] „różnych
prędkości” obrazuje, że Federacja Rosyjska jest w większym stopniu zainteresowana
unią celną na płaszczyźnie wielostronnej (Eurazjatycka Wspólnota Gospodarcza,
Wspólna Przestrzeń Gospodarcza), jak bilateralnej.
Unia gospodarcza. Jak pisaliśmy wyżej poziom uzależnienia białoruskiej
gospodarki od wschodniego sąsiada jest bardzo duży. Rosja dokonała przejścia od
gospodarki centralnie planowanej do rynkowej, w tym sprywatyzowała znaczną cześć
40
„Rossijsko-biełoruskije otnoszenija”, Diplomaticzieskij Wiestnik,
, dostęp:
12.03.2004..
41
Podczas posiedzenia Rady Ministrów PZ w Moskwie (15 marca 2005) premier Rosji M. Fradkow
powiedział, że ten termin jest nadal aktualny, ale stanowisko stron powinno być wyważone i
połączone z wyrównaniem warunków ekonomicznych w obydwu krajach. Zob. www.bialorus.pl,
, dostęp: 14.03.2006.
42
B. Riabow, op. cit., s. 139.
43
W. Silicki, op. cit., s. 252-253; por. S. Owsiannik, J. Striełkowa, „Unia rosyjsko-białoruska: geneza,
uwarunkowania, paradoksy”, Polityka Wschodnia, 1997, nr 2, s. 82.
44
W ramach Unii Celnej, która przekształciła się w Eurazjatycką Wspólnotę Gospodarczą.
45
N. Fiedułowa, op. cit., s. 100.
Walenty Baluk, Proces integracji rosyjsko-białoruskiej
65
majątku skarbu państwa. Gospodarka rosyjska uzyskała status gospodarki rynkowej,
nadany jej przez UE i USA, a białoruska tkwi na etapie gospodarki podlegającej
transformacji, niekiedy konserwującej elementy poprzedniego ustroju zarówno w
wymiarze ekonomicznym, jak i politycznym. Dlatego rzeczywista reintegracja
gospodarek będzie wymagała od strony białoruskiej zastosowania rosyjskiego modelu
przekształceń.
Według danych za rok 2001 współpracowało ze sobą 200 białoruskich
przedsiębiorstw i ok. 800 rosyjskich. Na Białorusi funkcjonowało ok. 500 wspólnych
przedsiębiorstw, a udział białoruskich w dostawach podzespołów w kompleksie
wojskowo-przemysłowym Rosji wynosił 15%.
Nie zawsze współpraca układa się pomyślnie. Pomimo podpisania w 1998 roku
Porozumienia o równym traktowaniu podmiotów gospodarowania obydwu państw
rosyjscy przedsiębiorcy stale skarżą się na swawolę białoruskich urzędników i
obowiązywanie podziału na rezydentów i nierezydentów. Od wielu lat drażliwą
kwestią we wzajemnych stosunkach pozostają ceny na rosyjskie surowce
energetyczne. Strona białoruska skarży się, że rosyjskie przedsiębiorstwa w regionach
przygranicznych otrzymują gaz kilkakrotnie taniej, co łamie zasady równej
konkurencji. Jednocząc się z Rosją, Mińsk spodziewał się dostaw gazu po
wewnętrznych cenach dystrybutora. Jednak z początkiem 2004 roku Moskwa
podniosła cenę gazu do poziomu rynkowego. W odpowiedzi Łukaszenko
zaproponował podniesienie opłat tranzytowych, a brak porozumienia w tej sprawie
doprowadził do wstrzymania dostaw. Zastosowanie przez Moskwę metody tzw.
zakręcania kurka okazało się skuteczne, ponieważ Białoruś pozostawiona w środku
zimy bez gazu, zgodziła się na zaproponowane warunki i złożyła wniosek o rosyjski
kredyt na pokrycie różnicy w cenie
46
. Podobny efekt na pewno wywoła zapowiedziana
podwyżka cen w 2006 roku, co będzie kolejnym sprawdzianem idei reintegracji.
Minister gospodarki Białorusi oświadczył, że będzie to złamanie zasad równej
konkurencji w ramach PZ.
We wzajemnych stosunkach ekonomicznych dużego znaczenia nabiera
tworzenie powiązań międzynarodowych, przeważnie rosyjsko-białoruskich grup
kapitałowo-przemysłowych. Decyzje o powstaniu takich grup zapadają na
najwyższym szczeblu PZ. Dotychczas powstały następujące grupy: „BiełRusAwto”,
„Elektronnyje tiechnołogii”, „Format”, „Mieżgosmiegiz”, „Intieragroinwiest” i
„Aerokosmiczieskoje oborudowanije”.
Począwszy z 1998 r. Państwo Związkowe posiada także własny budżet
47
, w
ramach którego 15-20% środków pochłania utrzymanie struktur reintegracyjnych, a
resztę zasobów przeznacza się na finansowanie wspólnych programów.
46
Ta sprawa związana jest z kwestią prywatyzacji białoruskich sieci tranzytowych „Biełtransgazu”.
Rosyjskiemu Gazpromowi zależało na przejęciu kontroli nad białoruskimi rurociągami, ale
strategiczni partnerzy różnili się co do ich wartości. Białorusini wycenili je na ok. 5 mld USD,
Rosjanie mówili jedynie o 600 mln USD (W. Złuktenko, „Synim połumjam. Biłorus piznała cinu
hłybokoji intehraciji”, Deń [Kijów], 21 lutego 2004).
47
Budżet Państwa Związkowego wynosił odpowiednio w: 1998 – 583 (mln RUB); 1999 – 800; 2000 –
2230; 2001 – 2360; 2002 – 2600; 2003 – 2300; 2004 – 2500 (Dane MSZ FR).
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
66
Konkludując tę część rozważań, można stwierdzić, że Białoruś została zbyt
mocno uzależniona od Rosji i posiada coraz mniej środków do przeciwstawienia się
rosyjskiej dominacji.
Reintegracja militarna
Reintegracja systemów bezpieczeństwa obydwu państw rozpoczęła się wkrótce
po upadku ZSRR. W lipcu 1992 roku zawarto Umowę o koordynacji działań w
dziedzinie obrony, a we wrześniu podpisano Umowę o współpracy wojskowej, która
przewidywała pobyt rosyjskich żołnierzy na terytorium republiki do 2000 roku.
Konsekwencją tego była de facto rezygnacja w marcu 1993 roku, po podpisaniu przez
Mińsk Układu Taszkienckiego, ze statusu państwa neutralnego
48
. Podczas spotkania
premierów w marcu 1994 roku podpisano porozumienie o ścisłej współpracy
wojskowej pomiędzy Białorusią a Rosją. Natomiast kolejną umowę o współpracy
wojskowej podpisano w grudniu 1997 r. Przewidywała ona uchwalenie wspólnej
związkowej doktryny obronnej, powołanie wspólnego kolegium resortów obrony oraz
kształcenie oficerów białoruskich w rosyjskich wyższych szkołach wojskowych
49
.
Współpraca w sferze obrony i bezpieczeństwa we wszystkich dokumentach
reintegracyjnych należała do najistotniejszych. Zacieśnianie współpracy na tym polu
wymagało powołania organów koordynujących, co nastąpiło w grudniu 1997 roku
wraz z utworzeniem Komitetu ds. Bezpieczeństwa Związku Białorusi i Rosji.
Nowoutworzony organ przyczynił się do opracowania Koncepcji wspólnej polityki
obronnej RB i FR, uchwalonej 22 styczna 1998 roku oraz Koncepcji bezpieczeństwa
Związku Białorusi i Rosji z 28 kwietnia 1999 roku.
50
W koncepcji obronnej przewidziano możliwość utworzenia Regionalnego
Zgrupowania Wojsk, co znalazło potwierdzenie w dokumencie o Państwie
Związkowym. Wiosną 2001 roku podpisano szereg dokumentów urzeczywistniających
tę ideę. Regionalne Zgrupowanie Wojsk powstało na bazie Białoruskich Sił
Zbrojnych, Moskiewskiego Okręgu Wojskowego i Zgrupowania Wojsk w obwodzie
kaliningradzkim. Rosyjsko-białoruska unia obronna stanowi odpowiedź Moskwy na
proces rozszerzenia NATO, w tym na przyjęcie do Sojuszu państw bałtyckich i
euroatlantyckie aspiracje Ukrainy. Minister obrony Rosji Siergiej Iwanow powiedział,
że Regionalne Zgrupowanie Wojsk jest realną siłą, z którą należy się liczyć. W ramach
PZ tworzy się także Wspólny Regionalny System Obrony Przeciwlotniczej.
29 sierpnia 2001 roku podczas posiedzenia Rady Ministrów PZ została
uchwalona Doktryna wojenna Państwa Związkowego
51
, co obrazuje kontynuowanie
procesu reintegracji w sferze militarnej, przebiegającego na płaszczyźnie
współdziałania sił zbrojnych, wspólnej ochrony granic lądowych i powietrznych, a
także w ramach współpracy kompleksów wojskowo-przemysłowych.
Podsumowując, możemy powiedzieć, że proces reintegracji obydwu państw
zmierza w kierunku unii politycznej, gospodarczej i obronnej. W rosyjskiej polityce
zagranicznej i bezpieczeństwa Białoruś odgrywa ważną rolę nie tylko w kontekście
48
W. Silicki, op. cit., s. 224 i n.
49
Ibidem, s. 259.
50
T. Kurek, Polityka obronna, [w:] Europa Wschodnia…, op. cit., s. 330.
51
N. Fiedułowa, op. cit., s. 97-98.
Walenty Baluk, Proces integracji rosyjsko-białoruskiej
67
projektów reintegracyjnych na obszarze WNP, ale ma również znaczenie
„geopolitycznego okna” na Zachód.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
68
Dr Agata Włodkowska
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec Republiki Mołdowy
Miejsce Mołdowy w polityce zagranicznej Federacji Rosyjskiej
Obszar Wspólnoty Niepodległych Państw (WNP) w polityce zagranicznej
Federacji Rosyjskiej jest kierunkiem priorytetowym. Ogromne znaczenie tego regionu
w zewnętrznej aktywności Rosji można odnaleźć m.in. w najważniejszych
dokumentach państwowych. Są to: Koncepcja polityki zagranicznej Federacji
Rosyjskiej z 1993 i 2000 roku, Koncepcja bezpieczeństwa narodowego Rosji z 1997 i
2000 roku, a także Doktryna wojenna z roku 1993 i 2000 oraz Strategia polityki
Federacji Rosyjskiej wobec państw – uczestników Wspólnoty Niepodległych Państw z
1995 roku.
Rosyjska polityka zagraniczna nie jest formułowana indywidualnie wobec
każdego państwa poradzieckiego, ale wobec całego obszaru – WNP
1
. Do grona państw
członkowskich WNP Mołdowa dołączyła na mocy protokołu do porozumienia
białowieskiego zawartego w Ałma-Acie 21 grudnia 1991 roku.
2
Uwarunkowania rosyjskiej polityki zagranicznej wobec Mołdowy
Do najważniejszych uwarunkowań polityki zagranicznej Rosji zorientowanej na
Mołdowę należy zaliczyć: 1) wzajemną percepcję, 2) nierozwiązany konflikt o
Naddniestrze, 3) koncepcję polityki zagranicznej Mołdowy oraz 4) uzależnienie tego
państwa od rosyjskich dostaw surowców energetycznych.
Obserwując działalność Federacji Rosyjskiej na obszarze „bliskiej zagranicy”
można dojść do wniosku, że na wzajemne postrzeganie Rosji i byłych republik
radzieckich do pewnego stopnia mają wpływ kwestie wyznaniowe. Pomimo
pogorszenia stosunków rosyjsko-ukraińskich po tzw. pomarańczowej rewolucji z
grudnia 2004 roku i rosyjsko-mołdowskich po marcowych wyborach 2005 roku
3
Rosji
wciąż zależy na utrzymaniu dobrych relacji z państwami prawosławnymi, tj. z
Mołdową, Ukrainą i Białorusią
4
. Braterstwo wiary ma jednak większy wpływ na
rosyjską percepcję państw prawosławnych niż odwrotnie. Możliwe, że wynika to z
1
Powstała w grudniu 1991 roku struktura współpracy dwunastu państw powstałych na skutek rozpadu
ZSRR. Poza WNP od chwili jej powstania pozostają trzy byłe republiki bałtyckie tj. Litwa, Łotwa i
Estonia.
2
Oprócz państw założycieli WNP (Rosji, Ukrainy i Białorusi) i Mołdowy do protokołu z Ałma-Aty
przystąpiły: Azerbejdżan, Armenia, Kazachstan, Kirgistan, Tadżykistan, Turkmenistan i Uzbekistan.
Treść dokumentu zob. „Alma-Atinskaja Deklaracija”, 21 grudnia 1991 roku, Исполнительный
комитет СНГ,
http://www.cis.minsk.by/ russian/osn_dokum/cis_doc3.htm
, dostęp: listopad 2004.
3
W wyniku wyborów parlamentarnych z marca 2005 roku zwycięstwo odnieśli komuniści (42%
głosów), natomiast w kwietniu 2005 roku ponownie na prezydenta został wybrany przewodniczący
partii Władimir Woronin. Mimo że władzę zdobyli komuniści, zadeklarowali chęć zbliżenia z
Zachodem.
4
Zachodnią Ukrainę zamieszkuje ludność wyznania unickiego, która zachowała obrządek
prawosławny, uznając jednocześnie zwierzchnictwo papieża. Wschodnią część tego państwa
zamieszkują przede wszystkim wyznawcy prawosławia rosyjskiego. Na Białorusi prawosławie
wyznaje 80% Białorusinów, a w Mołdowie wyznawcy prawosławia stanowią 98% społeczeństwa.
Agata Włodkowska, Polityka Federacji Rosyjskiej wobec Republiki Mołdowy
69
rosyjskiego przywiązania do prawosławia i przypisywania mu roli jednoczącej nie
tylko Rosjan, ale wszystkich wyznawców. Wypływające z prawosławnego misjonizmu
idee Moskwy – Trzeciego Rzymu i Wielkiej Rusi wciąż pozostają ważne dla Rosjan i
są niekiedy próbą uzasadnienia rosyjskiego imperializmu.
Ważność stosunków z państwami najbliższymi kulturowo jest również
dostrzegana przez społeczeństwo rosyjskie. W 1998 roku spośród byłych republik
radzieckich, z którymi, zdaniem Rosjan, należałoby umacniać współpracę były:
Ukraina (50%), Białoruś (48%), Kazachstan (26%), a dalej Mołdowa (11%) i Gruzja
(7 %)
5
.
Oprócz aspektów kulturowo-religijnych państwa takie jak Mołdowa, Ukraina i
Białoruś, również z racji swego geopolitycznego położenia, zajmują ważne miejsce w
polityce zagranicznej Rosji, będąc dla niej jedynym „wyjściem” na Europę Zachodnią,
a poprzez Mołdowę również na część południową Starego Kontynentu.
Oficjalne stanowisko Mołdowy i jej społeczeństwa wobec Rosji zmienia się. W
pierwszych latach niezależnego bytu państwowego Mołdowa opowiadała się za
bliskimi relacjami z Rosją i dobrymi stosunkami z Zachodem (tzw. polityka
równowagi). Obecnie znaczna część Mołdowian swoją przyszłość wiąże przede
wszystkim z Unią Europejską (77%)
6
. Znamiennym jest również fakt, że poparcie dla
tej organizacji w społeczeństwie mołdowskim jest wyższe od poparcia dla Wspólnoty
Niepodległych Państw
7
.
W ostatnich sondażach większość obywateli Mołdowy zauważa również
wyraźne pogorszenie stosunków na linii Kiszyniów-Moskwa (blisko 52%). Podobne
stanowisko w tej sprawie ma także aż 54% przedstawicieli mniejszości rosyjskiej w
Mołdowie
8
.
Ta dziesięcioprocentowa mniejszość zamieszkująca przede wszystkim w
regionie Naddniestrza stała się czynnikiem niezwykle istotnym dla stosunków
rosyjsko-mołdowskich
9
. Region ten od chwili upadku ZSRR stał się obszarem
konfliktu, w który od początku była zaangażowana Federacja Rosyjska. Należy
podkreślić, że podobnie jak w przypadku innych konfliktów na obszarze poradzieckim
Rosja swą ingerencję w sprawy wewnętrzne Mołdowy tłumaczyła m.in. koniecznością
ochrony ludności rosyjskiej i rosyjskojęzycznej.
Czynnikiem niezwykle istotnym w formułowaniu i realizacji rosyjskiej polityki
wobec Mołdowy jest fakt znacznego jej uzależnienia ekonomicznego od Rosji.
5
A. Pietrowa, „Sprawozdanie z sondażu opinii publicznej «Rossijanie ob SNG»” przeprowadzonego
24 stycznia 1998 roku w całej Rosji na próbie 1500 badanych, Фонд "Общественное мнение",
http://bd.fom.ru/report/ cat/frontier/border/FS/of19980501
, dostęp: listopad 2004.
6
„Gallup: Gruzini i Mołdawianie chcą do UE, Kazachowie nie?”, Gazeta.pl,
/swiat/1,34272,2723541.html
, dostęp: maj 2006.
7
Ibidem.
8
Zob. „Barometer of Public Opinion. Republic of Moldova March-April 2006”, The Public Policy
Institute,
http://www.ipp.md/files/Barometru/2006/Rezumat_de_presa_BOP_04_20061_English.doc
,
dostęp: maj 2006.
9
Struktura etniczna Naddniestrza przedstawiała się następująco: Mołdowianie (33%), Rosjanie (29%)
oraz Ukraińcy (29%). Na temat konfliktu w Naddniestrzu zob. np. I. Seliwanowa, Politika Rossiji w
pridniestrowskom konfliktie (probliema 14-j armii), [w:] Dż. R. Azrael, E. Pain, A. Popow (red.), Kak
diełajetsija politika w SSZA i Rossiji. Priniatije rieszenij ob ispolzowanjii amerikanskich i rossijskich
woorużiennych sil w regionalnych konfliktach konca XX wieka, RAND, Moskwa 1996, s. 87-106.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
70
Wynika to po części z wyższych cen towarów zachodnich w porównaniu z niższymi, a
często wręcz preferencyjnymi cenami towarów rosyjskich. Ceny towarów
sprowadzanych mają dla Mołdowy decydujące znaczenie przede wszystkim z powodu
wciąż nie najlepszej sytuacji ekonomiczno-finansowej tego kraju. O właściwości, a
nawet konieczności utrzymywania dobrych relacji z Rosją, świadczy jej
spozycjonowanie jako głównego rynku zbytu dla towarów mołdowskich (Tabela 1.).
Należy zauważyć, że przy wciąż bardzo wysokiej wartości importu z państw WNP i
samej Rosji, wzrasta również wartość importu z państw Unii Europejskiej (Tabela 1.).
Tabela1. Import i eksport Mołdowy latach 2000-2001 (w mln USD)
2000 r.
2001 r.
Import z
WNP
Import
z Rosji
Import
z UE
Import
z WNP
Import
z Rosji
Import
z UE
255,9
119,4
226,0
335,6
144,1
249,0
Eksport do
WNP
Eksport do
Rosji
Eksport
do UE
Eksport
do WNP
Eksport
do Rosji
Eksport
do UE
267,2
210,0
102,2
336,2
248,6
122,3
Źródło: opracowanie własne według danych pochodzących z: Ekonomika SNG: 10 liet
reformirowanija i integracionoogo razwitija, SNG Ispolnitielnyj kommitet,
Finstatinform, Moskwa 2002, s. 55, 97, 109, 143, 173, 213, 251, 271, 319, 339.
Kolejną kwestią jest uzależnienie Mołdowy od rosyjskich dostaw surowców
energetycznych. Rosja dostarcza m.in. 100% gazu potrzebnego dla Mołdowy i
Białorusi oraz 50% zapotrzebowania dla Ukrainy
10
. W 2003 roku ogólny eksport gazu
przez rosyjski Gazprom do państw WNP i krajów bałtyckich wynosił 42,6 bln m³, z
czego aż 26,4 bln m³ było dostarczonych na Ukrainę, 10,2 bln m³ na Białoruś, a 1,5
bln m³ do Mołdowy
11
.
Czynnikiem nie bez znaczenia dla rosyjskiej polityki zorientowanej na
Mołdowę pozostaje prowadzona przez nią od 1994 roku polityka neutralności.
Zgodnie z jej zasadami Mołdowa zobowiązała się nie angażować w konflikty zbrojne
oraz pozostawać poza politycznymi, wojskowymi i ekonomicznymi sojuszami, które
mogłyby w jakikolwiek sposób przyczynić się do wojny
12
. Zgodnie z podjętymi
zobowiązaniami Mołdowa deklaruje nieudostępnianie swego terytorium dla obcych
baz wojskowych
13
, a także wyrzeczenie się posiadania i rozprzestrzeniania broni
atomowej. Zgodnie z założeniami swej polityki Mołdowa, będąc członkiem WNP,
10
M. Korchemkin, Russia’s Oil and Gas Exports to the Former Soviet Union, [w:] Bartlomiej
Kaminski (ed.), Economic Transition in Russia and the New States of Eurasia, M. E. Sharpe,
Armonk/London 1996, s. 130.
11
“Gazprom
in
Questions
and
Answers”,
ОАО
"ГАЗПРОМ",
http://www.gazprom.ru/eng/articles/article15200.shtml
, dostęp: kwiecień 2005.
12
Mołdowa ogłosiła w 1994 roku, że będzie prowadzić politykę neutralności. Zob. “The Foreign
Policy of the Republic of Moldova”,
http://www.mfa.md/En/PolicyMainText.html
, dostęp:
październik 2004.
13
Pomimo sprzeciwu Mołdowy na jej terytorium (w regionie Naddniestrza) wciąż stacjonuje blisko
dwa tysiące żołnierzy rosyjskich.
Agata Włodkowska, Polityka Federacji Rosyjskiej wobec Republiki Mołdowy
71
pozostawała poza Układem o bezpieczeństwie zbiorowym z 15 maja 1992 roku (tzw.
Traktat Taszkiencki) i nie przystąpiła do powstałej w 2002 roku Organizacji Układu o
Bezpieczeństwie Zbiorowym.
Oprócz polityki neutralności Mołdowa podobnie jak wszystkie państwa
poradzieckiego
obszaru
deklaruje
prowadzenie
wielowektorowej
polityki
zagranicznej. Celem Republiki Mołdowy jest zatem współpraca z państwami Zachodu
i Wschodu, w tym przede wszystkim z Rosją, która jest postrzegana jako gwarant
bezpieczeństwa regionu.
Obok kierunku wschodniego i bliskiej współpracy z Federacją Rosyjską oraz
wszystkimi byłymi republikami radzieckimi ważnym kierunkiem polityki zagranicznej
Mołdowy pozostaje Zachód. Spośród organizacji tego regionu dla polityki
mołdowskiej priorytetem pozostają stosunki ze wspomnianą już Unią Europejską.
Ważne dla mołdowskiej polityki są również relacje z Organizacją Bezpieczeństwa i
Współpracy w Europie (OBWE), która przede wszystkim angażuje się w rozwiązanie
konfliktu w Naddniestrzu
14
.
Cele rosyjskiej polityki zagranicznej wobec Mołdowy
15
Jak zostało wspomniane na wstępie, w dokumentach państwowych Federacji
Rosyjskiej Mołdowa nie jest traktowana indywidualnie, ale w ramach obszaru
szerszego określanego często mianem „bliskiej zagranicy”.
W związku z powyższym celem najważniejszym, jaki stawia przed swą
polityką zagraniczną Rosja, jest przezwyciężenie starć zbrojnych i uregulowanie
konfliktów w bliskości jej granic. O tym celu wspominają m.in. obydwie Koncepcje
polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej (z roku 1993 i 2000)
16
. Rozwiązanie
konfliktów na obszarze wokół Rosji wiązało się z realizacją celu podstawowego i
najważniejszego tj. zapewnienia bezpieczeństwa państwa rosyjskiego.
Obok konfliktów w Abchazji i Południowej Osetii (Gruzja) oraz w Nagornym
Karabachu (Azerbejdżan) problem niestabilności dotyczy również Mołdowy, gdzie na
początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku wybuchł konflikt o Naddniestrze
17
.
14
Zob. ”The Foreign Policy of the Republic of Moldova”, op. cit.; “The Foreign Policy Priorities of
the Republic of Moldova for 2003”, The Ministry of Foreign Affairs and European Integration of the
Republic of Moldova,
http://www.mfa.md/En/PolicyKeyElements/PolicyPriorities% 20.html
, dostęp:
listopad 2004.
15
Na temat celów polityki zagranicznej zob. R. Zięba, Cele polityki zagranicznej państwa, [w:] idem
(red.), Wstęp do teorii polityki zagranicznej państwa, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2004, s.
37-58. Zob. również A. Bryc, Cele polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej, Wydawnictwo Adam
Marszałek, Toruń 2004.
16
„Osnownyje położenija koncepciji wnieszniej politiki Rossijskoj Federaciji”, zatwierdzone przez
prezydenta Borysa Jelcyna 23 kwietnia 1993 roku, [w:] A. W. Torkunow (red.), Wnieszniaja politika i
biezopastost’ sowriemiennoj Rossiji. 1991-2002. Chriestomatija w 4-h tomach. Tom IV. Dokumienty,
MGIMO, ROSSPEN, Moskwa 2002, s. 19, 24; „Koncepcija wnieszniej politiki Rossijskoj Federaciji”,
zatwierdzona 28 czerwca 2000 r. przez prezydenta Władimira Putina, Министерство иностранных
дел
Российской
Федерации,
http://www.ln.mid.ru/nsosndoc.nsf/
0e9272befa34209743256c630042d1aa/fd86620b371b0cf7432569fb004872a7?OpenDocument
,
dostęp: maj 2004 r..
17
Do pierwszych starć dochodziło jeszcze w czasie istnienia ZSRR, m.in. w listopadzie 1990 roku.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
72
Obecnie Naddniestrzańska Republika Mołdawska (NRM) jest de facto samodzielnym
państwem, nie uznawanym jednak przez społeczność międzynarodową. Posiada
własnego prezydenta (Igora Smirnowa), parlament, własne godło, flagę, armię oraz
walutę (rubel naddniestrzański). Mimo zamrożenia konfliktu wciąż dochodzi do
sporadycznych ataków separatystów naddniestrzańskich na obiekty mołdowskie. Na
przykład w kwietniu 2006 roku osiemdziesięciu separatystów z Naddniestrza siłą
zajęło mołdowski port Varnita nad Dniestrem i przejęło kontrolę nad nadbrzeżem
18
.
Zgodnie
z
Założeniami
polityki
zagranicznej
wobec
państw
wschodnioeuropejskich celem Rosji było również stworzenie strefy buforowej,
oddzielającej Federację Rosyjską od Zachodu, co według twórców dokumentu miało
zwiększyć bezpieczeństwo państwa
19
. Dążenie do budowy pasa buforowego było
efektem rozpoczynającego się procesu współpracy Sojuszu Północnoatlantyckiego z
państwami Europy Środkowej i Wschodniej oraz wyraźnej rosyjskiej niechęci do
rozszerzenia NATO na Wschód. Nie bez znaczenia było również dążenie Rosji do
wzmocnienia KBWE/OBWE i oparcia bezpieczeństwa europejskiego właśnie na tym
ugrupowaniu
20
.
Kolejnym zadaniem rosyjskiej polityki zagranicznej, który możemy również
odnieść do Mołdowy, jest kwestia licznej ludności rosyjskiej zamieszkującej byłe
republiki ZSRR (około 25 mln.)
21
. Troska o przestrzeganie praw diaspory rosyjskiej
wynika przede wszystkim z obaw przed masowym napływem Rosjan z byłych
republik radzieckich do Rosji, który mógłby zagrozić bezpieczeństwu państwa
wskutek dezorganizacji i jego osłabienia
22
. Masowy exodus ludności rosyjskiej z
byłych państw poradzieckich był, zdaniem Rosji, możliwy z racji wzrostu niepokojów
narodowościowo-etnicznych
m.in.
w
Mołdowie,
Gruzji,
Azerbejdżanie
i
Tadżykistanie. Z drugiej strony, ochrona ludności rosyjskiej i rosyjskojęzycznej w
państwach poradzieckich była niejednokrotnie pretekstem do ingerencji w wewnętrzne
sprawy tych krajów.
Kolejnym celem rosyjskiej polityki zagranicznej, związanym ze wzrostem siły i
umocnieniem pozycji międzynarodowej i prestiżu, jest przeciwdziałanie wpływom
państw trzecich w przestrzeni poradzieckiej. Państwami zainteresowanymi regionem
są przede wszystkim kraje Europy Zachodniej i Stany Zjednoczone. W przypadku
Mołdowy państwa te m.in. w ramach OBWE włączają się w uregulowanie konfliktu
naddniestrzańskiego.
18
A. Skieterska, „Zajazd na port w Mołdawii”, Gazeta.pl, http://serwisy.gazeta.pl/swiat/202
9020,34272,3303397.html, dostęp: maj 2006 r.
19
Zob. „Osnownyje położenija koncepciji wnieszniej politiki Rossijskoj Federaciji”, op.cit., s. 35.
20
Rosja od początku lat dziewięćdziesiątych opowiadała się za wzmocnieniem funkcji KBWE/OBWE
i popierała układ o bezpieczeństwie europejskim. KBWE/OBWE według projektów rosyjskich miała
zajmować miejsce centralne wśród regionalnych organizacji w Europie. Tego typu postulaty i
działalność nakierowana na ich realizację miała na celu zatrzymanie procesu rozszerzenia NATO na
Wschód. Szerzej zob. R. Zięba, Instytucjonalizacja bezpieczeństwa europejskiego. Koncepcje-
struktury-funkcjonowanie, Wydanie II, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 1999, s. 282-
287. Zob. również „Osnownyje położenija koncepciji wnieszniej politiki...”, op. cit., s. 37.
21
W Mołdowie zamieszkuje około 577 tysięcy Rosjan, tj. 10% ludności tego państwa.
22
Zob. „Osnownyje położenija koncepciji wnieszniej politiki...”, op. cit., s. 19, 49; „Koncepcija
wnieszniej politiki Rossijskoj Federaciji”, op. cit.
Agata Włodkowska, Polityka Federacji Rosyjskiej wobec Republiki Mołdowy
73
Biorąc pod uwagę powyższe i obserwując rosyjską aktywność w obszarze
„bliskiej zagranicy”, a zatem i w Mołdowie, można stwierdzić, że długoterminowym
celem Rosji jest utrzymanie państw poradzieckich w jej strefie wpływów, przy
wykorzystaniu szeregu środków o charakterze politycznym, wojskowym i
ekonomicznym.
Środki i metody rosyjskiej polityki zagranicznej wobec Mołdowy
23
Środkami najczęściej stosowanymi przez Rosję w jej polityce zorientowanej na
Mołdowę są: 1) udział Federacji Rosyjskiej w pokojowym rozwiązaniu konfliktu o
Naddniestrze, 2) obecność wojskowa na tym obszarze, 3) wspieranie separatyzmu
naddniestrzańskiego oraz 4) wykorzystanie uzależnienia ekonomicznego od Rosji.
W celu stabilizacji sytuacji i rozwiązania konfliktu w Naddniestrzu, od
momentu jego wybuchu Rosja angażowała się dyplomatycznie. Rosyjskie
pośrednictwo przejawiało się zarówno w formie indywidualnych mediacji rosyjskich
oraz przy udziale innych państw i organizacji międzynarodowych: ONZ i
KBWE/OBWE.
Będąc mediatorem we wszystkich konfliktach zaistniałych po upadku ZSRR
Rosja ponad rokowania wielostronne przedkłada te wyłącznie rosyjskie. Wynika to z
postrzegania obszaru „bliskiej zagranicy” jako wyłącznej strefy wpływów Rosji oraz z
możliwości wpływania na strony konfliktu.
Oprócz kwestii bezpieczeństwa mediacja w konflikcie i osiągnięcie sukcesów
choćby w postaci przystąpienia stron do stołu rokowań podnosiło również pozycję i
prestiż Rosji jako umiejętnego negocjatora, ale i gwaranta utrzymania stabilności,
którym w efekcie niejednokrotnie się stawała.
Należy zauważyć, że państwa zachodnie nie były żywo zainteresowane
zaangażowaniem w rozwiązanie konfliktów na obszarze poradzieckim, co do pewnego
stopnia wymusiło na Rosji podjęcie zdecydowanych kroków mających na celu
niedopuszczenie do ich eskalacji.
W przypadku konfliktu o Naddniestrze, dzięki wielostronnym dyplomatycznym
zabiegom ówczesnego rosyjskiego ministra spraw zagranicznych Andrieja Kozyriewa
szefowie dyplomacji Mołdowy, Rumunii, Ukrainy i Rosji 23 marca 1992 roku (w
czasie spotkania KBWE w Helsinkach) zawiązali czterostronną grupę, która miała
współpracować w celu wypracowania podstaw i koordynacji wysiłków mających
pomóc w rozwiązaniu konfliktu o Naddniestrze. Powołana komisja brała czynny
udział w rozmowach pomiędzy przedstawicielami Kiszyniowa i Tyraspola, m.in. w
maju 1992 roku. Pośrednictwo w rozmowach doprowadziło do podpisania 8 maja
1992 roku porozumienia o przerwaniu walk i ustanowieniu grupy obserwacyjnej
złożonej z przedstawicieli każdego z czterech państw wchodzących do komisji
czterostronnej (przybyła do Bendery 15 maja).
Obok działań wielostronnych Borys Jelcyn spotkał się 3 lipca 1992 roku w
Moskwie z prezydentem Mołdowy Mirceą Sniegurem w celu uzgodnienia i
23
Na temat środków i metod polityki zagranicznej zob. J. Zając, Środki i metody polityki zagranicznej
państwa, [w:] R. Zięba (red.), Wstęp do teorii polityki zagranicznej państwa, Wydawnictwo Adam
Marszałek, Toruń 2004, s. 79-80.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
74
zaakceptowania
przez
stronę
mołdowską
zasad
uregulowania
konfliktu
naddniestrzańskiego. Uzgodnienia te zostały zawarte w Porozumieniu o pokojowym
uregulowaniu konfliktu wokół Naddniestrza z 21 lipca 1992 roku.
24
W dokumencie
podpisanym przez stronę rosyjską i mołdowską (przedstawiciel Naddniestrza – Igor
Smirnow był obecny, nie złożył jednak swego podpisu) uzgodniono m.in.
wprowadzenie do strefy konfliktu rosyjsko-mołdowsko-naddniestrzańskich sił
pokojowych
25
i utworzenie tzw. korytarza bezpieczeństwa. W dokumencie znajdował
się również zapis dotyczący stopniowego wyprowadzenia z obszaru Mołdowy
stacjonującej tam rosyjskiej 14. Armii oraz określenia w oparciu o negocjacje statusu
Naddniestrza w ramach Republiki Mołdowy.
Rosyjska obecność wojskowa w Mołdowie i innych państwach poradzieckich to
jeden z celów Rosji, który jest jednocześnie środkiem osiągnięcia zadań o charakterze
pozamilitarnym. Dzięki stałej obecności wojskowej w państwach poradzieckich Rosja
dąży do zagwarantowania wpływów w regionie, eliminacji zaangażowania państw
trzecich oraz oddziaływania na skonfliktowane strony w czasie mediacji.
Sposobem zagwarantowania obecności rosyjskiej w regionach konfliktów,
oprócz sił pokojowych, są bazy wojskowe. Pozostałe po rozpadzie ZSRR liczne
jednostki radzieckie, a następnie rosyjskie nie były od razu przenoszone do Federacji
Rosyjskiej z kilku powodów. Jedną z przyczyn były konflikty w państwach
poradzieckich,
które
wybuchały
w
rejonach
stacjonowania
armii
radzieckiej/rosyjskiej
26
. Również liczne obiekty wojskowe na obszarach byłych
republik ZSRR były przez Rosję traktowane wciąż jak własne, pomimo że ich status
nie był jasno określony. Proces regulacji prawnej rosyjskich baz wojskowych w
państwach poradzieckich trwał od 1994 do 1999 roku. Federacja Rosyjska uzyskała
wtedy m.in. bazy w Mołdowie w miejsce dotychczasowego stacjonowania tj. w
regionie Naddniestrza
27
.
Inną formą umocnienia obecności rosyjskiej w regionach konfliktu, będących
jednocześnie obszarami o znaczeniu strategicznym, było wspieranie separatystów
m.in. poprzez udział w walkach, dozbrajanie oraz udzielanie informacji
wywiadowczych. Za tego rodzaju działanie należy uznać wsparcie żołnierzy
rosyjskich z 14. Armii dla separatystów naddniestrzańskich, m.in. w walkach o
Bendery (30 czerwca 1992 r.). Wyraźna stronniczość żołnierzy rosyjskich w tym
konflikcie wynikała często z ich naddniestrzańskiego pochodzenia. Żołnierze ci walki
traktowali w kategoriach obrony swego miejsca zamieszkania i żyjących tam Rosjan.
24
Tekst dokumentu zob. Sogłaszenie o principach mirnogo uregulowanija woorużiennogo konflikta w
Pridniestrowskom regionie Respubliki Mołdowa, 21 lipca 1992 roku, [w:] Wnieszniaja politika Rossiji.
Sbornik dokumientow. 1990-1992, Ministerstwo Inostrannych Dieł Rossijskoj Federaciji,
Mieżdunarodnyje otnoszenija, Moskwa 1996, s. 490-492.
25
Należy podkreślić, że wśród żołnierzy sił pokojowych większość stanowili Rosjanie.
26
W Mołdowie, w regionie Naddniestrza jeszcze za czasów ZSRR stacjonowała 14. Armia.
27
W dyspozycji Rosji pozostają bazy nie tylko w Mołdowie, lecz także w Armenii, Gruzji,
Tadżykistanie, Kirgistanie i na Ukrainie (Flota Czarnomorska). Rosja posiada również trzy stacje
radiolokacyjne w Azerbejdżanie, Kazachstanie i na Białorusi, kilka ważnych węzłów łączności na
Ukrainie, Białorusi, w Azerbejdżanie, Kazachstanie i Tadżykistanie oraz kosmodrom Bajkonur w
Kazachstanie. Zob. W. Sołowjow, W. Iwanow, „Pancerz z własnej skóry”, Forum, 26 września 2004,
s. 16-17.
Agata Włodkowska, Polityka Federacji Rosyjskiej wobec Republiki Mołdowy
75
Należy jednak podkreślić, że również ówczesny dowódca 14. Armii – gen. Aleksander
Lebied’ wielokrotnie dawał wyraz solidarności z naddniestrzańskimi Rosjanami,
wspierając ich nie tylko werbalnie, ale również w formie nieoficjalnego
przekazywania rosyjskiego uzbrojenia i wyposażenia wojskowego.
Zaangażowanie oddziałów rosyjskich w ogniskach separatyzmów i możność
zamrożenia konfliktów pozwalały Rosji i de facto wciąż pozwalają do pewnego
stopnia manipulować konfliktami. Wsparcie separatystów naddniestrzańskich
(podobnie jak abchaskich i południowoosetyjskich) przez oddziały rosyjskie poprzez
ich dozbrajanie i doszkalanie miało służyć przede wszystkim naciskowi i zapewnieniu
własnej obecności wojskowej w rejonach o strategicznym znaczeniu dla Rosji. Brak
rozwiązania konfliktów, często z winy Rosji, pozwala jej równocześnie podnosić
argument konieczności zaangażowania rosyjskiego mającego na celu zapewnienie
bezpieczeństwa i stabilizację w regionie.
Można zatem uznać, że niepokoje w państwach sąsiadujących z Rosją
niejednokrotnie były przez nią wykorzystywane z zamiarem realizacji wyłącznie
własnych celów, nie zawsze tożsamych z interesami tych państw.
Warto zwrócić także uwagę na to, że nieuznawana przez społeczność
międzynarodową Naddniestrzańska Republika Mołdawska bez silnego wsparcia
Federacji Rosyjskiej nie byłaby w stanie tak długo funkcjonować. Od chwili powstania
NRM Rosja współpracuje z Tyraspolem i utrzymuje stosunki handlowe m.in. z
pominięciem mołdowskich służb celnych.
W sytuacji zamrożenia konfliktu naddniestrzańskiego i spadku możliwości
wykorzystania środków o charakterze wojskowym Rosja stosuje instrumenty
ekonomiczne. Mając świadomość silnego uzależnienia Mołdowy od gospodarki
rosyjskiej środki tego rodzaju stają się często formą nacisku lub szantażu. Korzystanie
z instrumentów gospodarczych wobec Mołdowy wzrasta od grudnia 2005 roku, co jest
efektem wyraźnego zwrotu mołdowskiej polityki w stronę Zachodu.
Nacisk i szantaż ekonomiczny, w tym m.in. odcięcie dostaw energii
elektrycznej, ropy lub gazu oraz podwyższanie cen jest skuteczną metodą wymuszania
na Mołdowie i innych państwach poradzieckich decyzji i działań korzystnych dla
Rosji.
Niedługo po marcowych wyborach parlamentarnych w Mołdowie z 2005 roku,
zależna od Gazpromu i odpowiedzialna za eksport gazu spółka latem 2005 roku
podwyższyła o 5,6% – z 71 do 75 USD za 1 tys. m³ – cenę gazu, zapowiadając, że w
2006 roku możliwa będzie kolejna podwyżka. Z kolei w listopadzie tego samego roku
należąca w 100% do rosyjskiego koncernu elektroenergetycznego elektrownia
Mołdawska GRES w separatystycznym Naddniestrzu wstrzymała dostawy energii
elektrycznej dla Mołdowy, uzasadniając to brakiem zgody Kiszyniowa na nowe
wyższe taryfy
28
.
Konsekwentnie od kwietnia 2005 roku Rosja nakłada na Mołdowę sankcje
ekonomiczne, m.in. zakaz wwozu do Rosji mięsa (kwiecień 2005 r.), mołdowskich
28
„Putin odciął prąd Mołdawii”, Gazeta.pl,
http://serwisy.gazety.pl/swiat/2029020,34272,3010340
.html
, dostęp: maj 2006 r.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
76
produktów roślinnych (maj 2005 r.) oraz mołdowskiego wina (marzec 2006 r.)
29
. W
każdym przypadku wstrzymanie importu było tłumaczone względami sanitarnymi
bądź fałszerstwami certyfikatów jakości.
Jest niemal pewne, że naciski strony rosyjskiej są motywowane dążeniem do
wymuszenia na Mołdowie rezygnacji z nazbyt bliskich stosunków z Zachodem.
Przeciwko takiemu zbliżeniu Rosja wypowiadała się jeszcze przed 2005 rokiem. Na
przykład w roku 2003 zgłosiła nową propozycję rozwiązania konfliktu o Naddniestrze
w oparciu o tzw. plan Dimitrija Kozaka
30
. Zgodnie z założeniami planu z negocjacji
mieli zostać wyłączeni przedstawiciele OBWE, UE i Ukrainy
31
, a Rosja miała
pozostać głównym mediatorem w konflikcie. Przyjęcie takiego scenariusza byłoby
jednoznaczne z podporządkowaniem Mołdowy Federacji Rosyjskiej. Co ważne, w
sytuacji realizacji planu Kozaka kwestia wycofania wojsk rosyjskich z Naddniestrza,
wbrew dążeniom Mołdowy, nie byłaby przedmiotem dyskusji. Warto nadmienić, że
projekt rosyjski spotkał się z wyraźną dezaprobatą Kiszyniowa i Tyraspola.
Wysiłki Mołdowy i pozostałych państw GUUAM
32
nakierowane na silniejsze
zaangażowanie Zachodu w rozwiązanie konfliktu wokół Naddniestrza, przy
jednoczesnym zminimalizowaniu roli Rosji jako mediatora, nie wpływają na
polepszenie stosunków rosyjsko-mołdowskich. Postulaty zminimalizowania roli Rosji
w mediacjach pomiędzy Mołdową a zbuntowanym Naddniestrzem zostały wysunięte
m.in. podczas szczytu państw członkowskich GUUAM w Kiszyniowie 23 kwietnia
2005 roku. W trakcie spotkania przyjęta została deklaracja, w której uczestnicy
wypowiedzieli się za wycofaniem wojsk rosyjskich z Naddniestrza i rozpatrzyli
przedstawiony przez prezydenta Ukrainy Wiktora Juszczenkę siedmiopunktowy plan
uregulowania sytuacji w tym regionie, m.in. przy współpracy z OBWE, UE i USA
(tzw. plan Juszczenki)
33
.
Konkluzje
Polityka zagraniczna Federacji Rosyjskiej wobec Mołdowy nie różni się
zasadniczo od polityki prowadzonej przez Rosję wobec większości krajów Wspólnoty
Niepodległych Państw. Zarówno założenia polityki rosyjskiej, jak i środki oraz metody
stosowane przez Rosję wobec Mołdowy są typowe dla rosyjskiej polityki zagranicznej
wobec regionu poradzieckiego.
29
„Rosyjskie sankcje ekonomiczne wobec Gruzji i Mołdawii”, Komentarze OSW, 20 kwietnia 2006,
Ośrodek Studiów Wschodnich,
30
Ówczesny szef administracji prezydenta Władimira Putina.
31
Ukraina bierze udział w mediacjach w konflikcie naddniestrzańskim od 1995 roku.
32
GUUAM jest strukturą współpracy przede wszystkim w wymiarze politycznym i gospodarczym
powstałą w październiku 1997 roku. Nazwa ugrupowania pochodzi od pierwszych liter państw
członkowskich, tj. Gruzji, Ukrainy, Azerbejdżanu i Mołdowy. Uzbekistan dołączył do GUAM 24
kwietnia 1999 roku i od tego momentu GUAM przekształciło się w GUUAM. 5 maja 2005 roku
Uzbekistan zawiesił swoje członkostwo w tym ugrupowaniu.
33
Zob. W. Radziwinowicz, „Czy powstał nowy «Układ Warszawski»?”, Gazeta.pl,
http://serwisy.
gazeta.pl/swiat/1,34272,2670542.html
, dostęp: kwiecień 2005. Zob. również J. Wróbel, „Ukraiński
plan uregulowania konfliktu naddnistrzańskiego zaakceptowany przez Mołdawię”, Komentarze OSW,
16 czerwca 2005, Ośrodek Studiów Wschodnich,
.
Agata Włodkowska, Polityka Federacji Rosyjskiej wobec Republiki Mołdowy
77
Od rozpadu ZSRR i powstania niezależnej Republiki Mołdowy Rosja stosuje w
swej polityce wobec tego państwa przede wszystkim środki o charakterze
politycznym, wojskowym i ekonomicznym. Środki z grupy kulturalno-ideologicznych
są wykorzystywane w mniejszym zakresie.
Oceniając rosyjską politykę zagraniczną wobec Mołdowy warto zastanowić się
nad jej efektywnością. Wydaje się, że racjonalność oceny sytuacji międzynarodowej
Rosji, a następnie adekwatność doboru środków i metod do deklarowanych celów jest
właściwa, o czym może z kolei świadczyć stopień realizacji wytyczonych zadań.
W zasadzie jedynym deklarowanym celem polityki zagranicznej Federacji
Rosyjskiej zorientowanej na Mołdowę, Ukrainę i Białoruś, którego nie udało się
zrealizować, była budowa pasa buforowego oddzielającego Zachód od rosyjskich
granic. Pozostałe udało się osiągnąć.
Cel pierwszy tj. zapewnienie bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej w
odniesieniu do Mołdowy jest w znacznym stopniu zrealizowany. Konflikt w
Naddniestrzu, nie będąc w pełni rozwiązanym, nie grozi eskalacją, a zatem nie stanowi
zagrożenia dla bezpieczeństwa państwa rosyjskiego. Z drugiej strony zamrożony
konflikt o Naddniestrze może być wykorzystywany przez Rosję jako instrument
nacisku na buntującą się wobec Rosji Mołdowę.
Kolejny cel rosyjskiej polityki zagranicznej, tj. ochrona praw Rosjan i ludności
rosyjskojęzycznej w Mołdowie również został osiągnięty. Mniejszość rosyjska
zamieszkała przede wszystkim w regionie Naddniestrza jest chroniona przez wciąż
tam stacjonujących żołnierzy rosyjskich. Należy również zauważyć, że postulat
ochrony tej ludności obecnie w zasadzie nie jest przez Rosję podnoszony.
Niewątpliwie trudnym do zrealizowania dla Rosji zadaniem jest ograniczenie
stale rosnącego zaangażowania państw Zachodu w Mołdowie. Pomimo deklaracji
zacieśniania współpracy pomiędzy tym państwem a Unią Europejską
34
Rosja jest
jednak wciąż jednym z najważniejszych partnerów Mołdowy. Wynika to przede
wszystkim z jej uzależnienia od gospodarki rosyjskiej, zaangażowania Rosji w
rozwiązanie konfliktu o Naddniestrze i udzielania przez nią nieoficjalnego wsparcia
dla MRN. Działania Kiszyniowa są jednak nakierowane na pełniejsze włączenie Unii
Europejskiej w rozwiązanie kryzysu z Tyraspolem, co z kolei nie jest sprawą prostą.
W interesie Unii są przede wszystkim dobre stosunki z Federacją Rosyjską, która
pomimo okresowego ochłodzenia wzajemnych relacji jest jej partnerem strategicznym.
Pełne
i
trwałe
włączenie
Unii
Europejskiej
w
rozwiązanie
konfliktu
naddniestrzańskiego, a tym samym umniejszenie w nim roli Rosji, mogłoby wpłynąć
na pogorszenie wzajemnych stosunków, w tym również gospodarczych
35
.
Patrząc na problem obiektywnie, zaangażowanie Unii Europejskiej w
rozwiązanie konfliktu naddniestrzańskiego nie jest priorytetowym celem tej
organizacji. Zamrożony konflikt nie grozi destabilizacją regionu i jak na razie nie
znajduje się w bezpośredniej bliskości granic Unii. Poza tym, warunkiem, jaki stawiają
państwa Zachodu, w tym i UE, przed wprowadzeniem sił pokojowych (innych niż
rosyjskie) w rejon konfliktu, jest polityczne uregulowanie sporu, co obecnie wydaje
się niemożliwe.
34
Współpraca UE z Mołdową jest realizowana w ramach Europejskiej Polityki Sąsiedztwa.
35
Należy pamiętać, że Rosja dostarcza m.in. 40% gazu ziemnego do państw Unii Europejskiej.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
78
Konkludując, pomimo działań Mołdowy nakierowanych na zbliżenie z
Zachodem, kraj ten jest wciąż uzależniony od Rosji. Można przypuszczać, że większe
zaangażowanie państw Zachodu, w tym przede wszystkim krajów Unii Europejskiej w
Mołdowie, nastąpi po planowanym na 2007 roku rozszerzeniu Wspólnot o Rumunię i
Bułgarię. Włączenie tych dwóch państw sprawi, że Mołdowa znajdzie się w
bezpośredniej bliskości wschodnich granic Unii Europejskiej. Z drugiej strony rosnące
uzależnienie państw UE od dostaw surowców strategicznych z Rosji będzie wymagało
prowadzenia wciąż wyważonej polityki wobec Mołdowy. Szansą wzmocnienia
zaangażowania państw UE w Mołdowie i całej przestrzeni poradzieckiej jest z jednej
strony budowa alternatywnych wobec rosyjskich dróg transportu ropy naftowej i gazu
ziemnego, a z drugiej – większe wykorzystanie tzw. „zielonej energii”. Realizacja
obydwu koncepcji jest wciąż sprawą odległą.
Omówienie drugiego panelu dyskusyjnego…
79
Omówienie drugiego panelu dyskusyjnego
pt. Rosyjska polityka zagraniczna wobec państw europejskich WNP
Po wygłoszeniu referatów przez p. Walentego Baluka (Instytutu Studiów
Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego) i p. Marcina Mączkę (Instytutu
Rosji i Europy Wschodniej Uniwersytetu Jagiellońskiego) rozpoczęła się dyskusja
prowadzona przez moderatora tego panelu, p. Tomasza Bakunowicza (Instytut
Socjologii Uniwersytet Jagielloński).
Pierwsze pytanie dotyczyło poruszonej już w referacie reintegracji Federacji
Rosyjskiej i Białorusi, lecz skupiało się na jej obszarze militarnym. W odpowiedzi
usłyszeliśmy, iż jest to najbardziej zaawansowany i najsprawniej działający (w
przeciwieństwie do sojuszu politycznego i gospodarczego) zakres reintegracji tych
dwóch państw (stacje radiolokacyjne, umowa o stacjonowaniu wojsk rosyjskich do
2000 roku). Zostały również przedstawione dane liczbowe charakteryzujące
odbudowany potencjał dawnego Białoruskiego Okręgu Wojskowego i postawiona
teza, iż proces taki jest dla sojuszników pożyteczny i obydwaj pragną jego utrzymania.
W przypadku Białorusi jest to wręcz konieczność, jako że nie wytwarza ona
wyposażenia na potrzeby własnej armii (jeśli chodzi o produkt końcowy), a także
kształci swych żołnierzy w Rosji i współpracuje z nią na poziomie sztabów
generalnych. Obecnie sojusz znajduje się na etapie tworzenia wspólnego, regionalnego
systemu obrony przeciwlotniczej. Inny z uczestników debaty wskazał, że armia
białoruska jest wręcz uzależniona strategicznie i taktycznie od swojego rosyjskiego
sojusznika.
Jeden z dyskutantów zwrócił uwagę na to, że wspólne, rosyjsko-białoruskie
państwo jest fikcją. Poddał w wątpliwość chęć prezydenta Łukaszenki do pogłębiania
integracji (która, jego zdaniem, zależy w dużej mierze właśnie od prezydenta
Białorusi), zwrócił także uwagę na niskie poparcie dla tego procesu na Białorusi oraz
na występujące między sąsiadami nieporozumienia, np. w sprawie cen gazu
rosyjskiego sprzedawanego Białorusi (w rzeczywistości podwyżka ma wymusić na
Białorusi oddanie sieci przesyłowych, które w tej chwili są jedyną białoruską „kartą
przetargową”).
Zaznaczono jednak, iż należy przeprowadzić rozróżnienie pomiędzy
reintegracją pojmowaną de iure i de facto. O ile ta pierwsza posunięta jest bardzo
daleko, to w drugim przypadku trudno w ogóle mówić o jakiejkolwiek reintegracji.
Nie należy też zdaniem gości debaty przeceniać roli prezydenta Łukaszenki, bowiem
Rosja dysponuje wieloma, bardzo mocnymi argumentami, które sprawiają, iż
rozwiązanie tej kwestii, włącznie ze zmianą prezydenta Białorusi, nie stanowiłoby dla
niej większego problemu. Obecne posunięcia Rosji świadczą, według członków
spotkania, o „ekonomizacji” jej polityki wobec państw obszaru WNP. Podwyżki cen
gazu dla Białorusi, oprócz przejęcia sieci przesyłowej na terenie Białorusi, służą także
do wywarcia nacisku na prezydenta i zmuszenia go tym samym do współpracy (a
nawet przyjęcia modelu reintegracji). Te działania mają również na celu stworzenie
rosyjskiemu kapitałowi możliwości ekspansji na rynku zachodniego sąsiada. Białoruś,
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
80
w przeciwieństwie do Ukrainy, po nowelizacji konstytucji z 1996 roku zaprzestała
prowadzenia polityki wielowektorowości i zbliżyła się do Rosji, co obecnie odbiera jej
możliwość prowadzenia polityki balansowania i powoduje, że podniesienie cen na gaz
uderzy bardzo silnie w białoruską gospodarkę, może spowodować kryzys, który będzie
niebezpieczny dla słabej władzy Aleksandra Łukaszenki. Kolejne możliwości nacisku
lub nawet wymiany prezydenta daje Rosji wspomniana daleko idąca współpraca
militarna. Takie postępowanie świadczy także o tym, iż możliwe jest w przyszłości
przejście do rzeczywistej reintegracji. Pytaniem otwartym pozostaje tylko sprawa
chęci Rosji dążenia do reintegracji i opłacalności tego przedsięwzięcia. Rosji bowiem
nie stać na opłacenie projektu reintegracji na obecnym etapie. Rosyjska obecność na
Białorusi jest zdaniem naukowców ważniejsza niż sama reintegracja, gdyż Białoruś
stanowi rosyjskie geopolityczne „okno na zachód” (po utracie państw bałtyckich i
Ukrainy) i jej „utrata” (w wyniku udanej rewolucji 2006 roku) zaprzepaściłaby
nadzieje Rosjan na stanie się mocarstwem energetycznym, a co za tym idzie
umocniłaby pozycję tzw. „państw międzymorza”.
Zebrana na sali obrad publiczność starała się uzyskać odpowiedź na pytanie, co
jeszcze, poza prezydentem Łukaszenką, może być przeszkodą w doprowadzeniu do
reintegracji. Jednocześnie padło pytanie o to, jakie są wewnętrzne przeszkody
wstrzymujące proces integracji Ukrainy z państwami zachodnimi i otwarte pytanie o
to, co musiałoby się wydarzyć, aby Ukraina stała się partnerem do integracji militarnej
i gospodarczej?
Poproszeni o zabranie głosu, dyskutanci stwierdzili, iż o ile największą
przeszkodą w reintegracji będzie rzeczywiście Aleksander Łukaszenko, to jednak
decyzja dotycząca pogłębionej reintegracji w większym stopniu należy do Federacji
Rosyjskiej. Pozostałymi czynnikami stojącymi jej na drodze są przede wszystkim
kwestie gospodarcze. Rosja znacznie dalej posunęła swoje przemiany ekonomiczne i
ewentualne wchłonięcie czy ekspansja kapitału może spowodować opór ze strony
przedsiębiorców białoruskich (choć tam nie ukształtowały się podobne do ukraińskich
czy rosyjskich grupy interesów powiązane z kompleksem wojskowo-przemysłowym,
sektorem paliwowo-energetycznym, agrarno-przemysłowym, czy finansowym, które
sprzeciwiałyby się procesowi reintegracji). Poza Łukaszenką, który w rzeczywistości
nie jest wielką przeszkodą, duże problemy występują jedynie w kwestii reintegracji de
iure (dostosowanie systemów prawnych, ustanowienie unii celnej, walutowej itd.) i
tylko w niej.
Kolejny mówca zaznaczył, że polityka wielowektorowości prowadzona przez
Ukrainę wydaje się korzystna także ze względu na utrzymanie suwerenności kraju.
Jest to bowiem, zgodnie z jego słowami, „wielowektorowość ze znoszącymi się
wektorami”, będąca rodzajem gry o sumie zerowej. Jednak to przez tę politykę
Ukraina znajduje się właściwie w tym samym miejscu co 10 lat temu i to właśnie
dlatego nie dokonał się w tej republice zbyt wielki postęp. Najlepszym tego
przykładem jest pozostająca daleko w tyle za NATO armia ukraińska. Jeżeli chodzi o
integrację z Unią Europejską, to do dzisiaj nie została wypracowana żadna formuła, w
jakiej mogłaby ona być realizowana. Nie wiadomo zatem, czy Ukraina dąży do
przystąpienia do Unii Europejskiej w pełnej formie i czy Unia wyrazi taką formą
zainteresowanie, czy też będzie to jedynie jakaś forma stowarzyszenia itp.
Omówienie drugiego panelu dyskusyjnego…
81
Opracował:
Maciej Cieślak
Student Instytutu Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych
Uniwersytetu Jagiellońskiego
IV rok
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
82
83
Część III
Rosyjska polityka wobec Zakaukazia
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
84
Wojciech Konończuk, Gruzja Jukosem poltyki zagranicznej Rosji?...
85
Wojciech Konończuk
Gruzja Jukosem polityki zagranicznej Rosji? Stosunki rosyjsko-gruzińskie
Analizując politykę rosyjską wobec państw WNP łatwo zauważyć, że Rosja ma
najgorsze stosunki z niewielką Gruzją. Przyczyny tego stanu są złożone – z jednej
strony Tbilisi prowadzi najbardziej prozachodnią politykę ze wszystkich państw
poradzieckich (nie uwzględniając państw bałtyckich) i jako pierwsza ogłosiła chęć
przystąpienia do NATO. Z drugiej – w Moskwie wciąż panuje przekonanie, że Gruzja
jest kluczowym krajem dla utrzymania przez Rosję wpływów na całym Kaukazie
Południowym oraz że kontrola nad Gruzją pozwala kontrolować eksport ropy i gazu z
Azerbejdżanu, wpływać na sytuację na Kaukazie Północnym, a nawet w basenie
Morza Czarnego. Wśród rosyjskich polityków niezmiennie dominuje myślenie
imperialne, co powoduje, że głównym celem polityki Rosji wobec Gruzji jest jej
powrót w orbitę wpływów rosyjskich.
Moskwa postrzega swoje stosunki z Tbilisi również w kontekście rywalizacji
geopolitycznej ze Stanami Zjednoczonymi o wpływy na Kaukazie Południowym, a
Gruzja jest głównym polem „bitwy”. W ostatnich latach można obserwować rosnące
zaangażowanie Zachodu w procesy polityczne i demokratyzacyjne w tym regionie
świata, co powoduje podejrzliwość Rosji, która postrzega podobną politykę jako
zagrożenie dla swoich interesów. Jednocześnie Moskwa wciąż dysponuje dużymi
możliwościami wywierania wpływu na sytuację w Gruzji. Oba niegdyś bliskie sobie
państwa i narody ciągle łączą silne więzy polityczno-społeczno i kulturowe. Język
rosyjski pozostaje w Gruzji rozpowszechniony i nie zaczął być traktowany jako język
obcy. Rosja jest także głównym miejscem migracji zarobkowych Gruzinów, gdzie
według różnych szacunków tymczasowo lub na stałe pracuje ich kilkaset tysięcy.
Dla Gruzji kwestia stosunków z Federacją Rosyjską jest jednym z
najważniejszych problemów nie tylko w polityce zagranicznej, ma ona również
bezpośrednie przełożenie na jej politykę wewnętrzną. Szczególnie w ostatnich
miesiącach relacje z Rosją determinują w sensie negatywnym życie polityczne,
gospodarcze i społeczne Gruzji. Stosunki rosyjsko-gruzińskie można rozpatrywać jako
klasyczny przykład stosunków między silnym i słabym sąsiadem
1
.
Krótka historia stosunków dwustronnych po 1991 roku
Po upadku Związku Radzieckiego stosunki rosyjsko-gruzińskie nie układały się
dobrze. Gruzja oskarżała Rosję o pomoc polityczną i militarną separatystom w
Abchazji i Osetii Południowej, bez której nie byłyby one w stanie wygrać z nią wojny
i stać się faktycznie niepodległymi państwami. Od czasu zawieszenia ognia w 1994
roku konflikty abchaski i osetyjski są główną przeszkodą w poprawie relacji Gruzji z
Rosją. Po objęciu władzy przez Eduarda Szewardnadze w 1995 roku w pierwszym
okresie swojej prezydentury próbował on prowadzić politykę zbliżenia z Moskwą,
licząc na jej pomoc w przywróceniu integralności terytorialnej państwa.
1
A. Rondeli, Rossija i Gruzija: assimetricznoje sosiedstwo, [w:] B. Rupier (red.), Cientralnaja Azija i
Jużnyj Kawkaz: nasuszcznyje problemy, Ałmaty 2003, s. 99.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
86
W 1993 roku Gruzja pod presją Rosji przystąpiła do WNP. Wkrótce jednak
władze gruzińskie przekonały się, że ten wymuszony krok nie doprowadził do
rozwiązania żadnego z najważniejszych problemów kraju: gospodarka znajdowała się
w kryzysie, nie udało się rozwiązać problemu separatyzmu Abchazji i Osetii
Południowej, nie zapewniono także dostaw energii. Spowodowało to poszukiwanie
przez Tbilisi innych możliwości międzynarodowej współpracy politycznej i
gospodarczej. W 1996 roku Gruzja podpisała porozumienie o tranzycie azerskiej ropy
ropociągiem Baku-Supsa oraz rozpoczęto pierwsze prace nad projektem ropociągu
Baku-Tbilisi-Ceyhan. W 1997 roku Gruzja stała się jednym z inicjatorów nieformalnej
organizacji GUAM (Gruzja, Ukraina, Azerbejdżan, Mołdawia), zaczęła także
aktywizować stosunki z Zachodem. Jednocześnie od 1997 roku relacje rosyjsko-
gruzińskie systematycznie się pogarszały. Jesienią 1999 roku na szczycie OBWE w
Stambule Gruzji udało się uzyskać od Rosji zobowiązanie do wycofania do 2001 roku
dwóch z czterech baz rosyjskich stacjonujących na terytorium gruzińskim (w Waziani
pod Tbilisi i Gadaucie w Abchazji).
Z początkiem drugiej wojny czeczeńskiej w 1999 roku Rosja zaczęła podnosić
oskarżenia pod adresem Gruzji o wspieranie terrorystów czeczeńskich i udzielanie im
schronienie na swoim terytorium w Wąwozie Pankiskim
2
. Moskwa domagała się od
Tbilisi przeprowadzenie wspólnej operacji, której celem miałoby być pozbycie się
kilku tysięcy bojowników z Czeczenii, którzy znaleźli schronienie w Pankisi po
wybuchu konfliktu czeczeńskiego i oskarżyła ich o związki z Al-Kaidą. Szewardnadze
odmówił, ale jednocześnie doprowadził do wysłania przez OBWE misji obserwacyjnej
na granicę Gruzji z Czeczenią. Stosunki rosyjsko-gruzińskie znalazły się wówczas w
najpoważniejszym od wielu lat kryzysie. Przedstawiciele najwyższych władz
rosyjskich zaczęli deklarować, że Rosja zastrzega sobie prawo do „uderzeń
prewencyjnych” poza granicami kraju, jeśli zagrożone zostanie bezpieczeństwo
państwa, co było jednoznacznie interpretowane jako groźba pod adresem Gruzji.
Wkrótce gruzińska przestrzeń powietrzna zaczęła być systematycznie naruszana przez
„niezidentyfikowane obiekty latające”. W grudniu 2000 roku Rosja przyjęła
bezprecedensowy środek, wprowadzając dla obywateli Gruzji obowiązek wizowy, co
stało w jawnej sprzeczności z porozumieniami zawartymi w ramach WNP. Reżimem
wizowym nie zostali jednak objęci mieszkańcami Abchazji i Osetii Południowej.
Innym instrumentem wymierzonym w Gruzję było kilkakrotne odcinanie przez Rosję
na przełomie 2000 i 2001 roku dostaw gazu. Stan napięcia w stosunkach rosyjsko-
gruzińskich, swoista „zimna wojna”, zasilana systematycznie pojawiającymi się
oskarżeniami o „wspieranie terrorystów czeczeńskich”, utrzymała się bez większych
zmian do końca rządów Eduarda Szewardnadze.
Po rewolucji róż
Po „rewolucji róż” nowy urząd prezydenta Gruzji objął Micheil Saakaszwili,
który zadeklarował, że jego celem jest poprawa relacji z Rosją. Saakaszwili zdawał
sobie sprawę z tego, że klucz do rozwiązania problemów integralności terytorialnej
Gruzji – co było jednym z głównych punktów jego programu działań – znajduje się w
Moskwie. Wiosną 2004 roku Saakaszwili złożył oficjalną wizytę w Rosji i wydawało
2
Wąwóz zamieszkiwany jest przez Kistów, gruzińskich Czeczenów.
Wojciech Konończuk, Gruzja Jukosem poltyki zagranicznej Rosji?...
87
się, że jest szansa na trwałą poprawę stosunków rosyjsko-gruzińskich. Siergiej
Prichodko, doradca ds. międzynarodowych Władimira Putina, stwierdził wówczas, że
gruziński prezydent jest „odpowiedzialnym politykiem, z którym można robić
interesy”. Ocieplenie na linii Moskwa-Tbilisi skończyło się jednak zanim się na dobre
rozpoczęło. Rosja poważnie zaniepokoiła się sukcesem nowych władz Gruzji w
usunięciu reżimu Asłana Abaszydze w Adżarii w maju 2004 roku, nie przestała także
wspierać Abchazji i Osetii Południowej. Działania siłowe Tbilisi wobec tej ostatniej
prowincji w czerwcu 2004 roku doprowadziły do zaostrzenia się stosunków z Rosją i
od tamtej pory ulegają systematycznemu pogorszeniu. Wreszcie po zwycięstwie
pomarańczowej rewolucji na Ukrainie w końcu 2004 roku Moskwa zaczęła postrzegać
gruzińską rewolucję róż jako matecznik „kolorowych rewolucji” na obszarze
poradzieckim, co stało się poważnym wyzwaniem dla polityki Rosji.
Prozachodnia polityka nowych władz gruzińskich i ich otwarte deklarowanie, że
celem Gruzji jest integracja z NATO i Unią Europejską nie mogły wywołać
zadowolenia na Kremlu. Rosja nieoficjalnie żądała gwarancji, że na terytorium Gruzji
nie powstaną bazy natowskie, sprzeciwiała się jednocześnie podpisaniu umowy o
wycofaniu swoich dwóch pozostałych baz, o co usilnie zabiegało Tbilisi.
Już kilka miesięcy po rewolucji róż stosunki rosyjsko-gruzińskie wróciły do
swojego „normalnego” stanu z okresu rządów Eduarda Szewardnadzego z tendencją
do regularnego pogarszania się. Moskwa zaczęła krytykować Saakaszwilego,
zarzucając mu, że jego polityka jest autorytarna i że tak naprawdę jest imitacją
rozwoju Gruzji i prowadzi do systematycznego ubożenia społeczeństwa gruzińskiego.
W rosyjskich mediach Gruzja i jej prezydent stali się naczelnym wrogiem,
poddawanym nieustannej propagandowej krytyce. Jej celem było skompromitowanie
liderów gruzińskiej rewolucji na Zachodzie oraz samej idei rewolucji na użytek
wewnątrzrosyjski. Choć nie jest to przedmiotem tego tekstu, należy przyznać, że
przynajmniej część rosyjskiej krytyki jest uzasadniona – po rewolucji róż nie wszystko
poszło tak, jak oczekiwało tego społeczeństwo gruzińskie, zabrakło obiecanych reform
gospodarczych i zwiększenia poziomu życia. W rezultacie w dwa i pół roku po
rewolucji prezydent Saakaszwili cieszy się poparciem zaledwie kilkunastu procent
Gruzinów.
Problem Abchazji i Osetii Południowej
Głównym problemem w stosunkach rosyjsko-gruzińskich niezmiennie od wielu
lat pozostaje kwestia separatyzmu Abchazji i Osetii Południowej. Zjednoczenie ziem
pozostaje głównym celem politycznym Micheila Saakaszwilego
3
. Rosyjska polityka
wobec Gruzji zmierza natomiast do utrzymanie statusu quo i pozostawienia obu
konfliktów w stadium „ani wojny, ani pokoju”. Rosja jest dzisiaj faktycznie
protektorem obu zbuntowanych prowincji gruzińskich, które mogą istnieć niemal
wyłącznie dzięki wsparciu ze strony Moskwy. Przybiera ono nie tylko formę pomocy
polityczną, ale również bezpośredniej pomocy gospodarczej. Ponad 90% mieszkańców
Abchazji i Osetii Południowej posiada dzisiaj obywatelstwo rosyjskie, co jest
następstwem celowych działań Rosji. Rosyjscy inwestorzy wykupili hotele na
3
Po wyborze na prezydenta w styczniu 2004 roku Saakaszwili, stojąc przy grobowcu
średniowiecznego króla Dawida Budowniczego, za którego czasów Gruzja przeżywało okres
największej potęgi, złożył przysięgę, że „Gruzja znów stanie się silna i zjednoczona”.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
88
wybrzeżu abchaskim, niemal całość wymiany handlowej obu prowincji przypada na
Rosję. Choć na poziomie oficjalnym władze rosyjskie nie kwestionują konieczności
rozwiązania konfliktów abchaskiego i osetyjskiego, to w rzeczywistości jest to
wyłącznie retoryka, nie mająca przełożenia na realne działania. W marcu 2006 roku w
stanowisku Rosji wobec Abchazji i Osetii Południowej pojawił się nowy ton.
Prezydent Putin mówiąc o ewentualnej niepodległości Kosowa stwierdził, że będzie to
precedens, który równie dobrze może zostać wykorzystany w przypadku tzw.
„zamrożonych konfliktów” na obszarze poradzieckim.
Wspieranie przez Rosję reżimów w Abchazji i Osetii Południowej ma na celu
przede wszystkim osłabianie i destabilizację Gruzji, i daje Moskwie dodatkowe
instrumenty wpływu na Tbilisi. Rosyjscy politycy niejednokrotnie mówili o tym
otwarcie i wprost. Władimir Łukin, pełnomocnik ds. praw człowieka i były szef
komisji ds. spraw międzynarodowych w Dumie, stwierdził w wywiadzie dla telewizji
gruzińskiej, że „Jeśli Gruzja będzie kontynuowała politykę drażnienia Moskwy, Rosja
nie będzie miała woli, aby pomóc Gruzji w przywróceniu jej integralności
terytorialnej”
4
. Przez „politykę drażnienia” Moskwa rozumie kontynuowanie kursu na
zbliżenie z Zachodem i plan przystąpienia do NATO. Rosja uważa, że rozwiązanie
problemu separatyzmu otworzy Gruzji drogę do członkostwa w tej organizacji.
W rezultacie stosunki rosyjsko-gruzińskie są wprost proporcjonalne do działań
podejmowanych przez Gruzję wobec Abchazji i Osetii Południowej, mających na celu
przywrócenie integralności terytorialnej kraju. Tbilisi dąży do umiędzynarodowienia
konfliktu i zastąpienia wojskowych sił rosyjskich (stacjonujących jako rozjemcze siły
pokojowe WNP) siłami międzynarodowymi, co stara się blokować Rosja
5
. Kiedy
parlament Gruzji przyjął 15 lutego 2006 roku rezolucję mówiącą o konieczności
wycofania Rosjan z Osetii Południowej, sprowokowało to rosyjską Dumę do wydania
dwa dni później gniewnego oświadczenia ostrzegające Tbilisi, że zaostrzanie sytuacji
w Osetii „zagraża żywotnym interesom narodowego bezpieczeństwa FR”.
Niewątpliwym sukcesem Tbilisi jest natomiast podpisanie w marcu 2006 roku
umowy o wycofaniu do połowy 2007 roku dwóch ostatnich baz rosyjskich
stacjonujących na terytorium Gruzji w Achalkalaki i Batumi
6
. W przeprowadzonym
niedawno badaniu opinii publicznej 20% Gruzinów uznało, że wydarzenie to jest
największym osiągnięciem niepodległej Gruzji.
Kwestie gospodarcze
Rosja jest głównym partnerem gospodarczym Gruzji. W 2005 roku wymiana
handlowa między oboma krajami wyniosła 505 mln dolarów, z tego 351 milionów
przypadło na eksport Rosji
7
. Statystyka ta nie obejmuje jednak eksportu rosyjskich
surowców energetycznych, od dostaw których uzależniona jest gospodarka gruzińska.
4
Cyt. za: A. Rondeli, op. cit., s. 114.
5
Zob. „Reports: Russia Blocks Georgia from UN Abkhazia Discussion”, Civil Georgia, 28 March
2006.
6
Wstępna umowa o wycofaniu baz rosyjskich została podpisana 30 maja 2005 roku przez ministrów
spraw zagranicznych Gruzji Salome Zurabiszwili i Rosji Siergieja Ławrowa.
7
Zob. Izwiestija, 4 maja 2006.
Wojciech Konończuk, Gruzja Jukosem poltyki zagranicznej Rosji?...
89
W końcu 2005 roku Rosja ogłosiła, że od nowego roku zamierza podnieść
Gruzinom cenę sprzedawanego gazu do 110 dolarów za tysiąc metrów sześciennych.
Gruzja przyjęła rosyjskie warunki bez sprzeciwu. W odróżnieniu od Ukrainy przez
terytorium gruzińskie nie przebiega wielki gazociąg tranzytowy, a tym samym Tbilisi
miało znacznie mniejsze pole do negocjacji. Większość gruzińskich analityków
energetycznych przekonywało jednak, że rynkowa cena surowca nie powinna
przekraczać 90$. Gruzja, w odróżnieniu od Ukrainy, położona jest na marginesie
europejskiej polityki i rosyjskiego szantażu gazowego wobec niej Bruksela nie
zauważyła. Umowa podpisana została tylko na jeden rok, co oznacza, że za kilka
miesięcy gazowy gigant może ponownie podwyższyć cenę surowca, w zależności od
swojej oceny rozwoju sytuacji politycznej w Gruzji. Jest to tym bardziej
prawdopodobne, że Gazpromowi nie udało się przejąć kontroli nad gruzińskimi
sieciami gazowymi, do czego dąży od kilku lat. Gruzini, wspierani przez Stany
Zjednoczone, bronią się przed sprzedażą tych strategicznie ważnych aktywów
8
.
Rosyjski koncern obiecuje, że po przyjęciu jego oferty zamrozi dotychczasowe ceny
surowca na 10 lat. Gruzja zażądała jednak innych warunków: możliwości zakupu gazu
po preferencyjnych cenach przez najbliższe 25 lat, bezpłatnego przekazania jej części
gazu przesyłanego przez swoje terytorium do Armenii oraz gwarancji zwrotu
gazociągów w przypadku zerwania przez Rosjan umowy. W styczniu 2006 roku
gazociąg dostarczający rosyjski gaz do Gruzji i Armenii został (na terytorium Rosji) w
wyniku zamachu wysadzony w powietrze dwóch miejscach. Odcięło to dostawy
surowca na kilka dni. Władze w Tbilisi w niezbyt dyplomatycznych słowach
natychmiast oskarżyły Moskwę o dywersję i próbę ukarania Gruzji za prowadzenie
niezależnej polityki zagranicznej. Było to kolejne wydarzenie wpływające na
zaostrzenie się stosunków rosyjsko-gruzińskich.
Gruzja jest jednak w dość korzystnym położeniu, gdyż w odróżnieniu od na
przykład Ukrainy ma realną perspektywę dywersyfikacji dostaw gazu już w najbliższej
przyszłości. Do końca 2006 roku uruchomiony zostanie nowy gazociąg Baku-Tbilisi-
Erzerum, którym azerski gaz będzie transportowany do Turcji. Azerbejdżan planuje
rozpocząć eksploatację wielkiego złoża Shah-Deniz i tym samym stać się eksporterem
gazu. Zgodnie ze wstępną umową gruzińsko-azerską Gruzini mają otrzymywać 5%
przesyłanego przez swoje terytorium surowca jako opłata za tranzyt oraz 0,5 mld m³
po preferencyjnych cenach. Faktycznie będzie to oznaczało uniezależnienie się Gruzji
od dostaw gazu z Rosji.
W kwietniu 2006 roku Rosja zastosowała wobec Gruzji nowy środek nacisku –
wprowadziła embargo na gruzińskie wino, wodę mineralną i częściowo warzywa.
Faktycznie oznaczało to wypowiedzenie wojny handlowej. Według zarzutów inspekcji
rosyjskiej wino i woda zawierają związki niebezpieczne dla organizmu człowieka. W
Tbilisi uznano zarzuty za absurdalne i motywowane politycznie
9
. Rosyjski zakaz
boleśnie uderza w gospodarkę Gruzji. Eksport wina stanowi 9,6% ogół eksportu
gruzińskiego (100 mln dolarów rocznie) i daje 3% PKB kraju. Gruzja nie może
8
Kiedy z początkiem roku rząd gruziński ogłosił, że gotów jest sprzedać sieci gazowe zaprotestowały
Stany Zjednoczone. Zwolennikiem sprzedaży aktywów jest minister ds. reform gospodarczych Kacha
Bendukidze.
9
W tym samym czasie Rosja wprowadziła embargo na import wina i koniaku z Mołdawii.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
90
zastosować środków odwetowych, ale posiada pewne możliwości działań
politycznych, jak choćby pojawiające się ostatnio groźby opuszczenia przez Gruzję
WNP, co właściwie wydaje się już tylko kwestią czasu.
Dążenie Rosji do zmiany władzy w Gruzji
Nałożenie embarga na gruzińskie towary, a faktycznie wprowadzenie
nieformalnych sankcji gospodarczych, wpisuje się w całokształt działań Rosji
przeciwko Gruzji w ostatnich kilkunastu miesiącach. Wydaje się, że ich celem jest
doprowadzenie do masowych protestów społecznych, wywołanych złą sytuacją
gospodarczą, co miałoby skutkować upadkiem władzy Micheila Saakaszwilego i
przedterminowymi wyborami prezydenckimi i parlamentarnymi. Podobny scenariusz
wydaje się jednak dzisiaj mało prawdopodobny.
Nie jest tajemnicą, że Rosja finansuje niektóre gruzińskie partie opozycyjne
(pomimo znacznej możliwości krytyki działań rządu i prezydenta opozycja jest
podzielona i stosunkowo słaba) oraz udziela wsparcia Igorowi Georgadze, byłemu
ministrowi bezpieczeństwa, który uzyskał azyl w Rosji i kreowany jest na przyszłego
prorosyjskiego przywódcę Gruzji. W ostatnich miesiącach doszło także do zaostrzenia
sytuacji w Samcche-Dżawachetii, południowej prowincji zamieszkałej w większości
przez Ormian. Nie należy wykluczyć, że narastający tam konflikt inspirowany jest
przez Rosję, co ma na celu doprowadzenie do destabilizacji sytuacji w regionie.
Stosunki rosyjsko-gruzińskie naładowane są silnymi i negatywnymi emocjami z
obu stron. Jak pokazują sondaże aż 95% Gruzinów uznaje Rosję za państwo wrogie. Z
podobnych badań przeprowadzony wśród Rosjan wynika, że uznają oni Gruzję za
jedno z trzech najbardziej wrogich krajów. Nastroje antyrosyjskie w Gruzji są w
pewnym stopniu jeśli nie popierane, to co najmniej życzliwie przyjmowane przez
władze. Pozwala to odwrócić uwagę od problemów wewnętrznych i przynajmniej
częściowo obwinić Moskwę o wolne tempo reform gospodarczych, ze względu na
wzrost cen gazu czy zamknięcie rynku rosyjskiego dla towarów gruzińskich. Podobnie
nastroje antygruzińskie w Rosji są wynikiem nieustającej propagandy w mediach
rosyjskich, w których Gruzja zajmuje nieproporcjonalnie dużo miejsca. Można
odnieść wrażeniem, że to małe kaukaskie państwo zostało wybrane na naczelnego
wroga Federacji Rosyjskiej i mówi się o nim niemal wyłącznie w negatywnym tonie.
Co ciekawe, nawet część liberalnej i prozachodniej elity rosyjskiej podziela oficjalny
punkt widzenia. Odosobnione są natomiast głosy obarczające Moskwę za pogorszenie
stosunków z Gruzją
10
. Całą sytuację dobrze oddaje chyba wypowiedź Gleba
Pawłowskiego, który od kilku miesięcy prowadzi własny program „Realna polityka”
na kanale NTV. W jednym z wydań programu na początku 2006 roku, komentując
stosunki rosyjsko-gruzińskie, stwierdził on w odniesieniu do prezydenta
Saakaszwilego, że „jedna kula jest lepsza niż wojna”.
11
Perspektywy stosunków dwustronnych
10
Zob. np. W. Bondariew, „Cziego chotiat Rossija i Gruzija drug ot druga?”, Niezawisimaja gazieta,
15 listopada 2004.
11
Była to parafraza wypowiedzi Ari Fleshera, rzecznika Białego Domu, który przed wojną w Iraku
użył podobnych słów wobec Saddama Husajna.
Wojciech Konończuk, Gruzja Jukosem poltyki zagranicznej Rosji?...
91
W najbliższej przyszłości szanse na poprawę stosunków rosyjsko-gruzińskich są
niewielkie. Wynika to zarówno z charakteru reżimów politycznych w obu państwach,
jak i faktu, że kwestie wywołujące najważniejsze rozbieżności między Rosją i Gruzją
w najbliższej perspektywie nie ulegną zmianie: z jednej strony Moskwa nie odejdzie
od polityki wspierania Abchazji i Osetii Południowej i nie zamierza odgrywać roli
realnego mediatora w konflikcie, mimo że posiada do tego wszelkie instrumenty, z
drugiej strony Tbilisi nie zamierza zrezygnować z planów integracji ze strukturami
euroatlantyckimi i wydaje się, że w ciągu najbliższego roku ma szansę uzyskać MAP
(Plan Działań na rzecz Członkostwa w NATO).
To, czy stosunki między oboma państwami ruszą z martwego punktu zależy
przede wszystkim od Rosji jako państwa znacznie silniejszego i posiadającego więcej
możliwości oddziaływania na drugą stronę. Ewentualna zmiana polityki rosyjskiej
wobec Gruzji musiałaby być jednak konsekwencją fundamentalnej zmiany całości
polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej, na co – jak się wydaje – w dającej się
przewidzieć perspektywie nie ma szans. Wydarzenia w stosunkach rosyjsko-
gruzińskich w ostatnich miesiącach pokazują natomiast proces przeciwny –
radykalizację polityki Rosji. Trafne wydaje się być obserwacja anonimowego
dyplomaty gruzińskiego, zgodnie z którą Gruzja staje się dla Rosji „JUKOS-em w
polityce zagranicznej”
12
. Podobnie jak ukarana została do niedawna największa
rosyjska kompania naftowa, co miało przestraszyć innych przedstawicieli rosyjskiego
biznesu i pokazać siłę władzy, tak Rosja chce ukarać Gruzję, demonstrując w ten
sposób swoją potęgę, co ma być tym samym „pouczającym” przykładem dla innych
państw WNP.
12
Financial Times, 27 March 2005.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
92
Jan Brodowski, Wzajemne relacje Federacji Rosyjskiej i Azerbejdżanu…
93
Jan Brodowski
Wzajemne relacje Federacji Rosyjskiej i Azerbejdżanu w ramach WNP
Kaukaz Południowy przez stulecia był obszarem rywalizacji mocarstw.
Imperium Rosyjskie, Otomańska Turcja oraz Persja dążyły ze względów politycznych,
strategicznych i ekonomicznych do opanowania terytorium dzisiejszej Gruzji, Armenii
i Azerbejdżanu. Współczesne cele rywalizacji na terenach rozciągających się od
Morza Czarnego po Morze Kaspijskie nie uległy zasadniczej zmianie. Zmienili się
natomiast uczestnicy „wielkiej gry”, której jednym z głównych celów stała się ropa
naftowa oraz gaz ziemny
1
.
Chcąc
przedstawić
obraz
współczesnych
stosunków
Azerbejdżanu,
największego i najbogatszego z państw Zakaukazia, z Federacją Rosyjską w ramach
Wspólnoty Niepodległych Państw należy zarysować przebieg wcześniejszych
wzajemnych relacji.
Rosja już za panowania Piotra I wkroczyła na obszary dzisiejszego
Azerbejdżanu. Celem ekspansji było dążenie do opanowania szlaków handlowych
krzyżujących się na Zakaukaziu a łączących Europę Zachodnią z państwami Azji
Środkowej i Dalekiego Wschodu oraz Rosję z Bliskim Wschodem
2
. Czasowe zajęcie
w XVIII wieku Dagestanu i wybrzeży Morza Kaspijskiego otworzyło drogę do
dalszych podbojów, których szczytowy okres przypadł na pierwszą połowę XIX
stulecia. W wyniku wojen z Persją z lat 1804-1813 oraz 1826-1828 Rosja opanowała
wschodni Azerbejdżan (traktat w Giulistanie), a także chanaty erywański i
nachiczewański (traktat w Turkmenczaju)
3
. Szczególną rolę należy przypisać
postanowieniom traktatu Turkmenczajskiego zawartego w lutym 1828 roku, w wyniku
których doszło do wprowadzenia podziału terytorialnego wzdłuż rzeki Araks. Ziemie
na północ od Araksu zostały ostatecznie wchłonięte przez Imperium Romanowów, zaś
tereny na południu pozostały w strefie wpływów irańskich. Wspomniany podział
wpłynął znacząco na proces kształtowania się narodu azerbejdżańskiego. Ludność
zamieszkująca tereny zajęte przez Rosję znalazła się w strefie oddziaływania kultury
rosyjskiej i europejskiej
4
. Przemiany społeczne i kulturowe zachodzące na ziemiach
przyłączonych do imperium rosyjskiego doprowadziły u schyłku XIX stulecia do
wykształcenia azerskich elit intelektualnych. To właśnie za ich sprawą doszło do
powstania Zakaukaskiej Federacyjnej Republiki Demokratycznej, a następnie
niepodległej republiki Azerbejdżańskiej
5
. Istniejąca zaledwie dwa lata republika
(1918-1920), podobnie jak Armenia (1918-1920) i Gruzja (1918-1921), została zajęta
1
W. Giełżyński, „Wielka gra o wielu niewiadomych”, Eurazja, 1996, nr 1, s. 5.
2
W. Materski, Zakaukazie - obszar rywalizacji pomiędzy Rosją, Turcją i Persją, [w:] A. Furier,
Kaukaz w dobie globalizacji, Poznań 2005, s. 13.
3
Por. B. Baranowski, K. Baranowski, Historia Azerbejdżanu, Wrocław 1987, s. 126 i n.
4
M. Falkowski, „Kształtowanie się gruzińskiej i azerskiej świadomości narodowej - próba
porównania”, Kaukaz.net,
http://www.kaukaz.net/artykuly/azerbejdzan_art2.html
, dostęp: 27.03.2006.
5
Por. T. Świętochowski, Azerbejdżan i Rosja. Kolonializm, islam i narodowość w podzielonym kraju,
Warszawa 1998; A. Furier, Na Kaukaz Północny spojrzenie z Polski [w:] M. Smoleń, J. Brodowski,
Czeczenia – Rosja: Mity i rzeczywistość, Kraków 2006.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
94
przez Armię Czerwoną i przekształcona ostatecznie w republikę związkową ZSRR.
Tradycje pierwszej niepodległości zostały przywołane po upadku Związku
Radzieckiego i stanowiły historyczne podwaliny dla ponownego kształtowania
niepodległego bytu Azerbejdżanu (deklaracje niepodległości ogłoszono 30 sierpnia
1991 roku). W tym samym czasie odżyła kwestia XIX-wiecznego podziału
wynikającego z traktatu turkmenczajskiego dzielącego ziemie zamieszkane przez
ludność azerską pomiędzy Rosję i Iran. Problem rozdzielenia narodu azerskiego
powrócił na przełomie lat 80. i 90. przybierając ponownie na sile szczególnie w
debacie politycznej podejmowanej w Azerbejdżanie. Postulaty zjednoczenia Azerów z
północy i południa mają do dziś duży wpływ na kształt wzajemnych stosunków młodej
republiki z sąsiednim Iranem.
Wraz z nadejściem drugiej niepodległości Azerbejdżan znalazł się po 1991 roku
w polu zainteresowań Turcji, Iranu, Stanów Zjednoczonych oraz państw Europy
Zachodniej. Również Rosja pomimo rozpadu imperium dążyła do zachowania jak
największych wpływów na obszarze „bliskiej zagranicy” ze względów strategicznych,
ekonomicznych oraz prestiżowych
6
. Cele te przyświecały utworzeniu Wspólnoty
Niepodległych Państw, w której, podobnie jak większość republik postradzieckich,
znalazł się Azerbejdżan
.
W wyniku ratyfikacji porozumień podpisanych 21 grudnia
1991 roku w Ałma Acie Azerbejdżan stał się pełnoprawnym członkiem WNP
powstałej w miejsce Związku Radzieckiego, który przestał „istnieć jako podmiot
prawa międzynarodowego oraz jako byt geopolityczny”
7
.
Oddziaływanie byłej metropolii na bieg wydarzeń zachodzących w
Azerbejdżanie, uwarunkowane wspomnianymi powyżej względami, sprowadzało się
do wywierania nacisków w kilku zasadniczych kwestiach, wśród których kluczową
rolę miały odgrywać:
1) konflikt azersko-ormiański o Górski Karabach,
2) dążenie Rosji do zdominowania procesu wydobycia i przesyłu ropy
naftowej oraz gazu ziemnego z szelfu Morza Kaspijskiego,
3) wpływ władz na Kremlu na kształt przemian zachodzących w życiu
politycznym Azerbejdżanu.
Najistotniejszym problemem współczesnego Azerbejdżanu zarówno w sferze
polityki wewnętrznej, jak i zagranicznej pozostaje od lat konflikt o Górski Karabach.
Toczący się od końca lat 80. spór, na początku lat 90. przybrał formę otwartych
działań zbrojnych. W wojnie z lat 1992-1994 Azerbejdżan poniósł klęskę w
konfrontacji z wojskami ormiańskimi. Sukces strona karabachska zawdzięczała
poparciu Armenii, która oficjalnie w wojnie nie brała udziału oraz przede wszystkim
ingerencji Rosji. Federacja Rosyjska w początkowej fazie działań zbrojnych popierała
Azerbejdżan. Jednak, kiedy w 1992 roku prezydentem republiki został nastawiony
reformatorsko i prozachodnio Abulfaz Elczibej, Moskwa zdecydowała się na
udzielenie Armenii znaczącej pomocy militarnej
8
. Istotnym czynnikiem, który wpłynął
6
Z punktu widzenia Kremla za „bliską zagranicę” przyjmuje się obszar byłego ZSRR wciąż uznawany
za strefę interesów strategicznych Rosji.
7
E. Cziomer, L. Zyblikiewicz, Zarys współczesnych stosunków międzynarodowych, Warszawa 2002,
s. 301.
8
J. Wróbel, „Górny Karabach”, Prace Ośrodka Studiów Wschodnich, nr 9, czerwiec 2003 (Konflikty
zbrojne na obszarze postradzieckim. Stan obecny, perspektywy uregulowania. Konsekwencje), s. 28.
Jan Brodowski, Wzajemne relacje Federacji Rosyjskiej i Azerbejdżanu…
95
na podjętą przez Kreml decyzję, było ogłoszone przez Azerbejdżan wyjście ze
Wspólnoty Niepodległych Państw. Decyzja ta wpłynęła nie tylko na przebieg
konfliktu azersko-ormiańskiego, ale także odbiła się na gospodarce i sytuacji
ekonomicznej republiki. Nastąpił znaczący wzrost ceł na produkty azerskie, a
większość przedsiębiorstw rosyjskich anulowało zawarte wcześniej kontrakty
handlowe
9
. Najdotkliwsze okazały się utrudnienia, które uderzyły w Azerów
znajdujących zatrudnienie w Rosji. Obecnie, podobnie jak i na początku lat 90., w
Rosji pracuje znaczna grupa obywateli Azerbejdżanu. Według różnych danych ich
liczba może sięgać dwóch milionów, co stanowi około ¼ mieszkańców republiki. Fakt
ten jest dla Moskwy jednym z istotnych argumentów w rozmowach z władzami w
Baku. Wprowadzenie wiz, tak jak to miało miejsce w 2000 roku w stosunku do
obywateli Gruzji, mogłoby zachwiać sytuacją społeczno-ekonomiczną oraz polityczną
Azerbejdżanu.
W wyniku prowadzonych działań zbrojnych, dzięki wspomnianemu poparciu
Armenii a pośrednio i Rosji, wojska Górskiego Karabachu zajęły około 14%
terytorium Azerbejdżanu. Powstało de facto niepodległe państwo stanowiące
formalnie część republiki Azerbejdżańskiej
10
. Równocześnie konflikt ormiańsko-
azerski stał się jednym z głównych narzędzi Kremla w kształtowaniu korzystnej dla
Rosji sytuacji w regionie. Pod wpływem Moskwy doszło do podpisania w Biszkeku 12
maja 1994 roku rozejmu pomiędzy Azerbejdżanem, Górskim Karabachem i Armenią.
Kilka miesięcy później jeden z rosyjskich koncernów naftowych, w zamian za
mediację Kremla, otrzymał 10% udziałów w tzw. „kontrakcie stulecia”, wchodząc tym
samym do gry o azerską ropę. Ten sam czynnik ekonomiczny skłonił Stany
Zjednoczone do większego zaangażowania w ormiańsko-azerski proces pokojowy.
Początkowo władze amerykańskie ograniczyły się do ogłoszenia korzystnej dla
Armenii (był to znaczący sukces ormiańskiego lobby) Section 907 of the Freedom
Support Act zakazującej udzielania Azerbejdżanowi wsparcia innego niż pomoc
humanitarna. Ważną inicjatywą amerykańską okazało się zorganizowanie w dniach 3-
6 kwietnia 2001 roku w Key West na Florydzie spotkania prezydentów Armenii –
Roberta Koczariana oraz Azerbejdżanu – Hejdara Alijewa. Amerykański szczyt miał
być nowym impulsem dla rozmów, prowadzonych przez przywódców zwaśnionych
krajów, mających na celu uregulowanie zamrożonego konfliktu. Spotkanie na
Florydzie, po którym spodziewano się przełomu, nie przyniosło ostatecznie
oczekiwanych rezultatów.
Do ostatniego spotkania Roberta Koczariana oraz następcy Hejdara Alijewa –
Ilhama Alijewa doszło we Francji w lutym 2006 roku. Rozmowy prowadzone przez
obu przywódców ponownie nie przyniosły wymiernych skutków. Kilka tygodni
później można było zaobserwować kolejne zaostrzenie retoryki obu stron dobitnie
świadczące o niepowodzeniu rozmów podjętych w Rambouillet. W tym miejscu
należy przypomnieć, że do pierwszych dwustronnych spotkań prezydentów Armenii i
Azerbejdżanu doszło również pod auspicjami Mińskiej Grupy OBWE. 24 marca 1992
roku w Helsinkach odbyło się spotkanie Rady KBWE podczas którego ustalono, że
należy zwołać konferencję poświęconą Karabachowi. Konferencja odbyła się w
9
T. Świętochowski, op. cit., s. 258.
10
J. Wróbel, op. cit., s. 27.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
96
Mińsku, stąd określenie Mińska Grupa KBWE (później OBWE). Jej głównym celem
było doprowadzenie do przerwania walk oraz rokowań pokojowych. Trwająca już
przeszło dziesięć lat mediacja, której głównym sukcesem jest niedopuszczenie do
wznowienia walk oraz doprowadzenie do dwustronnych rozmów, coraz częściej
spotyka się z krytyką ze strony Armenii i Azerbejdżanu. Po fiasku lutowego spotkania
Koczarian – Alijew, 20 marca odbyło się w Stambule posiedzenie robocze
współprzewodniczących Mińskiej Grupy OBWE – Stevena Manna (USA), Jurija
Mierzlakowa (Rosja) i Bernarda Fassiera (Francja) oraz specjalnego wysłannika szefa
OBWE Andrzeja Kasprzyka, które poświęcono omówieniu działań na rzecz
wznowienia rozmów w kwestii uregulowania konfliktu
11
.
Stany Zjednoczone nakłaniając obie strony konfliktu do dialogu dążyły do
stabilizacji sytuacji w regionie, co w przyszłości miało umożliwić bezpieczną
eksploatację oraz transport kaspijskiej ropy naftowej i gazu ziemnego. Rosja
podsycając konflikty na całym Zakaukaziu (m.in. w Abchazji, Osetii Południowej czy
Górskim Karabachu) zamierzała nie dopuścić do sfinalizowania przez zachodnie
koncerny intratnych dla Azerbejdżanu i Gruzji inwestycji.
Zręczna polityka wybranego na urząd prezydenta Hejdara Alijewa oraz
ponowne wejście Azerbejdżanu do WNP (1993) umożliwiły realizację, w sposób
umiarkowany, prozachodniej polityki. Warto w tym miejscu wspomnieć, że w
przeciwieństwie do Gruzji, Azerbejdżan uniknął ponownego wprowadzenia na swoje
terytorium wojsk rosyjskich (wyjątek stanowi stacja radiolokacyjna w Gabali). Po
objęciu władzy Alijew nie ratyfikował przygotowanych już wcześniej kontraktów z
zachodnimi koncernami, co chwilowo uspokoiło Moskwę, jednak we wrześniu 1994
roku doprowadził do sfinalizowania wspomnianego „kontraktu stulecia”. Jak zauważa
profesor Tadeusz Świętochowski, znawca problematyki azerbejdżańskiej, wraz z
podpisaniem rozejmu kończącego działania zbrojne w wojnie o Górski Karabach
„środek ciężkości polityki azerbejdżańskiej przesunął się ku nafcie”, kwestii „o
szerszym wymiarze geopolitycznym”
12
. W dniu 20 września 1994 roku w Baku
podpisano na okres 30 lat kontrakt wart 7 mld dolarów, którego stronami były firmy
amerykańskie (Unocal, Amoco, McDermott, Pennzoil), brytyjska (British Petroleum),
norweska (Statoil), turecka (Turk Petrol Ofsi) oraz rosyjska (Łukoil). Pomimo udziału
w kontrakcie rosyjskiego konsorcjum naftowego „Łukoil”, Kreml starał się podważyć
zasadność
podpisanej
umowy,
podkreślając nieuregulowany
status Morza
Kaspijskiego. Moskwa w swoich żądaniach znalazła poparcie w Teheranie, który w
związku ze sprzeciwem USA nie uczestniczył w kontrakcie. W styczniu 2001 roku w
czasie wizyty prezydenta Putina w Baku doszło do podpisania oświadczenia
dotyczącego kwestii spornych w sprawie Morza Kaspijskiego między Rosją a
Azerbejdżanem. Ostatecznie problem uregulowano dwa lata później. Ustalono wtedy,
że dno morskie powinno zostać podzielone na sektory, natomiast zasoby wodne
pozostaną wspólne.
Pomimo sukcesu, jakim było wejście Rosjan do wartego miliardy dolarów
przedsięwzięcia, duży niepokój w gremiach rządowych na Kremlu budził problem
wytyczenia trasy przesyłowej „kaspijskiego złota”. W Baku rozważano kilka opcji
11
„Posiedzenie Mińskiej Grupy OBWE ds. Górnego Karabachu”, Wiadomości OSW, 22 marca 2006.
http://www.osw.waw.pl/news/03/060322.htm#kaz
, dostęp: 15.04.2006.
12
T. Świętochowski, op. cit., s. 267.
Jan Brodowski, Wzajemne relacje Federacji Rosyjskiej i Azerbejdżanu…
97
m.in. poprowadzenia nitki rurociągu pompującego tzw. „wczesną naftę” przez
Czeczenię do Noworosyjska, a także ewentualnego włączenie do przedsięwzięcia
Ormian w zamian za ustępstwa w konflikcie karabachskim (dzięki dobrym stosunkom
z Armenią Rosja w ten sposób mogłaby kontrolować również i ten odcinek rurociągu).
Ostatecznie żadna z powyższych koncepcji nie doszła do skutku. Podjęto decyzję o
poprowadzeniu rurociągu przez Gruzję (Suspa) i Turcję (Ceyhan), co stanowiło
porażkę polityki Kremla, gdyż tracąc kontrolę nad trasą przesyłową ropy, Rosja traciła
nie tylko miliony dolarów z opłat za tranzyt, ale przede wszystkim możliwość nacisku
politycznego na kraje Zakaukazia. Nie dziwią więc słowa prezydenta Ilhama Alijewa
wypowiedziane w dniu uruchomienia rurociągu Baku – Tbilisi – Ceyhan w maju 2005
roku: „Nie wątpię, że rurociąg przyniesie korzyści zarówno dla Azerbejdżanu, jak i
naszych sąsiadów. Po pierwsze pomoże w rozwiązaniu problemów gospodarczych i
społecznych, […] również jego rola we wzmocnieniu pokoju i bezpieczeństwa w
regionie jest niemała”
13
.
Azerbejdżan dążąc do pełnego uniezależnienia od Rosji, pomimo powrotu do
struktur WNP, zacieśnia współpracę z Zachodem oraz sąsiednimi krajami. Działalność
w ramach struktury GUAM ma stanowić przeciwwagę dla polityki kreowanej przez
Rosję. Powstała w 1997 roku inicjatywa stowarzysza Gruzję, Ukrainę, Azerbejdżan i
Mołdowę (w 1999 roku członkiem został Uzbekistan – GUUAM – ostatecznie władze
w Taszkiencie zrezygnowały z udziału w nowej strukturze). Jej głównym celem jest
zacieśnianie współpracy politycznej, ekonomicznej i kulturalnej jako konkurencji dla
działań WNP. Głównymi płaszczyznami współdziałania w GUAM są m.in. kooperacja
w ramach Rady Partnerstwa Euroatlantyckiego NATO i Partnerstwa dla Pokoju,
zwalczanie separatyzmów, a także walka z międzynarodowym terroryzmem i
religijnym ekstremizmem
14
. Warte odnotowania pozostają inicjatywy w ramach
programów TRACECA (Transport Corridor Europe-Caucasus-Asia) oraz INOGATE
(Interstate Oil and Gas Transmission to Europe) podejmowane przez Unię Europejską.
W przeciwieństwie do polityki prowadzonej przez Stany Zjednoczone propozycje Unii
Europejskiej przewidują włączenie do projektów również Rosji, co jednak przy jej
sceptycznym stanowisku pozostaje sprawą odległą
15
. Docelowo sieć TRACECA
zostanie połączona z siecią transeuropejską TENs (Trans-European Networks), z którą
ma się złączyć w Turcji, Rumunii i na Ukrainie tworząc tym samym nowy
międzykontynentalny szlak komunikacyjny
16
.
Podejmowane przez Stany Zjednoczone i Unię Europejską inicjatywy
polityczno-gospodarcze, a także wzajemna współpraca państw regionu Zakaukazia
pozostają w opozycji do głównych kierunków polityki Rosyjskiej w ramach WNP. W
tym miejscu należy zwrócić uwagę na zauważalne od połowy lat 90. silne tendencje
dezintegracyjne zachodzące we Wspólnocie wynikające m.in. z niepowodzenia
transformacji gospodarczo-społecznych w Rosji i krajach WNP, braku koncepcji
13
„Azerbejdżan: uruchomiono naftociąg Baku-Ceyhan”, Gazeta.pl,
http://serwisy.gazeta.pl/swiat/1,34300,2729874.html
, dostęp: 15.04.2006.
14
M. Marcinko, Problem bezpieczeństwa na Zakaukaziu w świetle polityki bezpieczeństwa Federacji
Rosyjskiej, [w:] M. Zamarlik, Polityka zagraniczna Rosji, Kraków 2002, s. 88.
15
Ibidem, s. 110.
16
J. Siekierzyński, Układ GUUAM, [w:] A. Furier, Kaukaz w dobie globalizacji, Poznań 2005, s. 64.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
98
integracji czy przede wszystkim braku wspólnych interesów państw członkowskich
17
.
Wspomniane problemy przyczyniły się do wystąpienia w 1999 roku Azerbejdżanu (a
także Gruzji i Uzbekistanu) z Układu o bezpieczeństwie zbiorowym w ramach WNP
(układ podpisano w Taszkiencie 15 maja 1992, poszerzono w grudniu 1993), jednego
z najważniejszych porozumień podpisanych w ramach Wspólnoty. Swoją decyzję
Baku uzasadniało niezadowoleniem z „pasywności Rosji w kwestii uregulowania
konfliktu w Górskim Karabachu i z dostaw uzbrojenia dla Armenii”, a także
nieprzystosowaniem układu do nowych realiów geopolitycznych
18
. Obecnie jedynym
państwem Zakaukazia uczestniczącym w Układzie bezpieczeństwa zbiorowego w
ramach WNP pozostaje Armenia.
Zapoczątkowana przez Hejdara Alijewa skomplikowana gra dyplomatyczna
balansująca pomiędzy Federacją Rosyjską a Stanami Zjednoczonymi znalazła
kontynuację w prowadzonej przez Ilhama Alijewa (od 2003 roku) współczesnej
polityce wewnętrznej i zagranicznej Azerbejdżanu. Dążąc do zachowania pozycji w
regionie Azerbejdżan podejmuje starania mające na celu utrzymanie jak najlepszych
stosunków z Moskwą przy równoczesnym zachęcaniu państw zachodnich do
inwestowania w republice. Odzwierciedleniem tego stanu rzeczy są niedawne wizyty
w Baku prezydenta Putina (21-22 lutego 2006) oraz przedstawicieli administracji USA
(3-4 kwietnia 2006), a także planowana na koniec kwietnia 2006 oficjalna wizyta
Ilhama Alijewa w Stanach Zjednoczonych.
Dwudniową wizytę Władimira Putina w Baku rozpoczęła uroczysta inauguracja
roku rosyjskiego w Azerbejdżanie, w trakcie której prezydent Alijew podkreślił, że:
„stosunki Rosji i Azerbejdżanu mają charakter strategicznego partnerstwa” oraz oparte
są na zasadach „dobrego sąsiedztwa […] a najbliższy rok zbliży [oba kraje – J.B.]
jeszcze bardziej”
19
. Alijew zwrócił również uwagę na wysoki poziom wymiany
handlowej między obydwoma krajami mówiąc: „wymiana handlowa rozwija się w
szybkim tempie, w ciągu dwóch lat zwiększyła się niemal dwukrotnie przekraczając
miliard dolarów”
20
. Prezydent Putin wyrażał się w podobnym tonie, rewanżując się
deklaracjami dotyczącymi rozwiązania kwestii karabachskiej oraz znaczeniu Rosji
jako „pośrednika i gwaranta” procesu pokojowego
21
. Jednak w jednej ze swoich
wypowiedzi odniósł się do sytuacji w sąsiedniej Gruzji, stwierdzając, że
„ekonomiczne problemy lepiej rozwiązywać z sąsiadami, czego przykładem są
stosunki na linii Rosja-Azerbejdżan”, dając tym samym w do zrozumienia władzom w
Baku, z jakimi konsekwencjami należy się liczyć w przypadku pogorszenia
wzajemnych relacji
22
. Równie jasno prezydent odniósł się w rozmowach z Alijewem
do problemu irańskiego programu atomowego: „to nasz region, i wszystko, co dzieje
17
Por. E. Cziomer, L. Zyblikiewicz, op. cit., s. 304.
18
M. Marcinko, op. cit., s. 87.
19
„Ильхам Алиев: «Отношения России и Азербайджана носят характер стратегического
партнерства»”, 21.02.2006, Day.Az,
http://www.day.az/news/politics/42195.html
, dostęp:15.04.2006.
20
Ibidem.
21
„Владимир Путин: «Россия инициирует дополнительные консультации по Нагорному
Карабаху»”, 22.02.2006, Day.Az,
http://www.day.az/news/politics/42267.html
, dostęp: 15.04.2006.
22
„Владимир Путин: «Мы полны оптимизма в отношении Грузии»”, 22.02.2006, Day.AZ,
http://www.day.az/news/politics/42270.html
, dostęp:15.04.2006.
Jan Brodowski, Wzajemne relacje Federacji Rosyjskiej i Azerbejdżanu…
99
się w Iranie, ma dla nas bardzo ważne znaczenie”
23
. Wypowiedź Putina była
wyraźnym sygnałem dla władz w Baku i w Waszyngtonie.
W tym kontekście niezwykle ważna, z punktu widzenia rywalizacji mocarstw,
pozostaje wizyta amerykańskich dyplomatów. Zdaniem obserwatorów kwietniowe
rozmowy przedstawicieli Departamentu Stanu, choć dotyczyły ekonomicznej
współpracy amerykańsko-azerskiej, uregulowania konfliktu karabaskiego oraz
przygotowywanych na maj powtórnych wyborów parlamentarnych miały związek z
próbami wciągnięcia Azerbejdżanu do koalicji antyirańskiej
24
. Prawdopodobnie te
same problemy zostaną podjęte w trakcie planowanej na koniec kwietnia kilkudniowej
wizyty w Stanach Zjednoczonych Ilhama Alijewa. Z pewnością władze amerykańskie
będą starały się poruszyć zagadnienia związane nie tylko ze sprawami wewnętrznymi
Azerbejdżanu, ale także te dotyczące bezpieczeństwa strategicznego i energetycznego
regionu, jak również kwestii stosunków z Iranem. Niemniej jednak nie należy
spodziewać się większego zaangażowania władz w Baku w problem irański ze
względu na prawdopodobne negatywne konsekwencje w relacjach dwustronnych z
południowym sąsiadem oraz Rosją.
Niezwykle istotna na tle relacji międzynarodowych pozostaje problematyka
kształtowania sceny politycznej Azerbejdżanu będącej jednym z obszarów nacisków
ze strony Moskwy. Zarówno wybory prezydenckie w 2003 roku, jak i wybory
parlamentarne z listopada 2005 roku nie były wolne od nadużyć władz ani zgodne ze
standardami demokratycznymi. W wyniku wyborów prezydenckich z 15 października
2003 nastąpiło przekazanie władzy „namaszczonemu na następcę” przez Hejdara
Alijewa – Ilhamowi Alijewowi. Cały proces wyborczy oraz jego wyniki, według
których przy frekwencji 71,2% Alijew otrzymał 76,8% głosów, opozycja uznała za
sfałszowane
25
. Pomimo jawnych nieprawidłowości świat zaakceptował rezultat
wyborów, ze względów, które dobrze odzwierciedla jeden z komentarzy
powyborczych: „zadowolona jest Rosja, bo Azerbejdżan, jak podczas […] rządów
Hejdara, pozostanie przewidywalny; zadowoleni Amerykanie – bo nowe kontrakty
naftowe pozostaną nienaruszone; zadowolona też Turcja – bo i nowy rurociąg zostanie
nietknięty”
26
. Podobne względy zadecydowały o przebiegu i rezultacie wyborów
parlamentarnych w listopadzie 2005 roku. Pomimo licznych naruszeń prawa OBWE
uznała przebieg listopadowych wyborów za prawidłowy i traktuje je jako ważny etap
w procesie demokratyzacji kraju. Wprawdzie w maju 2006 roku mają się odbyć
powtórne wybory w 10 okręgach wyborczych, w rzeczywistości nie zmienią one
jednak obecnego układu politycznego w Milli Medżlisie. Choć opozycja, podobnie jak
w 2003 roku, nie uznaje wyników wyborów, zdaje sobie sprawę, że decydując się na
bojkot nowego parlamentu skazuje się na zupełna marginalizacje polityczną.
Nie tylko sam przebieg wyborów w listopadzie 2005 roku, ale również niejasna
rola rosyjskich służb specjalnych, stawiają pod znakiem zapytania zakres wpływów
Rosji w Azerbejdżanie. Prawdopodobny udział FSB w aresztowaniach azerskiej
23
„Владимир Путин: «Предложения России приемлемы для Ирана»”, 22.02.2006, Day.Az,
http://www.day.az/news/politics/42268.html
, dostęp: 15.04.2006.
24
„Amerykańscy dyplomaci w Baku”, Wiadomości OSW, 6 kwietnia 2006, Ośrodek Studiów
Wschodnich,
http://www.osw.waw.pl/news/04/060406.htm#kaz
, dostęp: 15.04.2006.
25
K. Strachota, „Azerbejdżan – nowe otwarcie”, Tydzień na Wschodzie, 2003, nr 35 (327).
26
„Azerbejdżan: rodzina, ach rodzina”, Polityka, 2003, nr 43 (2424), s. 14.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
100
opozycji, które poprzedziły wybory, a także ówczesna wizyta w Baku generała
Sergieja Lebiediewa postrzegane są przez wielu analityków jako ingerencja Kremla w
wewnętrzne sprawy Azerbejdżanu
27
. Podjęte przez Kreml działania miały nie dopuścić
do kolejnej na obszarze WNP, po zakończonych sukcesem Gruzińskiej i Ukraińskiej,
kolorowej rewolucji oraz utraty wpływów w obszarze „bliskiej zagranicy”.
Równocześnie coraz bardziej widoczna staje się prowadzona przez Moskwę polityka
różnicowania środków oraz podejmowanych działań wobec państw Zakaukazia.
Początkowo jednolity stosunek Kremla do Gruzji i Azerbejdżanu na przestrzeni
ostatnich kilku lat uległ zasadniczym zmianom. Wspomniane wprowadzenie wiz dla
obywateli Gruzji (fakt ten stanowi ewenement w ramach WNP), ograniczanie
gruzińskiego eksportu czy wreszcie niejasne okoliczności przerwania dostaw gazu i
energii elektrycznej zimą 2006 roku przy jednoczesnym zacieśnianiu stosunków Rosji
z Azerbejdżanem świadczą o nowych metodach polityki Moskwy. W utrzymaniu
dobrych stosunków z Azerbejdżanem przy coraz gorszych kontaktach z sąsiednią
Gruzją Rosja widzi możliwość wpływania na stosunki pomiędzy wspomnianymi
państwami, a tym samym kształtowanie korzystnej dla siebie sytuacji geopolitycznej.
Dokonana analiza wzajemnych relacji Federacji Rosyjskiej i Azerbejdżanu
świadczy nie tylko o znaczącym wpływie Rosji na obecną sytuację polityczno-
ekonomiczną panującą w Azerbejdżanie, ale także o wciąż istotnym dążeniu Moskwy
do zachowania decydującej roli na terenie zakaukaskich republik. Nie należy jednak
zapominać o nieustannie rosnących wpływach zachodnich, szczególnie w sferze
gospodarczej, które w niedalekiej przyszłości mogą odegrać istotną rolę w
przemianach zachodzących w Azerbejdżanie.
27
J. Drużycki, „Azerbejdżan: przedwyborcze dymisje i aresztowania ministrów”, Komentarze OSW,
27 października 2005, Ośrodek Studiów Wschodnich,
http://www.osw.waw.pl/pub/koment/2005/10/051027a.htm
, dostęp: 15.04.2006.
Piotr Iwaszkiewicz, Polityka Federacji Rosyjskiej wobec Armenii
101
Piotr Iwaszkiewicz
1
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec Armenii
Stosunki Rosji z państwami Kaukazu Południowego są zróżnicowane. Każdy
kraj można dość jednoznacznie scharakteryzować w tym względzie; gdybyśmy
stworzyli skalę poprawności stosunków państw kaukaskich i Rosji na jej środku
umieścilibyśmy zapewne Azerbejdżan.
Kraj ten stara się prowadzić politykę zrównoważoną, zbytnio się Rosji nie
narażać, zachowując przy tym jak najszerszy margines niezależności. Ilham Alijew
zdaje się bardzo skutecznie kontynuować politykę swojego ojca, któremu – często
wbrew okolicznościom – udawało się postępować w sposób bardzo zręczny i
wyważony. Starał się on nie drażnić Rosji, a jednocześnie utrzymywać dobre stosunki
z Zachodem, by w rezultacie dostać od obu stron to, co uważał za istotne dla własnych
interesów. I tak to jest do teraz. Na skrajnym biegunie będzie znajdować się Gruzja,
która prowadzi politykę zdecydowanie antyrosyjską. Tu można się spierać, czy
prowadzi politykę antyrosyjską, czy też została zagoniona do antyrosyjskiego
narożnika. Nie ulega jednak wątpliwości, iż jest to kraj na Kaukazie Południowym,
który najmniej Rosji sprzyja. Z kolei Armenia jest – przeciwnie – najlepszym i, jak się
wydaje, najpewniejszym sojusznikiem Rosji. Osoby niechętne Armenii często
określają ją mianem „niezatapialnego lotniskowca rosyjskiego na Bliskim
Wschodzie”. Miejsce na taki „lotniskowiec” wybrane jest świetnie, zwłaszcza jeżeli
weźmiemy pod uwagę ostatnie wydarzenia, tzn. Irak i nabrzmiewający kryzys wokół
Iranu, a także cały węzeł spraw bliskowschodnich. Można stąd kontrolować sytuację i
ewentualnie wtrącić swoje trzy grosze. Dlaczego tak się stało? Dlaczego właśnie
Armenia jest takim wiernym sojusznikiem Rosji? Sprawa jest dość złożona i nie da się
jej objaśnić bez spojrzenia w historię. Wydaje się, że wśród ormiańskich elit
politycznych, ale także wśród prostych mieszkańców Armenii panuje przekonanie, że
Rosja jest jedynym skutecznym, realnym sojusznikiem i obrońcą Ormian przed
zagrożeniem tureckim. Fakt ten ma zasadnicze znaczenie, ponieważ świadomość
zagrożenia tureckiego – czy będzie to zagrożenie ze strony Azerów, czy ze strony
Turków – jest jednym z najważniejszych elementów świadomości narodowej Ormian.
Oczywiście, nie jest to objaw jakiejś paranoi. Ormianie mają dobre prawo, żeby się
takich rzeczy obawiać. Właśnie w tych dniach przypada rocznica początku
najstraszniejszego doświadczenia historycznego w dziejach narodu ormiańskiego,
czyli początku masakry Ormian w Imperium Ottomańskim w 1915 roku. Świadomie
używam tu słowa „masakra”, aby odsunąć na chwilę rozważania na temat właściwej
nazwy określającej tamte tragiczne wydarzenia. W historiografii, a także w praktyce
politycznej współczesnej Armenii i diaspory ormiańskiej, powszechnie mówi się o
ludobójstwie, a nawet holokauście; w tureckiej nauce, publicystyce i praktyce
politycznej dowiemy się o deportacjach, przemieszczeniach ludności ormiańskiej oraz
dywersyjnej działalności Ormian w pobliżu frontu kaukaskiego, która spowodowała
śmierć pewnej liczby Turków i Ormian. Wydarzenia te po dziś dzień kładą się cieniem
1
Dyrektor Departamentu Polityki Wschodniej Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP. Sądy zawarte
w poniższym referacie odzwierciedlają wyłącznie prywatne opinie autora i nie mogą być w żaden
sposób łączone z oficjalnym stanowiskiem Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
102
na świadomości historycznej Ormian i Turków oraz wpływają w sposób bezpośredni
na ich wybory i działania.
Drugi powód, który czyni z Rosji jedynego sojusznika Armenii to konflikt
karabachski. Pomijając całą historię konfliktu dość powiedzieć, że Ormianie ten
konflikt wygrali i Górny Karabach czy – jak za czasów sowieckich – Autonomiczny
Okręg Górnego Karabachu oraz siedem obwodów należących bezpośrednio do
Azerbejdżanu zostały oderwane i tworzą obecnie nie uznawaną przez nikogo – prócz
Erewania – Republikę Górnego Karabachu. Pokoju nie podpisano; de iure mamy do
czynienia z ciągłym stanem wojny. W maju 1994 roku podpisano jedynie
porozumienie o przerwaniu ognia, które – mimo częstych incydentów – utrzymuje się
do dziś. Rezultatem konfliktu karabachskiego było dla Armenii – co oczywiste –
zerwanie stosunków dyplomatycznych z Azerbejdżanem. Granica ormiańsko-
azerbejdżańska w rozumieniu prawa międzynarodowego nie istnieje; jest to linia
przerwania ognia, która na niektórych odcinkach pokrywa się z dawną granicą
republik związkowych w ramach ZSSR.
Kolejną konsekwencją konfliktu karabachskiego było zerwanie stosunków
Armenii z Turcją. Ta ostatnia jeszcze w 1993 roku zerwała stosunki dyplomatyczne i
zamknęła granice z Armenią na całej długości. Przerwaniu uległy tym samym
tradycyjne, ukształtowane przed wiekami i istniejące jeszcze za czasów carskich i
sowieckich drogi komunikacyjne przecinające Azję Mniejszą i Kaukaz Południowy.
Taka sytuacja utrzymuje się do dzisiaj. Oznak poprawy nie widać, chociaż strony
podejmują wysiłki na rzecz normalizacji. Ormianie obawiają się rewanżu ze strony
Azerbejdżanu; nie mają też wątpliwości, że w wypadku zbrojnego odwetu Turcja
wesprze Azerbejdżan. Nie są to obawy bezpodstawne; bardzo często można znaleźć na
stronach internetowych, w prasie, w telewizji oświadczenia wysoko postawionych
urzędników azerbejdżańskich (z prezydentem włącznie), którzy powtarzają, iż jeżeli
zawiodą pokojowe środki rozwiązania konfliktu karabachskiego Azerbejdżan gotów
jest odwołać się do środków wojskowych. Jak wiemy dyplomatyczne, pokojowe próby
rozwiązania konfliktu dotychczas nie przyniosły żadnych rezultatów włącznie z
ostatnim spotkaniem prezydentów w Rambouillet (luty 2006). Tak więc Ormianom
wypada brać poważnie słowa prezydenta Azerbejdżanu: „jeżeli nam się nie uda przy
stole rokowań, załatwmy to w okopach”, czy też oświadczenia, że sumy przeznaczone
na wydatki wojskowe w Azerbejdżanie przekraczają całoroczny budżet Armenii. Stąd
obawa
przed
rewanżyzmem
azerbejdżańskim
i
jednoznacznie
przychylną
Azerbejdżanowi polityką Turcji. Któż może Ormian w tej sytuacji obronić?
Panuje powszechne przekonanie, że jedynym realnym i skutecznym obrońcą
Armenii może być tylko Rosja; rosyjskie wojska strzegą granic Armenii, w Giumri
(dawna rosyjska twierdza Aleksandropol) mieści się potężna rosyjska baza wojskowa.
Armenia stara się odwdzięczyć lojalnością; uczestniczy niemal we wszystkich
inicjatywach
reintegracyjnych
na
obszarze
byłego
Związku
Radzieckiego
(inicjowanych na ogół przez Rosję) upatrując w tych inicjatywach dodatkowych
gwarancji bezpieczeństwa. Armenia stara się np. dołączyć do inicjatyw typu Wspólna
Przestrzeń Ekonomiczna. Erywań stroni natomiast od innych aliansów powstających
na terenie byłego ZSSR, jak na przykład GUAM czy Wspólnota Demokratycznego
Wyboru, które budzą w Moskwie rozdrażnienie.
Piotr Iwaszkiewicz, Polityka Federacji Rosyjskiej wobec Armenii
103
Cóż na to Rosja? Otóż okazuje się, że nie wystarczy być najlepszym
sojusznikiem, żeby zostać potraktowanym łaskawie. Zwróćmy uwagę na to, co się
dzieje w ostatnich miesiącach: podwyżka cen gazu, która dotknęła Gruzję – co
zrozumiałe, ta zła Gruzja powinna płacić za gaz dwa razy więcej – dotknęła także
Armenię. Podwyżka cen gazu była podobna w Gruzji i w Armenii. Różnica polega
tylko na tym, że w razie kolejnej awarii gazociągu albo kolejnej podwyżki cen gazu,
Gruzja może otrzymać gaz irański za pośrednictwem Azerbejdżanu (tak jak się to stało
zeszłej zimy), może otrzymać energię elektryczną za pośrednictwem linii wysokiego
napięcia z Turcji. Armenia na to liczyć na pewno nie może. W rezultacie, równe
potraktowanie Gruzji i Armenii przez Rosję, oznacza dla Armenii – dramat, dla Gruzji
– komplikacje. To nie wszystko. Obecnie toczą się (znajdują się obecnie w stadium
końcowym) rozmowy między władzami Armenii a Gazpromem, których przedmiotem
są podwyżki cen gazu. Istota rosyjskich propozycji polega na tym, że Armenia odda
Gazpromowi większościowy pakiet akcji 5 bloku energetycznego Elektrociepłowni w
Hrazdan i akcje będącego jeszcze w budowie rurociągu, który miałby połączyć
Armenię z Iranem. Tym samym, jeżeli ta transakcja dojdzie do skutku, Armenia,
która, jak oceniam, w energetyce jest uzależniona od Rosji w ok. 90%, byłaby
uzależniona od Rosji zapewne w 99%. Niemal cały ormiański sektor energetyczny
znalazłaby się w rękach rosyjskich. Przypomnę, że w ubiegłych latach (począwszy od
końca lat 90-tych) wszystkie ważne obiekty energetyki ormiańskiej wychodziły spod
kontroli rządu Armenii. Tak stało się z elektrownią jądrową w Metzamor. Użyto przy
tym niespotykanej formuły prawnej, która polegała na oddaniu firmom rosyjskim
„zarządu nad finansami przedsiębiorstwa” (konstytucja Armenii zakazuje sprzedaży
tego obiektu w obce ręce): Rosja sama od siebie kupuje paliwo jądrowe, sama je
dostarcza, sama produkuje energię i sama ją sprzedaje. Cztery poprzednie bloki
elektrociepłowni w Hrazdan dostały się w ręce rosyjskie mniej więcej w tym samym
czasie. Wówczas też przekazano stronie rosyjskiej (w zamian za umorzenie długów)
cały szereg siłowni wodnych oraz kilka przedsiębiorstw z branży obronnej.
Jak widać najlepszy sojusznik nie zawsze może liczyć na szczególne względy.
Może być najlepszym sojusznikiem, ale jeżeli sojusznikiem słabym, tak się to kończy.
Oczywiście władze ormiańskie starają się zmiękczyć wrażenie, jakie wywołały ostanie
zabiegi Gazpromu. Wczoraj
2
Minister Spraw Zagranicznych Wardan Oskanian
oświadczył w wywiadzie dla gazety Aravot, że żadna ze stron nie potwierdziła faktu
przekazania Rosji pierwszego odcinka gazociągu irańsko–ormiańskiego, który łączy
graniczną miejscowość Megri z Kadżaran (gdzie znajduje się wielka kopalnia i
zakłady hutnictwa miedzi). W tych dniach przebywa także w Moskwie Minister
Obrony Armenii Serge Sargsyan (ci, którzy znają Armenię, wiedzą jak ważna to
postać). Sargsyan w Moskwie musiał tłumaczyć się z ciepłych słów, jakie padają
pomiędzy Armenią a NATO. Minister oświadczył, że jedynym i najważniejszym
sojusznikiem militarnym Armenii zostanie zawsze i na wieki Rosja. Ormianie zatem
nie dość, że muszą oddawać to, czego się od nich zażąda, to jeszcze muszą zapewniać
o swojej lojalności. Jest to sytuacja nie do pozazdroszczenia i może w końcu wprawić
niektórych w zniecierpliwienie. I zdaje się, że w niektórych kręgach ormiańskiego
2
Wystąpienie zostało wygłoszone 20 kwietnia 2006 roku (przypis redakcji).
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
104
establishmentu politycznego owo zniecierpliwienie zaczyna się pojawiać. Ale jakie
wyjście ma Armenia z tej sytuacji?
Spójrzmy. Europa daleko, NATO daleko, ale, cóż, Armenia próbuje zbliżyć się
i do NATO i do Europy. W ostatnim czasie trwają negocjacje tzw. Action Plan, czyli
planu działania, który ma wypełnić konkretną treścią European Neighbourhood Policy
(Europejską Politykę Sąsiedztwa) w odniesieniu do Armenii. Unia Europejska zresztą
prowadzi tego typu negocjacje ze wszystkimi trzema krajami Kaukazu Południowego.
Odbyły się 2 rundy negocjacji, a wkrótce w Brukseli odbędzie się trzecia. Zanosi się
więc na zbliżenie wszystkich trzech krajów Kaukazu południowego z UE. I już będzie
mowa o konkretach. Dodajmy tutaj, że Ormianie jak zwykle, tak i w tym wypadku,
swoją lekcję odrobili celująco i negocjacje między Unią a Armenią idą o wiele lepiej,
niż z Azerbejdżanem czy Gruzją. Armenia uczestniczy w natowskim programie
Partnership for Peace, chociaż deklaruje, że jej ambicją nie jest przystąpienie do
Sojuszu. Prawdopodobnie za czas jakiś pójdzie śladem Gruzji i wystąpi o przyznanie
Intensified Dialogue, czyniąc tym samym kolejny krok w zbliżaniu się do struktur
euroatlantyckich. W ten sposób Armenia – deklarując, oczywiście, że wcale tego nie
chce – stara się zbliżyć do NATO i Unii upatrując w tym zapewne możliwość
poszerzenia własnego pola manewru.
Oczywiście intensywne i bardzo specyficzne są stosunki amerykańsko-
ormiańskie. Decyduje o tym silna i wpływowa diaspora ormiańska w Stanach
Zjednoczonych, której znaczenie jednak często się przecenia. Niektórym
komentatorom, zwłaszcza tureckim czy azerbejdżańskim, wydaje się, że Ormianie
potrafią wszystko osiągnąć w Kongresie i do wszystkiego namówić prezydenta. Tak
jednak nie jest. Diaspora jest oczywiście wpływowa, ale nie jest to grupa, która
decydowałaby o kierunku polityki Stanów Zjednoczonych. Diaspora pomaga Armenii
na przykład budując drogi; inwestuje się przeszło 100 mln USD rocznie w
infrastrukturę komunikacyjną (również w Górnym Karabachu). Mimo wszystko,
trudno jednak powiedzieć, żeby Stany Zjednoczone były jakimś konkurentem dla
wpływów rosyjskich. Albo inaczej mówiąc, trudno oczekiwać w obecnej chwili, żeby
Ormianie – tak prości ludzie, jak i przedstawiciele klasy politycznej – mogli nagle
zmienić swoje myślenie i powiedzieć sobie pewnego ranka „nie”. Rosja nie jest już
jedynym gwarantem naszego bezpieczeństwa przed zagładą ze strony Turków. Takim
gwarantem będzie Unia Europejska, takim gwarantem będą Stany Zjednoczone – nie,
do tego jeszcze nie doszliśmy. Innym tradycyjnym graczem na tym terenie jest Iran.
Stosunki ormiańsko-irańskie są przyjazne; Teheran upatruje w Erywaniu naturalnego
sojusznika wobec nieporozumień z Azerbejdżanem na tle statusu Morza Kaspijskiego
oraz widząc w nim przeciwwagę dla ambicji azerskich (przypomnijmy, że w Iranie
zamieszkuje więcej Azerów niż w samym Azerbejdżanie). Iran jednak sam za chwile
może znaleźć się w kłopotach w związku ze światowymi reakcjami na jego program
nuklearny. Nie będzie się zatem w sprawy armeńskie angażował zbyt głęboko. Iran
deklaruje swoją życzliwość angażując się we wspólne irańsko-ormiańskie projekty
energetyczne i transportowe. Jednym z nich jest wspominany wyżej gazociąg; tyle
tylko, że już wkrótce nie będzie on już ormiański. Na marginesie, Rosja pogroziła w
ten sposób również Iranowi i pokazała mu, że manipulowanie przy sprawach
energetycznych, gazowych czy naftowych na obszarze, który Rosja uważa za swój
obszar wpływów nie obejdzie się bez reakcji Moskwy.
Piotr Iwaszkiewicz, Polityka Federacji Rosyjskiej wobec Armenii
105
Jakie zatem Armenia ma pole manewru? Czy jest na zawsze skazana na sojusz
z Rosją, na oddawanie jej za długi strategicznych sektorów gospodarki,
bezceremonialne wpływanie na swą politykę zagraniczną? Czy stale trwać będzie w
sporze z Turcją i Azerbejdżanem?
Otóż, zdaje się, że Ormianie mogą zrobić rzecz, która jeszcze niedawno była
nie do pomyślenia; mogą w sposób rzeczywisty postarać się uregulować konflikt
karabachski. Dotychczasowe próby uregulowania konfliktu – łącznie z niedawnymi
rozmowami w Rambouillet – rozbijały się o opór strony ormiańskiej. Ormianie
wygrali wojnę o Karabach i rozmawiali z Azerami z pozycji zwycięzców (za którymi
stał też potężny sojusznik). Tym razem – jak się wydaje – byliby gotowi do ustępstw
byle tylko wydostać się z geopolitycznej pułapki i uwolnić się wreszcie od
konieczności nieustannego spoglądania na Rosję. W Rambouillet uzgodniono prawie
wszystko, pozostało parę szczegółów, które zadecydowały o fiasku rozmów. Z
pewnych rzeczy Ormianie nie mogą rezygnować; oddanie rejonów Laczin i Kelbadżar
byłoby posunięciem samobójczym: Laczin to wąski pas terytorium oddzielającego
dawny Obwód Autonomiczny Górnego Karabachu od Armenii. Biegnie tędy jedyna
dogodna droga łącząca enklawę ze światem. Kelbadżar to górski region zasłaniający
Karabach od północy. Tym razem porozumienia nie udało się osiągnąć; rozmowy
jednak trwają, a obustronna gotowość do ustępstw wróży im nienajgorsze
perspektywy.
To jedno; drugie i o wiele ważniejsze to znormalizowanie stosunków z Turcją.
Wydawać by się mogło – rzecz niewykonalna. Stanowisko tureckie jest jasne:
możemy nawiązać stosunki dyplomatyczne z Armenią, możemy otworzyć granice i
możemy żyć jak sąsiedzi, jeżeli Armenia spełni 3 warunki wstępne. Te warunki to:
rozwiązanie konfliktu karabachskiego – domyślamy się, że dla polityków tureckich
jest to rozwiązanie po myśli ich azerbejdżańskich sojuszników. Drugi warunek –
należy przestać obarczać Republikę Turecką odpowiedzialnością za masakrę Ormian
w Imperium Ottomańskim. I warunek trzeci – Armenia powinna zrezygnować z
roszczeń terytorialnych wobec Turcji. (Jak się okazuje – zdaniem Ankary – Armenia
ma takie roszczenia. Chodzi o okręgi Karsu i Ardahanu przyznane Armenii traktatem
Sevres. Nawiasem mówiąc traktatem tym przyznano Armenii wiele więcej: z
dostępem do Morza Czarnego i Śródziemnego, ale mówi się teraz o Ardahanie i
Karsie). Dotychczas Ormianie ignorowali te tureckie żądania. W ostatnim jednak
czasie mamy coraz więcej sygnałów, że Ormianie gotowi są do zachowań bardziej
realistycznych. Minister Spraw Zagranicznych Armenii Wardan Oskanian podczas
pobytu w Turcji (co już samo w sobie jest ewenementem) oświadczył – co
natychmiast podchwyciły gazety tureckie (np. Hurryiet i The New Anatolian) i
ormiańskie (Aravot) – że republiki tureckiej nie można obarczać odpowiedzialnością
za rzeź Ormian w Imperium Otomańskim. Biorąc pod uwagę stan stosunków
ormiańsko-tureckich było to wręcz sensacyjne oświadczenie. Po drugie Oskanian
stwierdził, że obecna granica turecko-ormiańska powinna być uznana. To z kolei
oznacza rezygnację z owych roszczeń terytorialnych wobec okręgu Karsu i Ardahanu,
i znowu, jeżeli ormiański minister spraw zagranicznych mówi coś takiego publicznie
podczas wizyty w Turcji, to oznacza, że Armenia rzeczywiście szuka pola do
manewru. Turcy zdają się wychodzić jej naprzeciw: z Ankary dobiegają głosy, że
gotowa jest ona odstąpić od wiązania sprawy normalizacji stosunków ormiańsko-
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
106
tureckich z uregulowaniem kwestii karabachskiej. To bardzo poważna zmiana,
świadcząca o chęci rzeczywistej poprawy sytuacji. Wobec europejskich ambicji Turcji
Ankarze zależy na rozwiązaniu chociażby jednego z problemów, jakie ciążą na jej
stosunkach z sąsiadami.
Zostaje trzeci punkt tureckich warunków wstępnych tj. masakry w roku 1915-
1916. W Ankarze życzono by sobie powołania mieszanej komisji historyków, która
miałaby ustalić, czy rzeczywiście doszło do ludobójstwa Ormian. Jeżeli nie, to
odpowiedzi na pytanie, co tak naprawdę się wydarzyło, a jeśli tak, to ilu ludzi zginęło.
Dla Ormian takie stawianie sprawy jest nie do przyjęcia. Ludobójstwo dokonane przez
Turków uznają oni za fakt niepodlegający dyskusji, a samo debatowanie nad tym, czy
miało ono miejsce, czy też nie – za uwłaczające pamięci ofiar. Erywań gotów jest
rozmawiać o rozmiarach tej tragedii pod warunkiem jednak, że najpierw zostaną
nawiązane stosunki dyplomatyczne i otwarta granica. To jest oczywiście kaukaska
kwadratura koła. Ostatnie wypowiedzi Oskaniana i innych polityków ormiańskich, a
także reakcje tureckie na nie świadczą o bardzo poważnej zmianie klimatu po obu
stronach. Wydaje się, że zgłoszona w porę i wyważona oferta mediacji ze strony
jakiegoś państwa trzeciego mogłaby tu bardzo pomóc. Przypomnę, że Polska ma
wybitne i godne zaprezentowania osiągnięcia w szukaniu pojednania z historycznymi
wrogami.
O motywach tureckich wspomniałem wyżej. Normalizację stosunków z
Armenią można osiągnąć stosunkowo małym kosztem. Wpłynęłoby to pozytywnie na
wizerunek Turcji w Europie, zwłaszcza że „kwestia ormiańska” jest powszechnie
znana i nośna medialnie. Co skłania do ustępstw Ormian? Być może wpływ ma tu
bezceremonialny, brutalny i w oczywisty sposób instrumentalny sposób, w jaki Rosja
traktuje swojego najwierniejszego sojusznika na Południowym Kaukazie. Erywań
gotów jest pójść na ustępstwa wobec Turków, byleby zyskać nieco swobody w
decydowaniu o własnym losie. Najwyraźniej ma dosyć pozostawania na marginesie
wielkich projektów transportowych realizowanych obecnie w regionie (Baku-Tbilisi-
Ceyhan, Baku-Tbilisi-Erzurum) oraz na łasce możnego protektora z północy.
Omówienie trzeciego panelu dyskusyjnego…
107
Omówienie trzeciego panelu dyskusyjnego
pt. Rosyjska polityka zagraniczna wobec Kaukazu
Po wygłoszeniu referatów przez p. Wojciecha Konończuka (Fundacja Stefana
Batorego), p. Jana Brodowskiego (Instytut Rosji i Europy Wschodniej Uniwersytety
Jagiellońskiego) oraz p. Piotra Iwaszkiewicza (Departament Polityki Wschodniej
Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP) rozpoczęła się dyskusja prowadzona przez
moderatora tego panelu, p. Marka Czajkowskiego (Instytut Nauk Politycznych i
Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Jagiellońskiego).
W dyskusji dominowały tematy gruzińskie. Pytania dotyczyły ostatnich
wydarzeń w Adżarii, perspektyw rozwiązania konfliktów osetyjskiego i abchaskiego,
sytuacji Ormian w Dżawahetii, problemu ustanowienia misji OBWE w Pankisji, a
także możliwości dopuszczenia Ukrainy do rozwiązywania konfliktów na Kaukazie, a
zwłaszcza w Gruzji. Drugim obszarem poruszonym przez zebranych na sali gości była
kwestia prób załagodzenia stosunków turecko-ormiańskich.
W kwestii obecnego stanu konfliktu o Osetię Południową wskazano, że ostatnio
poza kwestiami handlowymi wydaje się to być najbardziej paląca sprawa w
stosunkach na linii Tibilisi-Moskwa. Potwierdzeniem tego faktu mogą być dwa
wydarzenia: 15 lutego 2006 roku parlament gruziński wystosował specjalną rezolucję
o konieczności wycofania wojsk rosyjskich z Osetii Południowej, a 2 dni później
Kreml wydał oświadczenie, w którym stwierdzono, że „rezolucja gruzińska zagraża
żywotnym interesom bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej”. Jest to przykład jawnego
nieuznawania przez Rosję integralności terytorialnej Gruzji. Rosjanie proponują
ponadto przeprowadzenie referendum w Osetii Południowej do czego jednak raczej
nie dojdzie, gdyż Rosji odpowiada utrzymywanie stanu ni to pokoju, ni to wojny na
tym obszarze.
W sprawie uczestnictwa Ukrainy w rozwiązywaniu problemów w Gruzji
stwierdzono, że władze w Tibilisi bardzo chętnie by na to przystały. Podjęto nawet
wstępne rozmowy między prezydentami obu republik – Juszczenką i Sakaszwilim, ale
podstawową przeszkodą dla zaangażowania się Ukrainy w te konflikty jest sama
Rosja. Trzeba bowiem mieć na względzie, że w Abchazji stacjonują obecnie tzw. siły
pokojowe WNP złożone faktycznie z samych Rosjan. Podobna sytuacja ma miejsce w
Osetii Południowej. Gdyby udało się jednak zamienić siły rosyjskie na ukraińskie lub
też na wojska NATO (gdyż taka możliwość też jest podnoszona przez Sakaszwilego),
to jak najbardziej byłoby to możliwe. Natomiast w chwili obecnej takiej możliwości
nie ma, mimo iż władze w Tibilisi robią wszystko, aby realizacja takiego scenariusza
była możliwa.
Poruszono także temat konfliktu w Adżarii. Był to pierwszy – i jak dotąd
największy obok wyprowadzenia z terytorium kraju baz rosyjskich – sukces
Sakaszwilego. I co ważniejsze był to sukces który nastąpił chwilę po objęciu przez
niego władzy, co wprowadziło nastrój optymizmu w narodzie gruzińskim. Trzeba
mieć jednak na względzie fakt, że konflikt w Adżarii nie był tak nabrzmiały jak w
Osetii Południowej czy Abchazji. Adżaria zawsze uznawała w pewnym stopniu
zwierzchnictwo Tibilisi i w związku z tym można było go pokojowo rozwiązać. Nie
umniejsza to jednak zasług Sakaszwilego. Dużo ciekawszy wydaje się natomiast
udział Rosji w rozwiązaniu tego konfliktu. Oficjalnie spór załagodzono przy pomocy
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
108
Rosjan, niemniej jednak istnieją poważne wątpliwości co do tego, czy minister spraw
zagranicznych Federacji Rosysjkiej Siergiej Iwanow rzeczywiście uczestniczył w
rozwiązaniu tego problemu czy też został postawiony przed faktem dokonanym.
Dyskutowane także o rosyjskich postulatach utworzenia misji OBWE w
Wąwozie Pankiskim. Od 2003 roku Rosjanie nie podnoszą już tej kwestii, dlatego że
w wąwozie tym nie ma już bojowników czeczeńskich, którzy stacjonowali tam pod
dowództwem jednego z przywódców czeczeńskich Gielajewa. Zostali oni wówczas
usunięci przez gruzińskich komandosów wyszkolonych przez Amerykanów. Nie
zmienia to faktu, że wąwóz ten był faktycznym problem w stosunkach rosyjsko-
gruzińskich ze względu na brak kontroli Tibilisi nad tą prowincją, w której rządzili
„terroryści” czeczeńscy. Obecnie kwestia jest rozwiązana i Rosja nie widzi już
konieczności tworzenia tam misji OBWE.
Skomentowano też bieżącą sytuację Ormian w Dżawahetii. Wydawać by się
mogło, że podstawowym problemem tej położonej na południu Gruzji prowincji,
zamieszkałej w większości przez Ormian, jest stacjonująca tam rosyjska baza
wojskowa. Jest to jedna z dwóch, które jeszcze pozostały w Gruzji i zgodnie z
porozumieniami ma zostać wyprowadzona do końca 2008 roku na terytorium Armenii.
Prawdziwym problemem jest jednak to, że, jak wskazują miejscowi Ormianie,
rosyjska baza wojskowa jest głównym pracodawcą w regionie i jeśli zostanie usunięta
wiele osób straci pracę – obecnie jest to główna przyczyna niepokojów w prowincji.
Jeszcze innym powodem kłopotów jest obawa Ormian przed planowanym napływem
ludności muzułmańskiej – tzw. Turków meshetyjskich, wysiedlonych jeszcze przez
Stalina z Dżawahetii, a których powrót wynika ze zobowiązań przyjętych przez Gruzje
w momencie przystąpienia do Rady Europy. Niewątpliwie sami Rosjanie również w
jakiś sposób inspirują te zamieszki. Należy zauważyć, że problem Dżawahetii jest
dyskutowany niemal na każdym spotkaniu władz Gruzji i Armenii, a sami przywódcy
wykazują dużo determinacji w łagodzeniu tej kwestii, nie chcąc dopuścić do skłócenia
obu krajów. Gruzja mogłaby wówczas utracić kolejną prowincję, a Armenia
naraziłaby się na zamknięcie kolejnej granicy.
Podnoszono także kwestię niechęci Ormian wobec Turków. Zauważono, że
obawa Ormian przed Turkami nie jest przejawem ormiańskiej „paranoi”, stoją za nią
bowiem „twarde” fakty historyczne. Ormianie mają prawo do traumatycznych
wspomnienia i mają prawo się Turków obawiać, co potwierdza chociażby ostatnie
zabójstwo oficera ormiańskiego, któremu siekierą rozłupano czaszkę. Tego typy
wydarzenia wskazują na to, że zarówno w Turcji, jak i w Azerbejdżanie nie robi się
wiele, aby te obawy neutralizować.
Natomiast w odniesieniu do domniemanej zmiany frontu przez Armenię
stwierdzono, że nie można na obecnym etapie rozwoju stosunków na Kaukazie mówić
o tym, że Armenia jednoznacznie zmieniła front. Istnieją natomiast przesłanki do tego,
by twierdzić, że Ormianie usiłują zwiększyć pole swojego politycznego manewru
poprzez poprawę oficjalnych stosunków międzypaństwowych z Turcją, co nie podoba
się większości mieszkańców Armenii. O zbliżeniu świadczą chociażby ostatnie
wypowiedzi ministra spraw zagranicznych Armenii Oskaniana.
Opracował:
Omówienie trzeciego panelu dyskusyjnego…
109
Michał Kulig
Student Instytutu Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych
Uniwersytetu Jagiellońskiego
IV rok
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
110
111
Część IV
Rosyjska polityka wobec środkowoazjatyckich członków WNP
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
112
Kacper Wańczyk, Polityka Federacji Rosyjskiej wobec Kazachstanu
113
Kacper Wańczyk
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec Kazachstanu
Republika Kazachstanu jest jednym z najważniejszych dla polityki zagranicznej
Federacji Rosyjskiej krajów na obszarze Wspólnoty Niepodległych Państw. O jej
znaczeniu dla rosyjskiej dyplomacji decydują zarówno czynniki obiektywne, jak i
subiektywne.
Kraj ten posiada 1/10 światowych zasobów mineralnych m.in.: węgiel,
fosforyty czy największe w całej Azji złoża chromu. Najważniejsze jednak, z punku
widzenia współczesnej gospodarki globalnej, są zasoby energetyczne tego kraju.
Kazachstan posiada 1,2-2,4 mld t potwierdzonych złóż ropy, 1,9 bln m
3
gazu
ziemnego oraz rudy uranowe
1
.
Kazachstan jest jednym z krajów należących do „Kaspijskiej piątki”. Wszelkie
decyzje, tyczące się morza Kaspijskiego i otaczającego go regionu nie mogą być
podjęte bez zgody Astany. Chodzi tu przede wszystkim o sprawy podziału morza oraz
wydobycia i transportu surowców energetycznych.
Kazachstan zamieszkuje duża mniejszość rosyjska. Stanowi ona ok. 30%
mieszkańców państwa, czyli nieco ponad 5 mln osób
2
. Wraz z rozpadem Związku
Radzieckiego i pojawieniem się pewnych tendencji w polityce wewnętrznej
Kazachstanu
3
znaczna część Rosjan wyemigrowała, jednak nadal duża grupa tzw.
„etnicznych Rosjan” zamieszkuje ten kraj.
Wreszcie dla Federacji Rosyjskiej państwo to ma znaczenie z punktu widzenia
bezpieczeństwa. Azja Centralna bywa określana mianem „miękkiego podbrzusza
WNP”. Kazachstan stanowi ostatni element tego „podbrzusza”, tym ważniejszy, że
granica rosyjsko-kazachstańska ciągnie się na 7,5 tys. km, co czyni ją bardzo trudną do
obrony. Choć kraj sam nie jest dotknięty problemem agresywnej opozycji islamskiej,
to oddziela FR od regionu, w którym ekstremizm islamski stanowi problem. Kraj ten
jest też ostatnim przystankiem na szlaku narkotykowym, wiodącym z krajów Azji
Południowej do Rosji.
I. Cele polityki Federacji Rosyjskiej wobec Kazachstanu
Wydaje się, że na obecnym etapie można sformułować pewną listę celów, które
przyświecają rosyjskiej polityce wobec tego kraju. Część z nich charakterystyczna jest
dla polityki Moskwy wobec wszystkich krajów WNP, niektóre wynikają z położenia
Kazachstanu w regionie morza Kaspijskiego, inne zaś charakterystyczne są wyłącznie
1
R. Mydel, J. Groch (red.), Przeglądowy Atlas Świata. Azja, t. I, Kraków 2000, s. 174-178;
Encyklopedia geograficzna świata, t. VI (Azja), Warszawa 2001, s. 163-167; „Kazakhstan Country
Analysis Brief”, August 2003, Energy Information Agency,
, dostęp: 10.04.2006.
2
„Kazakhstan”, CIA – The World Factbook,
, dostęp: 10.04.2006; R. Mydel, J. Groch,
Ibidem.
3
Chodzi tu o prowadzoną od początku lat 90. politykę tzw. „kazachizacji”. Miała ona na celu
zapewnienie Kazachom dostępu do wyższych stanowisk, które w czasach ZSRR były zarezerwowane
dla Rosjan. W praktyce ograniczyła dostęp do awansów na wyższe szczeble zarządzania nie-
Kazachom.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
114
dla polityki rosyjskiej wobec tego kraju. Poniższe wyliczenie nie uwzględnia, niestety,
zmian w rosyjskiej polityce zagranicznej w ogóle, a wobec krajów WNP i
Kazachstanu w szczególności. Inne tematy dominowały w stosunkach Moskwa-Astana
na początku lat 90., inne u progu XXI wieku. Wymienione problemy mogą jednak
pomóc w orientacji, jakie kwestie najczęściej były podnoszone w kontaktach między
obiema stronami.
Zgodnie ze „Strategicznym kursem Rosji wobec krajów członkowskich
Wspólnoty Niepodległych Państw” z 1995 roku, podstawowym celem polityki
Federacji Rosyjskiej na obszarze WNP jest utworzenie polityczno-gospodarczego
związku państw regionu. Z powodu swej wielkości, zasobów i gospodarki Kazachstan
jest krajem, bez którego integracja na tym obszarze nie mogłaby się odbyć. Dlatego
Kremlowi zależy na jak najgłębszym zaangażowaniu Kazachstanu w integrację
obszaru postsowieckiego.
„Koncepcja polityki zagranicznej FR” z 2000 roku stwierdza, że priorytetem
polityki zagranicznej na obszarze Wspólnoty jest zapewnienie bezpieczeństwa Rosji
poprzez odpowiednią współpracę dwu- i wielostronną z krajami regionu. Także
„Koncepcja bezpieczeństwa narodowego FR” z tego samego roku, podkreśla
znaczenie współpracy z krajami WNP dla bezpieczeństwa Rosji. Kazachstan, z
powodu swego położenia wymaga szczególnej uwagi rosyjskiej dyplomacji.
Celem jest jak najszersze uczestnictwo Astany we wspólnych projektach
militarnych krajów WNP, w szczególności ochrony granic, walki z terroryzmem i
przestępczością zorganizowaną oraz współdziałanie sił zbrojnych i przemysł
zbrojeniowego. Nadto Moskwa forsuje ideę dwóch typów granic na obszarze WNP.
Zgodnie z rosyjskim poglądem granice dzielą się na „wewnętrzne” (tj. między krajami
Wspólnoty) i „zewnętrzne” (tj. między Wspólnotą i krajami trzecimi). Kreml dąży do
zapewnienia udziału swych wojsk w ochronie tych ostatnich, równocześnie
sprzeciwiając się delimitacji tych pierwszych. Dodatkowo szczególnie ważne dla Rosji
jest uzyskanie jak najlepszych warunków dzierżawy kosmodromu „Bajkonur” oraz
poligonów nuklearnych.
Położenie nad Morzem Kaspijskim i posiadane złoża mineralne sprawiają, że
Kazachstan należy także do ważnych dostawców surowców. Jest partnerem przy
uzgadnianiu statusu morza kaspijskiego. Celem Rosji jest przekonanie Kazachstanu do
uznania stanowiska rosyjskiego w sprawie podziału morza, streszczającego się w
formule „dzielimy dno, woda wspólna”, uzyskanie jego poparcia przy negocjacjach z
innymi krajami oraz uzyskanie najbardziej korzystnego podziału dna morskiego. Drugi
cel wiąże się z trasami tranzytowymi surowców energetycznych z regionu Morza
Kaspijskiego (a więc nie tylko morza). Rosja dąży do utrzymania statusu głównego
pośrednika w transporcie tych surowców na Zachód.
W stosunku do Rosjan, zamieszkujących Kazachstan, dyplomacja rosyjska
wysuwała dwa postulaty. Pierwszym było zapewnienie możliwie najwyższego statusu
językowi rosyjskiemu (celem optymistycznym jest tu uzyskanie statusu języka
państwowego). Drugim jest zgoda na posiadanie podwójnego obywatelstwa (w
domyśle – rosyjskiego jako drugiego).
Ostatnim tematem, podnoszonym w debatach rosyjsko-kazachskich była kwestia
zadłużenia. Podobnie jak w wypadku innych krajów WNP celem Rosji jest uzyskanie
jak najkorzystniejszych warunków spłaty długu. Nie chodzi tu jednak o odzyskanie
Kacper Wańczyk, Polityka Federacji Rosyjskiej wobec Kazachstanu
115
konkretnych środków finansowych, ale uzyskanie dodatkowych środków wpływu w
Kazachstanie.
II. Realizacja polityki
1. Pierwsza połowa lat 90.
Początek lat dziewięćdziesiątych w polityce zagranicznej Federacji Rosyjskiej
charakteryzował się poszukiwaniem algorytmu postępowania w nowej sytuacji.
Bezpośrednio po rozpadzie ZSRR Moskwa była bardziej zainteresowana współpracą z
Zachodem niż konkretnymi działaniami w ramach obszaru postsowieckiego.
Dyplomacja rosyjska na poziomie multilateralnym skupiała się na stworzeniu
warunków do „bezbolesnego rozwodu” z ZSRR, czyli budowaniu podstaw współpracy
dawnych republik sowieckich. W stosunkach dwustronnych dominowały zaś kwestie
związane z dawną własnością radziecką. W szczególności chodziło tu o kazachstański
potencjał nuklearny, obecną na terytorium republiki 108. pułk wojsk rakietowych
specjalnego przeznaczenia, poligony wojskowe oraz kosmodrom „Bajkonur”.
Multilateralizm
Kazachstan przystąpił do WNP podczas szczytu w Ałma-Acie 21 grudnia 1991
roku. Od początku uczestniczył we współpracy krajów Wspólnoty w dziedzinie
bezpieczeństwa. Prezydent Nursułtan Nazarbajew podpisał w pierwszej połowie lat
90. dwa dokumenty, stanowiące podstawę wspólnej ochrony granic WNP. Mowa tu o
„Porozumieniu o współpracy państw członkowskich WNP w celu zapewnienia
stabilnej sytuacji na granicach zewnętrznych”, z października 1992 roku oraz
„Memorandum o ochronie granic zewnętrznych centralnoazjatyckich członków WNP”
z 1993 roku
4
. Oba te dokumenty sformułowano zgodnie z preferowanym przez
Moskwę podejściem do granic WNP – podzielono je na „wewnętrzne” i „zewnętrzne”.
Obrona tych ostatnich ma być prowadzona wspólnie przez kraje Wspólnoty.
Drugim filarem współpracy militarnej krajów wspólnoty, w którym uczestniczy
Kazachstan jest „Traktat o Bezpieczeństwie Zbiorowym” z 1992 roku, którego stroną
jest Astana od początku. Kazachstan jest także sygnatariuszem „Deklaracji
Aszchabadzkiej” z 1994 roku
5
.
Kazachstan od początku włączył się także we współpracę gospodarczą krajów
postsowieckich. Kraj ten był wśród sygnatariuszy „Umowy o utworzeniu Wspólnoty
Gospodarczej” podpisanej 24 września 1993 roku w Moskwie. Dokument ten
przewidywał stopniową integrację gospodarek państw-członków WNP; stworzenie
„równych możliwości i gwarancji dla wszystkich podmiotów gospodarczych”;
koordynację projektów w sferze gospodarki i finansów, które „dotyczą wspólnych
4
„Сотрудничество в борьбе с терроризмом, в вопросах охраны границ и правопорядка
(справочная информация)”, 04.06.2001, Министерство иностранных дел Российской
Федерации,
, dostęp: 10.04.2006; I. Topolski, Siła militarna w polityce zagranicznej
Federacji Rosyjskiej, Lublin 2004, s. 196.
5
I. Topolski, op. cit., s. 168.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
116
interesów”; wspólne rozwiązywanie problemów ekologicznych oraz likwidacja
następstw klęsk żywiołowych
6
.
W kwietniu 1994 roku sygnatariusze umowy o utworzeniu Wspólnoty
Gospodarczej, w tym Kazachstan, podpisali „Umowę o stworzeniu strefy wolnego
handlu”, jednak realizacja zawartych w niej deklaracji szła opornie. Do utworzonej
umową z 1994 roku unii celnej weszły poza Kazachstanem i Rosją tylko Kirgizja i
Białoruś
7
.
Bilateralizm
Kontakty dyplomatyczne między Federacją Rosyjską i Kazachstanem
ustanowiono 22 października 1992 roku. W pierwszej połowie lat 90. współpraca
między oboma krajami opierała się na „Umowie o przyjaźni, współpracy i wzajemnej
pomocy” z 25 maja 1992 roku
8
. Współpracę rosyjsko-kazachstańską w dziedzinie
militarnej uszczegóławiała „Umowa o współpracy militarnej” z marca 1994 roku
9
. W
pierwszej połowie lat 90. jednym z najważniejszych celów rosyjskiej polityki w
regionie w ogóle, a wobec Kazachstanu w szczególności, było rozwiązanie problem
nuklearnego potencjału tej republiki i jej możliwego wykorzystania przez terrorystów
islamskich
10
.
W 1992 roku Rosja podpisała z Kazachstanem szereg dokumentów
dotyczących pokojowego wykorzystywania energii nuklearnej, ochrony obiektów
jądrowych oraz utylizacji odpadów nuklearnych. Wśród tych umów były m.in.:
„Umowa współpracy przy pokojowym wykorzystywaniu energii jądrowej” oraz
„Umowa o transporcie materiałów jądrowych”. Na podstawie tych dokumentów Rosja
wspólnie z USA uczestniczyła w niszczeniu kazachstańskich zasobów broni
nuklearnej. Zgodnie z tą ostatnią umową cały kazachstański eksport uranu do Europy,
USA i Australii ma być transportowany przez terytorium FR przy czym oba kraje
odpowiadają wspólnie za ochronę transportu. Podpisano także umowę o zakończeniu
prób nuklearnych na terytorium Kazachstanu
11
.
Co się tyczy kosmodromu „Bajkonur”, to obie strony dość szybko doszły do
porozumienia.
W
marcu
1994
roku
podpisano
„Umowę
o
warunkach
wykorzystywania kosmodromu «Bajkonur»”, zgodnie z którym Rosja wydzierżawiła
6
„Договор о создании экономического союза”, Исполнительный комитет СНГ,
, dostęp: 10.04.2006.
7
Ibidem.
8
„Российско-казахстанские
отношения
(справочная
информация)”,
Министерство
иностранных дел Российской Федерации,
, dostęp: 10.04.2006.
9
„О подписании Соглашения между Россией и Казахстаном о совместном планировании
применения войск (сил) в интересах обеспечения совместной безопасности Российской
Федерации и Республики Казахстан”, 17.06.2003, Министерство иностранных дел Российской
Федерации,
, dostęp: 10.04.2006.
10
J. Anderson, The International Politics of Central Asia, Manchester 1997, s. 204.
11
W. Naumkin, Российская политика в отношении Казахстана, [w:] R. Legwold (red.),
Стратегические перспективы: ведущие державы, Казахстан и центроазиатический узел,
Cambridge 2004, s. 50;
I. Topolski, op. cit., s. 202.
Kacper Wańczyk, Polityka Federacji Rosyjskiej wobec Kazachstanu
117
poligon na 40 lat. Roczny koszt wynajmu – 115 mln USD
12
. Także w pierwszej
połowie lat 90. podpisano umowę, na podstawie której wycofano wspomniany 108
pułk
13
.
Od początku lat 90. istotnym problemem w kontaktach obu krajów była
wspomniana wyżej kwestia rosyjskiej mniejszości w Kazachstanie. Rosyjscy politycy
czasami występowali z dość ostrymi wypowiedziami w tej kwestii. Np. wicepremier
Federacji Rosyjskiej, Aleksander Szochin, w listopadzie 1994 roku stwierdził, że FR
nie będzie podejmować rozmów o kredytach z tymi krajami, które nie podpisały z
Moskwą umowy o podwójnym obywatelstwie. Ostatecznie, w styczniu 1995 roku
podpisano szereg umów upraszczających procedurę uzyskania obywatelstwa przez
etnicznych Rosjan. Rosjanie, którzy pozostali w Kazachstanie uzyskali na podstawie
tych umów także znaczne prawa w dziedzinie własności. Również w 1995 roku
przyjęta została konstytucja Kazachstanu, zgodnie z którą rosyjski uzyskał status
języka oficjalnego
14
.
2. Druga połowa lat 90.
Druga połowa lat 90. przyniosła aktywizację rosyjskiej polityki wobec krajów
WNP. Wraz z pojawieniem się w 1993 roku pojęcia „bliska zagranica” wzrosło
zainteresowanie tym regionem. W 1995 roku przyjęto wspomniany już dokument –
„Strategiczny kurs Rosji wobec krajów WNP” oraz zatwierdzono szereg dokumentów,
które miały zaktywizować współpracę w ramach WNP.
Multilateralizm
20 stycznia 1995 roku Astana przystąpiła do podpisanej dwa tygodni wcześniej
rosyjsko-białoruskiej umowy o unii celnej. Współpraca w ramach unii nie układała się
jednak pomyślnie. Uczestnicy zainteresowani byli raczej ochroną swych rynków niż
otwieraniem ich na towary z innych krajów unii celnej. Kazachstan wprowadził
podatek VAT na towary importowane z krajów członkowskich unii, co obniżyło
import z tych krajów. Sytuację pogorszył dodatkowo rosyjski kryzys gospodarczy z
1998 roku
15
.
Nieco bardziej efektywnie rozwijała się współpraca w dziedzinie ochrony
granic WNP. Podczas szczytu WNP w Mińsku, w maju 1995 roku podpisano „Umowę
o współpracy w dziedzinie ochrony granic” oraz sformułowano koncepcję wspólnej
ochrony pogranicza. W maju 1996 roku podpisano „Porozumienie o współpracy wojsk
ochrony pogranicza państw WNP w przypadku powstania sytuacji kryzysowej na
granicach zewnętrznych”. Od tego momentu służby pograniczne FR ochraniają
12
„Казахстан. Двусторонные документы”, 01.03.2005, Министерство иностранных дел
Российской Федерации,
, dostęp: 10.04.2006; W. Naumkin, op. cit., s. 52-53.
13
W. Naumkin, op. cit., s. 50; I. Topolski, op. cit., s. 202.
14
W. Naumkin, op. cit., s. 56; „Особенности языкового пространства русского языка”,
Грамота.Ру,
gramota.ru/book/rulang/page3_2.html
, dostęp: 10.04.2005.
15
Ibidem, s. 62-63.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
118
granice Armenii i Tadżykistanu oraz współpracują przy ochronie granic Białorusi,
Kazachstanu i Kirgizji
16
.
Zawarto także szereg umów dotyczących współpracy wojsk lotniczych krajów
WNP. Podstawowymi dokumentami dla współpracy sił powietrznych są:
„Porozumienie o utworzeniu połączonego systemu obrony powietrznej państw WNP”
z lutego 1995 roku oraz „Koncepcja ochrony powietrznej państw WNP” z 1996 roku.
Na ich podstawie utworzono „Połączony System Obrony Lotniczej WNP” oraz
przygotowano współpracę w dziedzinie ochrony powietrznej, szkolenia kadr itp.
System zaczął działać od kwietnia 1996 roku, wraz z pojawieniem się pierwszych,
białorusko-rosyjskich patroli powietrznych. Wspólne patrole lotnicze kazachsko-
rosyjskie rozpoczęły się w czerwcu 1996 roku
17
.
Rozwijała się współpraca w ramach Traktatu o Bezpieczeństwie Zbiorowym.
Podczas szczytu w Ałmaty, w lutym 1995 roku zatwierdzono „Koncepcję
Bezpieczeństwa Zbiorowego Państw-Sygnatariuszy Traktatu o Bezpieczeństwie
Zbiorowym”. Dokument ten pomyślany został jako szczegółowy program współpracy
militarnej stron traktatu. Zawarto w nim ustalenia dotyczące prowadzenia przez
państwa członkowskie wspólnej polityki militarnej, zasady, według których strony
zamierzają budować bezpieczeństwo zbiorowe oraz opis struktury i etapów tworzenia
systemów bezpieczeństwa zbiorowego
18
. Rosja i Kazachstan podpisały także w
styczniu 1995 roku „Deklarację o rozszerzeniu i pogłębieniu współpracy rosyjsko-
kazachstańskiej”. Zgodnie z tym dokumentem obie strony wyraziły poparcie dla idei
stworzenia wspólnego systemu obrony przeciwrakietowej krajów WNP
19
.
W drugiej połowie lat 90. pojawiło się nowe forum współpracy multilateralnej.
W kwietniu 1996 roku w Szanghaju i w kwietniu 1997 roku w Moskwie spotkali się
szefowie pięciu państw: Rosji, Chin, Kazachstanu, Kirgistanu i Tadżykistanu. Podczas
spotkań dyskutowano o delimitacji granic i wspólnej ich ochronie. Podczas
pierwszego spotkania podpisano „Umowę o umocnieniu środków zaufania w
kwestiach wojskowych na obszarze pogranicza”, zwaną także „Układem
Szanghajskim”. Umowa ta wprowadzała ograniczenia dotyczące ilości i aktywności sił
zbrojnych w stukilometrowym pasie zdemilitaryzowanym wzdłuż granicy. Drugi
szczyt zaowocował podpisaniem „Umowy o wzajemnej redukcji sił zbrojnych w
rejonie granicy” dotyczącej pogranicza Chin i dawnych republik sowieckich
20
. Dzięki
tym umowom udało się dokończyć delimitację ponad 4.000 km granicy w Azji
Centralnej, zaś oba szczyty stały się zaczątkiem tzw. Forum Szanghajskiego, które z
czasem przerodziło się w Szanghajską Organizację Współpracy.
16
I. Topolski, op. cit., s. 196-197.
17
I. Topolski, op. cit., s. 175, K. Strachota, Kazachstan wobec problemów bezpieczeństwa
regionalnego, [w:] T. Bodio (red.), Kazachstan. Historia-Społeczeństwo-Polityka, Warszawa 2004, s.
800.
18
„Концепция Коллективной Безопасности Государств-Участников Договора о коллективной
Безопасности”,
Официальное
интернет-представительство
Организации
ДКБ,
, dostęp: 16.04.2006.
19
W. Naumkin, op. cit., s. 54.
20
G. Zasada, „Nowy etap w rozwoju Szanghajskiej Organizacji Współpracy”, Komentarze OSW, 22
stycznia 2004, Ośrodek Studiów Wschodnich,
, dostęp: 10.04.2006.
Kacper Wańczyk, Polityka Federacji Rosyjskiej wobec Kazachstanu
119
Stopniowo w tematach spotkań Forum zaczęły przeważać nowe tematy:
terroryzm, ekstremizm, separatyzm, przestępczość zorganizowana. Skutkiem
przesunięcia nacisku na sprawy bezpieczeństwa było podpisanie przez ministrów
spraw zagranicznych krajów Forum – podczas szczytu w Ałmaty w marcu 1998 roku –
wspólnej deklaracji, dotyczącej regularnych spotkań ekspertów, ministrów spraw
zagranicznych, premierów i głów państw w celu dyskutowania aktualnych problemów
bezpieczeństwa i współpracy na kontynencie azjatyckim.
Kwestie graniczne były dyskutowane podczas szczytu w Biszkeku we wrześniu
1999 roku. Podczas tego spotkania podpisano umowę międzypaństwową między
ChRL, Kazachstanem i Kirgistanem „O punkcie styku granic trzech państw” oraz tzw.
Deklarację Biszkecką
21
. Tym samym zakończono proces delimitacji granic między
tymi krajami.
Bilateralizm
Współpraca polityczna obu krajów zyskała w 2 połowie lat 90. nową podstawę
w postaci „Deklaracji o wiecznej przyjaźni i sojuszu orientowanym w XXI wiek” z
lipca 1998 roku
22
. Polityka gospodarcza Federacji Rosyjskiej wobec Kazachstanu w
latach 90. nie mogła poszczycić się oszałamiającymi sukcesami. Główny projekt
współpracy kazachstańsko-rosyjskiej, który pojawił się na początku lat 90. – tworzenie
wspólnych „grup przemysłowo-finansowych”, które zapewnić miały zwiększenie
rosyjskich wpływów gospodarczych w tym kraju – zakończył się fiaskiem. Także
próba przejęcia akcji części prywatyzowanych przedsiębiorstw kazachskich w zamian
za likwidację części długu Kazachstanu nie powiodła się. W październiku 1998 roku
prezydenci Kazachstanu i Rosji podpisali „Umowę o uregulowaniu wzajemnych
kwestii finansowych”, na podstawie której doszło do wzajemnego umorzenia długów
państwowych. Wiązało się to z opłacaniem arendy kosmodromu „Bajkonur” i
dzierżawy poligonów na terenie Kazachstanu, pokrywanej „z długu kazachskiego”
23
.
Pewne sukcesy odniosła dyplomacja rosyjska w sprawie statusu Morza
Kaspijskiego. Wprawdzie negocjacje w tej kwestii toczyły się od 1992 roku, ale
dopiero w drugiej połowie lat 90. udało się zawrzeć konkretne porozumienia. Moskwa
niemal od początku sporu opierała się na zasadzie „dno podzielone dla eksploatacji,
woda wspólna”
24
. W lipcu 1998 roku podpisano umowę kazachstańsko-rosyjską,
zgodnie z którą północna część morza podzielona została zgodnie z rosyjskim
stanowiskiem. Jednak wciąż dochodzi do sporów między Rosją i Kazachstanem co do
szczegółów podziału szelfu, co uniemożliwia ostateczne wyznaczenie „linii środka”
25
.
21
„Бишкекская декларация глав государств Республики Казахстан, Китайской Народной
Республики, Кыргызской Республики, Российской Федерации и Республики Таджикистан”,
Китайский Информационный Интернет-центр,
, dostęp: 10.04.2006.
22
Российско-казахстанские отношения (справочная информация), op.cit.
23
W. Naumkin , op. cit., s. 62-65.
24
„О позиции России по вопрсам урегулирования правового статуса Каспийского моря”,
02.20.2004, РИА "Новости",
yakovenko.rian.ru
, dostęp: 10.04.2006.
25
R. H. Dekmejian, H. H. Simonian, Troubled Waters. The Geopolitics of the Caspian Region,
London/New York 2001, s. 24; M. Adyin, “New Geopolitics of Central Asia and the Caucasus. Causes
of Instability and Predicament”, Turkistan Newsletter, vol. 5Е, s. 11; V. Gizzatov, Legal Status of the
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
120
Mówiąc o Morzu Kaspijskim nie sposób nie wspomnieć o kwestiach tranzytu
ropy i gazu. Na początku lat 90. Kazachstan eksportował ropę przede wszystkim
rurociągiem Atyrau-Samara, a więc poprzez system eksportowy Federacji Rosyjskiej.
Jednak trasa ta nie dysponowała wystarczającą przepustowością. Dlatego w 1992 roku
postanowiono wybudować jeszcze jeden rurociąg. W 1996 roku podpisano
odpowiednie dokumenty i Konsorcjum Rurociągu Kaspijskiego założone przez rządy
Rosji, Kazachstanu, Omanu i korporacje naftowe rozpoczęło przygotowania do
budowy
26
.
W tym okresie podpisano także dokumenty regulujące kwestie własności
poradzieckiej w Kazachstanie, a konkretnie poligonów wojskowych. Dokumenty
podpisano w 1996 roku, ale kwestie finansowania dzierżawy blokowały ratyfikację.
Osiągnięcie
porozumienia ułatwiła
wspomniana „Umowa
o uregulowaniu
wzajemnych kwestii finansowych”, zgodnie z którą opłata za lata 1992-1998 została
anulowana, ale ratyfikacja nastąpiła dopiero cztery lata później
27
.
3. Czasy Władimira Putina
Zmiana na stanowisku prezydenta Federacji Rosyjskiej nie przyniosła
zasadniczej zmiany w polityce rosyjskiej wobec Kazachstanu. Można mówić o
pewnym przeniesieniu akcentów np. w polityce bezpieczeństwa z kwestii wojskowych
na walkę z przestępczością zorganizowaną i terroryzmem. Pojawiło się także nowe
forum współpracy multilateralnej, w których uczestniczą oba kraje. Jednak charakter
kontaktów pozostał niezmieniony.
Multilateralizm
Rozwój integracji gospodarczej w ramach WNP opierał się na różnego rodzaju
deklaracjach i dość ograniczonych programach współpracy, takich jak np. „Koncepcja
rozwoju integracji gospodarczej WNP” przyjęta w marcu 1997 roku
28
. Miały one
raczej charakter koordynacyjny niż integracyjny.
Pewne ożywienie w tej sferze wiązało się z przyjęciem 20 czerwca 2000 roku,
na szczycie w Moskwie „Programu działań dla rozwoju Wspólnoty Niepodległych
Państw na okres do 2005 r.”
29
. Zgodnie z deklaracjami zawartymi we wspomnianym
wyżej programie, przyśpieszono prace nad stworzeniem strefy wolnego handlu. We
wrześniu 2003 roku podczas szczytu w Jałcie głowy państw uznały, że zakończony
został proces tworzenia bazy prawnej, niezbędnej do powstania strefy wolnego handlu.
Caspian Sea 1992-1996, [w:] S. Akiner (ed.), The Caspian. Politics, Energy and Security,
London/New York 2004, s. 55-59.
26
A. Łoskot, „Potencjał eksportowy obszaru postradzieckiego – jego znaczenie i podstawowe
problemy związane z pełnym wykorzystaniem”, Prace Ośrodka Studiów Wschodnich, nr 12, grudzień
2003 (Kłopotliwe bogactwo – sytuacja i perspektywy sektorów ropy i gazu na obszarze b. ZSRR), s.
13.
27
„Казахстан. Двусторонные...”, op. cit.; W. Naumkin, op. cit., s. 52-53.
28
Ibidem.
29
A. Jakowienko, „Внешняя политика России. Оценки и подробности”, РИА „Новости”,
, dostęp: 10.04.2006.
Kacper Wańczyk, Polityka Federacji Rosyjskiej wobec Kazachstanu
121
Równocześnie parafowano plan współpracy gospodarczej na lata 2003-2010
30
. Mimo
to, jak dotąd nie powstała strefa wolnego handlu, obejmująca wszystkie kraje WNP.
Na początku kadencji Władimira Putina utworzono kolejne forum w ramach
WNP, które miało dać nowy impuls integracji gospodarczej. 10 października 2000
roku
podpisano
„Traktat
o
utworzeniu
Euroazjatyckiego
Stowarzyszenia
Gospodarczego”
31
. Trzy elementy struktury tej organizacji wskazują na pozycję, jaką
posiada Kazachstan w regionie. Po pierwsze liczba głosów posiadanych przez państwo
w najwyższym organie decyzyjnym organizacji – Komitecie Integracyjnym jest
uzależnione od jego wkładu do budżetu organizacji. Ustalono następujący podział:
Rosja – 40% udział w budżecie (40 głosów), Białoruś i Kazachstan – po 20% (20
głosów), Kirgizja i Tadżykistan – 10% (10 głosów). Po drugie utworzono dwie
siedziby głównego organu administracyjnego, Sekretariatu. Jedną lokowano w
Moskwie, drugą w Ałmaty
32
. Wreszcie przyjęto za zasadę, że Sekretarz Generalny
wyznaczany jest przez Federację Rosyjską, zaś jego dwaj zastępcy przez Białoruś i
Kazachstan
33
.
Zdecydowanie najdalej posunięta w ramach ESG jest integracja w dziedzinie
swobodnego przepływu osób fizycznych. Obywatel krajów ESG mogą swobodnie
poruszać się po całym terytorium ugrupowania oraz studiować na uczelniach w
dowolnym kraju Stowarzyszenia, niezależnie od miejsca zamieszkania. Brak
odpowiednich ustaleń, które pozwalałyby obywatelom państw członkowskich
swobodnie podejmować pracę w krajach ESG
34
.
W innych sferach współpraca nie układała się pomyślnie. Prowadzono
wprawdzie rozmowy tyczące się stworzenia unii celnej, ale negocjacje skupiały się
przede wszystkim na problemie ustalenia wspólnej taryfy na wywóz ropy i produktów
ropopochodnych. Nie powiódł się także projekt stworzenia wspólnego rynku
energetycznego
35
.
Prawdopodobnie z powodu braku postępów integracji w ramach ESG, już dwa
lata później powstała kolejna organizacja, która postawiła sobie za cel zintegrowanie
gospodarcze państw regionu. W lutym 2003 roku prezydenci Białorusi, Kazachstanu,
Rosji i Ukrainy zapowiedzieli stworzenie Wspólnej Przestrzeni Gospodarczej.
Prezydent Władimir Putin stwierdził, że oba kraje dążyć będą do utworzenia
regionalnej struktury integracyjnej, która miałaby być otwarta dla wszystkich państw,
nie tylko dawnych republik radzieckich. Prezydent Nursułtan Nazarbajew – inicjator
powstania WPG – podkreślił zaś, że organizacja ta nie ma na celu zastąpić WNP, lecz
30
Ibidem.
31
Г. Рапота, „Евразийское экономическое сообщество: цели, задачи, перспективы”, 8.04.2004,
Евразийское Экономическое Сообщество,
, dostęp: 10.04.2006.
32
R. Mazur, op. cit., s. 247.
33
Г. Рапота, op. cit.
34
Евразийское экономическое сообщество…, op. cit.
35
Ibidem
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
122
ma być nową formą integracji, w której więzy gospodarcze będą miały pierwszeństwo
przed politycznymi
36
.
Współpraca w dziedzinie bezpieczeństwa w ramach WNP na początku XXI
wieku skoncentrowana była na koordynacji działań przeciwko organizacjom
terrorystycznym i przestępczym
37
. Podczas szczytu w Mińsku w 2000 roku, utworzono
Centrum Antyterrorystyczne, do którego zadań należało przede wszystkim
nadzorowanie współpracy organów bezpieczeństwa państw członkowskich WNP w
sferze
„walki
z
organizacjami
terrorystycznymi
i
innymi
organizacjami
ekstremistycznymi”
38
. Centrum lokowano w Mińsku, a w lipcu 2001 roku utworzono
jego filię w Biszkeku (Kirgistan), przekształconą w grudniu 2002 roku w Oddział
Centrum Antyterrorystycznego dla Regionu Środkowoazjatyckiego
39
.
W 1999 roku z Traktatu o Bezpieczeństwie zbiorowym wystąpiły Azerbejdżan,
Gruzja i Uzbekistan, ale mimo to traktat przedłużono o pięć lat
40
. W maju 2002 roku
podczas posiedzenia Rady Bezpieczeństwa Zbiorowego w Moskwie, związanej z
jubileuszem 10-lecia „traktatu taszkienckiego”, podjęto decyzję o przekształceniu
umowy w organizację regionalną, a w rok później zarejestrowana ją w ONZ
41
.
Między 2001 i 2002 rokiem podpisano szereg dokumentów, na podstawie
których miał zostać sformowany wspólny system bezpieczeństwa. Złożony miał być z
trzech
elementów:
grupy
wojsk
Wschodnioeuropejskiego,
Kaukaskiego
i
Środkowoazjatyckiego Regionu Bezpieczeństwa Zbiorowego. Zgodnie z art. 2
protokołu w wypadku agresji na państwo lub państwa z jednego regionu, na jego
prośbę w odparciu ataku mogą uczestniczyć państwa z innego regionu
bezpieczeństwa. Na szczycie tym podjęto także decyzję o utworzeniu organu
kierującego współpracę militarną w ramach organizacji – sztabu koordynującego
42
.
Ostatecznie w lecie 2001 roku sformowano Wspólne Siły Szybkiego
Reagowania w Regionie Środkowoazjatyckim, liczące między 1500 a 1600 żołnierzy,
ze sztabem w Biszkeku. Miały one powstać z czterech narodowych batalionów:
kazachstańskiego, kirgiskiego, rosyjskiego i tadżyckiego, ale oparto je przede
36
“Russia, Ukraine, Belarus, Kazakhstan Agree on Joint Economic Zone”, 24.02.2003, Central Asia-
Caucasus
Institute
Analyst,
www.cacianalyst.org/view_article.php?articleid=1135
dostęp:
10.04.2006.
37
Ibidem.
38
Ibidem.
39
A. Jakowienko, op.cit.
40
I. Topolski, op. cit., s. 169-170; T. Łoś-Nowak (red.), op. cit., s. 248-249; „Договор о
коллективной безопасности (ДКБ) (справочная информация)”, Министерство иностранных дел
Российской Федерации,
, dostęp: 10.04.2006.
41
„Заявление гла государств-участников Договора о коллективной безопастности по случаю 10-
летия подписания договора о коллективной безопасности”, Дипломатический вестник,
www.ln.mid.ru; „Основные направления деятельности Организации Договора о коллективной
безопасности (справочная информфция)”,
, dostęp: 10.04.2006.
42
В. Игнатов, Развитие процесса формирования систем коллективной обороны и безопасности
в рамках Договора о Коллективной Безопасности, [w:] Содружество Независимых
Государств: уроки и вызовы современности, oтв. ред. Ф. А. Казин, Балтийский
исследовательский центр, Sankt Petersburg 2002, s. 9; Договор о коллективной безопасности
(ДКБ) (справочная информация),
op
. cit., s. 2.
Kacper Wańczyk, Polityka Federacji Rosyjskiej wobec Kazachstanu
123
wszystkim na siłach FR
43
. Na terytorium Kazachstanu i Kirgistanu przeprowadzono
manewry „Granica-2004”. Celem ćwiczeń było koordynacja działań wojsk
pogranicznych uczestników OTBZ
44
.
W tym okresie dynamizacji uległa współpraca w ramach Szanghajskiej
Organizacji Współpracy. W deklaracji po szczycie w Duszanbe, w lipcu 2000 roku, po
raz pierwszy użyto w oficjalnym dokumencie sformułowania „Szanghajska piątka”
45
.
Warto zwrócić uwagę na dwa punkty zawarte w tym dokumencie. W punkcie 6
deklaracji strony poinformowały o „wyrażeniu poparcia dla pozycji Federacji
Rosyjskiej w sprawie uregulowania sytuacji w Republice Czeczeńskiej”. W punkcie 8
zaś sygnatariusze wypowiedzieli się za bezwarunkowym utrzymaniem umowy o ABM
z 1972 roku. Oznaczało to poparcie stanowiska Federacji Rosyjskiej wobec konfliktu
czeczeńskiego i projektu budowy amerykańskiej tarczy antyrakietowej.
Szósty szczyt państw „Szanghajskiego forum” odbył się w Szanghaju w dniach 14-15
czerwca 2001 roku. Najważniejszym wydarzeniem tego szczytu było ogłoszenie 15
czerwca „Deklaracji o utworzeniu Szanghajskiej Organizacji Współpracy”
46
. Trzecim
dokumentem przyjętym na szczycie w Szanghaju była „Szanghajska konwencja o
walce z terroryzmem, separatyzmem i ekstremizmem” podpisana 15 czerwca
47
.
Widocznym efektem współpracy w dziedzinie bezpieczeństwa w ramach tej
organizacji były wspólne manewry antyterrorystyczne. W sierpniu 2003 roku odbyły
się wspólne ćwiczenia sztabowe i manewry pod kryptonimem „Współpraca-2003”, w
których uczestniczyły oddziały z Kazachstanu, Kirgizji i Rosji
48
.
Kazachstan jest traktowany jako poważny partner w SzOW. Warto zwrócić
uwagę na fakt, że pierwsza Rada Szefów Rządów, podczas której dyskutowano o
współpracy gospodarczej i dążeniu do stworzenia warunków ułatwiających rozwój
inwestycji i handlu między członkami organizacji, odbyła się 14 września 2001 r. w
Ałmaty
49
.
43
I. Topolski, op. cit., s. 173-174; В. Игнатов, op. cit., s. 9; „Военно-политическое
сотрудничество”,
Официальное
интернет-представительство
Организации
ДКБ,
, dostęp: 10.04.2006.
44
Военно-политическое сотрудничество, op. cit.; Основные направления деятельности…, op.
cit., s. 2-4.
45
Душанбинская декларация глав государств Республики Казахстан, Китайской Народной
Республики, Кыргызской Республики, Российской Федерации и Республики Таджикистан,
Китайский Информационный Интернет-центр,
, dostęp: 12.04.2006.
46
А. Г. Кожихов, Н. И. Ларин, op. cit., s. 2.
47
„Шанхайская декларация о борьбе с терроризмом, сепаратизмом и экстремизмом”,
Министерство иностранных дел Российской Федерации,
, dostęp: 13.04.2006.
48
P. Аллисон, Центральная Азия и Закавказье: региональное сотрудничество и фактор
российской политики, Московскоий центр карнеги. Рабочие материалы, no. 10, Москва 2004, s.
11.
49
„Шанхайская организация сотрудничества (справочная информация)”, Министерство
иностранных дел Российской Федерации,
, dostęp: 12.04.2006; Справка:
Шанхайская организация …, op. cit., s. 1.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
124
Bilateralizm
W 2001 roku, Konsorcjum Rurociągu Kaspijskiego zakończyło budowę
ropociągu Tengiz-Noworosyjsk, którego przepustowość wynosi 30 mln ton. Między
2001 a 2005 rokiem tą trasą przetransportowano 1/3 kazachskiego eksportu ropy. W
czerwcu 2002 roku Moskwa i Astana podpisały 15-letni układ, zgodnie z którym
Kazachstan będzie eksportował przez rurociąg Atyrau-Samara 340 tys. baryłek
dziennie. Tym samym większość kazachskiej ropy w perspektywie średniookresowej
będzie transportowana przez terytorium Rosji
50
.
Dodatkowo rosyjski Gazprom zapewnił sobie kontrolę nad kazachstańską
infrastrukturą tranzytową gazu. W podpisanej w listopadzie 2005 roku umowie
KazMunaiGaz zgodził się przez pięć lat sprzedawać całą przepustowość swych
gazociągów i cały eksport kazachskiego gazu
51
.
Po 1999 roku rosyjsko-kazachskie stosunki gospodarcze zaczęły ulegać
poprawie. W 2004 roku obrót handlowy między tymi krajami osiągnął 8,1 mld USD
52
.
Stopniowo zwiększała się także liczba inwestycji rosyjskich w Kazachstanie. W 2004
roku liczba firm z rosyjskim kapitałem w tym kraju osiągnęła 1200, zaś wartość
inwestycji przekroczyła w 2003 roku poziom 25 mld USD. Rosyjskie firmy inwestują
przede wszystkim w wydobycie ropy i gazu, badania geologiczne oraz przemysł
produkcji metali
53
.
Utrzymywała się współpraca w dziedzinie bezpieczeństwa. W lipcu 2003 roku
podpisano „Ugodę o wspólnym planowaniu użycia wojsk w celu zabezpieczenia
wspólnego bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej i Republiki Kazachstan”. Dokument
ten określa zasady współpracy ministerstw obrony obu krajów przy tworzeniu
sojuszniczych grup wojsk. Współpraca ma odbywać się na wszystkich poziomach: od
etapu analityczno-informacyjnego, przez mobilizację, aż po współdziałanie
jednostek
54
.
W styczniu 2004 roku podpisano „Traktat o współpracy i wspólnych
działaniach w sprawach pogranicza”. Dokument przewiduje współpracę w dziedzinie
wspólnej ochrony granic i walki z przestępczością zorganizowaną itp. Opierać się ma
50
A. Łoskot, „Potencjał eksportowy obszaru postradzieckiego – jego znaczenie i podstawowe
problemy związane z pełnym wykorzystaniem”, Prace Ośrodka Studiów Wschodnich, nr 12, grudzień
2003, s. 12; J. Cichocki, H. Wołowska, Ropa kaspijska – realia pod koniec 2000, [w:] B. Klich (red.),
Ogniska konfliktów: Bałkany, Kaukaz, Kraków 2000, s. 90-91.
51
J. Siekierzyński, „Gazprom uzyska monopol na rynku dostaw gazu z Azji Centralnej do Europy”,
Komentarze OSW, 24 listopada 2005, Ośrodek Studiów Wschodnich,
, dostęp:
24.04.2006.
52
„Казахстан. Торгово-экономические отношения (справочная информация)”, 01.03.2005,
Дипломатический вестник, www.ln.mid.ru, dostęp: 25.04.2006; „Товарная структура экспорта и
импорта Казахстана с Россией за январь-сентябрь 2004 г.”, Министерство Промышленности и
Энергетики РФ,
;
dostęp:
24.04.2006,
„Республика
Казахстан”,
Министерство Промышленности и Энергетики РФ,
, dostęp: 24.04.2006.
53
„Республика Казахстан”, op. cit., s. 6.
54
„О подписании Соглашения между Россией и Казахстаном...”, op. cit., s. 1-5.
Kacper Wańczyk, Polityka Federacji Rosyjskiej wobec Kazachstanu
125
ona przede wszystkim na wymianie informacji i doświadczenia, wspólnych
szkoleniach oraz konsultacjach
55
.
W ostatnim okresie rozwiązano także kwestię arendy poligonów oraz
delimitacji granicy. W listopadzie 2002 roku strona rosyjska ratyfikowała umowę z
roku 1996, dotyczącą dzierżawy poligonów. Zgodnie z umową Moskwa dzierżawi
929. państwową bazę lotniczo-ćwiczebną; 4. Państwowy Centralny poligon i poligon
Emba
56
. 18 stycznia 2005 roku podpisano umowę, dotyczącą delimitacji granicy, a w
styczniu 2006 roku zakończono proces demarkacji
57
.
W 2004 roku podpisano również nowy dokument regulujący sprawę arendy
„Bajkonuru”. Kosmodrom został wynajęty Federacji Rosyjskiej do 2050 r. za
dotychczasową sumę 115 mln USD rocznie. Dodatkowo strony zawarły porozumienie
o realizacji wspólnego programu kosmicznego, w ramach którego ma dojść m.in. do
wystrzelenia kazachskiego satelity komunikacyjnego
58
.
III. Wnioski
Zasadnicze cele polityki rosyjskiej wobec Kazachstanu, jak się wydaje, zostały
zrealizowane. Kazachstan jest krajem, który Moskwa śmiało może uznać za swego
bliskiego sojusznika. Kazachstan aktywnie uczestniczy (przynajmniej formalnie) w
różnorakich inicjatywach integracyjnych na obszarze WNP, chroniąc jednak, w miarę
możliwości, swój rynek. Prawdopodobnie najważniejszymi dla współpracy obu tych
krajów forami multilateralnymi będą: Szanghajska Organizacja Współpracy i
Organizacja Traktatu o Bezpieczeństwie Zbiorowym. O szansach rozwoju Wspólnej
Przestrzeni Gospodarczej trudno na razie powiedzieć coś pewnego, choć
prawdopodobnie Nursułtan Nazarbajew będzie – przynajmniej w sferze deklaracji –
dążył do popularyzowania tego ugrupowania.
Jednak jak pokazuje przykład podziału szelfu morza kaspijskiego, polityka
„kazachizacji”, niezgoda na przejęcie przedsiębiorstw kazachstańskich za długi czy
fakt wprowadzenia podatku VAT po wstąpieniu do Unii Celnej w 1994 roku,
Nursułtan Nazarbajew potrafi w odpowiednim momencie zaprotestować przeciwko
szkodliwym – jego zdaniem – działaniom dyplomacji rosyjskiej. Równocześnie ma na
tyle silną pozycję w regionie Azji Centralnej, że traktowany bywa przez Moskwę jako
lider regionalny, a nie państwo wasalne. Można powiedzieć, że Nursułtan Nazarbajew
twórczo zinterpretował słynne stwierdzenie – „bierzcie tyle niepodległości, ile
jesteście w stanie udźwignąć”.
Dalszy rozwój polityki Federacji Rosyjskiej wobec Kazachstanu jest w
większym stopniu uzależniony od sytuacji w regionie niż od wydarzeń w stosunkach
dwustronnych. Największe znaczenie będzie tu miała prawdopodobnie chińska
polityka w Azji Centralnej. Dotąd Astana z powodzeniem balansowała między
55
„Договор между Российской Федерацей и Республикой Казахстан о сотрудничестве и
взаимодействии по пограничным вопросам”, 10.01.2004, Министерство иностранных дел
Российской Федерации, www.mid.ru, s. 1-3, dostęp: 10.04.2006.
56
„Казахстан. Двусторонные ....”, op. cit.; W. Naumkin, op. cit., s. 52-53.
57
„Казахстан. Двусторонные …”, op. cit.
58
Д. Литовкин, H. Ратиани, „Сколько стоить Байконур”, Известия Науки,
,
dostęp: 01.04.2006.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
126
Moskwą a Pekinem, ale polityka „pokornego cielęcia, które dwie matki ssie” może
okazać się niemożliwa do realizacji w perspektywie długofalowej, wobec coraz
ambitniejszych posunięć ChRL na arenie międzynarodowej.
Miłosz Sajnog, Odbudowa rosyjskiej pozycji w Uzbekistanie
127
Dr Miłosz Sajnog
Odbudowa rosyjskiej pozycji w Uzbekistanie
Od powstania niepodległego Uzbekistanu kraj ten starał się wybić na silną
pozycję międzynarodową w regionie Azji Środkowej. Główne kierunki w polityce
międzynarodowej Uzbekistanu możemy określić jako: szybkie uregulowanie kwestii
spornych w regionie (dostępu do złóż geologicznych, problem zaopatrzenia w wodę,
kwestie bezpieczeństwa regionalnego, oraz kwestia mniejszości uzbeckiej).
Najważniejszą był problem dostępu do zasobów naturalnych.
Jednak presja na szybkie uregulowanie kwestii dostępu do zasobów naturalnych
oraz ich eksportu była ograniczana przez działania dyplomacji rosyjskiej. Rosja nie
miała, również jak i inne państwa, pomysłu na zagospodarowanie Azji Centralnej oraz
na wypracowanie jakiegoś szczególnego programu współpracy. Rashid stwierdza, że
polityka rosyjska wobec Azji Środkowej była wypadkową „liberalnej wizji skupionych
wobec Jelcyna doradców pomieszanej z naciskami nacjonalistów i komunistów,
którym marzyły się dawne granice ZSRR”1.
Takie podejście blokowało w znaczy sposób wszystkie kraje Azji Środkowej,
zwłaszcza, że ich liderzy rozpoczęli konkurowanie ze sobą o przywództwo. A zatem w
pierwszej fazie kontaktów Azji Środkowej ze światem istniał wyraźny klincz, którego
żadna ze stron nie była w stanie przezwyciężyć. Rosja pragnęła obudować Azję
Środkową organizacjami współpracy, które miały za zadanie utrzymać państwa
regionu w zależności od Moskwy oraz pozbawić je możliwości samodzielnego
kreowania polityki zagranicznej. Stąd też nacisk na kontaktowanie się lokalnych
przywódców poprzez WNP oraz stworzenie bloku obronnego. Rosja, która przez
kontrolę głównych rurociągów mogła wpływać na rozwój ekonomiczny całego
regionu, musiała znaleźć również jakieś rozwiązania polityczne. Choćby dlatego, że w
rosyjskiej polityce pojawiać zaczęły się głosy namawiające do aneksji części terenów
Azji Środkowej oraz wymuszenia ochrony mniejszości rosyjskiej w tych państwach2.
Potrzeba wypracowania nowych rozwiązań była o tyle konieczna, że liderzy
środkowoazjatyccy sami zaczęli domagać się albo uzyskania znaczącego głosu w
istniejących strukturach albo negowali ich sens3. Rosja skupiła się więc na utrzymaniu
kontroli nad rurociągami, zachowania wpływów w Kazachstanie i Azerbejdżanie jako
największych producentów ropy i utrzymania ideologicznych granic ZSRR4.
Uzbekistan od momentu uzyskania niepodległości postawił sobie dość wyraźne
cele, jeżeli chodzi o politykę międzynarodową i kierunki, w jakich chce ją realizować.
Głównym celem wszystkich działań na arenie międzynarodowej było i pozostaje
zagwarantowanie bezpieczeństwa i rozwoju kraju, a także przywrócenie
Uzbekistanowi odpowiedniej do jego wielkości roli w Azji Środkowej. Nic więc
dziwnego, że w pierwszym okresie „Wielkiej Gry” Uzbekistan skupiał się na
1
A. Rashid, Dżihad - narodziny islamu wojującego w Azji Środkowej, Warszawa 2003, s. 278.
2
A. Bieżanow, Rossija w poiskach identicznosti, Moskwa 1998, s. 123.
3
Prezydent Nazarbajew domagał się kolegialności i rotacji przywództwa w WNP, a prezydent
Karimow odmówił współpracy z Rosją na tym polu.
4
A. Rashid, op. cit., s. 289.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
128
poszukiwaniu zewnętrznych sojuszników, gotowych wzmocnić jego pozycję, oraz na
uchylaniu się od rosyjskich koncepcji integracyjnych. W tym działaniach widać
wyraźnie trzy główne kierunki, jakie przyświecają Uzbekistanowi w stosunkach z
Rosją. Uzbekistan nie zamierza dopuścić do powstania ZSRR bis, jak również żadnej
ponadnarodowej organizacji, w której państwo traciłoby choćby fragment
niezależności - „ile pełnomocnictw żąda dla siebie odpowiednia struktura
ponadpaństwowa, dokładnie tyle pełnomocnictw i praw traci każde odrębne i
suwerenne państwo.”5 Drugim kierunkiem jest uniezależnienie się militarne od Rosji,
gdyż dla Uzbekistanu nie do przyjęcia było powierzenie kwestii swojej obronności
armii rosyjskiej. I wreszcie trzeci kierunek, czyli silniejsza integracja gospodarcza,
gdyż Uzbekistanowi zależało na inwestycjach, jak i dostępie do rosyjskiej sieci
przesyłowej oraz rosyjskiego rynku. W kwestii integracyjnej Uzbekistan podjął
działania mające na celu połączenie państw Azji Środkowej oficjalnie jako części
składowej WNP, jednak od razu podkreślono jej szczególność lub wyjątkowość. Na
początku 1993 roku w Taszkencie przywódcy Kazachstanu, Kirgistanu, Tadżykistanu i
Uzbekistanu utworzyli Związek Państw Środkowoazjatyckich, pozostający formalnie
w strukturach WNP. Natomiast w styczniu 1994 roku również w Taszkencie zawarto
porozumienie między Kazachstanem a Uzbekistanem w sprawie utworzenia Wspólnej
Ekonomicznej Przestrzeni (WEP), do którego przystąpiła również Kirgizja. Te
koncepcje integracyjne są według Karimowa lepsze i konkretniejsze, gdyż „...wnoszą
godny wkład w umocnienie pokoju i stabilności w światowej skali” oraz „jest to nasza
droga do niepodległości i postępu w XXI wieku”.6
Rozwijaniu koncepcji integracji regionalnej towarzyszyły w Uzbekistanie
wzmożone wysiłki dotyczące utworzenia własnej, silnej i gotowej do działania armii,
co pozwoliłoby uwolnić się od rosyjskiej dominacji również na polu obronności i
bezpieczeństwa. Uzbekistan rozpoczął rozbudowę własnych szkół wojskowych,
zatrudniając wielu oficerów wywodzących się z armii radzieckiej lub czynnie
służących w siłach wojskowych, Gruzji, Ukrainy i Białorusi. Tak utworzono szkołę
lotniczą w 1992 r. oraz do 1994 r. trzy kolejne szkoły oficerskie kształcące
specjalistów wszystkich specjalności wojskowych. Szkoły te są jedynymi tego typu
uczelniami w Azji Środkowej i w 1997 roku opuścił je przygotowany do służby
pierwszy rocznik absolwentów. Uzbekistan, jako jedyny kraj środkowoazjatycki, nie
podpisał również z Rosją umowy o służbie w uzbeckiej armii obywateli Federacji
Rosyjskiej7, co wskazuje po pierwsze na zdanie się na własne kadry oficerskie, po
drugie uniemożliwia zaciśnięcie współpracy w tej dziedzinie z Rosją.
Zarówno działania integracyjne, których centrum stał się Taszkent, jak i
rozbudowa sił zbrojnych, przekonały Rosję do konieczności współpracy z
Uzbekistanem. Do 1995 roku głównym partnerem Rosji w regionie był Kazachstan, a
po interwencji oddziałów pokojowych Tadżykistan. Podczas wizyty w 1995 roku w
Taszkencie premier Rosji Wiktor Czernomyrdin podkreślił, że dla Rosji Uzbekistan
5
Ibidem, s. 41.
6
Karimow zaznacza również, ze Sojusz Środkowoazjatycki nie jest organizacją przeciwstawiającą się
integracji w ramach WNP. I. Karimow, Na progu XXI wieku, Warszawa 2001, s. 176.
7
I. Pietrow, Kurss na poloticzeskoj stabilnost i sotrudniczestwo z sosiedami, [w:] Postsoweickaja
Centralnaja Azija, Ałmaty 1998, s. 47.
Miłosz Sajnog, Odbudowa rosyjskiej pozycji w Uzbekistanie
129
jest równie ważny jak Kazachstan. Można założyć, że samodzielne działania
Karimowa przyniosły mu niespodziewany zysk w kontaktach z Moskwą. Rosja nie
tylko zgodziła się na dostawę sprzętu wojskowego dla Uzbekistanu, ale również
zezwoliła na jego reeksport oraz wyposażenie uzbeckich oddziałów w Afganistanie.
Karimow i Czernomyrdin ustalili również kwestie współpracy dotyczące
Tadżykistanu, gdyż dla administracji rosyjskiej jasna stała się rola, jaką może w
kwestiach wewnętrznych w tym kraju odgrywać Uzbekistan8. W taki sposób Uzbecy
stali się partnerami Rosji w kwestii Tadżykistanu oraz w rozwiązaniu „problemu
afgańskiego”. Południowa granica Uzbekistanu miała być strzeżona przez mniejszość
uzbecką. Następstwem tej wizyty oraz kontaktów w kolejnych latach było podpisanie
szeregu porozumień rosyjsko-uzbeckich odnośnie współpracy gospodarczej i
ekonomicznej, takich jak „Umowa o zasadach i kierunkach wzajemnej współpracy
gospodarczej” w latach 1997 - 97, porozumienie odnośnie wyższego wykształcenia,
powołanie wspólnej grupy finansowo-gospodarczej oraz porozumień dotyczących
rozwoju nauki. Umowy, głównie o charakterze gospodarczym, dawały bezpieczne
powiązanie gospodarki republiki z gospodarką rosyjską, bez której jej jakikolwiek
rozwój byłby niemożliwy. Wiedział o tym doskonale Karimow i zapewnił sobie dzięki
temu możliwość wolniejszego reformowania gospodarki. Wizyta Czernomyrdina i
późniejsze kontakty miały, według autorów rosyjskich, także znaczenie prestiżowe.
Moskwa spotykała się z przywódcami środkowoazjatyckimi zazwyczaj „przy okazji”
szczytów WNP lub innych spotkań, gdzie dochodziło do rozmów wielostronnych.
Przeniesienie stosunków dwustronnych na najwyższy szczebel rządowy oznaczało
faktycznie uznanie państwowości Uzbekistanu przez Kreml oraz dostrzeżenie w tym
kraju regionalnego partnera. Nigdy jednak nie doszło do pełnego zbliżenia na linii
Moskwa - Taszkent i nigdy nie rozwiązano wszystkich problemów. Jest to o tyle
istotne, że Islam Karimow nie zrezygnował ani ze swoich ambicji regionalnych, ani z
chęci znalezienia partnera na Zachodzie.
Faktycznie pewne zmiany, pozwalające na wydostanie się Uzbekistanu z orbity
rosyjskiej, nastąpiły po interwencji w Czeczenii. Mieszkańcy Azji Środkowej
zobaczyli nagle, że Rosja nie dość, że nie zamierza rezygnować ze swoich
wielkomocarstwowych ambicji, to również nie zamierza utracić wpływu na
terytorium, które uważa za własne. Na sympatyzujących z Czeczenami muzułmanach
środkowoazjatyckich wrażenie wywarła też gwałtowność konfliktu oraz jego przebieg,
w tym masakry ludności cywilnej. Rosja pokazała, że nie cofnie się przed mieszaniem
się w wewnętrzne sprawy państw Azji Środkowej i Kaukazu. To rosyjskie przesłanie
stało się również zrozumiałe dla polityków amerykańskich, którzy rozpoczęli
współpracę z krajami Azji Środkowej, zwłaszcza z Kazachstanem i Uzbekistanem.
Instalowanie się amerykańskich przyczółków i współpraca w dziedzinie obronności z
Uzbekistanem i Kazachstanem, pomoc finansowa sięgająca 3 mln dolarów dla
każdego z tych krajów9, a także wejście amerykańskich inwestorów do Uzbekistanu
nie mogły podobać się Rosji10. Wprawdzie zachowywała ona przez cały ten czas
8
Chodzi tu zarówno o mniejszość uzbecką, jak i o wspomaganie opozycji tadżyckiej oraz o dostawy
surowców energetycznych. Ibidem, s. 54.
9
A. Rashid, op. cit., 249.
10
I. Pietrow, op. cit., s. 58.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
130
dominującą pozycję w Azji Środkowej, ale nie oznacza to wcale, że kontrolowała
dokładnie i całkowicie sytuację. Wzmocniony amerykańskimi pieniędzmi Uzbekistan
poparł pucz z 1998 roku w Tadżykistanie, na co wyraźnie zwróciła uwagę Rosja. W
tym samym roku w Taszkencie WEP zostaje przekształcona w Centralnoazjatycką
Wspólnotę Gospodarczą,11 która nie dość, że jest organizacją konkurencyjną wobec
rosyjskiej Unii Euroazjatyckiej, to jeszcze działa prężniej niż ona. Prawdziwe
zamieszanie powoduje jednak najpierw deklaracja, a następnie faktyczne wystąpienie
Uzbekistanu z Układu Bezpieczeństwa Wzajemnego, co było dla Rosji nie tylko
zaskoczeniem, ale również policzkiem. Islam Karimow ogłosił swoim kolegom
prezydentom, że Uzbekistan sam jest w stanie zapewnić sobie bezpieczeństwo i nie
potrzebuje „...żadnych obcych oddziałów stojących na straży jego granic...”12.
Dodatkowo Taszkent poinformował, że zamierza wstąpić do GUAM, co było już
jednoznaczną deklaracją opowiedzenia się po stronie amerykańskiej. Co więcej, była
to jasna wskazówka dla innych państw regionu, gdzie należy zmierzać. Następne
wydarzenia w Azji Środkowej pokazały jednak, że od rosyjskiej dominacji wcale tak
łatwo uwolnić się nie da.
Kryzysy bektańskie i poprzedzający je zamach na prezydenta Karimowa w
lutym 1999 r., wydarzyły się w momencie, w którym zarówno w Rosji, jak i w USA,
doszło do zmian rządzących i do określenia nowej wizji polityki. Rosja pod wodzą
Putina - najpierw jako premiera, a następnie prezydenta - zaangażowała się w kolejny
konflikt w Czeczenii, a jej ponowne siłowe zaangażowanie na Kaukazie poprzedził
szereg zamachów terrorystycznych w Moskwie. Dla rosyjskich polityków przestało
mieć znaczenie, jaka organizacja islamska jest uznawana za terrorystyczną, gdyż
wszystkie tego typu ruchy podciągnęli pod wspólny mianownik. Dla Moskwy wszyscy
głoszący hasła islamskie stali się od razu wrogami i terrorystami. Jednocześnie nie
przeszkadzało to Moskwie zbytnio przyglądać się rozwojowi IRU w Tadżykistanie, a
nawet pomagać ochraniać jego bojowników podczas dyslokacji do Afganistanu13,
niemniej Rosja przystąpiła do zwalczania wszelkich ruchów islamskich na terenie
dawnego ZSRR. Putin również w sposób jednoznaczny stwierdził, że wpływy
rosyjskie w Azji Środkowej zawsze będą znaczne i nigdy Rosja nie zrezygnuje z
kontrolowania tego regionu14. Oferując walkę z islamistami prezydent Rosji pokazał
jednocześnie „nowoczesne” podejście do państw środkowoazjatyckich, nie traktując
ich jak byłych kolonii czy państw zależnych, ale pokazując wyraźnie, że są to
niepodległe państwa - partnerzy i sąsiedzi Rosji. Pierwszą wizytę zagraniczną nowy
prezydent Federacji Rosyjskiej odbył właśnie do Azji Środkowej, a ściślej do
Taszkentu, co umocniło przekonanie Karimowa o szczególnej roli, jaką on i
Uzbekistan pełni w regionie. Nie można zapominać jednak o tym, że dla prezydenta
Uzbekistanu stało się zrozumiałe, że jego system bezpieczeństwa niczego takiego nie
gwarantuje, że jego armia, największa w Azji Środkowej, jest w istocie słaba i że nie
11
W literaturze polskiej nazywana również Unią Gospodarczą Azji Centralnej, przez I. Karimowa
nazywana Unią Środkowoazjatycką. Z
ob.
T. Bodio (red.),
Uzbekistan. Historia-Społeczeństwo-
Polityka, Wydawnictwo Elipsa, Warszawa 2001.
12
I. Karimow, op. cit., s. 104.
13
A. Rashid, op. cit., s. 219.
14
Ibidem, s. 239.
Miłosz Sajnog, Odbudowa rosyjskiej pozycji w Uzbekistanie
131
przeciwstawi się ona w żaden skuteczny sposób zmasowanym atakom grup
islamskich. Dlatego też już w grudniu 1999 roku Islam Karimow zmienił nagle front i
ogłosił, że Rosja jako jedyna może przeciwstawić się rozwojowi fundamentalizmu
islamskiego oraz zawarł z Rosją umowę wojskową. S.Cornell pisze, że „...Zmiana
frontu przez Uzbekistan była próbą pokazania USA, że kraj ten ma inną drogę wyboru
oprócz amerykańskiej, i że Waszyngton jeżeli chce mieć partnera w Azji Środkowej,
musi płacić...”15. W tym zachowaniu Karimowa nie ma nic dziwnego, decyzję o
podjęciu współpracy z Rosją podjął on po szeregu ruchów wykonywanych lokalnie,
które jednak nie przyniosły znacznych sukcesów.
Kryzysy bektańskie i poprzedzający je zamach na prezydenta Karimowa w
lutym 1999 r., wydarzyły się w momencie, w którym zarówno w Rosji, jak i w USA,
doszło do zmian rządzących i do określenia nowej wizji polityki. Rosja pod wodzą
Putina - najpierw jako premiera, a następnie prezydenta - zaangażowała się w kolejny
konflikt w Czeczenii, a jej ponowne siłowe zaangażowanie na Kaukazie poprzedził
szereg zamachów terrorystycznych w Moskwie. Dla rosyjskich polityków przestało
mieć znaczenie, jaka organizacja islamska jest uznawana za terrorystyczną, gdyż
wszystkie tego typu ruchy podciągnęli pod wspólny mianownik. Dla Moskwy wszyscy
głoszący hasła islamskie stali się od razu wrogami i terrorystami. Jednocześnie nie
przeszkadzało to Moskwie zbytnio przyglądać się rozwojowi IRU w Tadżykistanie, a
nawet pomagać ochraniać jego bojowników podczas dyslokacji do Afganistanu16,
niemniej Rosja przystąpiła do zwalczania wszelkich ruchów islamskich na terenie
dawnego ZSRR. Putin również w sposób jednoznaczny stwierdził, że wpływy
rosyjskie w Azji Środkowej zawsze będą znaczne i nigdy Rosja nie zrezygnuje z
kontrolowania tego regionu17. Oferując walkę z islamistami prezydent Rosji pokazał
jednocześnie „nowoczesne” podejście do państw środkowoazjatyckich, nie traktując
ich jak byłych kolonii czy państw zależnych, ale pokazując wyraźnie, że są to
niepodległe państwa - partnerzy i sąsiedzi Rosji. Pierwszą wizytę zagraniczną nowy
prezydent Federacji Rosyjskiej odbył właśnie do Azji Środkowej, a ściślej do
Taszkentu, co umocniło przekonanie Karimowa o szczególnej roli, jaką on i
Uzbekistan pełni w regionie. Nie można zapominać jednak o tym, że dla prezydenta
Uzbekistanu stało się zrozumiałe, że jego system bezpieczeństwa niczego takiego nie
gwarantuje, że jego armia, największa w Azji Środkowej, jest w istocie słaba i że nie
przeciwstawi się ona w żaden skuteczny sposób zmasowanym atakom grup
islamskich. Dlatego też już w grudniu 1999 roku Islam Karimow zmienił nagle front i
ogłosił, że Rosja jako jedyna może przeciwstawić się rozwojowi fundamentalizmu
islamskiego oraz zawarł z Rosją umowę wojskową. S.Cornell pisze, że „...Zmiana
frontu przez Uzbekistan była próbą pokazania USA, że kraj ten ma inną drogę wyboru
oprócz amerykańskiej, i że Waszyngton jeżeli chce mieć partnera w Azji Środkowej,
musi płacić...”18. W tym zachowaniu Karimowa nie ma nic dziwnego, decyzję o
podjęciu współpracy z Rosją podjął on po szeregu ruchów wykonywanych lokalnie,
które jednak nie przyniosły znacznych sukcesów.
15
S. Cornell, “America in Eurasia: One year After”, Current History, October 2002.
16
A. Rashid, op. cit., s. 219.
17
Ibidem, s. 239.
18
S. Cornell, op. cit.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
132
Zaangażowanie Stanów Zjednoczonych w Azji Środkowej było również
odpowiedzią na powstały nagle sojusz rosyjsko-chiński, który zawiązał się właśnie w
odniesieniu do tego regionu. „Parasol rosyjsko-chiński, który powstał jako odpowiedź
na akcję terrorystów, miał jedno tylko zadanie, ochronić państwa Azji Środkowej od
wpływów turecko-amerykańskich. Tak Chiny, jak i Rosja, utworzyły wspólne
dominium, złożone ze słabych państw środkowoazjatyckich, które kontrolowały przez
Szanghajską Piątkę” - pisze Cornell o sytuacji po kryzysach bektańskich. Uzbeccy
żołnierze, wyposażeni w amerykańskie mundury i hełmy, uzbrojeni w rosyjską broń i
zaopatrzeni w chińskie noktowizory pilnowali granic Uzbekistanu, przez które „bez
większych problemów przemieszczali się bojownicy Dżumy Namanganiego pod
ochroną rosyjskich wojsk pogranicznych”19 Trudno nie oprzeć się wrażeniu, że
Uzbekistan stał się marionetką w rękach dużo większych graczy, którzy dodatkowo
kazali sobie płacić za udział w tej zabawie. Rachunek, jaki Uzbekistanowi wystawiła
za „ochronę” Rosja, wydaje się być wyjątkowo wysoki. Uzbekistan został
przymuszony do wstąpienia do „Szanghajskiej Piątki20, która zamieniła się w
Szanghajską Organizację Współpracy, a jej głównym celem stało się zwalczanie
terroryzmu i separatyzmu, czyli, jak pisze Cornell, „synonimu rosyjsko-chińskiego
powodu współpracy, czyli problemów w Czeczenii i Sincjangu”21.
Dodatkowo państwa środkowoazjatyckie zaproponowały Rosji utworzenie
paktu obronnego skierowanego na zwalczanie terroryzmu. Uzbekistan został również
wciągnięty do Euroazjatyckiej Wspólnoty Gospodarczej, która integrowała
gospodarczo Rosję, Białoruś, Kazachstan, Kirgizję i Tadżykistan. Tak więc na koniec
2000 roku Uzbekistan został związany z utworzonymi przez Rosję organizacjami,
które służyły głównie do kontroli państw środkowoazjatyckich. Dodatkowo Rosja
otworzyła bazę lotniczą w neutralnym Turkmenistanie i chluba Uzbeków, system
obrony przeciwlotniczej, przestał mieć jakiekolwiek znaczenie, gdyż całe terytorium
tego kraju stało się w ciągu 35 minut dostępne dla samolotów rosyjskich22. Taki obrót
sytuacji spowodował większe zainteresowanie dyplomatów zachodnich wydarzeniami
w Bektanie oraz stanowiskiem państw wobec Rosji. Pod koniec 2001 roku rozpoczęła
się prawdziwa ofensywa dyplomatyczna USA i Turcji zmierzająca do osłabienia
rosyjskich wpływów. Po
atakach 11 września i utworzeniu koalicji
antyterrorystycznej Uzbekistan stał się czołowym partnerem USA w rejonie Azji
Środkowej. W zamian za udostępnienie swojego terytorium dla wojsko amerykańskich
administracja waszyngtońska zobowiązała się wesprzeć finansowo reorganizację armii
uzbeckiej. Od 2002 roku wpływy rosyjskie zostają znacznie ograniczone. Język
rosyjski zostaje usunięty ze szkół jako przedmiot, a gazety rozpisują się o sojuszu
uzbecko amerykańskim. Faktycznie od 2002 roku rozpoczyna się ofensywa
dyplomacji rosyjskiej, zmierzającej do odbudowanie wpływów rosyjskich w tym
państwie. Seria ruchów, skierowanych zarówno wobec sąsiadów Uzbekistanu jak i
19
A. Rashid, op. cit., s. 188.
20
Faktycznie Uzbekistan został przyjęty do tego grona 14 czerwca 2001 roku, jednak już rok
wcześniej prezydent Karimow został zaproszony na posiedzenie grupy. Zob. Kalendarium, [w:] T.
Bodio (red.), Uzbekistan…, op. cit., s. 500.
21
S.Cornell, op.cit.
22
EurasiaNet.org,
, dostęp: 10.04.2006.
Miłosz Sajnog, Odbudowa rosyjskiej pozycji w Uzbekistanie
133
wewnętrznej sytuacji w tym państwie zakończyła się jesienią 2005 roku. Uzbekistan
został wciągnięty ponownie do sfery wpływów rosyjskich. Fakt ten jest niewątpliwie
zasługą rosyjskiej dyplomacji ale również niekonsekwentnym podejściem do
Uzbekistanu administracji waszyngtońskiej. Amerykanie od 2003 roku zaczęli
naciskać na liberalizację życia politycznego w Uzbekistanie. W 2004 roku ograniczyli
wsparcie finansowe dla uzbeckiego sektora siłowego. Jednak dopiero wydarzenia
andidżańskie umożliwiły Rosjanom zajęcie miejsca USA. Majowa masakra około 200
(niezależnie źródła podają, że ofiar mogło być nawet 1000) mieszkańców
spowodowała gwałtowną krytykę reżimu Karimowa. Wsparcie Uzbekistanowi
udzieliła jedynie Rosja. Efektem tego było ostatecznie wyproszenie z Uzbekistanu
oddziałów amerykańskich oraz podpisanie z Rosją układu obronnego, który umożliwił
stacjonowanie żołnierzy rosyjskich w Uzbekistanie. Należy równocześnie dodać, że
dyplomacja rosyjska bardzo skrupulatnie przygotowała grunt do odbudowy pozycji
Moskwy. Zanim doszło do zerwania bliskiej współpracy z USA rosyjskiej firmy
handlowe uzyskały praktycznie monopol na sprzedaż uzbeckiej bawełny a następnie
na zaopatrywanie uzbeckiego rolnictwa. Dzięki temu Rosja uzyskała możliwość
kontrolowania tego ważnego dla Uzbekistanu sektora gospodarki. Następnie Rosjanie
uzyskali koncesję na wydobywanie gazu i nafty oraz na modernizację sektora
gazowego. Dzięki temu już w 2004 roku kapitał zainwestowany przez Rosję w
Uzbekistanie osiągnął ponad 200 mln. dolarów i był większy niż amerykańska pomoc.
Dało to dyplomacji rosyjskiej szansę dalszych nacisków zmierzających do zbliżenia
między obu krajami. Polityczne poparcie, jakie prezydent Putin udzielił w zeszłym
roku Islamowi Karimowowi i jego deklaracja, że Azja Środkowa nie potrzebuje
rewolucji ale ewolucji przełamała wszystkie bariery. Od jesieni ubiegłego roku trwała
seria spotkań między obydwoma krajami. Podczas październikowej wizyty w
Taszkencie ministra spraw zagranicznych FR udało się Rosji zapewnić wyłączność na
sprzedaż na rynki światowe uzbeckiego gazu, oraz porozumieć się z Uzbekami
odnośnie stałych dostaw tego surowca do Kirgizji i Kazachstanu. Pozwoliło to
następnie nie sprowokowanie kryzysu gazowego w Europie Środkowo – Wschodniej.
W styczniu Uzbekistan i Rosja podpisały układ wojskowy, na mocy którego wojska
rosyjskie mogą stacjonować na terytorium uzbeckim. Planowane jest utworzenie w
Uzbekistanie bazy wojskowej, która umożliwiłaby Rosji kontrolowanie pogranicza
uzbecko – afgańskiego. Jeszcze w grudniu 2005 Uzbekistan ogłosił chęć wstąpienia
do Euroazjatyckiej Unii Gospodarczej. Integracja gospodarcza zmierzać ma w
kierunku unii celnej, do której szykuje się już Kazachstan. Dalsza integracja
gospodarcza ma doprowadzić do umorzenia przez Rosję uzbeckich długów (około 500
mln. dolarów). Rosja chce w zamian przejąć dwa strategiczne zakłady przemysłu
lotniczego. W chwili obecnej kapitał rosyjski kontroluje wszystkie ważne sektory
gospodarki uzbeckiej.
Pomimo wciągnięcia Uzbekistanu z powrotem w orbitę rosyjskich wpływów
Islam Karimow nie zamierza doprowadzać do pełnego zbliżenia. Uzbecy nie
zdecydowali jeszcze o ponownym wstąpieniu do Układu Wzajemnej Obrony, z
którego wystąpili w 1999 roku, i to pomimo zdecydowanych nacisków Rosji. Według
dowództwa układu, Uzbekistan jest głównym elementem bezpieczeństwa w Azji
Środkowej. W zawieszeniu również znajduje się rosyjska inicjatywa utworzenia
wspólnych sił zbrojnych w Azji Środkowej pod rosyjskim dowództwem. Uzbekistan
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
134
może również mieć problemy z dostosowaniem swojego prawa do standardów EUG i
może nie stać się pełnoprawnym członkiem.
Zbliżenie Uzbekistanu i Rosji może przynieść w dłuższej perspektywie więcej
szkód niż pożytków. Reżim Karimowa atakowany jest coraz mocniej zarówno
wewnątrz jak i przez społeczność międzynarodową. Upadek obecnego prezydenta
może przynieść szybkie i zdecydowane wyjście tego kraju z rosyjskiej strefy.
Uzależnienie gospodarki uzbeckiej od Rosji spowoduje, w momencie wybuchu
społecznego, bezpośrednie zaangażowanie tego kraju w konflikt domowy.
Wzmocnienie rosyjskiej pozycji w Uzbekistanie, a co za tym idzie w całej Azji
Środkowej, jest kolejnym punktem spornym pomiędzy Moskwą a USA i Unią
Europejską.
Szymon Kardaś, Polityka zagraniczna Federacji Rosyjskiej wobec Turkmenistanu
135
Szymon Kardaś
Polityka zagraniczna Federacji Rosyjskiej wobec Turkmenistanu
Państwa Azji Centralnej zajmują bardzo istotne miejsce w polityce zagranicznej
Federacji Rosyjskiej. Stwierdzenie to byłoby zwykłym truizmem, gdyby odnosić je do
założeń doktrynalnych rosyjskiej polityki zagranicznej wobec obszaru WNP. Należy
jednak zaznaczyć, że w ciągu ostatnich piętnastu lat realne działania Rosji na obszarze
poradzieckim, a szczególnie w regionie Azji Centralnej znacząco odbiegały od założeń
deklarowanych w oficjalnych dokumentach. Rewitalizacja rosyjskiej polityki
zagranicznej wraz z objęciem urzędu prezydenta przez Władimira Putina nastąpiła w
pierwszej kolejności na kierunku południowym. Ważnym tego świadectwem było
złożenie pierwszych zagranicznych wizyt w Taszkencie i Aszchabadzie.
Pomijając kwestie założeń doktrynalnych rosyjskiej polityki zagranicznej oraz
charakterystykę ewolucji tejże polityki w regionie Azji Centralnej, warto wskazać na
dwa procesy, które wywierają na nią istotny wpływ. Z jednej strony jest to dążenie
Rosji do reintegracji polityczno-gospodarczej obszaru b. ZSRR, z drugiej – efektywne
uczestnictwo Federacji Rosyjskiej jako aktora w rywalizacji o wpływy na Kaukazie i
w Azji Centralnej. Turkmenistan odgrywa w tych procesach bardzo istotną rolę. Po
pierwsze, jest jednym z państw basenu Morza Kaspijskiego, sąsiadującym z
Afganistanem i Iranem, i po drugie posiada bogate złoża gazu ziemnego.
Warto scharakteryzować politykę zagraniczną Federacji Rosyjskiej wobec
Turkmenistanu, uwzględniając podstawowe płaszczyzny działania oraz podstawowe
cele, do których należy zaliczyć zapewnienie bezpieczeństwa oraz wzrost potęgi (siły)
państw. Przyjmując wspomniane wyżej ujęcie należy ukazać kluczowe problemy
występujące we wzajemnych relacjach.
1. Płaszczyzna polityczno-wojskowa
Uwagi ogólne
Bazę normatywną dla dwustronnych stosunków stanowi ponad 90 porozumień
o charakterze międzypaństwowym, międzyrządowym oraz międzyresortowym.
Podstawowym dokumentem kształtującym relacje polityczne obu państw jest układ o
przyjaźni i współpracy podpisany 23 kwietnia 2002 roku, który zastąpił układ o
przyjaźni i współpracy między Federacją Rosyjską a Turkmenistanem podpisany 31
sierpnia 1992 roku
1
. Rozwój dwustronnych stosunków można podzielić na kilka
etapów. Pierwszy, obejmujący okres od proklamowania przez Turkmenistan
niepodległości aż do połowy lat 90-tych, charakteryzował się relatywnie dużą
intensywnością kontaktów. Od momentu uznania przez Zgromadzenie Ogólne ONZ
statusu wieczystej neutralności Turkmenistanu rezolucją z 12 grudnia 1995 roku
2
rozpoczyna się etap ograniczania dwustronnych kontaktów, czego kulminacją było
1
Zob. Министерство иностранных дел Российской Федерации,
, dostęp:
15.04.2006.
2
M. Fredholm, The Prospects for Internal Unrest in Turkmenistan, Conflict Studies Research Centre,
[bmw] April 2003, s. 7.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
136
przerwanie tranzytu turkmeńskiego gazu przez terytorium Federacji Rosyjskiej w 1997
roku
3
. Etap trzeci zapoczątkowany wraz z dojściem do władzy Władimira Putina
charakteryzuje się wzmożoną intensywnością oraz dążeniem do nadania dwustronnym
relacjom charakteru strategicznego partnerstwa
4
.
Problemy bezpieczeństwa w dwustronnych stosunkach
Celem podstawowym w polityce zagranicznej Federacji Rosyjskiej – podobnie
zresztą jak każdego innego państwa – jest zapewnienie bezpieczeństwa. Środkiem
służącym realizacji tego celu było i pozostaje nadal dążenie Rosji do utworzenia na
obszarze WNP regionalnego systemu bezpieczeństwa. Turkmenistan dystansował się
jednak od wszelkich zamierzeń dotyczących integracji wojskowej. Wynikało to
bezpośrednio ze strategicznego wyboru Turkmenistanu prowadzącego od początku
istnienia swojej państwowości politykę neutralności, której zwieńczeniem było
wspomniane wyżej uznanie statusu wieczystej neutralności przez ONZ. Turkmenistan
konsekwentnie odmawia przyłączania się do regionalnych struktur polityczno–
wojskowych, takich jak Organizacja Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym
5
czy
Szanghajska Organizacja Współpracy
6
.
Ważnym celem pośrednim dotyczącym problematyki bezpieczeństwa było
osiągnięcie stabilności rosyjskich granic oraz ochrona granic zewnętrznych WNP,
szczególnie w regionie Azji Centralnej, sąsiadującym z niestabilnym Afganistanem.
Współpraca z Turkmenistanem rozwijała się od początku lat 90-tych bardzo
dynamicznie. Podczas wizyty prezydenta Borysa Jelcyna w Aszchabadzie 23 grudnia
1993 roku podpisano układ o wspólnej ochronie granicy Turkmenistanu oraz układ o
statusie żołnierzy służących w wojskach ochrony pogranicza Federacji Rosyjskiej na
terytorium Turkmenistanu. Porozumienia te, na mocy których powołano do życia
zjednoczone dowództwo oraz utworzono operacyjną grupę wojsk ochrony pogranicza
Federacji Rosyjskiej
7
miały bardzo istotne znaczenia dla Turkmenistanu, biorąc pod
uwagę braki kadrowe i infrastrukturalne nowotworzonej armii narodowej. Warto
3
Tranzyt turkmeńskiego gazu został przerwany na ponad dwa lata. Zob. S. Tkaczenko, S. Petermann,
Sotrudniczestvo stran SNG v vojennoj sfierie i faktor NATO, Izdatel’stvo Sankt-Peterburgskogo
Universitetia, Sankt Petersburg 2002, s. 169-170.
4
Zob. E. Czarkowska, Turkmenistan w rosyjskiej polityce zagranicznej, [w:] T. Bodio (red.),
Turkmenistan. Historia-Społeczeństwo-Polityka, Wydawnictwo Elipsa, Warszawa 2005, s. 672-689;
M. A. Smith, Russian Foreign Policy 2000: The Near Abroad, Conflict Studies Research Centre,
[bmw] December 2000, s. 16.
5
Organizacja powstała na bazie Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym zawartego w maju 1992 roku
w Taszkencie.
6
Organizacja powstała w czerwcu 2001 roku na bazie forum współpracy tzw. Szanghajskiej Piątki,
czyli Chin, Rosji, Kazachstanu, Kirgistanu oraz Tadżykistanu. Z chwilą powstania organizacji jej
członkiem został także Uzbekistan.
7
We wspomnianych umowach uregulowano także kwestie finansowania i zaopatrzenia jednostek oraz
podporządkowania straży granicznej wspólnemu dowództwu rosyjsko-turkmeńskiemu. E.
Czarkowska, op. cit., s. 677.
Szymon Kardaś, Polityka zagraniczna Federacji Rosyjskiej wobec Turkmenistanu
137
podkreślić, że rosyjscy pogranicznicy stacjonowali na granicach Turkmenistanu z
Iranem i Afganistanem do grudnia 1999 roku
8
.
Ponadto, Turkmenistan podpisał Porozumienie o współpracy państw
członkowskich WNP w sprawie zapewnienia stabilizacji na ich granicach
zewnętrznych oraz memorandum o współpracy w ochronie granic zewnętrznych
państw członkowskich WNP. Nie podpisał natomiast koncepcji ochrony granic państw
członkowskich WNP z państwami nie będącymi członkami Wspólnoty, układu o
współpracy w ochronie granic państw członkowskich WNP z państwami nie będącymi
członkami Wspólnoty oraz porozumienia o współdziałaniu wojsk pogranicznych
państw członkowskich WNP w sytuacjach kryzysowych na granicach zewnętrznych
Wspólnoty z 17 maja 1996 roku. Podpisał jednak dokumenty dotyczące tworzenia
systemu ochrony przeciwrakietowej: porozumienie państw WNP z 1992 roku o
środkach systemu uprzedzania o napadzie rakietowym i kontroli przestrzeni
kosmicznej oraz umowę o utworzeniu połączonego systemu obrony przeciwrakietowej
państw członkowskich WNP z 10 lutego 1995 roku
9
.
Federacja Rosyjska starała się mobilizować wszystkie państwa Azji Centralnej
do zintensyfikowania działań w kontekście uszczelniania granic zewnętrznych, w tym
przede wszystkim granicy z Afganistanem. Zagrożenie fundamentalizmem i
ekstremizmem islamskim płynące głównie z terytorium Afganistanu zmusiło Rosję do
zainicjowania konkretnych działań. Bezpośredni wpływ na to miały wydarzenia z roku
1999: zamachy bombowe w Taszkencie (luty), wydarzenia batkeńskie (sierpień),
zajęcie przez talibów w Afganistanie pozycji Sojuszu Północnego. Turkmenistan
jednak dystansował się od tych zaleceń powołując się na swój status neutralności. W
sprawie rozwiązania problemu afgańskiego widoczne były spore różnice w stosunkach
rosyjsko-turkmeńskich. Rosja otwarcie obwiniała talibów o wspieranie islamskich
ekstremistów na obszarze WNP. Turkmenistan z kolei nie dostrzegał zagrożenia
talibskiego, utrzymując z rządem Islamskiego Emiratu Afganistanu w latach 1996-
2001 przyjazne, choć nieoficjalne stosunki (70-80% surowców energetycznych oraz
sprzętu technicznego wykorzystywanego przez talibów było dostarczane z
Turkmenistanu; poza tym prezydent Saparmurat „Turkmenbaszy” Nijazow często
występował w obronie talibów, a także wysuwał postulat przyznania im reprezentacji
w ONZ
10
).
Problemy bezpieczeństwa są nadal aktualne w dwustronnych stosunkach.
Świadczy o tym porozumienie podpisane przez prezydentów obu krajów podczas
wizyty turkmeńskiej głowy państwa w Moskwie w dniach 10-11 kwietnia 2003 roku.
Zawarta wówczas umowa o współpracy w zakresie bezpieczeństwa specyfikuje
konkretne obszary współdziałania: regulowanie konfliktów regionalnych i sytuacji
kryzysowych, walkę z terroryzmem, walkę z transnarodową przestępczością
8
20 maja 1999 roku władze Turkmenistanu podjęły decyzję o wypowiedzeniu umowy z 1993 roku.
Decyzja o wyprowadzeniu wojsk rosyjskich z Turkmenistanu była tłumaczona chęcią objęcia
samodzielnej kontroli nad przepływem towarów przez granicę z Afganistanem. Zob. R. Burnaszew, I.
Czernych, „Voorużionnyje siły Respubliki Turkmenistan”, Kontinient, 11 juli 2003.
9
Zob. A. Bryc, Cele polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej, Wydawnictwo Adam Marszałek,
Toruń 2005; E. Czarkowska, op. cit.
10
S. Morozow, Dipłomatija Putina. Vnieszniaja politika Rossii 1999-2004, Sankt Peterburg 2004, s.
57-59.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
138
zorganizowaną, współpracę w sferze bezpieczeństwa ekologicznego, rozszerzenie
współpracy służb specjalnych
11
. Istotne miejsce zajmuje także zagadnienie handlu
narkotykami. Turkmenistan uchodzi za kraj tranzytowy dla przemytu narkotyków,
skąd następnie trafiają do Europy najczęściej przez terytorium Federacji Rosyjskiej lub
państw kaukaskich.
Dwustronna rosyjsko-turkmeńska współpraca wojskowa rozwijała się
intensywnie w pierwszej połowie lat 90-tych. Konieczność nawiązywania przez
Turkmenistan kontaktów wojskowych była uwarunkowana przede wszystkim brakiem
kadr, środków finansowych oraz wojskowych ośrodków szkoleniowych. Rosja
odgrywała w początkach turkmeńskiej państwowości kluczową rolę w dziedzinie
dostaw i remontu sprzętu wojskowego, organizowania szkoleń
12
. Już 31 lipca 1992
roku podpisano układ o wspólnych środkach w związku z utworzeniem sił zbrojnych
Turkmenistanu. W świetle dokumentu FR stawała się faktycznie gwarantem
bezpieczeństwa Turkmenistanu. Zgodnie z treścią podpisanych 1 września 1993 roku
porozumień z dniem 1 stycznia 1994 roku Turkmenistan przejął odpowiedzialność za
zapewnienie warunków funkcjonowania wojsk rosyjskich znajdujących się na
turkmeńskim terytorium, a także zobowiązał się do pokrycia kosztów utrzymania
strategicznych
obiektów
wojskowych.
Umowy
przewidywały
również
przeprowadzanie wymian w zakresie szkoleń żołnierzy i oficerów. Osiągnięto także
porozumienie w sprawie współpracy służb wywiadowczych oraz utworzenia grupy
operacyjnej Ministerstwa Obrony Federacji Rosyjskiej przy resorcie obrony
Turkmenistanu. Tę wielopłaszczyznową współpracę w sferze wojskowej ograniczył
znacznie status neutralności. Według stanu na rok 2003 Federacja Rosyjska i
Turkmenistan podpisały ponad 20 umów dotyczących współpracy wojskowej
13
.
Problem mniejszości rosyjskiej w Turkmenistanie
Istotnym zagadnieniem politycznym w stosunkach rosyjsko-turkmeńskich
(podobnie zresztą, jak i w relacjach z innymi państwami Azji Centralnej) była kwestia
ochrony interesów mniejszości rosyjskiej w Turkmenistanie. Przez długi czas
Turkmenistan pozostawał jedynym państwem spośród wszystkich republik
centralnoazjatyckich, które przyznało podwójne obywatelstwo mniejszości rosyjskiej
zamieszkującej jego terytorium. Stosowny układ zawarto 23 grudnia 1993 roku i
należy zwrócić uwagę, że wywołało to wówczas pewne zaniepokojenie wśród innych
państw Azji Centralnej i zostało odczytane jako oznaka słabości Turkmenistanu.
Układ ten został wypowiedziany na mocy porozumienia zawartego 10 kwietnia 2003
roku przez prezydentów obu państw. Postanowienie o zniesieniu podwójnego
obywatelstwa zostało wprowadzone w życie dekretem Nijazowa z 22 kwietnia 2003
11
E. Czarkowska, op. cit., s. 683.
12
Warto jednak podkreślić, że Turkmenistan aktywnie współpracował w tej dziedzinie także z innymi
państwami – Ukrainą, Pakistanem, Turcją, Stanami Zjednoczonymi. Ważnym czynnikiem
sprzyjającym procesom budowy i modernizacji armii narodowej była współpraca z NATO,
zapoczątkowana w 1994 roku w ramach programu „Partnerstwo dla Pokoju”. Turkmenistan zgłosił
akces do programu jako pierwsze państwo regionu Azji Centralnej. Zob. K. Strachota, Turkmenistan
wobec problemów bezpieczeństwa regionalnego, [w:] T. Bodio (red.), op. cit., s. 711-726.
13
Министерство иностранных дел Российской Федерации,
, dostęp:
15.04.2006.
Szymon Kardaś, Polityka zagraniczna Federacji Rosyjskiej wobec Turkmenistanu
139
roku. Osobom legitymującym się podwójnym obywatelstwem pozostawiono tydzień
na dokonanie wyboru. W razie nieskorzystania z tego prawa w przewidzianym
terminie mieli otrzymać obywatelstwo turkmeńskie. Utrzymuje się, że porozumienie o
anulowaniu układu o podwójnym obywatelstwie było ceną, jaką Rosja musiała
zapłacić za intratny kontrakt gazowy zawarty w tym samym czasie. Dla osób o
podwójnym obywatelstwie wprowadzono ograniczenia w podróżowaniu – bilety na
samolot sprzedawano tylko tym, którzy uzyskali specjalne zezwolenie władz
turkmeńskich oraz byli w posiadaniu wizy
14
.
Problem ten, dotyczący wg różnych szacunków od 80 do 120 tys. Rosjan
zamieszkujących Turkmenistan
15
, wywołał pewne zaniepokojenie rosyjskich mediów
oraz wywołał burzę w Rosyjskiej Dumie Państwowej. 20 czerwca 2003 roku izba
niższa rosyjskiego parlamentu przyjęła rezolucję w kwestiach dotyczących
przestrzegania praw obywateli rosyjskich w Turkmenistanie (441 głosów za). W
tekście dokumentu potępiono jednostronną decyzję Turkmenistanu, nakazującą
Rosjanom chcącym zachować swe obywatelstwo opuszczenie terytorium kraju do 22
czerwca 2003 roku. Poza tym poddano ostrej krytyce konieczność ubiegania się o
wizę wyjazdową dla tych, którzy chcą wyjechać oraz poruszono wiele kwestii
dotyczących ochrony praw mniejszości rosyjskiej w Turkmenistanie: problem
nauczania języka rosyjskiego, transmisji programów rosyjskojęzycznych, swobody
dostępu do internetu oraz swobody poruszania się w obrębie terytorium
Turkmenistanu. 9 lipca 2003 roku zakończyły się dwudniowe rozmowy komisji
turkmeńsko-rosyjskiej w sprawie zniesienia statusu podwójnego obywatelstwa –
podpisano protokół, w którym postanowiono, że umowa z 10 kwietnia w sprawie
zniesienia statusu podwójnego obywatelstwa zostanie implementowana zgodnie z
porządkami prawnymi obu państw dopiero po jej ratyfikacji
16
. Prace dwustronnej
komisji wznowiono w 2004 roku. Należy jednocześnie podkreślić, że obie strony
prezentują odmienne stanowiska w kwestii mocy prawnej dekretu prezydenta
Nijazowa znoszącego w trybie jednostronnym postanowienia układu o podwójnym
obywatelstwie. Wszystko wskazuje na to, że strona rosyjska uznaje – de facto – moc
wiążącą dekretu prezydenta Nijazowa. Warto jednak zaznaczyć, że problem statusu
ludności narodowości rosyjskiej w Turkmenistanie oraz ochrony ich praw i wolności
pozostaje aktualny do dziś
17
.
14
Cena wizy wyjazdowej wynosiła wówczas 100 dolarów amerykańskich, co w turkmeńskich
warunkach socjalno-bytowych było sumą niezwykle wysoką i nieosiągalną dla przeciętnego
obywatela.
15
”Russia Does Not Recognize Turkmenistan’s Unilateral Withdrawal from Dual Citizenship
Agreement”, Правда.ру,
, dostęp: 09.06.2003.
16
Zob. ”Protocol Ending
Turkmen-Russian Dual
Citizenship Published”, 18.04.2003,
Turkmenistan.ru,
, dostęp: 10.04.2006; Ch. Durdiyeva, „Turkmenistan:
Implications of Dual Citizenship Termination”, Central Asia Caucasus Analyst, 4 June 2003, s. 8;
”Turkmen Foreign Ministry Accuses Russian Media of Defamation”, 18.04.2003, Turkmenistan.ru,
, dostęp: 10.04.2006; „Russian State Duma Adopts Resolution on
Turkmenistan”, 19.06.2003, RIA-Novosti.; „Russian-Turkmen Talks in Ashgabat End”, 09.07.2003,
RFE/RL; F. Najibullah, ”Turkmenistan: Local Russians Pack Their Bags As Dual Citizenship Nears
End, 30.04.2003, EurasiaNet.org,
, dostęp: 10.04.2006.
17
Zob. ”Russian Foreign Ministry Says Dual Citizenship Accord With Turkmenistan Is Still In
Effect”, 02.06.2003, RFE/RL Newsline; „Turkmenistan Considers Decree On Dual Citizenship To Be
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
140
Problem statusu Morza Kaspijskiego w dwustronnych stosunkach
Stanowisko Turkmenistanu w sprawie uregulowania
statusu Morza
Kaspijskiego ulegało na przestrzeni 15 lat turkmeńskiej państwowości bardzo częstym
zmianom. Początkowo było ono zbliżone do stanowiska irańskiego, zakładającego, że
akwen kaspijski jest traktowany jak jezioro, co wyłączałoby stosowanie do niego
przepisów międzynarodowego prawa morza. W 1995 roku Turkmenistan podzielił
stanowisko Rosji, że akwen Morza Kaspijskiego nie powinien zostać podzielony. 13
listopada 1996 roku doszło do podpisania trójstronnego rosyjsko-turkmeńsko-
irańskiego memorandum o zamiarze powołania wspólnej kompanii naftowej w celu
badania i eksploatacji złóż znajdujących się w strefach przybrzeżnych trzech
wspomnianych wyżej państw. Memorandum spotkało się z negatywnym przyjęciem w
Azerbejdżanie i Kazachstanie
18
. Nieustępliwość Azerbejdżanu i Kazachstanu wpłynęła
na zmianę stanowiska Aszchabadu, który opowiedział się tym razem za podziałem
akwenu na sektory. Na zmianę stanowiska wpłynęły przede wszystkim działania
Azerbejdżanu, który przystąpił do eksploatacji części złóż naftowych, w tym także
tych, które są przedmiotem sporu na linii Aszchabad-Baku. Dobitnym świadectwem
tego stanowiska jest postanowienie prezydenta Nijazowa z 14 sierpnia 1997 roku o
trybie przeprowadzenia przetargów międzynarodowych odnośnie badań i wydobycia
surowców znajdujących się w turkmeńskiej części szelfu Morza Kaspijskiego. 11
sierpnia 1999 roku z kolei na mocy specjalnego dekretu prezydenta Nijazowa
powołano do życia państwową służbę przy prezydencie Turkmenistanu ds.
zagospodarowania turkmeńskiego sektora Morza Kaspijskiego
19
. Stanowisko Rosji
również ewoluowało. Początkowo Rosjanie opowiadali się za zbliżoną do irańskiej
koncepcją kondominium. Druga połowa lat 90-tych przyniosła jednak zmianę
stanowiska, co związane było ze zwiększającą się aktywnością inwestorów
zagranicznych w sektory naftowo-gazowe innych państw akwenu, przede wszystkim
Azerbejdżanu i Kazachstanu. Obecnie Rosja popiera koncepcję ustanowienia 45-
milowych stref przybrzeżnych oraz ustanowienia wspólnego, środkowego sektora.
Stanowisko Turkmenistanu z kolei jest bliższe dziś irańskiemu niż wspólnemu
stanowisku Rosji,
Azerbejdżanu i Kazachstanu. Dotychczasowe spotkania
przedstawicieli państw kaspijskich czy to na szczeblu szefów państw, czy na szczeblu
ministrów spraw zagranicznych
20
nie przyniosły przełomu w zakresie określenia
statusu prawnego Morza Kaspijskiego.
In Force As Dual Citizens Reportedly Not Giving Up Russian Passports”, 23.06.2003, RFE/RL
Newsline.
18
Azerbejdżan i Kazachstan opowiadają się za traktowaniem akwenu jako morza zamkniętego, co
pozwoliłoby eksploatować sektory narodowe wyznaczone w tzw. linii prostej przez zastosowanie
metody tzw. zmodyfikowanej linii środkowej. Szerzej na ten temat: M. A. Piotrowski, Polityka w
sektorze naftowo- gazowym, [w:] T. Bodio (red.), op. cit., s. 596-600.
19
S. S. Żilcov, I. S. Zonn, A. M. Uszkov, „Geopolitika Kaspijskogo regiona”, Meżdunarodnyje
Otnoszenija, Moskwa 2003, s. 89-93.
20
Podczas szczytu szefów pięciu państw w Aszchabadzie 24 kwietnia 2002 roku powołano specjalną
grupę roboczą w składzie ministrów spraw zagranicznych, G. Ismailova, “Caspian Countries Meet To
Determine Caspian Sea Legal Status”, Central Asia Caucasus Analyst, 24 March 2004, s. 8.
Szymon Kardaś, Polityka zagraniczna Federacji Rosyjskiej wobec Turkmenistanu
141
2. Płaszczyzna gospodarcza
Współpraca rosyjsko-turkmeńska w sferze gospodarczej wpisuje się w logikę
działań podporządkowanych realizacji kolejnego ważnego celu w polityce
zagranicznej Rosji, jakim jest wzrost siły (potęgi) państwa. Główne cele pośrednie
prowadzące do realizacji celu nadrzędnego, to przede wszystkim integracja
gospodarcza regionu pod egidą Rosji, nadanie stosunkom gospodarczym cech
wymiany komercyjnej, maksymalizacja korzyści z wzajemnego handlu oraz
odzyskanie zadłużenia od byłych republik radzieckich
21
.
Turkmenistan dystansuje się od wszelkich form integracji gospodarczej, w
tym również tych tworzonych pod egidą Federacji Rosyjskiej jak Eurazjatycka
Wspólnota Gospodarcza czy Wspólna Przestrzeń Ekonomiczna.
Jeśli chodzi o dwustronne stosunki handlowe, to w ostatnich latach odnotowuje
się wyraźny wzrost. W 2001 roku obroty handlowe między Turkmenistanem a Rosją
wynosiły 178,7 mln dolarów, a w 2004 – 285,2 mln dolarów; w tym eksport Rosji –
242 mln dolarów import – 43,2 mln dolarów.
Kluczową kwestią w dwustronnych relacjach na płaszczyźnie gospodarczej
pozostaje problem surowców energetycznych, a w szczególności ich wydobycia,
tranzytu oraz zbytu. Turkmenistan jako kraj o bogatych złożach gazu ziemnego,
szacowanych na blisko 2 bln m
3
jest jednak praktycznie całkowicie uzależniony od
rosyjskiej infrastruktury transportowej surowców energetycznych
22
. 17 maja 1995
roku zostało podpisane porozumienie o współpracy państw w sektorze paliwowo-
energetycznym, w którym przewidziano m.in. współdziałanie obu krajów w dziedzinie
eksploatacji złóż turkmeńskich ropy i gazu ziemnego, tworzenie wspólnych form
organizacyjno-prawnych
23
.
Jak pisze Ewa Czarkowska: „Dla Rosji import turkmeńskiego gazu to nie tylko
kwestia gospodarcza, ale także polityczna, wiążąca się z kontrolą sytuacji w regionie –
w tym celu FR wykorzystała zainteresowanie Aszchabadu rozwojem sieci dróg
eksportowych gazu, jako swego rodzaju «dźwignię wpływu» dla poszerzenia swojej
obecności w AC – FR przez wiele lat skutecznie oswajała rynki, do których
pretendował Turkmenistan, tym samym ograniczając dość skutecznie pole aktywności
zewnętrznej tego kraju (w 2000 r. ograniczyły się możliwości Aszchabadu w zakresie
dywersyfikacji dróg eksportowych – jesienią została wstrzymana budowa gazociągu
transkaspijskiego, w październiku z kolei FR osiągnęła porozumienie z Turcją o
dostawach gazu przez rurociąg «Błękitny Strumień») – sytuacja ta skłoniła
Turkmenistan do koncepcji strategicznego partnerstwa z FR w zakresie eksportu gazu
ziemnego”
24
.
Podczas roboczej wizyty prezydenta Nijazowa w Moskwie 21 stycznia 2002
roku prezydent Putin zaproponował utworzenie eurazjatyckiego sojuszu państw-
producentów gazu (Federacja Rosyjska, Turkmenistan, Kazachstan, Uzbekistan)
25
. Po
trwających blisko 3 lata negocjacjach 10 kwietnia 2003 roku doszło do podpisania w
21
A. Bryc, op. cit., s. 105.
22
Nie licząc krótkiego odcinka gazociągu turkmeńsko-irańskiego Korpedże-Kurt-Kui.
23
E Czarkowska, op. cit., s. 677-678.
24
E. Czarkowska, op. cit.
25
“Putin Calls for Forming Eurasian Alliance of Gas Producers”, Moskwa Interfax, 21 januar 2002.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
142
Moskwie nowej rosyjsko-turkmeńskiej umowy gazowej. W świetle zawartej umowy
Rosja zakupi 2 bln m
3
turkmeńskiego gazu w ciągu 25 lat po cenie 44$ za 1 tys. m
3
;
strony uzgodniły, że w 2007 roku mogą renegocjować cenę. W roku 2004 natomiast 6
mld m
3
; w roku 2006 10 mld m
3
,
w latach 2007-2009 60-70 mld m
3
rocznie, a po roku
2009 do 70-80 mld m
3
rocznie. Połowę należności za gaz Federacja Rosyjska
zobowiązała się płacić w gotówce, a połowę w towarach. Zawarcie umowy gazowej i
jej konsekwencje są szeroko komentowane w literaturze.
Istnieją hipotezy (S. Blank), że wydarzenia aszchabadzkie i rzekomy zamach na
Nijazowa z 25 listopada 2002 roku były inspirowane przez FR w celu skłonienia do
ustępstw we współpracy energetycznej, czego owocem było między innymi zawarcie
owego kontraktu gazowego (oficjalnie Federacja Rosyjska uznała „zamach” za akt
międzynarodowego terroryzmu – oświadczenie Sekretarza Rady Bezpieczeństwa
Federacji Rosyjskiej W. Ruszajły). Niektórzy twierdzą, że kontrakt był ceną jaką
Nijazow musiał zapłacić w zamian za zachowanie władzy. Ponadto podnosi się
problem, że ceną za kontrakt było „sprzedanie” obywateli Turkmenistanu
posiadających jednocześnie obywatelstwo rosyjskie. Rosja odniesie z kontraktu kilka
bardzo wymiernych korzyści. Po pierwsze, uzyskuje możliwość zakupu gazu po
cenach radykalnie odbiegających od obowiązujących na rynkach światowych, co
pozwala Gazpromowi sprzedawać gaz na rynku krajowym po 21,5 dolarów za 1000
m
3
(gaz na rynkach zewnętrznych sprzedawany za 80-100$ za 1000 m
3
). Po drugie,
Gazprom może odłożyć w czasie inwestycje w złoża położone na północy kraju,
zastępując konieczność zwiększania wydobycia importem surowca z Turkmenistanu.
Po trzecie, istnieje szansa na pobudzenie rosyjskiej gospodarki i możliwy wzrost
zatrudnienia dzięki temu, że część należności za gaz będzie uiszczana
Turkmenistanowi w towarach. Po czwarte wreszcie, zawarty kontrakt odsuwa w czasie
możliwość realizacji projektów dotyczących budowy alternatywnych wobec
rosyjskich tras przesyłowych (w szczególności tzw. rurociągu transafgańskiego)
26
.
Blank zwraca jeszcze uwagę na inny fakt – firmą, która miała odpowiadać za
tranzyt gazu z Turkmenistanu do Rosji i na Ukrainę był Trans Ural (zarejestrowana w
węgierskiej wiosce Csadba i kierowana przez jednego z przedstawicieli rosyjskiego
świata przestępczego – Semiona Mogilewicza). Wskazuje się na powiązania tych
środowisk z Gazpromem oraz służbami specjalnymi Federacji Rosyjskiej w kontekście
chociażby „zamachu” na prezydenta Nijazowa, a także na udział Trans Uralu w
finansowaniu kampanii wyborczej prezydenta Putina
27
.
26
Źródła do kontraktu gazowego: Ch. Durdiyeva, “Turkmenistan: Historic Pact Signed With Russia”,
Central Asia Caucasus Analyst, 23 April 2003, s. 6; “Russia, Turkmenistan Sign Strategic Gas
Agreement”, Interfax, 10.04.2003, A. Cohen, “The Putin-Turkmenbashi Deal of the Century: Toward
a Eurasian Gas OPEC?”, Central Asia Caucasus Analyst, 7 May 2003, s. 7-8; J. P. Smith,
“Turkmenbashi’s Gas Games: Gas for Power?”, Central Asia Caucasus Analyst, 4 June 2003, s. 9-10;
“Gas Pipeline Reconstruction Needed for Turkmen Export Boom Begins”, AFP, 21 May 2003;
“Gazprom to Branch Out in Ashgabat and Support Russian Culture in Turkmenistan”, 25 July 2003,
Turkmensitan.ru,
, dostęp: 10.04.2006; Ch. Durdiyeva, “Turkmenistan and
Ukraine Find a Common Deal on Gas Supplies”, Central Asia Caucasus Analyst, 29 June 2005, s. 15-
16.
27
S. Blank, “The Russia – Turkmenistan Gas Deal Gone Awry”, Central Asia Caucasus Analyst, 2
July 2003, s. 5-6.
Szymon Kardaś, Polityka zagraniczna Federacji Rosyjskiej wobec Turkmenistanu
143
Warto zwrócić uwagę na dwa podstawowe problemy wynikające ze współpracy
w sektorze energetycznym: kwestia ceny surowca oraz rozbudowa infrastruktury
tranzytowej. Kwestia ceny gazu wraca periodycznie we wzajemnych relacjach i jest
przedmiotem żmudnych negocjacji
28
. Problem ten wykracza w zasadzie poza stosunki
bilateralne, uwzględniając zaopatrywanie turkmeńskim gazem Ukrainy
29
. Drugi
problem związany z tranzytem surowców wiąże się z pojęciem tzw. nowej wielkiej
gry w regionie, czyli rywalizacją państw trzecich o surowce energetyczne będące w
posiadaniu państw Azji Centralnej, w szczególności Kazachstanu, Turkmenistanu i
Uzbekistanu. Turkmenistan jest praktycznie całkowicie uzależniony od rosyjskiej
sieci rurociągowej Azja Środkowa-Centrum (Sredniaja Azija-Centr). Został on
wybudowany w latach 1970 – 1980
30
. Sieć rurociągowa przebiega przez terytoria
Turkmenistanu, Uzbekistanu, Kazachstanu, Rosji i Ukrainy. Za pomocą rurociągu gaz
turkmeński transportowany jest do Rosji, Ukrainy i częściowo także do Europy
Zachodniej. Do roku 1994 gaz pochodzący z Turkmenistanu stanowił 11%
węglowodorów przesyłanych gazociągami „Gazpromu”. W 1995 roku Rosja,
zainteresowana zwiększeniem eksportu własnego surowca, odmówiła przesyłu
turkmeńskiego gazu ziemnego. Tranzyt gazu przez terytorium Rosji został wznowiony
w roku 1997 i ponownie przerwany rok później ze względu na brak porozumienia
stron w sprawie opłat tranzytowych
31
. Z pięciu istniejących nitek gazociągu „Azja
Środkowa-Centrum”
32
obecnie funkcjonuje tylko jedna. Przerwa w eksploatacji
rurociągu w 1997 roku skutkowała jego poważnymi uszkodzeniami. W rezultacie w
ostatnich latach odnotowano zmniejszenie się mocy przesyłowych gazociągu „Azja
Środkowa – Centrum” ze 110 mld m
3
do 50 mld m
3
. W celu przeprowadzenia prac
remontowych potrzebne są nakłady wielkości 15-20 mld dolarów. Sieć przesyłowa jest
własnością „Gazpromu”, co utrudnia pozyskiwanie prywatnych inwestorów
zainteresowanych jej modernizacją. W dniu 18 sierpnia 2003 roku przedstawiciele
„Gazpromu”, „Turkmenneftegazu” i „Turkmengazu” podpisali porozumienie
zakładające rozbudowę sieci gazociągowej „Azja Środkowa-Centrum” w celu pełnej
28
Trudności w negocjacjach dotyczących problemu ustalenia cen gazu często skutkowały
przerywaniem dostaw gazu przez Turkmenistan lub odmową jego tranzytu przez Rosję. Zob. J. H.
Saat, Turkmenistan: People! Motherland! Leader!, Conflict Studies Research Centre, [bmw] April
2005, s. 13-15.
29
Pod koniec 2005 roku cena za 1 tys. m
3
gazu została podniesiona do 65 dolarów. Ukraina z kolei
uzgodniła z Turkmenistanem cenę na poziomie 50 dolarów za 1 tys. m
3
. Oburzenie S. Nijazowa
wywołała informacja, że turkmeński gaz jest dostarczany na Ukrainę za pośrednictwem spółki
RosUkrEnergo. Analitycy podkreślają, że było to jedną z przyczyn przesunięcia wizyty S. Nijazowa w
Moskwie z 4 na 26 stycznia 2006 roku, A. Dubnov, A. Grivacz, „Cena vizita”, Gundogar.org,
, dostęp: 23.01.2006.
30
Według innych źródeł gazociąg ten był budowany w latach 1967-1987, por. “Turkmen Exports –
High Hopes, High Hurdles”, Alexander’s Gas & Oil Connections, Volume 9, Issue #5, 10 March
2004.
31
Turkmenistan proponował kwotę 40 dolarów za 1000 m
3
, Rosja natomiast – 30-35 dolarów, zob.
Rossijskaja Gazeta, 15 janvaria 2000 g.
32
Wspomnianych pięć nitek podzielonych jest na 2 korytarze gazowe – jeden przebiega przez
terytorium Kazachstanu i składa się tylko z jednej nitki, drugi z kolei przebiega przez terytorium
Uzbekistanu i składa się z czterech nitek. Zob. “Turkmen Exports – High...”, op. cit.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
144
realizacji zawartego kontraktu
33
. W marcu 2004 roku przedstawiciele „Gazpromu” i
„Turkmengazu” poinformowali, że w najbliższym czasie przepustowość linii
przesyłowych zostanie zwiększona do 100 mld m
3
. W czerwcu 2004 roku prezydent
Nijazow poinformował, że strona turkmeńska przeznaczyła 123,6 mln dolarów na
budowę stacji kompresyjnej dla złoża gazowego w Dovletabad
34
.
Poszukiwanie alternatywnych tras eksportu surowców energetycznych, w tym
przede wszystkim gazu ziemnego nie zakończyły się jak dotąd większym sukcesem.
Nie zmaterializowały się dotychczasowe plany dotyczące budowy gazociągów
transkaspijskiego, transafgańskiego czy rurociągu łączącego Turkmenistan z
Chinami
35
. Jedynym wyjątkiem jest oddany do użytku w 1997 roku gazociąg
turkmeńsko-irański Korpedże-Kurt Kui
36
. Rosja, która nieprzychylnie odnosi się do
podnoszonych przez Turkmenistan koncepcji budowy nowych tras rurociągowych,
próbuje oddziaływać rozmaitymi środkami. Niektórzy analitycy wskazują nawet na
wykorzystywanie przez Rosję służb specjalnych dla wywierania stosownego nacisku
na prezydenta Nijazowa
37
.
33
Zgodnie z treścią kontraktu, od 2007 roku Turkmenistan zobowiązał się dostarczać Rosji 60-70 mld
m
3
gazu. Zob. szerzej: „Gazprom and Turkmen Officials Agree on Pipeline Reconstruction”, RIA-
Novosti, 18 sierpnia 2003; „Putin Says Russia Will Keep Control of Cis Pipelines”, 09 October 2003,
Полит.ру,
, dostęp: 10.04.2006. Gazprom, Turkmenneftegaz i Turkmengaz
podpisali umowę o współpracy naukowo-technicznej w sferze rozwoju systemu transportu gazu,
„Sredniaja Azija – Centr”, Prajm – TASS, 18 sierpnia 2003.
34
Zakończenie budowy zaplanowano na grudzień 2006 roku. Wykonanie projektu powierzono
belgijskiej firmie „Enex Process Engineering”. Zob. “Turkmenistan Invests of More Than 123 Million
Dollars To Increase Gas Export to Russia”, Central Asia Caucasus Analyst, 12 June 2004,
, dostęp: 10.04.2006.
35
Rozważania na temat budowy tego gazociągu powróciły przy okazji ostatniej wizyty prezydenta S.
Nijazowa w Pekinie. Podczas rozmów podpisano umowę handlową przewidującą zakup przez Chiny
30 mld m
3
turkmeńskiego gazu rocznie, poczynając od roku 2009. Umowa została zawarta na ponad
30 lat. Zob. M. Tahir, “Another Gas Export Dream: How Far Is The Turkmen-China Gas Project From
Realization?”, Central Asia Caucasus Analyst, 3 May 2006, s. 16-18.
36
Budowa drugiego gazociągu (z turkmeńskiego Korpedże do irańskiego Kurt-Kui) trwała od sierpnia
1994 roku do grudnia 1997 roku. Koszty budowy w wysokości 195 mln dolarów poniosła w 90%
strona irańska. Gazociąg o długości 200 km ma przepustowość 8 mld m
3
gazu. Według umowy
dwustronnej Turkmenistan zobowiązał się w ramach odpłatności za sfinansowanie budowy rurociągu
dostarczyć stronie irańskiej 24 mld m
3
gazu, po cenie 42 dolarów za 1 tys. m
3
. Iran z kolei zobowiązał
się do zakupów turkmeńskiego gazu przez okres 25 lat. Zob. S. Kamenev, „Ènergeticzeskaja politika i
ènergeticzeskie projekty Turkmenistana”, Centralnaja Azija i Kavkaz, 2003, nr 4(28), s. 132-142; A.
Kurtov, „Toplivno – ènergeticzeskij kompleks Turkmenistana: problemy i perspektivy”, Centralnaja
Azija i Kavkaz, 2001, nr 3(15), s. 64-79.
37
Marina Pikulina wskazuje na powiązania rosyjskich służb specjalnych z Borysem
Szychmuradowem b. ministrem spraw zagranicznych Turkmenistanu, który jesienią 2001 r. przeszedł
do opozycji wobec reżimu Nijazowa. Pikulina sugeruje, że za tzw. zamachem na prezydenta Nijazowa
z 25 listopada 2002 roku stał Szychmuradow działający z inspiracji rosyjskiej. Zob. M. Pikulina,
Russia in Central Asia: Third Invasion – an Uzbek View, Conflict Studies Research Centre, [bmw]
February 2003, s. 5-6.
Szymon Kardaś, Polityka zagraniczna Federacji Rosyjskiej wobec Turkmenistanu
145
Podczas ostatniej wizyty prezydenta Nijazowa w Moskwie przywódcy obu
państw opowiedzieli się za dalszym rozwijaniem współpracy w sektorze
energetycznym, wykraczającej poza problemy relacji dwustronnych
38
.
Jeśli chodzi o problem zadłużenia, warto odnotować, że Turkmenistan nie
należał do dłużników Federacji Rosyjskiej w przeciwieństwie do takich państw, jak
Ukraina, Kazachstan, Uzbekistan czy Białoruś. Ponadto był pierwszym państwem
spośród wszystkich byłych republik radzieckich, które podpisało z Rosją porozumienie
dotyczące regulacji prawnych w kwestii zagranicznego długu państwowego i aktywów
byłego ZSRR
39
. W 2004 roku postanowiono natomiast, że w sprawach obsługi
międzynarodowego zadłużenia interesy Turkmenistanu będzie reprezentował Rosyjski
Państwowy Bank Rezerw.
Środki i metody rosyjskiej polityki zagranicznej wobec Turkmenistanu
Podobnie jak w przypadku innych krajów kręgu bliskiej zagranicy, tak i w
relacjach z Turkmenistanem dominują środki dyplomatyczne. Wśród nich z kolei na
plan pierwszy wysuwają się konsultacje dwu- i wielostronne, wymiany opinii, a także
stosowanie perswazji. Rosja nie unika także metod bardziej radykalnych, jak groźba
czy szantaż, głównie o charakterze ekonomicznym. Wraz z początkiem prezydentury
Putina widoczny jest wzrost kontaktów dyplomatycznych na najwyższym szczeblu.
Rosyjska głowa państwa dwukrotnie gościła w Aszchabadzie z wizytami roboczymi
(19 maja 2000 roku oraz w kwietniu 2002 roku podczas szczytu państw Morza
Kaspijskiego). Prezydent Nijazow gościł w Rosji w czasach prezydentury Putina
zdecydowanie częściej (wizyty robocze 21 stycznia 2002 roku, 10-11 kwietnia 2003
roku oraz w styczniu 2006 roku, a także podczas obchodów 300-lecia założenia SPb).
Warto także odnotować oficjalną wizytę ministra spraw zagranicznych FR Igora
Iwanowa w Aszchabadzie w dniach 8-9 stycznia 2002 roku oraz wizyty sekretarza
Rady Bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej Ruszajły.
Często wykorzystywane są także środki gospodarcze, rzadziej wojskowe.
Rzadko także wykorzystywane są środki ideologiczne, na co wpływ ma niski stopień
więzi kulturowej i cywilizacyjnej pomiędzy Rosją a Turkmenistanem. Pewnym
wyjątkiem w tym zakresie jest omawiany wcześniej problem mniejszości rosyjskiej w
Turkmenistanie.
Konkluzje
Rosyjskie dążenia do reintegracji obszaru WNP, realizowane na płaszczyźnie
wielostronnej i dwustronnej napotykają na istotne przeszkody
40
. Czynnikiem
przeciwdziałającym integracji jest swoista asymetria interesów FR i niektórych państw
WNP, prowadzących względnie samodzielną politykę zagraniczną. Państwem takim
38
Zob. N.
Mielikova,
”Turkmenbaszy rassypałsia
v komplimientach”, Gundogar.org,
, dostęp: 24.01.2006.
39
Zob. E. Czarkowska, op. cit., s. 673.
40
Szerzej na temat WNP jako „dźwigni reintegracyjnej” pisze S. Bieleń w książce Tożsamość
międzynarodowa Federacji Rosyjskiej, Warszawa 2006, s. 240-248.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
146
jest niewątpliwie Turkmenistan, który konsekwentnie dystansuje się od wszelkich
form integracji, preferując współpracę na poziomie dwustronnym.
Rozwój stosunków bilateralnych jest uzależniony od kilku czynników. Po
pierwsze, istotny będzie wpływ sytuacji wewnętrznej w Turkmenistanie, a w
szczególności problem zmiany władzy, który w świetle nienajlepszego stanu zdrowia
obecnego prezydenta może się okazać wcale nie tak daleką perspektywą czasową. Po
drugie, problem stabilności i bezpieczeństwa w regionie. Biorąc pod uwagę wciąż
niestabilną sytuację w Afganistanie oraz aktywność ekstremistów muzułmańskich w
regionie, relacje z neutralnym Turkmenistanem będą odgrywały istotne znaczenie dla
oddziaływania rosyjskiego na sytuację w Azji Centralnej. Warto w tym kontekście
zwrócić uwagę na perspektywy wpływu czynnika amerykańskiego i natowskiego na
rozwój wydarzeń w Azji Centralnej. Po trzecie, sprawą otwartą pozostają perspektywy
budowy alternatywnych tras przesyłowych w regionie. Zacieśnianie kontaktów
gospodarczych Turkmenistanu z Chinami jest sygnałem zwiastującym możliwość
stopniowego ograniczania rosyjskich wpływów ekonomicznych, a co za tym idzie
również politycznych w regionie. Najbliższa przyszłość pokaże, na ile zapewnienia
przywódców obu państw o strategicznym rosyjsko-turkmeńskim partnerstwie znajdą
swoje odzwierciedlenie na gruncie praktyki.
Michał Chabrom, Polityka zagraniczna Federacji Rosyjskiej wobec Tadżykistanu
147
Michał Chabros
Polityka zagraniczna Federacji Rosyjskiej wobec Tadżykistanu
I. Tadżykistan – podstawowe informacje
Tadżykistan jest jedną z pięciu republik powstałych w początku lat 90-tych na
gruzach Związku Radzieckiego w Azji Centralnej
1
. Zajmuje powierzchnię 143000
km
2
. Ma bardzo rozczłonkowane terytorium i granice o relatywnie dużej długości.
Najdłuższa granica Tadżykistanu to granica z Kirgistanem (1540 km) i z
Afganistanem (1030 km). Tadżykistan jest krajem górzystym, ponad połowa
terytorium znajduje się powyżej 4000 m n. p. m., a tylko niespełna 20% leży na
wysokości poniżej 1000 metrów. Kraj składa się faktycznie z szeregu dolin
położonych wśród wysokich gór, nierzadko przez sporą część roku odciętych od siebie
nawzajem i od świata. Przykładem może być jedno z większych miast Tadżykistanu -
Chodżent (dawniej Leninabad), leżący w Kotlinie Fergańskiej na północy kraju, który
połączony jest z resztą kraju tylko jedną drogą, w miesiącach zimowych zazwyczaj
nieprzejezdną. Takie ukształtowanie terenu, jak się okaże, będzie miało znaczny
wpływ na życie polityczne w Tadżykistanie, a także na jego percepcję
międzynarodową.
Tadżykistan liczy ok. 6,5 mln mieszkańców, aczkolwiek szacunki są bardzo
rozbieżne
2
. Rozmieszczenie ludności jest bardzo nierównomierne. Znakomita jej
większość zamieszkuje okolice Duszanbe i Chodżentu, wg szacunkowych danych
liczba mieszkańców Duszanbe powoli zbliża się do miliona, aczkolwiek oficjalnie
mówi się o 550 tysiącach. Bardzo słabo jest natomiast zaludniona wschodnia część
kraju, którą stanowi górzysty Górnobadachszański Okręg Autonomiczny zwany
Kuhistanem
3
. Mówiąc o ludności nie sposób nie wspomnieć o eksplozji
demograficznej, trwającej już od lat 80-tych. Gwałtownie rosnąca liczba ludności nie
znajduje pracy w biednej republice i emigruje, najczęściej do Rosji. Szacuje się, że w
Rosji pracuje, najczęściej nielegalnie, około 1 miliona Tadżyków. 7 z 68 ofiar
śmiertelnych katastrofy budowlanej na Basmannym Rynku w lutym 2006 w Moskwie
stanowili Tadżycy. Pokaźny odsetek młodzieży
4
stanowi też naturalną pożywkę dla
wszelkich organizacji zbrojnych o charakterze kryminalnym, mafijnych, radykalnie
islamistycznych etc.
1
Jedną z nielicznych prac wydanych ostatnio w języku polskim poświęconych Tadżykistanowi i
postradzieckim republikom Azji Centralnej jest praca G. R. Capisaniego zawarta w jego opracowaniu
Nowe państwa Azji Środkowej, Warszawa 2004, s. 233-298. Zawiera ona jednak bardzo wiele błędów
merytorycznych i nieścisłości, co stawia jej walory naukowe pod znakiem zapytania.
2
Spowodowane jest to brakiem wiarygodnych danych statystycznych, dużym saldem migracji w
latach 90-tych, wysokim i nie do końca kontrolowanym przyrostem naturalnym. Opieram się na
danych Centralnej Agencji Wywiadowczej umieszczonych na stronie internetowej, zob. „Tajikistan”,
CIA – The World Fackbook,
https://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/ti.html
, dostęp:
10.04.20006.
3
Kuhistan znaczy Kraj Gór.
4
W 1997 roku 42% populacji miało mniej niż 14 lat.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
148
Zamieszkujący Tadżykistan Tadżycy to ludność perska
5
. Ma to kolosalne
znaczenie wobec faktu, że pozostałe narodowości nowych państw Azji Centralnej to
ludy tureckie. Tadżycy zawsze dbali o zachowanie odmienności swojej bogatej
historii, kultury i swojego języka, co nie było proste. Przeciwieństwa na osi Turan –
Iran są bardzo widoczne
6
. Dotyczy to zwłaszcza stosunków z Uzbekami jako
odwiecznymi konkurentami Tadżyków do dominacji w Azji Centralnej. Wypada tu
również wspomnieć o znaczących mniejszościach po obu stronach. Uzbecy stanowią
około 15% ludności Tadżykistanu, znaczny jest i odsetek Tadżyków w Uzbekistanie,
zwłaszcza w Samarkandzie i Bucharze. Republiką związkową Tadżykistan został
dopiero w 1929 roku, a i wówczas poza jej terytorium pozostały, i stan ten trwa do
dziś, tadżyckie Samarkanda i Buchara „w efekcie czego Tadżycy zostali oderwani od
swoich głównych ośrodków kulturalnych z ich elitami intelektualnymi”
7
. W obręb
nowej republiki wszedł zaś Chodżent, w którym większość mieszkańców stanowili
Uzbecy i który stał się zapleczem kadrowym dla Komunistycznej Partii Tadżykistanu.
W czasach radzieckich Tadżycka SRR była peryferyjną republiką, właściwie bez
własnego przemysłu, najbiedniejszą spośród republik ZSRR.
Silnie dają się tam odczuć tożsamości klanowe. W ciągu kilkudziesięciu lat
sowieckiej władzy ustaliła się pewna nieformalna struktura sprawowania urzędów
polegająca na tym, że określone stanowisko piastował w zasadzie niezależnie od
swoich kwalifikacji członek tej lub innej wspólnoty (klanu). Przykład szedł z góry –
pierwszym sekretarzem KC KPT był zawsze człowiek z Chodżentu. Stamtąd
pochodził Rachman Nabijew (I sekretarz w l. 1982-85) i Kahar Mahkamow (1985-
1991). Lojalność wobec klanu praktycznie zawsze brała górę nad lojalnością wobec
państwa. Stan ten utrzymuje się do chwili obecnej.
II. Droga do wojny domowej
Problemy społeczno-ekonomiczne, dotykające w latach 80-tych cały ZSRR
uwidoczniły się szczególnie silnie w regionach takich jak Tadżykistan. Niedorozwój
republiki spowodował, że zapaść gospodarcza była tu o wiele głębsza i bardziej
odczuwalna przez ludność. Jednakże czynniki, o których była mowa wyżej –
geografia, kultura, a nade wszystko rola klanu i wspólnoty terytorialnej w życiu
politycznym, przyczyniły się do tego, iż proces odrodzenia politycznego i głasnosti
przebiegał tu zupełnie inaczej, i zupełnie inaczej się też zakończył.
Przełom lat 80-tych i 90-tych to formowanie się nowej elity politycznej
Tadżykistanu. Krystalizują się trzy główne nurty
8
. Nurt odrodzenia narodowego,
reprezentowany przez ruch Rastochez (odrodzenie), skupiający głównie pronarodowo
nastawioną nieliczną inteligencję i studentów. Chętnie sięgał on do motywów
5
Szerzej o bogatej historii i kulturze Tadżyków pisze Tadżyk Bobodżan Gafurow w swej pracy Dzieje
i kultura ludów Azji Centralnej, Warszawa 1978.
6
Zob. klasyfikacja H. D. Fuhlendorfa, H. D. Fuhlendorf, Iran – Turan, [w:] Rückkehr zum Paradies
oder Erbauen des Neuen Jerusalem? Ruckehr zum Paradies oder Erbauen des Neuen Jerusalem?,
Flensburg 1992, s. 65-82, cyt. za: F. Gołembski, Geopolityczne uwarunkowania polityki
międzynarodowej państwa, [w:] T. Bodio (red.), Tadżykistan. Historia-Społeczeństwo-Polityka,
Warszawa 2002, s. 500.
7
M. Lang Wojna domowa i proces pokojowy, [w:] T Bodio (red.), op. cit., s. 148.
8
Ibidem, s. 151-154
Michał Chabrom, Polityka zagraniczna Federacji Rosyjskiej wobec Tadżykistanu
149
przedislamskich, podkreślając wagę perskiej tradycji i dziedzictwa narodowego. Nigdy
nie stał się on jednak liczącą się siłą polityczną. Drugim nurtem był nurt
demokratyczny, reprezentowany przez powstałą w 1990 roku Demokratyczną Partię
Tadżykistanu. DPT jawiła się jako jedyna ogólnonarodowa siła antykomunistyczna,
stąd duże początkowo poparcie, jakim cieszyła się wśród tadżyckich Rosjan. Nurt ten
wspierany był przez liberalne i demokratyczne środowiska w Rosji, które słabnąc
coraz bardziej i pogrążając się w kryzysie wewnętrznym, nie były w stanie wymusić
wzrostu znaczenia KPT pod chwiejnym i słabym przywództwem Mahkamowa, a z
czasem straciły wpływ na rozgrywki wewnętrzne w Tadżykistanie.
Rosnącą rolę zaczął odgrywać natomiast nurt odrodzenia religijnego, któremu
warto poświęcić nieco więcej miejsca
9
. Już w latach 70-tych zaczęły pojawiać się w
Tadżykistanie nieformalne struktury, stawiające sobie za cel połączenie dążeń
niepodległościowych z odrodzeniem islamu (szyickiego). Jakkolwiek bowiem islam
był niemal całkowicie wyeliminowany z oficjalnego życia społecznego i, tym bardziej,
politycznego, to w podziemiu miał się całkiem dobrze. Szczególnie silne były wpływy
islamu w południowych regionach Garmu i Karateginy. Stąd wywodzi się jedna z
kluczowych postaci sceny politycznej Tadżykistanu lat 90-tych Said Abdullo Nuri.
Wykorzystując koniunkturę pierestrojki w ZSRR, grupy islamskie zaczęły się łączyć
w większe całości, czego ukoronowaniem było powstanie w lipcu 1990 roku w
Astrachaniu ogólnoradzieckiej Islamskiej Partii Odrodzenia. Po upadku puczu
sierpniowego, spodziewając się rychłego upadku ZSRR i odrodzenia niepodległego
Tadżykistanu, islamistyczni działacze tadżyccy powołali w październiku 1991
niezależną Islamską Partię Odrodzenia Tadżykistanu, stawiającą sobie za cel
początkowo rewolucję islamską na wzór irański. Z czasem jednak program ten
łagodzono i zaczęto propagować ideę stworzenia niepodległego, demokratycznego
państwa prawa, opartego jednak na wartościach islamskich i połączonego silną więzią
z Iranem. Nie mogło to rzecz jasna podobać się ani w Moskwie, ani tym bardziej w
Taszkencie. IPOT stawała się poważną siłą opozycyjną (jakkolwiek poszerzenie jej
wpływów było utrudniane przez podziały klanowe), co wywoływało rosnące obawy w
Moskwie. Gorbaczow był już jednak zbyt słaby na prowadzenie efektywnej polityki na
peryferiach Związku, a rosnący w siłę Jelcyn miał o wiele ważniejsze problemy w
samej Moskwie. Sprawy w Tadżykistanie toczyły się zatem własnym rytmem, przy
neutralności Kremla.
24 listopada 1991 roku, po ogłoszeniu Deklaracji Niepodległości mają miejsce
pierwsze wybory prezydenckie. Zwycięża w nich kandydat komunistów Rahmon
Nabijew, pokonując ze znaczną przewagą demokratę Dawlata Chudonazarowa. Już
jako prezydent Nabijew spotyka się w Ałmaty w grudniu 1991 roku z Jelcynem, ten
jednak, choć obiecuje pomoc gospodarczą i wsparcie, dystansuje się od problemów
odległego Tadżykistanu. Podejmuje jednak znaczące decyzje. Postanawia pozostawić
rosyjską 201. Dywizję Zmechanizowaną i rosyjskie Wojska Ochrony Pogranicza
chroniące granicę afgańską w Tadżykistanie. Ich obecność będzie znacząco
oddziaływała na przebieg konfliktu w późniejszym okresie.
9
Szerzej ten temat omawia doskonała praca Ahmeda Rashida, Dzihad. Narodziny wojującego islamu
w Azji Środkowej, przeł. A. i M. Falkowscy, Warszawa 2003, s. 121-145.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
150
W Tadżykistanie narasta tymczasem napięcie. Prezydent Nabijew usiłuje
delegalizować partie opozycyjne
10
, zwracając się zwłaszcza przeciwko działaczom
islamskim. Powoduje to narastanie fali demonstracji i protestów. Podział
społeczeństwa na zwolenników Nabijewa i jego wrogów doprowadza do faktycznego
rozbicia kraju na dwie części. Murem za Nabijewem stoi Chodżent i Kulab, przeciw
zwłaszcza Garm i Badachszan. 5 maja Nabijew ogłasza stan wyjątkowy, w konflikcie
pojawiają się pierwsze ofiary śmiertelne. Wyjściem z tej patowej sytuacji wydaje się
być pozostanie przy władzy Nabijewa, i utworzenie opozycyjnego rządu. Nowy rząd,
mimo iż opozycja otrzymała w nim wszystkie resorty siłowe, faktyczne nie kontroluje
jednak sytuacji dalej niż na rogatkach Duszanbe. Co więcej, kompromis nie jest
uznawany przez znaczną część komunistów, jak i przez islamski nurt opozycji.
W czerwcu 1992 roku wydarzyło się więc to, co wydarzyć się w tej sytuacji
musiało. Konfrontacja polityczna zamieniła się w konflikt zbrojny. Proprezydencki
Kulab stanął naprzeciw Garmu
11
. Walki toczyły się przez całe lato. Jesień 1992 roku
przyniosła znaczące zmiany. Ze stanowiska prezydenta, pod ogromną presją opozycji i
nie bez udziału Moskwy, zrezygnował Nabijew, zaś faktyczne przywództwo sił
prokomunistycznych przeszło w ręce Kafarowa. Jego zinstytucjonalizowaniem było
powstanie Frontu Narodowego jednoczącego zwolenników starego porządku.
Zwieńczeniem zmian miały być decyzje zwołanej na listopad 1992 XVI sesji Rady
Najwyższej w Chodżencie. Zdominowana przez komunistów RN wzmocniła pozycję
prezydenta powołując na ten urząd Emomalego Rachmonowa z Frontu Narodowego.
Wzmocniło to pozycję Kulabu, skąd pochodzi Rachmonow. Jednocześnie zjednoczona
opozycja zaczęła się rozpadać, na jej gruzach rosło zaś znaczenie IPOT i islamistów.
Uzbekistan coraz bardziej obawiał się dojścia do władzy islamistów tuż za
swoją granicą. Obawy te nasiliły się po dojściu do władzy w Kabulu Tadżyków
(Burhanuddin Rabbani) w 1992 roku. „Kryzys wojskowo-polityczny w Afganistanie i
niestabilna sytuacja w Tadżykistanie nie mogą nie mieć negatywnego wpływu na (…)
narodowe bezpieczeństwo Uzbekistanu
12
” – pisał prezydent Uzbekistanu Islam
Karimow. Skłoniło go to do szukania zbliżenia z Rosją i, być może, skłonienia jej do
wspólnej interwencji w Tadżykistanie w oparciu o stale tam przebywające jednostki
rosyjskie. Karimow uważał za bardzo realne rozprzestrzenienie się konfliktu
tadżyckiego i afgańskiego na pozostałe republiki Azji Centralnej. Na tym też
skoncentrował on swoje wystąpienie na szczycie przywódców państw WNP w
Taszkencie 15 maja 1992 roku. Jednocześnie zaczął popierać miejscowych Uzbeków
Kendżajewa, dostarczając im broń i zaopatrzenie.
Kreml coraz bardziej skłaniał się do przyjęcia punktu widzenia Uzbekistanu.
Jelcyn twierdził jednak oficjalnie, iż Rosja stoi na stanowisku neutralności i
nienaruszalności granic. Udał się też z wizytą do Samarkandy, zamieszkałej przez
Tadżyków. Po cichu jednak rosyjskie oddziały wspierały siły postkomunistyczne i
10
Próbuje stosować dobrze skądinąd znaną taktykę salami. Plasterkiem, który doprowadził do
eskalacji napięcia i konfrontacji politycznej, było zdymisjonowanie szefa MSW Mamadajoza
Nawdżuwanowa pochodzącego z Górnego Badachszanu.
11
O tym, jak silne były podziały klanowe, niech świadczy fakt, iż religijny przywódca Kulaku, mułła
Hajdar Szarifow nawoływał do zbrojnej rozprawy ze zwolennikami IPOT. Zob. W. I. Buszkow, D. W.
Mikulskij Anatomija grażdanskoj wojny w Tadżikistanie, Moskwa 1996.
12
I. Karimow, Uzbekistan na progu XXI wieku, przeł. D. Muszyńska-Wolny, Warszawa 2001, s. 24.
Michał Chabrom, Polityka zagraniczna Federacji Rosyjskiej wobec Tadżykistanu
151
wzmocniły kontrolę na granicy z Afganistanem, próbując oddzielić islamistów od ich
afgańskiego zaplecza. Zajmowały się też handlem bronią. Już jesienią 201. Dywizja
wzięła otwarcie udział w walkach, wbrew prezydentowi Jelcynowi. Fakty te
potwierdzają opinię, iż „kluczową rolę w formowaniu stanowiska Rosji odgrywała
generalicja, która prezentowała punkt widzenia zbieżny z poglądami prezydenta
Karmowa
13
”, a często inny niż punkt widzenia prezydenta Jelcyna.
Już w grudniu 1992 roku Jelcyn zmienia swoją politykę i doprowadza do
bezpośredniego zaangażowania militarnego Rosji w Tadżykistanie. Siły uzbecko-
rosyjskie zajmują 10 grudnia 1992 Duszanbe i do marca 1993 roku kontrolują
praktycznie całe terytorium państwa. Nie udaje im się tylko wejść do trudno
dostępnego Pamiru. Nie oznacza to jednak końca konfliktu. Rosja nie chce, a przede
wszystkim nie potrafi ustabilizować sytuacji w Tadżykistanie. Rośnie liczba
uchodźców, mają miejsce kolejne konflikty w strukturach władzy, nasila się rozdźwięk
między niedawnymi sojusznikami z Kulabu i Chodżentu.
Konflikty wewnętrzne, słabość gospodarcza, ubóstwo i zniszczenia wojenne
powodują zmianę kursu Rosji. Jelcyn zdaje sobie sprawę, że słabość Tadżykistanu to
wzrost potęgi Uzbekistanu. Uzbekistan, będący najludniejszym i najsilniejszym
ekonomicznie państwem Azji Centralnej aspiruje do regionalnej hegemonii, dążąc do
stworzenia z Tadżykistanu swojego satelity i dodatkowo wspierając mniejszości
uzbeckie w Kirgistanie (Osz) i Afganistanie (Mazar-e-Szarif). Rosja zaczyna więc
wspierać Rachmonowa, nie bacząc na to, iż swoją polityką pogłębia podziały
wewnątrz kraju i nie przyczynia się do zażegnania konfliktu, a wręcz przeciwnie.
Forsując Kulab i Rachmonowa Rosja jest inspiratorem zmian w konstytucji
wzmacniających pozycję ustrojową prezydenta. Kreml liczy na to, iż Rachmonow w
Rosji będzie szukał opieki dla siebie i swojego klanu, co dodatkowo wpłynie na
nasilenie konfliktu z Uzbekami, a ich hegemonii, przypomnijmy, obawia się wówczas
Rosja. W wyborach 6 listopada 1994 roku wygrywa Rachmonow, zdobywając 58%
głosów
14
. Konsolidacji władzy w rękach klanu kulabskiego służą też wybory
parlamentarne z lutego/marca 1995. Powszechnie odebrane jako niedemokratyczne
przynoszą zwycięstwo Frontowi Narodowemu.
Wybory parlamentarne stanowią faktyczne zakończenie zasadniczego etapu
wojny domowej w Tadżykistanie. Sytuacja pozostawała jednak niestabilna. W
Afganistanie bowiem powstała Rada Oporu Tadżykistanu, stanowiąca „rząd na
wygnaniu”, a złożona z islamistów z IPOT. Jej przewodniczącym został Said Abdullo
Nuri, który kreował się na lidera opozycji tadżyckiej. Na początku 1994 roku stanął on
na czele Zjednoczonej Opozycji Tadżyckiej, skupiającej praktycznie wszystkie liczące
się partie opozycji. ZOT koordynowała napływ broni i ochotników z Afganistanu,
posuwając się do starć zbrojnych z rosyjskimi pogranicznikami. W jednym z takich
ataków w lipcu 1993 zginęło 24 Rosjan.
13
M. Lang, op. cit., s. 163.
14
Warto zauważyć, że Rachmonow zdobył aż 95,5% głosów w obwodzie chatlońskim, powstałym z
dawnego kulabskiego i zaledwie 21% głosów w Chodżencie.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
152
III. Proces pokojowy
W końcu 1993 roku Kreml zaczął dążyć do rozwiązania konfliktu w
Tadżykistanie. Złożyło się na to kilka czynników. W sprawach wewnętrznych
zakończyła się rosyjska wojna na górze i Jelcyn nie był już poważnie zagrożony na
stanowisku Prezydenta Federacji Rosyjskiej, mógł więc poświęcić więcej miejsca
sprawom międzynarodowym. A na tym polu Rosja nieustannie przegrywała.
Rozwiązanie konfliktu w Tadżykistanie wydawało się lekarstwem na tą słabość.
Przypominałoby o tym, iż Rosja nadal może odgrywać zasadniczą rolę w polityce
międzynarodowej. Umacniałoby pozycję Rosji w jej tradycyjnej strefie wpływów –
polityka nie znosi próżni i kraje regionu, jeśli nie mogłyby liczyć na Rosję,
zorientowałyby swoją politykę na Turcję, Iran lub, co gorsza, Stany Zjednoczone.
Stabilny Tadżykistan był potrzebny Rosji wobec komplikowania się sytuacji w
Afganistanie, gdzie powoli rodził się nowy ruch Talibów. Niespokojnie zaczęło się
robić również w Czeczenii. Inicjując proces pokojowy „Rosja dążyła do zmniejszenia
kosztów obecności w Tadżykistanie przy zachowaniu swoich wpływów w kraju i
regionie”
15
.
Kreml nawiązał więc kontakt z opozycją tadżycką. W marcu 1994 w Teheranie
miało miejsce spotkanie pierwszego wiceministra spraw zagranicznych Rosji Anatolia
Adamiszyna z liderem ZOT Turadżonzodą. W rozwiązanie konfliktu włączyła się
również ONZ – z jej ramienia rozmowy prowadził ambasador Ramiro Piriz-Ballon. W
kwietniu 1994 roku w Moskwie odbyła się pierwsza runda rozmów. Miała ona
znaczenie głównie psychologiczne, jako że nie doszło do ważniejszych ustaleń, istotny
był jednak sam fakt rozpoczęcia negocjacji. Druga runda negocjacji, prowadzonych w
lipcu 1994 roku w Teheranie zakończyła się fiaskiem. Dążąc do uratowania procesu
pokojowego ONZ zadecydowała o wysłaniu do Tadżykistanu grupy obserwatorów
wojskowych UNMOT, która przybyła do Duszanbe 20 października 1994. W
listopadzie, w Islamabadzie miała miejsce trzecia runda rozmów. Mimo pewnych
sukcesów (wymiana jeńców) nie udało się doprowadzić do przerwania walk. Opozycja
nie była w stanie porozumieć się z rządem w zasadniczych kwestiach. Można
przypuszczać, iż działo się to nie bez inspiracji Moskwy, która dążyła do osiągnięcia
porozumienia na warunkach rządu Tadżykistanu (to jest de facto jej własnych), nie
mogąc sobie pozwolić na kolejną klęskę na arenie międzynarodowej. Jednocześnie
Rosja cały czas wspierała zbrojnie siły rządowe. W kwietniu 1995 lotnictwo rosyjskie
zbombardowało kwaterę IPOT w Taloqanie na terytorium Afganistanu, po nieudanej
próbie wtargnięcia islamskich bojówkarzy do Górnego Badachszanu.
W maju 1995 w Ałmaty odbyła się czwarta runda negocjacji pokojowych. Jej
przebieg od początku wskazywał na narastające rozbieżności między rządem a
opozycją. Nieustępliwość obu stron konfliktu była przyczyną podjęcia mediacji przez
prezydenta Kazachstanu Nursułtana Nazarbajewa. Jego propozycje obejmowały m.in.
powołanie wspólnej komisji ds. zmian w konstytucji, a także zwołanie Kongresu
Narodów Tadżykistanu w celu osiągnięcia narodowego pojednania. Propozycje te
zostały wstępnie zaakceptowane tak przez rząd, jak i przez opozycję. Nieoczekiwanie
do gry włączyła się jednak Rosja, a konkretnie wiceminister spraw zagranicznych
Albert Czernyszow. Nakłonił on stronę rządową do odrzucenia propozycji
15
M. Lang, op. cit., s. 168.
Michał Chabrom, Polityka zagraniczna Federacji Rosyjskiej wobec Tadżykistanu
153
Nazarbajewa i zerwania negocjacji. Krok ten ze strony Rosji może wydawać się na
pierwszy rzut oka nielogiczny, ale doskonale wpisuje się on w rosyjską wizję polityki
w tym regionie. Otóż Rosja nie mogła sobie pozwolić na to, aby inna postradziecka
republika była architektem pokoju w Tadżykistanie, podważałoby to bowiem nie tylko
jej pozycję polityczną, ale przede wszystkim zachwiałoby wiarę w Rosję jako
„ostatnią instancję” w rozwiązywaniu kryzysów w centralnej Azji. Zmieniałoby to
również stosunki rosyjsko-kazachstańskie
16
. Taki krok ze strony Rosji był więc
wymierzony przeciwko Kazachstanowi i Uzbekistanowi, aspirujących do hegemonii w
Azji Centralnej.
Po fiasku czwartej rundy inicjatywa przeszła do ONZ. Dzięki wysiłkom Piriz –
Ballona 17 sierpnia 1995 podpisano Protokół o fundamentalnych zasadach
ustanowienia pokoju i zgody narodowej w Tadżykistanie. Przewidywał on rozpoczęcie
rozmów prowadzących do podpisania Generalnego Porozumienia o Ustanowieniu
Pokoju i Pojednania Narodowego.
Rok 1996 przyniósł zahamowanie procesu pokojowego. Złożyło się na to kilka
przyczyn – początek roku to kampania prezydencka w Rosji – ograniczeniu uległa
wówczas jej aktywność międzynarodowa. W lutym wybuchła rebelia wśród wojsk
rządowych, kierowana przez płk Mahmuda Chudojberdijewa, cieszącego się
poparciem Uzbekistanu. Narastały napięcia wewnętrzne, głównie wśród opozycji –
powstała nowa siła Ruch Odrodzenia Narodowego, skupiająca głównie przedstawicieli
Chodżentu. Wkrótce po wyborach prezydenckich Rosja wróciła jednak do
zaangażowania w proces pokojowy, kontynuując starą taktykę maksimum efektu przy
minimum zaangażowania. Pod znakiem takiej właśnie postawy Rosji i nacisków
Uzbekistanu upłynęła piąta runda negocjacji w Aszchabadzie.
Przełomem w procesie pokojowym w Azji Centralnej okazały się wydarzenia w
Afganistanie. We wrześniu 1996 roku radykalny ruch Talibów zajął Kabul, stając się
pierwszą siłą polityczną w tym kraju. Już od pierwszych dni ich rządów w Kabulu dał
się zauważyć radykalizm i przywiązanie do islamskiej ortodoksji
17
. Wzrost znaczenia
Talibów obudził głębokie zaniepokojenie niemal we wszystkich stolicach regionu.
Aby skutecznie zwalczać realne zagrożenie dla państw ościennych, zwłaszcza Iranu i
Uzbekistanu niezbędny był pokój w Tadżykistanie. Tylko wówczas bowiem
terytorium Tadżykistanu mogłoby posłużyć jako zaplecze dla sił Sojuszu
Północnego
18
, wspieranych tak przez Iran, jak Rosję i Uzbekistan. Minister Spraw
Zagranicznych Rosji Jewgienij Primakow zaprosił więc do Moskwy tadżyckich
liderów Rachmonowa i Nuriego, i po kilkudniowych negocjacjach podpisano tamże 23
grudnia 1996 roku porozumienie pokojowe. Jego istotą było przerwanie działań
zbrojnych i powołanie Komisji Pojednania Narodowego, przygotowującej
16
Zob. szerzej na ten temat G. B. Han, L. S. Suworow, G. B. Rachmanowa, Wnieszniaja politika
respubliki Kazachstan, Ałmaty 2001, s. 114-120.
17
Kabul nigdy jednak nie był faktyczna stolicą w czasie rządów Talibów. Ich przywódca, mułła
Muhammad Omar rezydował w Kandaharze, gdzie czuł się zdecydowanie bezpieczniej. Szerzej o
ruchu Talików zob. A. Rashid, Talibowie, przeł. D. Chylińska, A. Lipszyc, J. Piątkowska, Kraków
2002.
18
Dowódca Sojuszu, Ahmed Szah Masud był Tadżykiem, a jeden z najpotężniejszych lokalnych
komendantów w Afganistanie, Raszid Dostum był Uzbekiem. Praktycznie nieprzerwanie kontrolowali
oni północ kraju, przylegającą do terytoriów Uzbekistanu i Tadżykistanu.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
154
szczegółowy plan działań na rzecz pokoju i stabilizacji w Tadżykistanie. Od tego
momentu negocjacje przebiegały sprawnie, nie zakłóciły ich nawet prowokacje
przeciwników pokoju wymierzone w personel ONZ.
Przeszkody w negocjacjach pojawiły się niespodziewanie w pierwszej połowie
1997 roku. W dniach 15-17 kwietnia miało miejsce krwawe stłumienie buntu w
zakładzie karnym w Chodżencie
19
. Dwa tygodnie później doszło do nieudanego
zamachu na Rachmonowa. Rejon Kurgan Tiube wciąż kontrolowany był przez
rebeliantów Chudojberdijewa. Wydarzenia te skłoniły rząd do przyspieszenia
negocjacji z ZOT i jak najszybszego zawarcia pokoju. 27 czerwca 1997 roku w
Moskwie Emomali Rachmonow i Said Abdullo Nuri podpisali w Moskwie Generalne
Porozumienie o Ustanowieniu Pokoju i Pojednania Narodowego w Tadżykistanie. W
Ceremonii podpisania wziął udział również prezydent Borys Jelcyn – Rosja została
jednym z państw – gwarantów porozumienia. Podpisanie porozumienia uważa się za
formalny koniec wojny domowej w Tadżykistanie.
IV. Lata powojenne
Okres powojenny, trwający od 1997 roku po dzień dzisiejszy charakteryzuje się
stopniową intensyfikacją rosyjskiej polityki zagranicznej w regionie, w tym także
stosunków rosyjsko-tadżyckich. Nowym impulsem dla zaangażowania Rosji były
niewątpliwie wydarzenia 11 września w USA. Rosnące znaczenie Azji Centralnej, jak
i Tadżykistanu w polityce międzynarodowej wymuszało na Rosji prowadzenie coraz
aktywniejszej, wielowektorowej i wielopłaszczyznowej polityki wobec tego kraju
20
.
Przede wszystkim Rosja poparła urzędującego prezydenta Rachmonowa. Aż do
2001 roku trwały starcia zbrojne wojsk rządowych z bojówkami islamistów, którzy w
trudno dostępnych górskich rejonach mieli swoje bazy
21
. Z Tadżykistanu przenikali
oni na teren Kirgistanu i Uzbekistanu przyczyniając się do poważnej destabilizacji
sytuacji w tych państwach
22
. Popieranie Karimowa, dość słabo zakotwiczonego w
klanowych strukturach Tadżyków dawało nadzieje na zachowanie wpływów
politycznych Kremla z jednej strony, a stworzenie prorosyjskiej „grupy interesu” z
drugiej. Pomoc w eliminowaniu islamistów przyczyniała się do polepszenia obrazu
Rosji w oczach zagranicy coraz bardziej dostrzegającej groźbę islamskiego
radykalizmu.
Rosja starała się od tego momentu związać ze sobą Tadżykistan nie tylko
poprzez kontakty dwustronne, ale także poprzez współpracę w ramach organizacji
międzynarodowych. Tadżykistan jest członkiem Centralnoazjatyckiej Organizacji
Współpracy. W wymiarze militarnym Tadżykistan jest członkiem Organizacji Układu
19
Szacunkowe dane mówią o 150 zabitych.
20
F. M. Khamrayev, „O politikie Rossji w Centralnoj Azji”, Analytic, 2003, nr 4, The Kazakhstan
Institute for Strategic Studies.
21
„Tajikistan, an Uncertain Peace”, International Crisis Group Asia Report, 2001, no. 30
(24.12.2001). Zob. także na ten temat: O. Moldaliyev, „Islamskij Ekstremizm w Centralnoj Azji”,
Centralnaja Azja i Kaukaz, 2000, nr 5.
22
Akcje islamistów znane są jako trzy tzw. kryzysy batkeńskie – określenie pochodzi od nazwy miasta
w Kirgistanie.
Michał Chabrom, Polityka zagraniczna Federacji Rosyjskiej wobec Tadżykistanu
155
Wspólnego Bezpieczeństwa (ODKB).
23
Organizacji tej Rosja stara się nadać rolę
nowego, regionalnego odpowiednika NATO, niwelując rolę natowskiego programu
Partnerstwo dla Pokoju (do którego jednak Tadżykistan przystąpił w 2004 roku).
Tadżykistan również jest członkiem założycielem, ulegającej ciągłym przemianom,
Szanghajskiej Organizacji Współpracy. We wszystkich tych organizacjach stanowisko
Tadżykistanu jest na ogół zbieżne ze stanowiskiem Rosji.
Wreszcie Tadżykistan jest dla Rosji ważnym elementem swoistej
„geopolitycznej układanki” w Azji Centralnej, i to elementem ważnym, bo
przyjaznym. Kreml, zwłaszcza od czasu aktywizacji swojej polityki zagranicznej po
2000 roku stara się realizować własne cele w Azji Centralnej. Celem takim jest przede
wszystkim niedopuszczenie żadnej z postradzieckich republik do osiągnięcia statusu
regionalnego hegemona. Odnosi się to zwłaszcza do Uzbekistanu i Kazachstanu.
Przejaw takiej polityki widzieliśmy w trakcie czwartej rundy negocjacji pokojowych w
Ałmaty w 1995 roku. Wykorzystując swoją pozycję w Tadżykistanie Rosja może
szachować Uzbekistan, który może być potencjalnie niebezpieczny, jeśli weźmiemy
pod uwagę aspiracje prezydenta Islama Karimowa. Może wpływać na sytuację w
niestabilnym i słabym, zwłaszcza w ostatnim czasie, Kirgistanie. Może też mieć
dogodny punkt obserwacyjny konfliktów w Afganistanie i w Kaszmirze. Rosja jest
zatem żywotnie zainteresowana utrzymaniem status quo w Tadżykistanie, patrząc
poprzez pryzmat zachowania swoich wpływów w tym kraju.
Wzrost zainteresowania regionem w Rosji daje się zaobserwować zwłaszcza po
wydarzeniach 11 września 2001 roku. Stanowi on reakcję na szybkie działania Stanów
Zjednoczonych. Montując koalicje antyterrorystyczną Stanom Zjednoczonym udało
się w przeciągu bardzo krótkiego czasu zaznaczyć swoja obecność, także militarną w
Azji Centralnej. Obecność USA w krajach określanych jeszcze niedawno jako
„imperium wewnętrzne” Moskwy nie mogła nie budzić na Kremlu co najmniej
zaniepokojenia. Bazy amerykańskie w Uzbekistanie i Kirgizji zdawały się jeszcze do
niedawna stanowić trwały element w stosunkach międzynarodowych w regionie.
Kremlowi udało się co prawda nie dopuścić do zainstalowania baz amerykańskich
także i w Tadżykistanie, niemniej jednak wpływy amerykańskie zaznaczyły się i w
Duszanbe.
Rosja starała się zatem wyrwać Tadżykistan z pola zainteresowania USA.
Widać to wyraźnie zwłaszcza w ostatnim okresie. Ograniczone ramy artykułu
powodują, iż skupię się tu na bieżącym stanie stosunków rosyjsko-tadżyckich.
Obecnie bowiem możemy zauważyć stałe zacieśnianie współpracy między tymi
dwoma państwami tak na płaszczyźnie politycznej, jak i ekonomicznej, militarnej i
wielu innych. Na płaszczyźnie politycznej widać dalsze zbliżenie między Moskwą i
Duszanbe. Wśród państw WNP Tadżykistan, obok Armenii wymieniany jest jako
najwierniejszy sojusznik (lub nawet wasal) Moskwy. Moskiewski punkt widzenia na
kwestie współpracy w ramach WNP i dalszego jej rozwoju Tadżykistan prezentuje na
kolejnych szczytach tej organizacji, dystansując się od inicjatyw regionalnych, za
którymi nie stałaby Rosja, lub które wychodząc od innych państw regionu nie miałyby
akceptacji Kremla.
23
Po rosyjsku „Organizacija Dogowora Kolektiwnoj Biezopasnosti”.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
156
Duże znaczenie miała ostatnia wizyta prezydenta Putina w Duszanbe w
październiku 2004. Podczas wizyty podpisano porozumienie o umorzeniu znacznej
części tadżyckiego długu wobec Rosji. Rosja zobowiązała się także do
zainwestowania w Tadżykistanie 2 mld USD w ciągu 5 lat. Nie bez znaczenia jest fakt,
że prezydentowi w trakcie wizyty towarzyszył Oleg Deripaska, szef koncernu
RusAluminium, potentata w branży aluminiowej, zainteresowanego tadżycką hutą
aluminium w Tursunzade. Obecnie współpraca ekonomiczna przedstawia się nad
wyraz obiecująco. 12 kwietnia, Anatolij Czubajs, szef Zjednoczonego Systemu
Energetycznego, zapowiedział, że termin otwarcia jednej z największych inwestycji w
Tadżykistanie zostanie dotrzymany. Chodzi tutaj o elektrownię wodną Sangtuda 1.
Rosja w zamian za przeznaczenie na jej budowę 500 mln USD stała się posiadaczem
75% akcji elektrowni. 28 marca szef Gazpromu Aleksiej Miller i minister Jurabek
Nurmuhamedow podpisali porozumienie o powołaniu joint venture gazowego i
wspólnej eksploatacji 4 pól gazowych. Inwestycje w strategiczne sektory tadżyckiej
gospodarki są dla Rosji bardzo ważnym elementem oddziaływania na Tadżykistan.
Prowadząc ofensywę ekonomiczną, Rosja stara się osiągnąć za jej pośrednictwem
również wymierne korzyści polityczne, w postaci pozyskania sojusznika i partnera
(oczywiście zachowując różnicę skali) w newralgicznym regionie Azji. Tendencje te
znajdują odbicie wśród elit rządzących w samym Tadżykistanie. Znamienne są słowa
prezydenta Emomali Rachmonowa, którego zdaniem „Strategiczna współpraca z
Rosją jest priorytetem Tadżykistanu”. W podobnym tonie utrzymana jest inna jego
wypowiedź: „Zagraniczni inwestorzy są coraz bardzie zainteresowani naszymi
projektami zwłaszcza hydroelektrowni. Ale my wolimy starych przyjaciół”
24
.
Owa „strategiczna współpraca” rozwija się również na polu wojskowym. W
trakcie wspomnianej wizyty Putina w Duszanbe podpisano również porozumienie o
stałej obecności 5000 żołnierzy 201. Dywizji Zmechanizowanej na terytorium
Tadżykistanu. Stacjonuje ona w dwóch bazach, w Kulabie i w Kurgan Tiube,
dowództwo zaś mieści się w Duszanbe. Rosja wydzierżawiła także na 9 lat obiekty
wojskowe w Nurku. Przekazano jednocześnie Tadżykom strzeżenie granicy
południowej z Afganistanem na rzece Piandż, wycofując stamtąd oddziały Rosyjskiej
Federalnej Służby Granicznej. Wiosną 2005 roku to właśnie w Tadżykistanie odbyły
się ćwiczenia wojskowe państw – stron ODKB. Podczas szczytu tej organizacji w
czerwcu 2005 roku w Moskwie Tadżykistan aktywnie poparł rosyjski projekt
stworzenia zbrojnego ramienia tej organizacji w postaci wspólnej jednostki
wojskowej.
25
W grudniu 2005 roku Rosja otworzyła druga bazę wojskową w
Tadżykistanie w Ajni pod Duszanbe. Wszystkie te działania mają zaznaczyć
wojskowa obecność Rosji w Azji Centralnej i podkreślić rolę, jaką Rosja chce
odgrywać w regionie.
24
S. Blagov, “Russia Renews Diplomatic – Economic Offensive in Central Asia”, 19.04.2006,
EurasiaNet.org,
http://www.eurasianet.org/departments/business/articles/eav041906.shtml
, dostęp:
29.04.2006.
25
M. Kaczmarski, “Russia Creates a New Security System to Replace the CIS”, 29.04.2006,
EurasiaNet.org,
http://www.eurasianet.org/departments/insight/articles/pp011106.shtml
,
dostęp:
29.04.2006.
Michał Chabrom, Polityka zagraniczna Federacji Rosyjskiej wobec Tadżykistanu
157
V. Podsumowanie
Analizując rosyjska politykę wobec Tadżykistanu można łatwo zauważyć jej
wyraźną periodyzację. Początek lat 90-tych to polityka prowadzona na zasadzie
„minimum zaangażowania – maksimum korzyści”. Rosja sama przeżywa wówczas
poważne problemy wewnętrzne, których kulminacją były wydarzenia moskiewskie z
października 1993 roku. Polityka zagraniczna schodzi wówczas na drugi plan. Nie
sprzyjała zaangażowaniu w Azji Centralnej również linia polityczna, jaką
reprezentował ówczesny minister spraw zagranicznych FR Andriej Kozyriew. Polityka
prozachodnia, atlantycka przewidywała dla spraw Azji Centralnej odległe miejsce na
liście swoich priorytetów. Zaangażowaniu Rosji nie sprzyjała również ogólna
atmosfera „końca historii”, która zapewne w jakimś stopniu udzielała się i decydentom
na Kremlu.
Wzrost znaczenia Azji Centralnej, w tym i Tadżykistanu w polityce rosyjskiej
zaobserwować możemy dopiero od połowy lat 90-tych, co więcej był to wzrost w
znacznej części wymuszony okolicznościami zewnętrznymi, takimi jak dążenia
Uzbekistanu i Kazahstanu do zapełnienia politycznej próżni i zapewnienia sobie
hegemonii w regionie, a także opanowanie Afganistanu przez Talibów i wzrost
nasilenia konfliktu indyjsko-pakistańskiego. Proces pokojowy w Tadżykistanie w
latach 1995-1997 przechodzi już ewidentnie pod egidę Rosji. Od tego momentu datuje
się tez stopniowy wzrost zainteresowania Rosji Tadżykistanem. Wpływ na to mają
zwłaszcza dwa czynniki, pierwszym są wydarzenia 11 września ze wszystkimi swoimi
politycznymi następstwami dla regionu, drugim zaś wybór Władimira Putina na
prezydenta Rosji i związana z tym intensyfikacja rosyjskiej polityki zagranicznej we
wszystkich niemal obszarach. Obecnie Tadżykistan postrzegany jest jako najbardziej
prorosyjskie z państw Azji Centralnej. Rosja odgrywa w nim dominującą rolę tak
politycznie, jak i ekonomicznie.
Wydaje się że najbliższe lata przebiegać będą pod znakiem dalszej
intensyfikacji współpracy i owego „strategicznego partnerstwa”. W bardzo
niestabilnym regonie sojusznik, nawet niewielki i słaby gospodarczo ma dla Rosji
duże znaczenie. Podobnie i Tadżykistan może rozwijać swoja gospodarkę właśnie w
oparciu o Rosję. Tak z powodu położenia geograficznego, jak i z powodu ogólnej
słabości gospodarczej inni partnerzy, czy to Europa Zachodnia, czy Chiny nie będą
mogły zdobyć tam tak mocnej gospodarczo pozycji jak Rosja.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
158
Krzysztof Kozłowski, Rewolucja tulipanów w kontekście polityki zagranicznej…
159
Krzysztof Kozłowski
Rewolucja tulipanów w kontekście polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej
Wprowadzenie
W listopadzie bieżącego roku miną trzy lata, w ciągu których tak zwane
rewolucje aksamitne objęły trzy państwa obszaru byłego ZSRR: Gruzję, Ukrainę i
Kirgistan. Niniejszy tekst będzie poświęcony ostatniej z nich.
Na przyczyny i przebieg rewolucji kirgiskiej złożył się splot okoliczności, w
których uwarunkowania zewnętrzne niewątpliwie odegrały istotną rolę. Wystarczy tu
tylko wspomnieć o znaczeniu Azji Centralnej dla geopolityki rosyjskiej oraz fakt, że
ten region znajduje się także w sferze interesów Stanów Zjednoczonych, Chin czy
świata muzułmańskiego.
Rewolucja tulipanów była pełna paradoksów. Była rewolucją, która wybuchła
w najbardziej demokratycznym państwie Azji Centralnej. W jej rezultacie władzy
pozbawiono najbardziej demokratycznego prezydenta w regionie. Obalony prezydent
z kolei pomógł legalnie przejąć władzę opozycji zaskoczonej dynamiką wydarzeń i
nieprzygotowanej do przejęcia odpowiedzialności za losy państwa. Przy tym
wszystkim media ochrzciły ją rewolucją demokratyczną. Sama geneza, przebieg i
konsekwencje rewolucji tulipanów rodzą wiele pytań. Spośród nich najbardziej
pasjonujące brzmi: czy było to powstanie narodowe, pucz klanów czy też rewolucja z
eksportu?
Uwarunkowania międzynarodowe polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej
wobec Kirgistanu
W momencie upadku ZSRR republiki centralnoazjatyckie przekształciły się w
suwerenne państwa. O ile część nowopowstałych państw postradzieckich zaczęła
prowadzić samodzielną politykę zagraniczną oraz wyznaczać własne interesy i cele na
arenie międzynarodowej, państwa Azji Centralnej z początku wcale nie domagały się
niepodległości. Przeciwnie, przejawiały tendencje zachowawcze. Nie były one gotowe
do samodzielnego sprawowania władzy i oderwania się od Związku Radzieckiego.
Było to ewidentne zwłaszcza na płaszczyźnie ich gospodarek tak blisko związanych z
radziecką, że ich rozdzielenie mogło się wówczas wydawać się niecelowe. Słabość
gospodarcza i polityczna, spotęgowana procesem transformacji ustrojowej, pogłębiała
niestabilność w regionie, ułatwiając Moskwie realizację jej celów politycznych,
gospodarczych i wojskowych. W przeprowadzonym w marcu 1991 roku referendum
Azja Środkowa niemal jednogłośnie opowiedziała się za zachowaniem ZSRR.
Wyrazem tych obaw było poparcie, jakie elity tych krajów (za wyjątkiem elit
politycznych Kirgistanu), udzieliły puczystom Janajewa, zaś późniejsza „ucieczka w
wolność” miała je uwolnić od ewentualnej zemsty Gorbaczowa.
Z perspektywy Federacji Rosyjskiej Kirgistan należy do kręgu jej bliskiej
zagranicy, czyli strefy żywotnych interesów Moskwy. W rosyjskiej polityce
zagranicznej oczywistym wydaje się zatem priorytetowy charakter stosunków z
Kirgistanem, jak i z innymi nowopowstałymi państwami postradzieckimi w regionie
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
160
Azji Środkowej
1
. Szczególny charakter stosunków Federacji Rosyjskiej ze
wspomnianymi państwami wynika z założenia, że jeśli Rosja zagwarantuje sobie
wojskowo-polityczną dominację i wpływy w Azji Środkowej, to tym samym zapewni
stabilność zarówno wewnątrz Federacji, jak i wokół niej
2
. Dlatego też, mimo
początkowej pasywności Kremla, już od początku lat dziewięćdziesiątych w sposób
szczególny traktowano kwestię ochrony granic WNP w Azji Centralnej. Należy też
zauważyć, że upadek ZSRR okazał się niekorzystny w wymiarze możliwości
samodzielnego zapewnienia sobie bezpieczeństwa również dla państw regionu. Istotne
znaczenie ma fakt istnienia w państwach Azji Centralnej obszarów poza efektywną
kontrolą władz republik. Szczególnie boleśnie przekonał się o tym właśnie Kirgistan,
w aspekcie wojskowym praktycznie zupełnie uzależniony od Rosji. Słabość
uwidocznił przede wszystkim kryzys w Batkenie z 1999 roku. Aby umocnić związki
Kirgistanu z Moskwą prezydent Askar Akajew doprowadził nawet do podpisania
układu o wiecznej przyjaźni z Federacją Rosyjską.
Bezpośrednio po rozpadzie ZSRR polityka rosyjska wobec byłych republik
radzieckich opierała się jednak na błędnym założeniu, zgodnie z którym Federacja
Rosyjska jako najsilniejsze państwo obszaru b. ZSRR, miało w sposób naturalny
skupić wokół siebie państwa postradzieckie. Po upadku ZSRR można było wręcz
odnieść wrażenie, że Rosja wycofała się z regionu, ograniczając się do spraw
bezpieczeństwa. Gospodarczo rola Moskwy w krajach Azji Środkowej malała, a
słabość państwa rosyjskiego utrudniała podejmowanie wymiernych działań.
Rekonceptualizacja polityki Federacji Rosyjskiej wobec państw postradzieckich była
widoczna już po objęciu stanowiska ministra spraw zagranicznych przez Jewgienija
Primakowa, a w pełni od objęcia urzędu prezydenta przez Władimira Putina. Cel
integracji politycznej WNP przekształcił się w przeciwdziałanie tendencjom
dezintegracyjnym na obszarze b. ZSRR
3
.
Utrzymanie pozycji na obszarze Azji Centralnej zmusza Rosję do
przeciwdziałania zabiegom państw trzecich dążących do uzyskania tam wpływów i
osłabienia pozycji Moskwy. Skutkiem rozpadu ZSRR było zdynamizowanie polityki
Chin, Turcji i USA oraz państw UE w regionie. Proces ten był ułatwiony z powodu
wspominanej początkowej pasywności Rosji, a także niezdecydowania w
przeciwstawianiu się rosnącym wpływom innych graczy międzynarodowych, z obawy
przed reakcją Zachodu i oskarżeniami o tendencje neoimperialne. Pozycji Rosji na
omawianym obszarze zaczęły zagrażać również ambicje Uzbekistanu, pretendującego
do roli lidera republik środkowoazjatyckich, drugiego po Kazachstanie najbardziej
wpływowego państwa w regionie
Główną płaszczyzną rywalizacji Rosji i państw zachodnich jest ich
zaangażowanie w rozbudowę sieci rurociągów i gazociągów do Turcji poprzez Kaukaz
i Morze Kaspijskie. Rosja, chcąc utrzymać kontrolę nad wydobyciem i transportem
surowców energetycznych z regionu, współuczestniczy w tworzeniu szlaków
1
W. Wołkow, Nacjonalno-gosudarstwiennyje interiesy Rossii i bliżnieje zarubieżie: istoria i
sowriemennost w: Rossija i strany bliżniewo zarubieżia. Wnieszniepoliticzeskije orientiry, Rosyjska
Akademia Nauk, Moskwa 1997, s. 29.
2
A. Bryc, Cele polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej, Toruń 2005, s. 48.
3
Ibidem, s.159.
Krzysztof Kozłowski, Rewolucja tulipanów w kontekście polityki zagranicznej…
161
transportowych surowców energetycznych oraz zwalcza alternatywne projekty, które
nie przewidują jej udziału, starając się tym samym ograniczyć ekspansję konkurentów
geopolitycznych
4
. Mimo ostrej konkurencji, pozycja Rosji była silniejsza niż jej
przeciwników, a w wyniku konsekwentnej polityki Kremla pod rządami prezydenta
Putina jeszcze się wzmocniła. Koncerny zachodnie kierując się kryteriami
ekonomicznymi, zdają sobie sprawę, że przez terytorium Rosji i sprzyjającego jej
Iranu przebiegają najkrótsze, czyli najkorzystniejsze gospodarczo szalki transportowe.
Istotnym utrudnieniem w realizacji celów polityki zagranicznej Federacji
Rosyjskiej, oprócz wspomnianego rosnącego zainteresowania międzynarodowego tym
regionem, była percepcja motywów jej rosnącej aktywności przez lokalne państwa.
Moskwę oskarżano o tendencje neoimperialistyczne, co mogło poważnie ograniczać
jej wpływy, a jej liczne inicjatywy napotykały czasem na silny opór. Tłumaczyć to
można szczególnym wyczuleniem nowo powstałych państw na kwestie związane z ich
młodą i nieugruntowaną suwerennością państwową, co znajduje swe odzwierciedlenie
w dość częstej dyskryminacyjnej polityce wobec obywateli rosyjskich. Kirgistan nie
wydaje się jednak podążać tą ścieżką. Np. jeszcze w 2001 roku przyjęto ustawę „O
oficjalnym języku Republiki Kirgistanu”, która uznała za język urzędowy język
rosyjski.
Uwarunkowania wewnętrzne i przebieg rewolucji tulipanów
Kirgistan znajduje się w okresie przejściowym. Klucz do zrozumienia
osobliwości tego okresu tkwi w zderzeniu tradycji z modernizacją, które rodzi
patologie zwłaszcza w elitach władzy i ich relacjach ze społeczeństwem. Ich skutkiem
była rewolucja tulipanów. Model transformacji musi być więc rozpatrywany w
związku z podłożem historycznym, w którym tkwi źródło współczesnego
tradycjonalizmu współkształtującego system polityczny (w tym format przywództwa,
model elit politycznych, podziały socjopolityczne, separatyzm). Historia Kirgistanu
przypomina, że pierwsze wielkie starcie tradycji z modernizacją polityczną miało
miejsce w okresie podbojów rosyjskich i kolonizacji, drugie w okresie sowietyzacji,
trzecie po proklamowaniu niepodległości. Kirgizi nie mieli więc dobrych doświadczeń
z modernizacją i wykształcili w sobie stereotyp nieufności do innowacji politycznych.
Pomimo owej nieufności okazali się jednak najbardziej otwarci na zmiany w regionie.
Kirgistan, określany na początku lat 90. XX wieku oazą demokracji w Azji
Centralnej, od samego początku poszedł drogą radykalnej modernizacji politycznej.
Jako jedyny kraj regionu odrzucił ewolucyjną drogę reform i opowiedział się za
„terapią szokową” w niemałym stopniu korzystając z doświadczeń transformacji
polskiej. Z dzisiejszej perspektywy aktualnym staje się pytanie, czy wybrana droga
reform była właściwa? Doprowadziła ona bowiem do wybuchu tradycjonalizmu i
kryzysu polityczno-gospodarczego, którego emanacją stały się wydarzenia 2005 roku.
Podobnie jak w czasach kolonizacji rosyjskiej i radzieckiej procesy modernizacyjne
zostały uwikłane w podskórne schematy powiązań klanowo-regionalnych. W
rezultacie tendencje modernizacyjne przełomu wieków zostały zdominowane przez
trybalizm – stanowiący kirgiską odmianę kultury politycznej.
4
S. Akimbiekow, „Rossijskaja politika w Centralnoj Azji. Sostojanie i perspiektiwy”, Pro et Contra,
2000, t. 5, nr 3, s. 75.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
162
Podziały plemienno-terytorialne i wyrastający z nich trybalizm to najbardziej
złożone i jedne z najtrudniejszych w badaniach aspektów transformacji ustrojowej
wszystkich państw Azji Centralnej. Różnice w naturze związków między wspólnotami
rodowo-plemiennymi
i
klanowymi
a
standardami
społecznymi
państw
demokratycznych czynią je mało zrozumiałymi dla obcokrajowców.
Układy plemienno-regionalne i dążenie do dominacji klanowej odciskają silne
piętno na modernizacji Kirgistanu, co potwierdza sytuacja polityczna kraju po
zakończeniu rewolucji tulipanów. Charakterystyczny dla tego kraju trybalizm jako
formacja kulturowa jest przeciwieństwem kultury obywatelskiej, lobbingu
politycznego i działalności grup nacisku w ramach akceptowanych przez społeczności
państw demokratycznych. Opiera się on na specyficznym rodzaju więzi grupowej
będącej fundamentem kreowania i wyodrębnienia struktur takich, jak rodzina, ród,
plemię i klan, na podstawie więzów krwi. Budowany na restryktywnej aksjologii i
normach kulturowych regulujących relacje międzyludzkie wewnątrz i na zewnątrz
wspólnoty, w stosunku do innych rodów, plemion, a nawet narodów i państw, stał się
fenomenem, w którym kumulują się tradycje, wiara i związki pokrewieństwa
5
.
Koczowniczy tryb życia i związane z nim głęboko zakorzenione uczucie
niezależności oraz stawianie dobra własnego plemienia ponad wszystko inne
wpływały negatywnie na procesy konsolidacji narodowej i nie sprzyjały budowie
państw w regionie. Próby narzucania w przeszłości obcych wzorców politycznych,
zwykle sprzecznych z tradycjami ustrojowymi skutkowały u Kirgizów swoistym
rozdwojeniem psychologiczno-kulturowym: konserwacji tradycyjnych wartości i norm
oraz adaptacji wzorców kultury rosyjskiej i radzieckiej. W rezultacie uformował się
dualny model kultury politycznej: tradycyjnej i wniesionej z „zewnątrz” ze wszelkimi
wynikającymi stąd konsekwencjami dla układu życia Kirgizów. Wymuszane zmiany
były powierzchowne; głęboko kryły tradycyjne schematy zachowań. Elementy
tradycyjnego trybalizmu były konsekwentnie wplatane w mechanizmy państwowe
tworząc unikalny i nie pozbawiony patologii system legitymowania, wyłaniania i
sprawowania władzy.
Żywotność trybalizmu kirgiskiego ujawniła się po rozpadzie ZSRR. Powstała
konstrukcja kulturowo-polityczna, która nie sprzyja formowaniu społeczeństwa
obywatelskiego, preferując dynamiczną równowagę opartą na wzajemnych, choć
ukrytych pod fasadą mechanizmów demokratycznych, rozgrywkach wspólnot
terytorialno-plemiennych.
Szczególnie istotnym problemem Kirgistanu jest faktyczny podział jego
terytorium na znacznie różniące się kulturowo i społecznie Północ i Południe. O ile
Północ była bardziej odsłonięta na procesy rosyjskiej i później radzieckiej
modernizacji, Południe w dużym stopniu zachowało swój tradycyjny charakter. Północ
dysponuje o wiele korzystniejszymi warunkami rolniczymi i gospodarczymi od
górskiego Południa, co skutkuje znaczną różnicą w poziomie życia między
mieszkańcami północnych wyżyn a południowych zboczy Tien-szan. Nie można także
nie docenić głęboko sięgających różnic mentalności pomiędzy tradycjonalistycznie
nastawionymi społecznościami plemiennymi Południa uznającymi istotną rolę religii
5
Więcej o klanowości polityki w Azji Centralnej zob. T. Bodio, „Układy klanowe jako mechanizm
polityki”, Społeczeństwo i polityka, 2005, nr 3-4.
Krzysztof Kozłowski, Rewolucja tulipanów w kontekście polityki zagranicznej…
163
w życiu społecznym i rodzinnym, a w większym stopniu zlaicyzowanymi
społecznościami Północy. Podział administracyjny kraju pokrywa się z podziałem
plemienno-terytorialnym, co czyni przepaść miedzy regionami Kirgistanu jeszcze
bardziej
wyrazistą. Powyższe
fakty
wymuszały
etosowo-transakcyjny styl
sprawowania władzy, godzący interesy klanowe i regionalne w imię wspólnej
państwowości.
Złożoność sytuacji wewnętrznej Kirgistanu i podziały etnopolityczne
skutkowały (po proklamowaniu niepodległości) znacznymi problemami w wyłonieniu
się nowej ekipy rządzącej, która byłaby w stanie pogodzić interesy wspólnot
plemiennych Północy i Południa. Sytuacja wymagała rozwiązania kompromisowego,
tj. obsadzenia stanowiska głowy państwa osobą do zaakceptowania przez wszystkie
siły polityczne. Taką osobą okazał się Askar Akajew, naukowiec, który jako jedyny
przywódca w państwach Azji Centralnej nie pełnił uprzednio funkcji I sekretarza partii
komunistycznej. Z początku starał się on konsekwentnie godzić interesy plemienne i
klanowe w imię jedności państwowej. Co istotne i wyjątkowe w skali regionu,
konflikty między nowym prezydentem a opozycją polityczną przez większość lat
dziewięćdziesiątych odbywały się i były rozstrzygane w parlamencie. Z okresów
trzech najważniejszych przesileń na najwyższych szczeblach władzy (kolejne wybory
1991, 1995 i 2000) prezydent Akajew wychodził obronną ręką przede wszystkim
dzięki utrzymywaniu równowagi między poszczególnymi regionami kraju,
poszanowaniu interesów klanowych oraz unikaniu zaogniania sytuacji konfliktowych
6
.
Sytuacja uległa zmianie w roku 2002. Na tle krytyki polityki zagranicznej
prezydenta (kwestie związane z delimitacją granicy z ChRL) oraz niekorzystnych
stosunków z Uzbekistanem (należy tu zauważyć, że już na początku lat
dziewięćdziesiątych miały miejsce pogromy ludności uzbeckiej w Oszu) doszło do
konfrontacji między opozycją a prezydentem. Aresztowanie deputowanego Arimbeka
Beknazarowa spowodowało falę niezadowolenia klanowego, które przybrało postać
wystąpień społecznych na południu kraju. W marcu 2002 roku doszło do starć między
demonstrantami a siłami porządkowymi. Po raz pierwszy w historii niepodległego
Kirgistanu konflikt między opozycją a władzami centralnymi uzewnętrznił się na
ulicy.
Ukrytym tłem konfliktu było coraz bardziej namacalne faworyzowanie klanu
prezydenta i coraz wyraźniejsze odchodzenie od transakcyjno-etosowego stylu
sprawowania władzy przez Askara Akajewa. Jego sukces w referendum 2003 roku
miał się okazać ostatnim istotnym zwycięstwem nad rosnącą w siłę opozycją. W
kontekście ewolucji prezydenta od największego demokraty Azji Centralnej do osoby
legitymizującej typowo klanowe zawłaszczenie władzy przez swoją rodzinę, można
potraktować wydarzenia 2002/03 jako pierwszą, choć nieudaną, próbę wypowiedzenia
posłuszeństwa przez klany. Uwydatniają one również fundamentalne znaczenie
klanów na arenie politycznej państwa, czyniąc z nich podstawowe podmioty
suwerenności wewnętrznej.
Zastanawiając się nad rewolucja tulipanów należy dokonać periodyzacji jej
przebiegu. Możemy wyróżnić pięć etapów:
6
Więcej o polityce wewnętrznej Kirgistanu zob. T. Bodio (red.), Kirgistan. Historia, społeczeństwo,
polityka, Warszawa 2004.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
164
1. Pierwszy obejmuje okres od deklaracji Askara Akajewa o nieingerencji w
wybory parlamentarne do ich pierwszej tury, w której obsadzono 31 z 75 miejsc
w parlamencie. Zarówno strona rządowa, jak i opozycja dopuszczały się
nadużyć, ta pierwsza manipulując wynikami wyborów, ta druga sporadycznie
zajmując budynki administracji rządowej na południu kraju. Już wówczas
pojawiły się więc pierwsze symptomy kryzysu.
2. Drugi rozciąga się na czas od pierwszej do drugiej, uzupełniającej, tury
wyborów parlamentarnych. Cechuje się on eskalacją działań obu stron
konfliktu. Strona rządowa, co istotne, reprezentowana głównie przez Bermet
Akajewa, zgodnie z raportem OBWE, dopuściła się fałszerstw wyborczych.
Opozycja z kolei powołała pozaparlamentarną instytucję Rady Koordynacyjnej
pod przewodnictwem Kurmanbeka Bakijewa, otwarcie występującą przeciwko
władzom w Biszkeku. Już wtedy Bakijew wyrastał na duchowego przywódcę
Kirgizów.
3. Trzeci zawiera najbardziej „gorące” wydarzenia: od wystąpień ludności w
Dżalal Abad, Oszu, Narynie i Tałasie, przez zbojkotowaną przez opozycję
inaugurację parlamentu, aż po rozruchy w Biszkeku i zajęcie pałacu
prezydenckiego. Bardzo istotne dla dalszego rozwoju wydarzeń miało
oswobodzenie Feliksa Kułowa z więzienia i wprowadzenie przez niego
porządku w stolicy bezpośrednio po ucieczce prezydenta. Dzięki swojej
postawie wyrósł on na konkurenta Bakijewa. Swoją deklaracją oddania się do
dyspozycji sądu do momentu uchylenia politycznego w charakterze wyroku
podkreślił on jednocześnie praworządny charakter swoich działań.
4. Czwarty obejmuje skomplikowany okres negocjacji między stroną rządową a
opozycją, w których tle znajdywały się równoległe obrady dwóch parlamentów
oraz urzędowania dwóch prezydentów: dotychczasowego, ale już w Rosji
(Askar Akajew) i pełniącego obowiązki w kraju (Kurmanbek Bakijew). W
omawianym okresie zaczyna odsłaniać się prawdziwy charakter rewolucji, czyli
wypowiedzenie posłuszeństwa ekipie rządzącej przez niezadowolone klany.
5. Ostatni zamyka się między rezygnacją Askara Akajewa a wyborem Bakijewa
prezydentem kraju. Wydarzenia wyraźnie oscylują wokół trzech osób
związanych z opozycją: Kurmanbeka Bakijewa, Feliksa Kułowa i Orumbeka
Tekebajewa (były speaker parlamentu, startował już wcześniej w wyborach
prezydenckich jako konkurent Akajewa). Groźbie kontrrewolucji zapobiegło
porozumienie dwóch pretendentów do fotela prezydenta – Bakijewa z
Kułowem. Już pierwsze deklaracje Bakijewa jako p.o. prezydenta i później jako
głowy państwa rozwiewały wrażenie nie tylko demokratyczności, ale nawet
rewolucyjnego charakteru omawianych wydarzeń
7
.
7
Więcej o przebiegu rewolucji tulipanów zob. T. Bodio, Rewolucja kirgiska jako „efekt domina” w
polityce, [w:] B. Kaczmarek (red.), Metafory polityki III, Warszawa 2005; T. Bodio, „Majdan po
azjatycku (festiwal rewolucji aksamitnych)”, Pogranicze, 2006, nr 1.
Krzysztof Kozłowski, Rewolucja tulipanów w kontekście polityki zagranicznej…
165
Państwa regionu różnie reagowały na wydarzenia kirgiskie. Uzbekistan
oficjalnie ogłosił, że wybory kirgiskie są wewnętrzną sprawą tego państwa,
Kazachstan – że stanowią rezultat kumulacji problemów gospodarczych i socjalnych.
W pierwszym momencie wydawało się, że wydarzenia te osłabiają pozycję Rosji w
regionie. Niektórzy radykalni deputowani (W. Żirinowski, D. Rogozin) wzywali do
interwencji w Kirgistanie. Zaistniała sytuacja była jednocześnie dramatem A.
Akajewa, prezydenta zdecydowanie korzystnie wyróżniającego się spośród innych
przywódców państw Azji Centralnej i szanowanego w środowisku międzynarodowym
a motywy jego zachowania w czasie wydarzeń marcowych są istotne w kontekście
regionalnym. Aspiracje demokratyczne prezydenta Kirgistanu były przez lata źle
postrzegane przez elity władzy pozostałych państw Azji Centralnej, zaś jego reakcja
na sytuację wewnętrzną stanowi wyłom w tradycjach politycznych. Można stwierdzić,
że wydarzenia kirgiskie będą skutkowały umocnieniem rządów autorytarnych i
większą kontrolą ludności w państwach ościennych
8
.
U podłoża rewolucji tulipanów tkwiło nieposłuszeństwo obywatelskie w
tradycyjnie nieobywatelskim społeczeństwie. Owe nieposłuszeństwo łączyło w sobie
bowiem elementy wypowiedzenia posłuszeństwa przez klany władzy centralnej przy
jednoczesnym powstrzymaniu się od zmiany systemu politycznego. Należy zauważyć,
że tego typu przemiany nie mogą mieć miejsca bez porozumienia z siłami
zewnętrznymi, mogącymi mieć wpływ na ich ostateczny wynik.
Stosunkowo nieznaczna obecność przemocy w wydarzeniach kirgiskich, ich
generalnie świadomy, celowy i zorganizowany charakter oraz otwartość i
manifestacyjność odwołująca się do lokalnie uznanych racji wyższych związanych z
dobrem wspólnot rodowo-plemiennych czyni je bliskimi koncepcji nieposłuszeństwa
obywatelskiego, w którym miejsce obywateli zajęły specyficznie podmioty polityczne
– klany regionalne. Wypowiedzenie przez klany posłuszeństwa wynikało z odejścia
prezydenta Akajewa od transakcyjno-etosowego stylu sprawowania władzy,
naruszenia balansu układu sił politycznych. Kultura polityczna Azji Centralnej, nawet
w przypadku najbardziej wydawało się zdemokratyzowanego Kirgistanu, wymaga
bowiem od ekipy rządzącej równoważenia wpływów i zaspokajania interesów
klanowych wewnątrz państwa. Akajew wraz z swoim klanem wyraźnie naruszył te
zasady, doprowadzając do jego dominacji, zwłaszcza w sferze gospodarczej.
Odpowiedzią był pucz pozostałych klanów. Nie przybrał on jednak znamion zmiany
rewolucyjnej, ponieważ stawką nie była zmiana systemu politycznego, lecz tylko
przywrócenie zachwianej równowagi wpływów i zmiana ekipy rządzącej.
Rewolucja tulipanów – narodowa, klanowa czy z eksportu
Wydarzenia w Kirgistanie w opinii niektórych politologów są składową „efektu
domina” w rozwoju demokracji na obszarze byłego ZSRR
9
. Powstaje w związku z tym
poważne pytanie o ewentualne inicjowanie zmiany kirgiskiej ekipy rządzącej z
zewnątrz. Obecność przedstawicieli opozycji kirgiskiej w Waszyngtonie na rok przed
8
T. Bodio, Rewolucja kirgiska jako..., op. cit., s. 346.
9
Zob. Д. Б−рк, „Революция в Кыргызстане: «Будь осторожен в своих желаниях...»”, 28.03.2006,
EurasiaNet.org,
, dostęp: 10.10.2006.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
166
demonstracjami w Biszkeku
10
z jednej strony, jak i rodowody Kurmanbeka Bakijewa i
Feliksa Kułowa (byli wysokimi urzędnikami partyjnymi już za czasów Breżniewa
11
)
poddają pod rozwagę możliwość amerykańskiej lub rosyjskiej ingerencji. Głębokie
osadzenie scenariusza wydarzeń w specyfice środkowo-azjatyckiej sugeruje jednak, że
rewolucja tulipanów była puczem klanów, które wcześniej, zgodnie z zasadami
znanymi jeszcze z czasów kanclerza Bismarcka, zadbały o przygotowanie na zmiany
najpoważniejsze siły międzynarodowe w regionie.
Twierdzenia o zaangażowaniu Amerykanów w rewolucję tulipanów wydają się
mało przekonujące. Oskarżenia prezydenta Akajewa o zaangażowanie USA po stronie
opozycjonistów, bez przypadku Gruzji i Ukrainy w tle, nie byłyby wiarygodne.
Również
wiązanie
demokratycznych
haseł
manifestacji
w
Biszkeku
z
zaangażowaniem zachodnim jest zbyt dużym skrótem myślowym. Kirgiska polityka
wewnętrzna pokazuje, że rewolucja tulipanów poza instrumentalnie kreowaną fasadą z
demokratyzacją ma niewiele wspólnego. Najpoważniejszym argumentem za
zaangażowaniem USA, obok entuzjazmu tamtejszej telewizji, była obecność bazy
amerykańskiej – ergo sił amerykańskich w okolicach Biszkeku. Wydaje się on jednak
nieprzekonujący. Baza Gansi powstała już za czasów Akajewa, po konsultacjach z
Putinem. Jednocześnie w Kirgistanie istnieje baza rosyjska. Jednak po rewolucji
tulipanów opłaty za dzierżawę wzrosły tylko w przypadku amerykańskim (notabene
do bazy rosyjskiej Kirgistan musi dopłacać). Warto również zwrócić uwagę, że
żądania podwyżki opłat zostały wystosowane pod adresem USA w czasie
przygotowywania pierwszej oficjalnej wizyty prezydenta Bakijewa w Moskwie z
okazji obchodów podpisania umowy o nawiązaniu stosunków między Rosją a
Kirgistanem
12
. Ostatecznie wrażenie proamerykańskiej orientacji opozycjonistów z
marca 2005 roku rozwiewa otwarta krytyka (zarówno przez władze centralne Kirgizji,
jak i przez ambasadora Federacji Rosyjskiej w Biszkeku) wypowiedzi ambasador USA
w Kirgistanie (Mary Jowanowicz), która stwierdziła, że kraj ten powinien przystąpić
do programu HIPC dla krajów biednych
13
.
Mimo deklarowania prowadzenia zrównoważonej polityki zagranicznej uważne
obserwacje prowadzą do wniosku, że Kirgistan skłania się ku Rosji
14
. Można
generalnie stwierdzić, że elity polityczne Kirgistanu są zwolennikami uprawiania
polityki w sposób odbiegający od standardów demokratycznych i bliższy wzorcom
10
A. Akajew, Dumaja o buduszczim z optimizmom. Rozmyszlanija o wniesznej politike i
miroustrojstwie, Biszkek 2004.
11
Klany wspierające ruch opozycyjny były u steru władzy w okresie L. Breżniewa i M. Gorbaczowa.
12
K. Bakijew był w Moskwie już kilka razy po rewolucji, m.in. na obchodach sześćdziesięciolecia
zwycięstwa.
13
Na temat przystąpienia do programu HIPC opinie we władzach Kirgizji są podzielone. Przeciwnicy
przystąpienia uważają, że uniemożliwi to Kirgizji zaciągnięcie w przyszłości nowych kredytów
zagranicznych. Natomiast większość zwolenników akcesji to członkowie rządu oraz ministerstwa
gospodarki i finansów. Przystąpienie do programu HIPC doprowadziłoby do zmniejszenia o połowę
kirgiskiego długu zagranicznego (wynoszącego obecnie 2 miliardy dolarów). M. Stokłosa, „Bakijew
grozi Waszyngtonowi i szuka porozumienia z opozycją”, 27 kwietnia 2006, Portal Spraw
Zagranicznych, www.psz.pl, dostęp: 10.10.2006.
14
Zob. „Сенат США рассматривает закон о защите журналистов...”, Радио Свобода,
http://www.svoboda.org/programs/tw/2005/tw.072005.asp
, dostęp: 10.10.2006.
Krzysztof Kozłowski, Rewolucja tulipanów w kontekście polityki zagranicznej…
167
rosyjskim. Potwierdzają to słowa prezydenta Bakijewa wygłoszone po spotkaniu z
rosyjskim ministrem obrony: „Kirgistan zawsze będzie z Rosją, Rosja jest naszym
priorytetem numer jeden”
15
. Również druga osoba w państwie, Feliks Kułow nie
ukrywa swoich prorosyjskich poglądów
16
. Zdaniem analityków Kirgistan nie
podniósłby kwestii baz amerykańskich „na własną rękę”
17
. Przesadą byłoby jednak
stwierdzenie, że polityka kirgiska jest nadzorowana z Kremla. Dzisiejsza Kirgizja
dokonuje transformacji i modernizacji, uwzględniając interesy Moskwy. Wynika to
jednak przede wszystkim z przesłanek pragmatycznych. Moskwa ma największe
doświadczenie w problematyce Azji Środkowej, podczas gdy wszyscy inni gracze
międzynarodowi w okresie radzieckim byli praktycznie odizolowani od regionu.
Zadanie Rosji ułatwia wspólne radzieckie dziedzictwo i istniejące wcześniej związki
międzyludzkie. Kirgiska ekipa rządząca jest ukształtowana politycznie za czasów
ZSRR. Można odnieść wrażenie, że Bakijew i Kułow postrzegają potęgę Rosji jako
gwarancję swojej władzy oraz dostrzegają zbieżność swoich interesów z interesami
administracji rosyjskiej. Nie bez znaczenia pozostaje również fakt, że obecność Rosji
daje Kirgistanowi najbardziej konkretne gwarancje bezpieczeństwa, w obliczu
powtarzających się zatargów z Uzbekistanem
18
.
Trzeci najpoważniejszy gracz w regionie, jakim są Chiny, na razie pozostaje w
cieniu Rosji. Warto jednak już teraz zwrócić uwagę na ich rosnącą rolę w
Szanghajskiej Organizacji Współpracy czy rosnące migracje ludności chińskiej na
terytorium Azji Centralnej.
Podsumowanie
Możemy zaryzykować twierdzenie, że rewolucja tulipanów była rewolucją
tylko w sensie marketingowym. Rewolucyjność podnoszonych przez nią haseł nie była
bowiem poparta żadną systemową zmianą polityczną. Nowa władza Kirgistanu,
nazywając swe działania rewolucyjnymi, budowała swój potencjał polityczny na
podkreślaniu słabości stronnictwa Akajewa. Równolegle, wykorzystując falę
oczekiwań po rewolucji róż i pomarańczowej, łatwo zyskała legitymacje na
Zachodzie. Warto zauważyć, że w porównaniu z poprzednim prezydentem jego
następca wraz z otoczeniem wydaje się jednak mniej skłonny do rozwiązań
demokratycznych. Jednocześnie praktyczne, a nie deklaratywne, kroki polityczne
zbliżają Kirgizję z Federacją Rosyjską. Rewolucja tulipanów nie była więc rewolucją,
a nieposłuszeństwem obywatelskim w tradycyjnie nieobywatelskim społeczeństwie,
klanowym wypowiedzeniem posłuszeństwa i zmianą władzy.
15
„Россия инвестирует в территорию вокруг киргизской авиабазы Кант”, ЦентрАзия,
http://www.centrasia.org/newsA.php4?st=1127287860
, dostęp: 10.10.2006.
16
„Феликс Кулов: «На зоне я помудрел, научился терпению и пониманию ситуации»”,
Информационное
агентство
Фергана.Ру,
http://news.ferghana.ru/detail.php?id=6937194680958.4,200,20745435
, dostęp: 10.10.2006.
17
Więcej patrz: „Сенат США рассматривает...”, op.cit.
18
Wystarczy tu wymienić takie wydarzenia, jak przyjęcie przez Kirgistan dużej grupy uchodźców z
Uzbekistanu po wydarzeniach w Andiżanie 12/13 maja 2005 roku, incydent zbrojny na graniczy
uzbecko-kirgiskiej 5 września 2005 roku czy tarcia na tle podniesienia rangi języka uzbeckiego w
Kirgistanie widoczne szczególnie w połowie 2006 roku.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
168
Warto zwrócić uwagę, za Jadwigą Staniszkis, na swoistą „nadsemantyczność”
działań nowych reżimów Azji Centralnej, a w kontekście tego artykułu na Kirgistan
19
.
Ponieważ możliwości rozwiązywania problemów wewnętrznych coraz bardziej zależą
od zaufania instytucji zagranicznych, w ich działaniach coraz większą rolę odgrywają
komunikaty wysyłane pod adresem instytucji i organizacji międzynarodowych.
Konsekwencją jest formowanie centrów decyzyjnych tak, by posiadały wiarygodność
umożliwiającą im bycie stroną kontraktu międzynarodowego. „W wielu rejonach (np.
Azji Centralnej), okazuje się, że słabe niekonkluzywne i pozbawione legitymacji
instytucje demokratycznenie są wiarygodnymi partnerami handlowymi. Stąd elity
świata zachodniego (a więc – „nowoczesnego”) wspomagają (poprzez fakt uznania)
neotradycyjne reżimy oparte na nepotyzmie, klanowości i religii i przerośnięte
dawnymi elitami komunistycznymi, posługującymi się elementami tradycji w sposób
instrumentalny (a więc właśnie neotradycyjny)”
20
i dalej: „Cofnięcie się do
personalnych dyktatur, nepotyzmu i klanowej koncentracji władzy i własności tworzy
partnera negocjacyjnego dla wielkich korporacji, jakiego nie znajdują w hybrydowej,
zamazanej własności i półdemokracji słabego, postomunistycznego państwa. Stąd
presja systemu światowego na neotradycyjne formatowanie – tam gdzie nie da się
zbudować sprawnej demokracji”
21
. Prowadzi to do ponurego wniosku, że
demokratyzacja państw Azji Centralnej staje się coraz mniej atrakcyjną formułą
sprawowania rządów nie tylko dla lokalnych elit, lecz również dla aktorów
międzynarodowych.
Z perspektywy Federacji Rosyjskiej Kirgistan z pewnością nie odgrywa
pierwszoplanowej roli w regionie. Możliwe, że był to nawet istotny czynnik
sprzyjający realnej demokratyzacji kraju na początku lat dziewięćdziesiątych.
Tendencja ta uległa jednak zahamowaniu głównie z przyczyn wewnętrznych, bardziej
o kulturowym niż politycznym charakterze. Ugodowy kurs obecnych elit kirgiskich
wobec Kremla z pewnością sprzyja planom odbudowy pozycji Moskwy w Azji
Centralnej. Nie należy jednak przeceniać roli sił zewnętrznych w polityce republiki.
Obecne władze skupiają się przede wszystkim na ustabilizowaniu niespokojnej
sytuacji wewnętrznej. Najpoważniejszym dla niej wyzwaniem jest zdobycie przewagi
nad żywiołowo rozwijającą się przestępczością zorganizowaną. Ten jak i inne
wewnętrzne problemy władz w Biszkeku (zwłaszcza słabość militarna wobec
niespokojnej sytuacji etnicznej na granicy z Uzbekistanem) powodują, że do momentu
ich rozwiązania możemy się spodziewać, że bieżąca polityka zagraniczna Kirgistanu
będzie w większej mierze niż za czasów wczesnych rządów Akajewa funkcją polityki
rosyjskiej.
19
J. Staniszkis, Postkomunizm, Gdańsk 2005, s 106.
20
Ibidem, s. 139.
21
Ibidem, s. 252.
Omówienie czwartego panelu dyskusyjnego…
169
Omówienie czwartego panelu dyskusyjnego
pt. Rosyjska polityka zagraniczna wobec państw środkowoazjatyckich WNP
Po wygłoszeniu referatów przez p. Kacpra Wańczyka (Instytut Rosji i Europy
Wschodniej Uniwersytetu Jagiellońskiego), p. Miłosza Sajnoga (Instytut Studiów
Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego), p. Szymona Kardasia (Instytut
Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego) oraz p. Michała
Chabrosia (Instytut Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu
Jagiellońskiego) rozpoczęła się dyskusja prowadzona przez moderatora tego panelu, p.
Piotra Iwaszkiewicza (Departament Polityki Wschodniej Ministerstwa Spraw
Zagranicznych RP).
Dyskusję rozpoczęto od omówienia zagadnienia potencjalnych kierunków
współpracy, jakie otwierają się przed państwami Azji Centralnej. Partnerami tej
współpracy są bez wątpienia z jednej strony Rosja, z drugiej – Chińska Republika
Ludowa. Chiny, współpracujące z Rosją poprzez struktury Szanghajskiej Organizacji
Współpracy, są zainteresowane nie tylko kwestiami bezpieczeństwa, lecz również
sprawami ekonomicznymi (np. niedawno zaproponowały powołanie w ramach SOW
unii celnej, co wywołało jednak sprzeciw, nie będących w stanie sprostać chińskiej
konkurencji państw Azji Centralnej). W dyskusji poruszono także kwestię chińskiego
rewizjonizmu granicznego wobec m.in. Kazachstanu.
Innym kierunkiem współpracy dla państw regionu jest Turcja. Próby
zadzierzgnięcia współpracy pomiędzy tym krajem a Uzbekistanem zakończyły się
jednak niepowodzeniem, ponieważ prezydent Karimow nie dopuszcza dyskusji na
temat wewnętrznych spraw Uzbekistanu, np. okazał się nieprzejednanym
przeciwnikiem legalizacji organizacji muzułmańskich (także tych pokojowych)
działających na terytorium Uzbekistanu.
Kolejna możliwość rozwoju współpracy związana jest z ideę integracji
wewnątrz-regionalnej, która mogłaby doprowadzić do powstania ugrupowania o
potencjalne ludnościowym ponad 60 milionów osób i bogatych zasobach naturalnych.
Idea Wielkiego Turkiestanu jest nadal żywa wśród mieszkańców tego regionu, jednak
z uwagi na rywalizację o przywództwo w regionie między prezydentem Kazachstanu i
Uzbekistanu nie jest to w tej chwili projekt, który mógłby liczyć na realizację.
Wskazano jednocześnie, że taka integracja mogłaby rozwiązać problemy związane z
bezpieczeństwem w tym regionie, które wykorzystuje dla swych celów m.in. Rosja.
Integracja regionalna mogłaby także usnąć problem transportu w rejonie Azji
Centralnej, w którym sieć transportu ma nadal charakter poradziecki, a powstanie
granic (nieistniejących realnie w czasach ZSRR) między niepodległymi republikami
utrudnia znacznie transport w tym rejonie świata. Problemy te dotyczą nie tylko
przesyłania surowców energetycznych, ale też reeksportu produkcji chińskiego
przemysłu, którego odbiorcą jest m.in. Unia Europejska. Transport drogą lądową,
przez Azję Środkową, dokonywałby się znacznie szybciej niż obecnie drogą morską
wokół Indii.
W dyskusji pojawiły się jeszcze dwie opcje ewentualnej współpracy. Pierwsza z
nich, tzw. „zielona droga”, odwołuje się do islamskiego dziedzictwa republik
środkowoazjatyckich, na terenie których znajdowały się kiedyś główne ośrodki
islamu, a obecnie mieszczą się nekropolie prawie połowy świętych mężów islamu.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
170
Drugi ewentualny kierunek to Indie, których potencjał na arenie międzynarodowej
stale wzrasta. Zaangażowania Indii w tym regionie może stanowić ciekawą
alternatywę dla nowopowstałych republik. Przejawem istnienia szans na realizację
takiej wizji są ujawniające się z coraz większą siłą kontakty Indii z Tadżykistanem,
który wobec brak wyboru innych sprzymierzeńców zgodził się m.in. w grudniu 2005
roku na wydzierżawienie na 45 lat bazy wojskowej dla działających w porozumieniu
wojsk Indii i Rosji.
W kontekście współpracy państw środkowoazjatyckich z Chinami podniesiono
kwestię stanowiska Rosji w tej sprawie. Chiny, które jak wspomniano wcześniej,
rozwijają się gospodarczo w zawrotnym tempie, potrzebują ogromnych ilości
surowców energetycznych, są więc bardzo zainteresowane pozyskaniem tych zasobów
w Azji Środkowej. Stoi to w sprzeczności z rosyjskimi koncepcjami wobec „bliskiej
zagranicy”, a w szczególności z planami wzmocnienia pozycji międzynarodowej Rosji
poprzez wpływy polityczne i finansowe z handlu ropą i gazem. Uzyskanie dostępu
przez Chiny do zasobów Azji Środkowej nie musi oznaczać jednak strat dla Rosji,
czego dowodem są ostatnie wydarzenia w Kazachstanie. Rok temu ukończono tam
rurociąg łączący Kazachstan z chińską prowincją Sinkiang. Działania te były
połączone z przejęciem przez państwowe koncerny chińskie od kanadyjskiej firmy
złoża roponośnego Kumkol i rafinerii ropy naftowej w Szenkencie, która zaopatruje w
produkty ropopochodne południowy Kazachstan łącznie z Ałamatą. Przejęcia tego
dokonano przy wsparciu ze strony władz Kazachstanu. W ten sposób Chiny od roku
2005 dysponują nie tylko rurociągiem z Kazachstanu, ale przyłączonymi do niego
własnymi złożami ropy, które z drugiej strony są połączone z rafinerią produkującą na
rynek kazachski. W celu uczynienia tego projektu opłacalnego także dla strony
rosyjskiej dokonano podłączenia do tej instalacji w okolicach kazachskiego miasta
Atasu rosyjskiego rurociągu biegnącego z okolic Tomska (opartego o złoża
zachodniosyberyjskie) do Buchary. Tym samym Rosjanie uzyskali możliwość
sprzedaży ropy do Chin, zaś Chiny dostęp do złóż kazaskich. W ten sposób projekt nie
miał tylko charakteru dwustronnego (chińsko-kazachskiego), ale stał się projektem
trójstronnym (rosyjsko-chińsko-kazachskim). Z drugiej jednak strony podkreślono, że
współpraca ta nie zawsze układała się tak dobrze. Przykładem tego jest kwestia unii
celnej zaproponowanej przez Chiny w ramach Sznaghajskiej Organizacji Współpracy.
Organizacja ta została powołana w celu gwarantowania bezpieczeństwa w regionie, a
to dopiero Chiny przedstawiły projekt rozszerzenie jej obszaru zainteresowania na
sferę gospodarczą. Propozycja ta wywołała zaniepokojenie wśród rosyjskich władz i
doprowadziła do intensyfikacji prac nad powołaniem unii celnej Rosji z
Kazachstanem.
Trzecie zagadnienie poruszane w czasie tego panelu dotyczyło regionalnego
lidera. Czy jest nim Kazachstan, czy Uzbekistan, a jeśli ta rywalizacja nie jest
rozstrzygnięta, to które z tych państw ma większą szansę na zwycięstwo. Na wstępie
stwierdzono, że jeśli Uzbekistan ma największy potencjał ludnościowy (jest to połowa
ludności Azji Centralnej) i w związku z tym może wystawić największą armię, to
jakakolwiek inicjatywa współdziałania w tym regionie bez Uzbekistanu nie ma
większych szans powodzenia. Przewaga zaś Kazachstanu opiera się na
Omówienie czwartego panelu dyskusyjnego…
171
reprezentowaniu
przeciwstawnej
Uzbekistanowi
koncepcji
rozwoju
państw
środkowoazjatyckich, tzn. otwarcia na kapitał zagraniczny. Zamknięty na inwestorów
Uzbekistan przegrywa gospodarczo z intensywnie rozwijającym się Kazachstanem.
Zdaniem części panelistów to jednak Uzbekistan, zwarty etnicznie i posiadający
tradycje podobijania innych narodowości, góruje nad Kazachstanem. Dzieje się tak
dlatego, że w około 14 milionowym Kazachstanie jedynie 50% ludności to
Kazachowie, a wśród pozostałych narodowości istnieje zwarta terytorialnie,
stanowiąca 30% ludności mniejszość rosyjska. Zwrócono przy tym uwagę, że pomimo
to Kazachstan jawi się jako państwo bardziej stabilne od Uzbekistanu, ponieważ
napływ inwestycji zagranicznych ogranicza szanse na poparcie państw zachodnich dla
ewentualnych „kolorowych rewolucji”. Podkreślono również, że w Kazachstanie nie
występują praktycznie zjawiska związane z rozwojem radykalnego islamu.
W dyskusji pojawiły się też głosy, że Kazachstan od samego początku
rywalizacji o prymat wśród państw środkowoazjatyckich był skazany na porażkę z
powodu bezpośredniego sąsiedztwa z Rosją. Bliskość Federacji Rosyjskiej
powodowała i nadal powoduje, że Kazachstan nie posiada możliwości prowadzenia
tak wielowektorowej polityki jak Uzbekistan. Istotnym głosem w dyskusji było także
przedstawienie różnic w jakości
polityki regionalnej
prowadzonej
przez
wspomnianych wcześniej rywali. Z jednej strony jest Kazachstan, państwo otwarte,
któremu udaje się utrzymać poprawne stosunki zarówno z Turkmenistanem, jak i
porewolucyjną Kirgizją. Z drugiej strony Uzbekistan, który ma nadal problemy z
delimitacją swoich granic (m.in. granica z Tadżykistanem i Kirgizją jest zaminowana)
i wiele zatargów o różnym charakterze z poszczególnymi państwami regionu. Z tej
perspektywy to Kazachstan jest państwem bardziej przystosowanym do ogrywania roli
przywódczej w regionie.
W nawiązaniu do trzech poprzednich problemów Azji Centralnej czwartą z
poruszanych kwestii była sprawa sukcesji obecnie będących przy władzy
autorytarnych przywódców. Zwrócono uwagę na to, że przywódcy ci zapewnili
poprzez ciągłość swoich rządów stabilizację, ale kwestią otwartą jest to, jak potoczą
się losy młodych republik, kiedy owi przywódcy odejdę, a średnia ich wieku wskazuje
na to, że może to nastąpić niedługo. W związku z tym podkreślono rolę, jaką mogą
odegrać tu kwestie klanowości społeczeństw państw Azji Centralnej. Trwająca w
pierwszej dekadzie wojna domowa w Tadżykistanie pokazała jak znacząca jest rola
tego czynnika w wyznaczaniu podziałów społecznych. Do konfliktów o podobnym
charakterze do tadżyckiego może właśnie dojść w momencie, gdy będzie trzeba
wybrać nowych przywódców.
Kolejną poruszaną podczas dyskusji kwestią było zagadnienie tego, w jakim
stopniu rozwój gospodarki Kazachstanu i Uzbekistanu jest uwarunkowany kulturowo
przez sufizm. Sufizm, który intensywnie rozwijał się dawniej na terytorium
Uzbekistanu, nie jest tylko związany z Kazachstanem. Był okres w historii
Kazachstanu, gdy sufizm był wyznaniem zakazanym, natomiast obecnie władze
Kazachstanu starają się tworzyć z sufizmu religię państwową, by przeciwstawić się
wpływom islamu politycznego. Podkreślono wagę ostatnich polskich badań
terenowych na ten temat, stwierdzających w Kazachstanie równoległy rozwój w
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
172
poszczególnych wiejskich obszarach sufizmu i „Hizb-ut-Tahtir”. Podkreślono także,
że dla Kazachów, których korzenie są pochodzenia koczowniczego, islam jest religią
wtórną i do tego poddaną silnej modyfikacji podczas asymilacji. W związku z tymi
faktami wskazano, że słabszy rozwój Uzbekistanu nie jest związany w decydujący
sposób z przeważającym tam islamem politycznym. Źródłem zastoju gospodarczego
Uzbekistanu jest świadomość polityczna prezydenta Karimowa, który zdaje sobie
sprawę z tego, że otwartość gospodarcza Uzbekistanu doprowadziłaby do przemian
politycznych, których jest on zdecydowanym przeciwnikiem.
Omówiono także wzajemną współpracę Uzbekistanu i Kazachstanu,
szczególnie w kontekście niedawnej wizyty prezydenta Kazachstanu Nazarbajewa w
stolicy Uzbekistanu. Podkreślono przy tym, że nie po raz pierwszy Kazachstan
wspiera Uzbekistan w trudnej sytuacji (Uzbekistan jest obecnie obłożony sankcjami
politycznymi ze strony UE). W maju 2005 roku pod adresem Uzbekistanu wysunięto
szereg podejrzeń dotyczących zajść w Andiżanie i to właśnie Kazachstan jako
pierwszy udzielił poparcia dla działań podjętych przez prezydenta Karimowa. Z
drugiej jednak strony składane podczas tej wizyty deklaracje o współpracy w kwestii
ratowania Jeziora Aralskiego paneliści uznali za mało istotne, ponieważ takie
propozycje padły nie po raz pierwszy i podobnie jak wiele wcześniejszych inicjatyw
(min. o współpracy w kwestiach energetycznych i zarządzania surowcami wodnymi)
nie doczekają się w najbliższym czasie realizacji.
Poruszono kwestię znaczenia odpływu wykształconej kadry pochodzenia
rosyjskiego z obszaru Azji Centralnej. Dotkliwie odczuł to przemysł uzbecki.
Jednocześnie podkreślono, że temu odpływowi towarzyszyło przerwanie procesu
wysyłania studentów pochodzących z Azji Centralnej na uniwersytety rosyjskie, co
zmusiło władze tych państw do budowania własnej bazy szkolnictwa wyższego.
Najbardziej proces ten jest zaawansowany w Kazachstanie. W kwestii ochrony
ludności rosyjskojęzycznej przez Federację Rosyjską zaznaczono, że pomimo
deklaracji nie stać Rosji na przesiedlanie tej ludności do ojczyzny. Wobec dużej liczby
Rosjan, którzy opuścili ten obszar z powodu konfliktów i pogorszenia się ich szans
ekonomicznych nie należy przywiązywać znaczącej uwagi do roli tej grupy w
regionie. Dla przykładu w Turkmenistanie w roku 1989 stanowili oni 10% całej
populacji republiki, jednak w związku z konsekwentnie prowadzoną polityką przez
prezydenta Nijazowa (w tym m.in. wypowiedzenie układu o podwójnym
obywatelstwie w 2003 roku) doprowadzono do zmniejszenia tego udziału do 2-3 5%.
Jednocześnie dramatycznie przedstawia się poziom szkolnictwa wyższego w
Turkmenistanie, gdzie skracano lata nauki, jak i też sam rok akademicki, by wysłać
studentów do pracy w rolnictwie i przemyśle. Przy czym możliwość uzyskania
wyższego wykształcenia jest uzależniona w tym kraju od znajomości „Ruchmany”,
książki autorstwa prezydenta Saparmurada Nijazowa.
W czasie panelu zastanawiano się także nad tym, jaką rolę odgrywa przemyt
narkotyków z Afganistanu przez terytorium Tadżykistanu dla stabilizacji sytuacji
wewnętrznej tego ostatniego państwa. Zaznaczono, że w szarej strefie związanej z tym
procederem może powstawać prawie 60% PKB Tadżykistanu. Pomimo funduszy
Omówienie czwartego panelu dyskusyjnego…
173
łożonych przez ONZ, WHO i inne organizacje międzynarodowe nadal nie udaje się
znacząco ograniczyć tego procederu. Nie pomogły nawet specjalne kroki podjęte przez
ONZ mające na celu stworzenie agendy, która składałaby się z wyskoopłacanych
funkcjonariuszy mających na celu przeciwdziałać temu zjawisku. Zjawisko to trwa
nieprzerwanie, ponieważ w większości granicy strzegą niskoopłacani strażnicy
tadżyccy wspierani przez siły rosyjskie, przez co przemyt z Afganistanu, największego
na świecie producenta opium, jest bardzo opłacalny.
Następnym wątkiem poruszonym przez panelistów była sytuacja w Kotlinie
Fergańskiej, a także rola, jaką odgrywa w Azji Środkowej. Obszar tej kotliny stanowił
dawniej terytorium Chanatu Kokandzkiego, najbardziej agresywnego i najszybciej
przyrastającego terytorialnie w Azji Środkowej. Mieszkańcy tego regionu do chwili
obecnej posiadają silne tendencje separatystyczne. Za czasów Związku Radzieckiego
kotlina została sztucznie podzielona między trzy państwa: Uzbekistanu, Tadżykistan i
Kirgizję. Już w tamtym okresie była ona słabo kontrolowana. Współcześnie do każdej
z części podzielonej kotliny można od strony trzech stolic wspomnianych wcześniej
państw dotrzeć tylko jedną drogą poprzez wysokie góry. Oznacza to, że w okresie
zimowym, a więc zazwyczaj przez około 6 miesięcy, kotlina jest odcięta od ruchu
kołowego od strony stolic republik. Ta geograficzna izolacja sprzyja ciążeniu ku sobie
poszczególnych części bardziej niż ku władzom republik, do których należą. Kotlina
Fergańska jest obszarem niestabilnym i stanowi źródło wielu niepokojów dla rządów
tych trzech państw. Podkreślić należy, że wielu komentatorów zwraca uwagę na
wzmacnianie tych niepokojów w pewnych okresach przez obce mocarstwa regionu
(głównie przez Rosję) dla realizacji swojej polityki zagranicznej. Paneliści wspólnie
jednak wskazali, że taka polityka ma swoje ograniczenia, bo takim konfliktem można
kierować tylko do pewnych granic, a potem może dojść już tylko do
niekontrolowanego wybuchu. Negatywny charakter takiego podsycania sporów jest o
tyle znaczący, że mieszkańcy żadnej z części nie pozostaliby obojętni na wydarzenia,
w którejś z pozostałych, a taka sytuacja doprowadziłaby już do zdestabilizowania
sytuacji w całej Azji Środkowej. Tym samym należy uznać, że w interesie państw
zainteresowanych współpracą ekonomiczną w regionie nie leży wspieranie
niestabilności w Kotlinie Fergańskiej.
W Uzbekistanie Kotlina Fergańska odgrywa rolę źródła nie tylko
wspomnianego wcześniej ruchu separatystycznego, ale także siedziby islamskich
organizacji politycznych dążących do obalenia świeckich rządów prezydenta
Karimowa. W odpowiedzi na te działania władze w Taszkiencie wprowadziły zakaz
legalnej działalności organizacji islamskich i prowadzą dyskryminującą politykę
społeczną wobec tego regionu, podtrzymując tam wysokie bezrobocie. Wywołany tym
postępowaniem kryzys społeczny w Kotlinie tylko wzmacnia dążenia do autonomii,
przyczynia się też do wzrostu poparcia dla organizacji islamskich. Niektóre z nich, jak
np. Islamski Ruch Uzbekistanu, dążą do obalenia siłą prezydenta Karimowa. Potęguje
to osobistą wrogość Kraimowa do mieszkańców tego regionu, wzmocnioną
świadomością tego, że to właśnie mieszkańcy kotliny jako pierwsi wystąpili
przeciwko systemowi władzy stworzonemu przez tego byłego członka partii
komunistycznej. Podobnie wygląda sytuacja z tadżycką częścią Kotliny Fergańskiej
(okręg chodżencki Tadżykistanu), odizolowaną i zamieszkaną przez klany wrogie
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
174
obecnemu prezydentowi. Natomiast kirgiska część Kotliny, z dwoma ośrodkami
miejskimi Osz i Dżalalabad, ma charakter wiejski. Wyróżnia się on na tle Kirgizji tym,
że mówi się tam w przeważającej części po kirgisku, a nie po rosyjsku jak na północy.
Jest ona zamieszkana zarówno przez Kirgizów, jak i Uzbeków. Stanowi tym samym
obszar zapalny na tereniu Kirgizji, obdarzony dużym potencjałem niestabilności. To
właśnie mieszkańcy Kotliny byli w przeważającej części organizatorami ostatniej
rewolucji w Duszanbe.
Opracował:
Tomasz Pugacewicz
Student Instytutu Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych
Uniwersytetu Jagiellońskiego
IV rok
175
Część V
Inni aktorzy międzynarodowi na obszarze WNP
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
176
Justyna Zając, Polityka Unii Europejskiej wobec obszaru WNP
177
Dr Justyna Zając
Polityka Unii Europejskiej wobec obszaru WNP
Unia Europejska odgrywa aktywną rolę na arenie międzynarodowej. Podejmuje
intensywne działania względem poszczególnych regionów świata. Współpraca z byłymi
koloniami tzw. obszaru AKP (Afryka subsaharyjska, Karaiby, rejon Pacyfiku),
Partnerstwo Eurośródziemnomorskie, Pakt Stabilności dla Europy Południowo-
Wschodniej oraz Proces Stabilizacji i Stowarzyszenia (Bałkanów Zachodnich), to tylko
niektóre z programów realizowanych przez UE wobec obszarów pozaunijnych
1
.
Również wobec państw-członków Wspólnoty Niepodległych Państw Unia wykorzystuje
instrumenty gospodarcze, wchodzące w skład I filaru UE (Wspólnota Europejska) oraz
polityczne, będące częściami składowymi filaru II (Wspólna Polityka Zagraniczna i
Bezpieczeństwa).
Obszar WNP jest jednak tylko w niektórych działaniach unijnych traktowany jako
całość. Spośród członków WNP największą rolę w polityce UE odgrywa Rosja. Istotne
znacznie mają także cztery inne państwa, członkowie WNP: Ukraina oraz kraje
Południowego Kaukazu – Armenia, Azerbejdżan i Gruzja. Państwa te zostały włączone
w Europejską Politykę Sąsiedztwa (European Neighbourhood Policy – ENP), przyjętą
przez Radę ds. Ogólnych i Stosunków Zewnętrznych na posiedzeniu w Luksemburgu, 14
czerwca 2004 roku.
2
1. Polityka UE wobec WNP jako regionu
Jednym z głównych instrumentów polityki UE na obszarze WNP są układy o
partnerstwie i współpracy (Partnership and Cooperation Agreement – PCA).
Porozumienia te, realizowane w I filarze Unii, zalicza się do tzw. umów trzeciej
generacji, łączących udzielanie pomocy rozwojowej z klauzulami odnoszącymi się do
respektowania praw człowieka
3
. Unia Europejska podpisała je niemal ze wszystkimi
państwami WNP.
1
Na temat Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa Unii Europejskiej w poszczególnych
regionach świata zob. np. R. Zięba, Unia Europejska jako aktor stosunków międzynarodowych,
Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2003.
2
Wider Europe-Neighbourhood: A New Framework for Relations with our Eastern and Southern
Neighbours, COM (2003), 104 final, Brussels, March 2003. Europejską Polityką Sąsiedztwa zostały
objęte: Algieria, Armenia, Azerbejdżan, Białoruś, Egipt, Gruzja, Izrael, Jordania, Liban, Libia, Mołdowa,
Maroko, Autonomia Palestyńska, Syria, Tunezja, Ukraina.
3
Zob. Ch. Hillion, “Partnership and Cooperation Agreements between the EU and the New Independent
States of the Ex-Soviet Union”, European Foreign Affairs Review, Vol. 3, Issue 3, Autumn 1998, s. 399-
420.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
178
Wykaz umów o partnerstwie i współpracy (PCA) między UE a państwami WNP
Państwo
Data wejścia umowy w życie
Armenia
1 lipca 1999
Azerbejdżan
1 lipca 1999
Białoruś
Podpisany w marcu 1995 r., zawieszony w 1997 r.
Gruzja
1 lipca 1999
Kazachstan
1 lipca 1999
Kirgistan
1 lipca 1999
Mołdowa
1 lipca 1998
Rosja
1 grudnia 1997
Turkmenistan
Podpisany w maju 1998 r., nie wszedł jeszcze w życie
Ukraina
1 marca 1998
Uzbekistan
1 lipca 1999
Tadżykistan
Rozmowy negocjacyjne rozpoczęły się w grudniu 2003
r.; układ nie został jeszcze podpisany
Źródło: http://ec.europa.eu/, maj 2006.
Ważnym instrumentem gospodarczym w polityce UE wobec obszaru WNP jest
także program TACIS (Technical Assistance for CIS). Został on uruchomiony w 1991
roku dla 12 państw
4
. Program ma na celu ułatwienie transformacji poszczególnych
państw regionu. W założeniach podobny jest do programów PHARE i MEDA
adresowanych odpowiednio do krajów Europy Środkowej i Wschodniej oraz państw
wschodnio- i południowośródziemnomorskich. W 2007 roku TACIS zostanie wchłonięty
przez nowy instrument pomocy finansowej UE – Europejski Instrument Sąsiedztwa i
Partnerstwa (European Neighbourhood and Partnership Instrument).
W latach 1991-1999 Unia Europejska przekazała 4,226 miliardy euro na realizację
celów programu TACIS, a w okresie 2000-2006 liczba ta wyniosła 3,138 miliardy euro.
Najwięcej środków z TACIS wykorzystała Rosja (51%) oraz Ukraina (20%). Pozostałe
państwa w niewielkim stopniu skorzystały z dostępnych środków: Kazachstan – 5%,
Azerbejdżan i Uzbekistan – po 4%, Armenia, Gruzja – po 3%; Białoruś, Kirgistan,
Mołdowa, Turkmenistan - po 2%, a Tadżykistan nie skorzystał z funduszy unijnych w
ogóle. Najwięcej funduszy zostało przekazanych na projekty związane ze
wzmocnieniem bezpieczeństwa nuklearnego i ochronę środowiska (20%), reformę
administracji publicznej, usługi socjalne i edukację (15%), restrukturyzację
przedsiębiorstw państwowych i rozwój sektora prywatnego (14%), rozwój rolnictwa
(8%), rozwój przemysłu energetycznego (9%) oraz transportowego (7%)
5
.
Z programu TACIS finansowane są również dwa projekty przyjęte przez Unię
Europejską dla obszaru WNP: program TRACEA (Transport Corridor Europe-
Caucasus-Asia) oraz INOGATE (Intrastate Oil and Gas Transport to Europe).
Program TRACECA powstał w maju 1993 roku. Jego celem jest ożywienie
korytarza transportowego Europa-Kaukaz-Azja (przez Armenię, Azerbejdżan, Gruzję,
4
Program TACIS został uruchomiony dla Armenii, Azerbejdżanu, Białorusi, Gruzji, Kazachstanu,
Kirgistanu, Mołdowy, Rosji, Tadżykistanu, Turkmenistanu, Ukrainy i Uzbekistanu. W latach 1991-2003
z funduszy TACIS korzystała także Mongolia, która nie jest członkiem WNP.
5
“TACIS: Funds Committed by Sector; Funds Committed by Country”, EUROPA - European
, dostęp: 01.05.2006.
Justyna Zając, Polityka Unii Europejskiej wobec obszaru WNP
179
Kazachstan, Kirgizję, Turkmenistan, Tadżykistan, Uzbekistan, Mołdowę, Rumunię,
Turcję, Ukrainę i Bułgarię), który stanowi najkrótszą drogę łączącą dwa kontynenty. Do
programu przystąpiły wszystkie państwa kaukaskie. 8 września 1998 roku podpisano
Porozumienie Multilateralne w sprawie Transportu Międzynarodowego dla Rozwoju
Korytarza Europa-Kaukaz-Azja (lądowego, kolejowego, wodnego, powietrznego oraz
budowę gazociągów). Za główne cele współpracy uznano: 1) rozwój stosunków
gospodarczych i handlowych w regionie Europy, Morza Czarnego, Kaukazu, Morza
Kaspijskiego i Azji; 2) ułatwianie dostępu do rynku międzynarodowego; 3) ułatwienie
międzynarodowego transportu dóbr i osób, a także transportu surowców energetycznych;
4) zapewnianie bezpieczeństwa transportowanym towarom oraz ochronę środowiska; 5)
harmonizowanie polityki transportowej i stworzenie ram prawnych w dziedzinie
transportu; 6) stworzenie równych warunków dla rozwoju różnego typu transportu. W
celu realizacji tych założeń stworzono Komisję Międzyrządową i Sekretariat w Baku
6
. 9
października 2003 roku podpisano Protokół Dodatkowy do Porozumienia, który
sprecyzował wcześniejsze ustalenia.
Program INOGATE powstał w 1996 roku jako uzupełnienie TRACECA. Jego
głównym celem jest promocja współpracy regionalnej na rzecz rozbudowy systemu
rurociągów ułatwiających transport gazu i ropy z obszaru Wspólnoty Niepodległych
Państw do Europy. Projekt jest dla państw unijnych niezwykle ważny, gdyż jego
realizacja oznaczałaby zwiększenie ich bezpieczeństwa energetycznego. Należy
podkreślić, iż 40% całości importu gazu UE oraz 20% całości importu ropy pochodzi
właśnie z państw Europy Wschodniej, Kaukazu i Azji Środkowej. Współpraca w ramach
INOGATE została częściowo zinstytucjonalizowana, co znalazło wyraz w utworzeniu
Sekretariatu, z siedzibą w Kijowie
7
.
W lipcu 1999 roku na szczycie w stolicy Ukrainy 21 państw Europy, Kaukazu i
Azji Środkowej
8
podpisało tzw. Umbrella Agreement. Porozumienie określiło główne
zasady współpracy między państwami uczestniczącymi i zapowiedziało utworzenie
systemu instytucjonalnego i prawnego opartego na zasadach i standardach
międzynarodowych dla racjonalizacji, ułatwienia rozwoju systemu transportu gazu i
ropy oraz przyciągania niezbędnych w tym celu inwestycji. Porozumienie to weszło w
życie w lutym 2001 roku.
Państwa uczestniczące w programie INOGATE uzyskały wsparcie finansowe ze
środków TACIS. W latach 1996-2003 pomoc na rzecz realizacji celów INOGATE
wyniosła 53 miliony euro, a w latach 2004-2006 – 18 milionów euro
9
.
6
Do porozumienia przystąpiły: Azerbejdżan, Armenia, Bułgaria, Gruzja, Kazachstan, Kirgistan,
Mołdowa, Rumunia, Tadżykistan, Turcja, Ukraina, Uzbekistan. „Basic Multilateral Agreement on
International Transport for Development of the Europe-the Caucasus-Asia Corridor”, 8 September 1998,
Traceca Online,
, dostęp: 01.05.2006.
7
“INOGATE Developments 2001-2004 and New Perspectives”, June 2004, INOGATE Programme,
, dostęp: 01.05.2006.
8
Albania, Armenia, Azerbejdżan, Białoruś, Bułgaria, Chorwacja, Gruzja, Grecja, Kazachstan, Kirgistan,
Łotwa, Macedonia, Mołdowa, Rumunia, Serbia i Czarnogóra, Słowacja, Tadżykistan, Turcja,
Turkmenistan, Ukraina, Uzbekistan. Do porozumienia nie przystąpiła Rosja.
9
EUROPA - European Commission,
, dostęp: 01.05.2006.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
180
Projekty budowy gazociągów
Projekty gazociągów
Główne założenia
Północny
Transport gazu z Rosji przez Morze Bałtyckie do
Niemiec, a następnie do Wielkiej Brytanii i do
Niderlandów. W fazie realizacji
Jamał II
Budowa II nitki gazociągu jamalskiego;
przesyłającego gaz z Rosji do Europy Zachodniej.
Możliwe dwie alternatywne drogi: 1) Rosja-
Białoruś-Polska; 2) Rosja-kraje bałtyckie-Polska
Turcja-Grecja-Włochy
Transport gazu kaspijskiego i bliskowschodniego do
Europy Zachodniej
Turcja-Bułgaria-Rumunia-
Węgry-Austria
Transport gazu rosyjskiego, kaspijskiego i
bliskowschodniego do Europy Zachodniej
Rozbudowa sieci gazociągów na
Ukrainie
Ważna dla państw UE, gdyż przez Ukrainę
transportują one obecnie 40% gazu.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych zamieszczonych na stronie
internetowej UE: http://ec.europa.eu/
Projekty budowy rurociągów
Projekty rurociągów
Główne założenia
Odessa-Brody-Gdańsk
Przedłużenie istniejącego rurociągu Odessa-Brody
do Płocka, a docelowo do Gdańska
Konstanza-Omisalij-Triest
Transport ropy z Rumunii do Chorwacji i Włoch
Burgas-Alexandropoulis
Transport
ropy
z
Bułgarii
do
Grecji,
co
ograniczyłoby konieczność transportu przez Bosfor
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych zamieszczonych na stronie
internetowej UE: http://ec.europa.eu/
Jak podkreślają przywódcy państw unijnych INOGATE jest inicjatywą
komplementarną w stosunku do programów współpracy UE w sektorze energetycznym z
innymi państwami oraz regionami, takich jak: Dialog Energetyczny EU-Rosja (EU-
Russia Energy Dialogue), Eurośródziemnomorskie Forum Energetyczne (Euro-
Meditterranean Energy Forum), Regionalny Rynek Elektryczny Europy Południowo-
Wschodniej (South-East Europe Regional Electricity Market), Współpraca Energetyczna
EU-Iran (EU-Iran Energy Cooperation)
10
.
Pomimo zapewnień o komplementarności działań UE program INOGATE w
znacznym stopniu niepokoi Rosję, która obawia się, iż w sytuacji sukcesywnego
realizowania jego założeń straci monopol na transport gazu i ropy do państw Unii
Europejskiej. W konsekwencji ograniczy to jej wpływy finansowe i wpłynie na spadek
pozycji międzynarodowej Rosji. Obecnie Moskwa pozostaje jednak jednym z
10
W ostatnich latach współpraca energetyczna między UE a Iranem została poważnie ograniczona ze
względu na dążenia Iranu do wyprodukowania wzbogaconego uranu i uzasadnionych podejrzeń
społeczności międzynarodowej o dążenia tego państwa do zdobycia broni jądrowej. Szerzej na ten temat
zob. np. J. Zając, Polityka [USA] wobec Bliskiego Wschodu, [w:] J. Zając (red.), Polityka zagraniczna
USA po zimnej wojnie, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2005, s. 144-149.
Justyna Zając, Polityka Unii Europejskiej wobec obszaru WNP
181
najważniejszych partnerów Brukseli, co wyraźnie widać w charakterze stosunków
między Unią Europejską, jej poszczególnymi członkami oraz Federacją Rosyjską.
2. Polityka UE wobec Rosji, Ukrainy i Południowego Kaukazu
Polityka wobec Rosji
Federacja Rosyjska była jednym z pierwszych państw WNP, z którym Unia
Europejska podpisała układ o partnerstwie i współpracy (24 czerwca 1994 r.). Wszedł on
w życie trzy lata później
11
, a 4 czerwca 1999 roku, na szczycie w Kolonii UE uchwaliła
wobec Rosji wspólną strategię. Było to pierwsze w historii Unii wykorzystanie tego
instrumentu Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa. Cele strategii
zdefiniowano następująco:
– utworzenie stabilnej, demokratycznej i otwartej Rosji z gospodarką rynkową;
– utrzymanie stabilności w Europie;
– promocja bezpieczeństwa o wymiarze globalnym, dzięki intensyfikacji
współpracy z Rosją;
– przeciwdziałanie rozprzestrzenianiu broni jądrowej;
– prowadzenie dialogu z Rosją w kwestiach gospodarczych;
– współpraca z Rosją w wymiarze sprawiedliwości i spraw wewnętrznych.
Przewidziano także rozwijanie współpracy
transgranicznej
w
ramach
ustanowionego w grudniu 1999 roku Północnego Wymiaru UE
12
. Wspólna strategia
została przewidziana na cztery lata
13
.
W kwietniu 2001 roku Unia Europejska i Rosja podpisały układ o współpracy w
dziedzinie nauki i technologii, a w maju tego roku podjęły prace nad ustanowieniem
wspólnej europejskiej przestrzeni gospodarczej. Rok później, na szczycie moskiewskim
obie strony przyjęły Wspólną deklarację o praktycznych krokach w rozwijaniu dialogu
politycznego i w sprawach reagowania kryzysowego i bezpieczeństwa, ustanowiono
przedstawiciela Rosji do spraw kontaktów ze Sztabem Wojskowym UE, a w czasie
szczytu przewodniczący Komitetu Wojskowego UE spotkał się rosyjskimi władzami
wojskowymi. W czerwcu 2002 roku Rada Europejska na posiedzeniu w Sewilli zaprosiła
Rosję do dialogu w sprawach swoich operacji tzw. zarządzania kryzysowego (misji
petersberskich). W maju 2005 roku zawarto szerokie porozumienie określające zasady
współpracy w czterech „wspólnych przestrzeniach”:
1)
gospodarka,
2) wolność, bezpieczeństwo wewnętrzne i wymiar sprawiedliwości,
3) bezpieczeństwo zewnętrzne,
4) kultura, edukacja i badania naukowe.
Na początku XXI wieku partnerstwo między Federacją Rosyjską a Unią
Europejską przybrało różne formy konsultacji politycznych i współpracy, co
potwierdzają przytoczone przykłady zawartych porozumień i umów.
Moskwa
i
Bruksela
współpracują
ze
sobą
również
w
kwestiach
międzynarodowych. Są członkami „Kwartetu Bliskowschodniego”, utworzonego w 2003
11
Porozumienie obowiązuje do grudnia 2007 roku.
12
Szerzej zob. H. Ojanen, “The EU and Its 'Northern Dimension': An Actor in Search of a Policy, or a
Policy in Search of an Actor?”, European Foreign Affairs Review, Vol. 5, Issue 3, September 2000, s.
359-376.
13
Wspólną strategię przedłużono na kolejny rok w czerwcu 2003 roku, po tym czasie – wygasła.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
182
roku,
który
poszukuje
pokojowych
rozwiązań
konfliktu bliskowschodniego,
współdziałają na rzecz zwalczania przestępczości zorganizowanej, zwłaszcza
terroryzmu; w maju 2002 roku Moskwa i Bruksela wspólnie działały na rzecz
rozwiązania indyjsko-pakistańskiego kryzysu nuklearnego, a w latach 2005/2006 w
sprawie niedopuszczenia do uzyskania przez Iran broni jądrowej
14
.
Ze względu na swoją pozycję międzynarodową Federacja Rosyjska jest dla Unii
Europejskiej ważnym partnerem. Ponadto obecnie jest ona jednym z głównych
dostawców surowców energetycznych dla państw unijnych, co w naturalny sposób czyni
z niej kluczowego partnera.
We wzajemnych stosunkach nie brakuje jednak problemów. W latach 1990.
związane one były z sytuacją w Czeczenii, a na początku XXI z kwestią rozszerzenia
Unii na wschód i wprowadzenia obowiązku wizowego dla obywateli Rosji
15
. Pojawiają
się nawet opinie, że wiele porozumień politycznych UE-Federacja Rosyjska ma jedynie
deklaratywny charakter i nie implikują one konkretnych działań
16
.
W 2004 roku Rosja odmówiła uczestnictwa w Europejskiej Polityce Sąsiedztwa,
oczekując odrębnego traktowania i unikając sytuacji, w których byłaby postawiona na
równi z innymi sąsiadami UE. Ponadto Kreml postrzega ENP jako wyzwanie dla
dominujących rosyjskich wpływów w zachodniej części obszaru WNP i na Kaukazie
Południowym, co znalazło wyraz w wyraźnej krytyce tego programu przez decydentów
rosyjskich, zwłaszcza w 2004 roku
17
.
Polityka wobec Ukrainy
Od początku lat 90. Unia Europejska przywiązywała dużą wagę do niepodległości
Ukrainy, deklarując pomoc w budowie instytucji demokratycznych i wprowadzaniu
gospodarki wolnorynkowej. Jednocześnie jednak duże obawy państw unijnych
wywoływała niechęć Kijowa do oddania Rosji broni jądrowej i do przystąpienia do
układu o nieproliferacji broni jądrowej (NPT) z 1968 roku. Pomimo to, 14 czerwca 1994
roku UE i Ukraina podpisały układ o partnerstwie i współpracy. Wszedł on w życie w
marcu 1998 roku. Ukraina była drugim po Rosji państwem, dla którego UE przyjęła
14
Szerzej nt. stosunków UE-Rosja zob. A. Bryc, Cele polityki zagranicznej Federacji Rosji,
Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2004, s. 76-78, 116-125, 172-174; M. Raś, Ewolucja polityki
zagranicznej Rosji wobec Stanów Zjednoczonych i Europy Zachodniej w latach 1991-2001,
Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2005, s. 156-206; M. Bodio, Stosunki między
Unią Europejską a Federacją Rosyjską (stan i perspektywy rozwoju), Wydawnictwo Elipsa, Warszawa
2005; J. Starzyk, Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa Unii Europejskiej, Wydawnictwo
ASPRA, Warszawa 2001, s. 193-202; R. Zięba, Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa Unii
Europejskiej, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2005, s. 56-61.
15
Sprawa dotyczyła głównie Obwodu Kaliningradzkiego. Rosja żądała od Unii Europejskiej prawa
swobodnego przepływu osób i towarów pomiędzy Obwodem Kaliningradzkim a resztą terytorium Rosji.
Szerzej zob. R. Zięba, Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa…, op. cit., s. 59-60; J.
Zajączkowski, Unia Europejska w stosunkach międzynarodowych, Wydawnictwo ASPRA, Warszawa
2006, s. 163 i inne. Por. M. Czajkowski, Implikacje członkostwa Polski w Unii Europejskiej dla Rosji,
[w:] E. Cziomer, M. Czajkowski (red.), Międzynarodowe implikacje procesu integracji europejskiej dla
Polski i Niemiec, Wydawnictwo Dante, Kraków 2004, s. 215-228.
16
T. Forsberg, „The EU-Russia Security Partnership: Why the Opportunity Was Missed”, European
Foreign Affairs Review, 2004, nr 2, s. 265 i inne.
17
M. Menkiszak, „Obszar WNP: Imperium kontratakuje”, Rocznik Strategiczny 2005/2006,
Wydawnictwo Naukowe Scholar, Fundacja Studiów Międzynarodowych, Warszawa [bdw], s. 228.
Justyna Zając, Polityka Unii Europejskiej wobec obszaru WNP
183
wspólną strategię (11 grudnia 1999 roku, na szczycie w Helsinkach). W dokumencie tym
zapisano, iż UE przywiązuje wagę do demokratycznej, stabilnej i silnej gospodarczo
Ukrainy, ogłoszono partnerstwo UE i Ukrainy, Unia zobowiązała się do wspierania
transformacji ustrojowej i gospodarczej w tym kraju, rozwijania współpracy
gospodarczej, politycznej i kulturalnej, a także w wymiarze sprawiedliwości i spraw
wewnętrznych. Rozważono również możliwość udziału Ukrainy w misjach
petersberskich. Strategia przewidziana na 3 lata została przedłużona na kolejny rok w
grudniu 2003 roku, po czym wygasła. W lutym 2005 roku została jednak ponownie
uruchomiona.
Należy podkreślić, iż od wiosny 2001 roku stosunki Brukseli z Kijowem uległy
pogorszeniu, w związku z ostrym sporem, jaki wystąpił między prezydentem Leonidem
Kuczmą a opozycją. Pomimo to w czerwcu 2002 roku, decyzją Rady Europejskiej w
Sewilli został ustalony mechanizm konsultacji i współpracy z Ukrainą w dziedzinie
Europejskiej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony (EPBiO). Ukraina mianowała łącznika
do spraw kontaktów ze Sztabem Wojskowym UE. Podjęto współpracę przy pierwszej
prowadzonej w ramach ESDP misji policyjnej w Bośni i Hercegowinie. W tym
kontekście Ukraina zaoferowała UE korzystanie z centrum szkolenia policji w Kijowie
18
.
W czerwcu 2004 roku, po rozszerzeniu Unii Europejskiej o 10 państw Ukraina
została włączona do Europejskiej Polityki Sąsiedztwa, uzyskując miano priorytetowego
partnera, a pod rządami prezydenta Wiktora Juszczenki, który objął stanowisko
prezydenta w styczniu 2005 roku Kijów zadeklarował ubieganie się o członkostwo w
UE. Obecnie Ukraina nie jest postrzegana jako kraj kwalifikujący się do członkostwa,
ale państwa unijne nie odrzucają realizacji tego celu w przyszłości.
Znaczącą rolę w działaniach Unii Europejskiej wobec Ukrainy może odegrać
Polska, która dąży do utrzymania i wzmocnienia proeuropejskiego kursu w polityce
zagranicznej Kijowa, chcąc w ten sposób zapobiec odbudowie przez Rosję wpływów w
Europie Środkowej i Wschodniej. Warszawa silnie zaangażowała się w „Pomarańczową
Rewolucję” i przemiany demokratyczne na Ukrainie, wierząc iż niezależna od Rosji
Ukraina przyczynia się do zwiększenia bezpieczeństwa Polski
19
.
Polityka wobec państw Południowego Kaukazu
Obszar Południowego Kaukazu, położony pomiędzy Morzem Czarnym a Morzem
Kaspijskim, w skład którego wchodzą Azerbejdżan, Armenia i Gruzja odgrywa istotną
rolę dla bezpieczeństwa Unii Europejskiej. Jest to region bogaty w złoża surowców
energetycznych, przez który odbywa się także transport ropy naftowej i gazu zimnego z
Morza Kaspijskiego do państw południowo- i zachodnioeuropejskich. Ponadto obszar
ten stanowi korytarz tranzytowy dla międzynarodowych grup przestępczych,
zajmujących się głównie przemytem narkotyków i broni masowego rażenia. Jest to także
potencjalne miejsce rozwoju siatek terrorystycznych
20
. Zjawiska te budzą zaniepokojenie
państw unijnych, zwłaszcza że po rozszerzeniu UE o Rumunię i Bułgarię jej granice
znacznie przybliżą się do obszaru Południowego Kaukazu. Początkowo stosunki UE z
Armenią, Azerbejdżanem i Gruzją dotyczyły głównie rozwiązywania kryzysu
18
R. Zięba, Unia Europejska jako aktor…, op. cit., s. 163.
19
Szerzej nt. stosunków polsko-ukraińskich zob. R. Zięba, „Partnerstwo strategiczne polsko-ukraińskie”,
Rocznik Nauk Politycznych, t. 4, 2002, s. 55-77.
20
Szerzej zob. S. E. Cornell, “The Growing Threat of Transnational Crime”, [w:] D. Lynch (ed.), The
South Caucasus: a Challenge for the EU, EU-ISS Chaillot Papers, December 2003, No 65, s. 23-40.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
184
humanitarnego będącego wynikiem rozpadu ZSRR i wojny o Nagorny Karabach. Jednak
wejście w życie umów o partnerstwie i współpracy w 1999 roku oznaczało poważny etap
w rozwoju stosunków wzajemnych. Wzrastające zainteresowanie Unii Europejskiej
regionem południowokaukaskim stało się widoczne w końcu lat 90. 22 czerwca 1999
roku, w Luksemburgu została podpisana przez Unią Europejską oraz Armenię,
Azerbejdżan i Gruzję wspólna Deklaracja o partnerstwie i współpracy z UE
21
.
Stopniowo Południowy Kaukaz zajmował coraz ważniejsze miejsce w świadomości
polityków państw unijnych. W lutym 2001 roku, na łamach Financial Times Anna Lindh
oraz Chris Patten zaapelowali o nie zaniedbywanie tego regionu oraz większe
zaangażowanie w nim UE, zwłaszcza w rozwiązywaniu konfliktów
22
.
W efekcie, w lipcu 2003 roku UE mianowała Specjalnego Przedstawiciela dla
Południowego Kaukazu. Został nim dyplomata fiński Heikki Talvitie. Za jego główne
zadania przyjęto:
•
pomoc państwom południowego Kaukazu w przeprowadzaniu reform
politycznych
i
gospodarczych,
przede
wszystkim
demokratyzacji,
wprowadzania rządów prawa, praw człowieka, praworządności, rozwoju i
walki z ubóstwem;
•
pomoc w rozwiązywaniu konfliktów i w przywracaniu pokoju, zgodnie z
istniejącymi mechanizmami zapobiegania konfliktom regionalnym;
•
współdziałanie z państwami sąsiadującymi z obszarem Południowego
Kaukazu;
•
działanie na rzecz rozwoju współpracy regionalnej na obszarze
Południowego Kaukazu, z uwzględnieniem kwestii ekonomicznych,
energetycznych i transportu;
•
działanie w celu zwiększenia efektywności polityki UE w regionie i
czynienia roli Unii bardziej zauważalną
23
.
W lutym 2006 roku mandat Specjalnego Przedstawiciela został przedłużony i
wzmocniony tak, aby możliwe było większe zaangażowania Unii w rozwiązywanie
konfliktów.
O wzrastającej roli Południowego Kaukazu w polityce Unii Europejskiej
świadczy włączenie Armenii, Azerbejdżanu i Gruzji do Europejskiej Polityki
Sąsiedztwa. Pomimo, iż początkowo uczestnictwo tych państw w nowym programie
unijnym nie było przewidziane, w maju 2004 roku politycy zachodnioeuropejscy
zmienili zdanie.
Największym wyzwaniem dla polityki Armenii, Azerbejdżanu i Gruzji jest
wprowadzenie szeregu reform politycznych i ekonomicznych, dlatego za podstawowe
cele UE w tych trzech państwach uznano:
a) w dziedzinie politycznej i bezpieczeństwa oraz kwestii humanitarnych:
– wzmocnienie poszanowania zasad prawa;
21
“Joint Declaration of the European Union and the Republics of Armenia, Azerbaijan, Georgia,
Luxembourg", 22 June 1999, Mission of Azerbaijan to the European Union,
,
dostęp: 01.05.2006.
22
“Resolving a Frozen Conflict, Neither Russia Nor the West Should Try to Impose a Settlement on the
Southern Caucasus”, Financial Times, 20 February 2001.
23
“Council Joint Action 2003/496/CFSP of 7 July 2003”, Official Journal of the EU, L169/74, 8 July
2003. Rada UE mianowała również w marcu 2005 roku Specjalnego Przedstawiciela UE ds. konfliktu w
Naddniestrzu. Został nim Jacobovits de Szeged, były specjalny wysłannik OBWE dla tego konfliktu.
Justyna Zając, Polityka Unii Europejskiej wobec obszaru WNP
185
– wzmocnienie ochrony praw człowieka;
– wzmocnienie struktur demokratycznych i pluralizmu;
– postęp w rozwiązywaniu konfliktów;
b) w dziedzinie gospodarczej:
– polepszenie
warunków
gospodarczych,
w
tym
dla
inwestycji
zagranicznych,
– wprowadzenie ustawodawstwa zgodnego ze standardami unijnymi i
międzynarodowymi;
– prowadzenie efektywnej walki z korupcją;
– prowadzenie przejrzystego procesu prywatyzacji;
– podjęcie skutecznej walki z ubóstwem;
– podjęcie działań na rzecz ochrony środowiska;
– podjęcie działań na rzecz wzmocnienia współpracy regionalnej
24
.
Unia Europejska poparła także rewolucję róż w Gruzji, a w lipcu 2004 roku
uruchomiła w tym kraju, w ramach EPBiO, misję EUJUST, której celem było wspieranie
rządów prawa oraz implementacja reformy systemu prawnego. Misja trwała 12
miesięcy.
Ponadto w latach 1991-2004 UE udzieliła państwom południowokaukaskim
pomocy w wysokości 1,2 miliarda euro (po ok. 400 milionów). Połowa funduszy została
przekazana na redukcję biedy i bezpieczeństwo żywnościowe.
W dniach 16-17 lutego 2006 roku Komisarz ds. Stosunków Zewnętrznych i ENP
– Benita Ferrero-Waldner odbyła swoją pierwszą podróż do państw Południowego
Kaukazu w celu nawiązania bliższych stosunków UE z tymi krajami. W czasie wizyty
stwierdziła, iż „Włączenie trzech państw do ENP oznacza nowy rozdział w stosunkach
UE z tymi krajami”
25
. Wkrótce zostaną opracowane przez Unię Europejską nowe plany
działania skierowane wobec tych państw.
3. Unia Europejska rywalem Rosji na obszarze WNP?
Działania Unii Europejskiej skierowane do państw Wspólnoty Niepodległych
Państw cechuje zróżnicowanie. Najważniejsze znaczenie dla UE, ze względów
politycznych i bezpieczeństwa oraz gospodarczych, odgrywa Ukraina, państwa
Południowego Kaukazu oraz Rosja.
Ukraina od początku uzyskania niepodległości w 1991 roku odgrywa istotną rolę
w polityce państw zachodnioeuropejskich, o czym świadczy przyjęcie wobec tego kraju
wspólnej strategii. Przez obszar Ukrainy transportowanych jest 40% surowców
energetycznych dostarczanych do państw zachodnioeuropejskich z obszaru WNP, co
stanowi niezwykle ważny czynnik w kształtowaniu polityki UE wobec tego państwa. Po
rozszerzeniu Unii Europejskiej o 10 nowych państw w 2004 roku Bruksela określiła
Ukrainę priorytetowym partnerem w ramach Europejskiej Polityki Sąsiedztwa.
Rosnące zainteresowanie państw unijnych widoczne jest również w stosunku do
regionu Południowego Kaukazu. Nierozwiązane konflikty (w Abchazji, Południowej
Osetii i o Nagorny Karabach) generują poważne wyzwania i zagrożenia dla
bezpieczeństwa europejskiego. Zwłaszcza po zbliżeniu granic Unii do Południowego
24
“Communication from the Commission to the Council, European Neighborhood Policy.
Recommendations for Armenia, Azerbaijan, Georgia and for Egypt and Lebanon, Commission of the
European Communities”, COM (2005), 72 final, Brussels, 2 March 2005.
25
EUROPA - European Commission,
, dostęp: maj 2006.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
186
Kaukazu w konsekwencji rozszerzenia o Rumunię i Bułgarię (prawdopodobnie w 2007
r.) działalność międzynarodowych grup przestępczych może stać się dla państw unijnych
dużym problemem. Ponadto Południowy Kaukaz jest obszarem tranzytowym dla
transportu surowców energetycznych; stanowi także ich źródło. Są to główne powody,
dla których Unia podejmuje coraz intensywniejsze działania wobec Armenii,
Azerbejdżanu i Gruzji, wśród których symbolicznym jest włączenie ich do Europejskiej
Polityki Sąsiedztwa.
Niewątpliwie jednak spośród państw WNP ciągle najważniejszym partnerem
unijnym pozostaje Federacja Rosyjska i wydaje się, iż w perspektywie krótkoterminowej
państwa zachodnioeuropejskie nie zdecydują się na podjęcie rywalizacji z Moskwą o
wpływy na tym obszarze. Państwo to jest jednym z głównych dostawców ropy naftowej
i gazu zimnego. Obecnie kraje UE kupują od Rosji 25% potrzebnego im gazu ziemnego,
ale wskaźnik ten prawdopodobnie zwiększy się o kilka procent w niedalekiej
przyszłości. Duże zasoby surowców energetycznych znajdują się w rejonie Morza
Kaspijskiego, jednak dotychczas rurociągi i gazociągi do Europy Zachodniej wiodą
przez Rosję. Stąd jednym z najważniejszych celów Unii Europejskiej wobec obszaru
WNP jest rozbudowa sieci tranzytowych surowców energetycznych z ominięciem Rosji.
Działania te podejmowane są głównie w ramach programu INOGATE. Jednak oprócz
uruchomionego w 2005 roku gazociągu BTE (Baku-Tbilisi-Ceyhan) pozostałe projekty
znajdują się ciągle w fazie koncepcyjnej. Głównym dostawcą surowców energetycznych
z obszaru WNP pozostaje więc Rosja.
Ponadto należy pamiętać, że Unia Europejska nie dysponuje odpowiednimi
środkami, dzięki którym mogłaby odgrywać w rejonie WNP rolę efektywnego rywala
Federacji Rosyjskiej. Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa kształtowana jest
na poziomie międzyrządowym, co powoduje ograniczone możliwości działania,
spowodowane partykularnymi interesami państw członkowskich i długimi procedurami
podejmowania decyzji, a następnie trudnościami ich wdrożenia w życie.
Niemniej jednak rola Unii Europejskiej w regionie WNP staje się coraz bardziej
znacząca. Unia jest dla części państw WNP partnerem atrakcyjnym ze względów
cywilizacyjnych, a niektóre państwa postrzegają ją jako aktora równoważącego działania
rywalizacyjne Rosji i USA (np. Kazachstan).
Postawa Brukseli wobec wydarzeń w Gruzji, Uzbekistanie, Mołdowie, a także na
Ukrainie i Białorusi ukazała wyraźną sprzeczność interesów UE i Rosji. Szczególnie w
przypadku Ukrainy i Gruzji, w których proces demokratyzacji jest najbardziej
zaawansowany Unia Europejska ma szansę stać się kluczowym aktorem, zwłaszcza, że
22 maja 2006 roku ministrowie spraw zagranicznych Gruzji, Ukrainy, Azerbejdżanu i
Mołdawii na spotkaniu w Kijowie podjęli decyzję o przekształceniu GUAM w
organizację międzynarodową, co oznacza prawdopodobnie początek procesu
uniezależnienia się tych państw od Rosji. Kraje te dążą do ściślejszej współpracy z Unią
Europejską oraz Stanami Zjednoczonymi, a Kijów i Tbilisi już zadeklarowały chęć
integracji z NATO, a Ukraina także z UE.
Jak powiedział w lutym 2005 roku minister spraw zagranicznych Gruzji Salome
Zourabishvili „UE stoi przed niepowtarzalną okazją odegrania w regionie roli
nowatorskiej i konstruktywnej”
26
.
26
Cyt. za: D. Lynch, Why Georgia Matters, EU-ISS Chaillot Papers, February 2006, no. 86, s. 14.
Beata Molo, Zaangażowanie korporacji transnarodowych w projekty…
187
Dr Beata Molo
Zaangażowanie korporacji transnarodowych w projekty naftowo-gazowe
w Kazachstanie, Azerbejdżanie i Rosji
Aktualna sytuacja polityczna i gospodarcza oraz jej rozwój na obszarze
Wspólnoty Niepodległych Państw jest z wielu względów trudna do analizy. Rozpad
ZSRR oraz postępująca globalizacja na poziomie gospodarki światowej przyczyniły
się do fragmentaryzacji aktorów oraz ich interesów. WNP stała się obszarem
zainteresowania nie tylko Unii Europejskiej i USA, ale również największych
korporacji transnarodowych.
W 2004 roku po raz kolejny magazyn Euromoney opublikował ranking krajów
pod względem stopnia ryzyka inwestycyjnego. W rankingu zostały uwzględnione m.in.
takie kryteria, jak ryzyko polityczne, sytuacja ekonomiczna, wskaźniki zadłużenia
zagranicznego, dług nieobsługiwany lub zrestrukturyzowany oraz dostęp do
finansowania bankowego. W tabeli nr 1 przedstawione zostały pozycje
krajów Wspólnoty Niepodległych Państw w latach 2002-2004. Spośród
państw WNP najwyżej w tym rankingu, jako kraj najbardziej stabilny gospodarczo i
politycznie, został oceniony Kazachstan. W porównaniu z innymi państwami Azji
Środkowej klimat inwestycyjny w Kazachstanie jest wyjątkowo korzystny, co znajduje
potwierdzenie w poziomie inwestycji zagranicznych w tym państwie (zob. tabela
nr 2). Kolejne pozycje w rankingu Euromoney zajęły Federacja Rosyjska i
Azerbejdżan.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
188
Tabela nr 1. Ryzyko inwestycyjne – ranking państw b. ZSRR
Miejsce w rankingu
Państwo
Marzec
2002
Marzec
2003
Marzec
2004
Estonia
45
44
43
Łotwa
62
58
54
Litwa
52
50
56
Kazachstan
70
67
61
Rosja
98
76
66
Azerbejdżan
95
92
88
Ukraina
120
113
93
Turkmenistan
121
121
124
Armenia
106
130
125
Mołdowa
139
134
130
Białoruś
144
128
134
Gruzja
141
141
136
Uzbekistan
126
117
138
Kirgistan
159
157
157
Tadżykistan 156
166
174
Źródło: Euromoney, 2004.
Ogólna wartość zagranicznych inwestycji bezpośrednich (ZIB), które w 2004
roku napłynęły do krajów WNP, wyniosła 24,1 mld USD. 93% ogółu ZIB przypadło
na Rosję, Azerbejdżan, Kazachstan i Ukrainę. W pierwszych trzech wymienionych
państwach zagraniczne inwestycje bezpośrednie związane były z projektami
Beata Molo, Zaangażowanie korporacji transnarodowych w projekty…
189
dotyczącymi zagospodarowania surowców naturalnych – w szczególności gazu
ziemnego i ropy naftowej oraz pokrewnej działalności
1
.
Tabela nr 2. Napływ ZIB do krajów WNP w latach 2002-2004 (w mld USD)
Lata
Kraj
2002
2003
2004
Armenia
144
157
235
Azerbejdżan
1 392
3 285
4 769
Białoruś
247
172
169
Gruzja
165
338
499
Kazachstan
2 590
2 088
4 269
Kirgistan
5
46
77
Mołdowa
132
71
151
Rosja
3 461
7 958
11 672
Tadżykistan
36
32
272
Turkmenistan 100
100
150
Ukraina
693
1 424
1 715
Uzbekistan
65
70
140
WNP
-
ogółem
9 032
15 741
24 119
Źródło: World Investment Report 2005..., op. cit., s. 307.
Kraje WNP mają za sobą 15 lat przemian ekonomiczno-politycznych. Z punktu
widzenia inwestorów zagranicznych istotne znaczenie miały przeobrażenia bazy
prawnej, służące stworzeniu bardziej przejrzystego i atrakcyjnego ustawodawstwa dla
działalności inwestycyjnej. Mimo podjęcia szeregu działań mających na celu
pozyskanie zagranicznych inwestorów można wskazać następujące przyczyny
ograniczające napływ inwestycji do krajów WNP:
- niestabilna baza prawna,
- silne związki gospodarki z polityką,
- sprzeczne ze sobą regulacje prawne,
- korupcja i przestępczość,
- kłopoty z egzekwowaniem przepisów,
- położenie geopolityczne,
- brak źródeł finansowania,
- obawy o długoterminową ekonomiczną i polityczną stabilność
2
.
Sposób prowadzenia poszukiwań surowców wydaje się potwierdzać tezę o
celowym opóźnianiu przez międzynarodowe konsorcja ogłoszenia ostatecznych
wyników tych poszukiwań w oczekiwaniu na przewidywany wzrost światowego i
europejskiego zapotrzebowania na surowce energetyczne w ciągu najbliższych lat.
1
World Investment Report 2005: Transnational Corporations and the Internationalization of R&D,
UNCTAD, New York/Geneva 2005, s. 74-79.
2
I. Wiśniewska, „Inwestycje zagraniczne w sektor naftowo-gazowy państw producentów na obszarze
WNP”, Prace Ośrodka Studiów Wschodnich, nr 12, grudzień 2003 (Kłopotliwe bogactwo – sytuacja i
perspektywy sektorów ropy i gazu na obaszarze byłego ZSRR), s. 42.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
190
Zagraniczni inwestorzy nie są obecnie zainteresowani szybkim wydobyciem i
sprzedażą surowców. Ich celem jest zagwarantowanie sobie dostępu do złóż w
przyszłości i poczynienie wstępnych, niewielkich w porównaniu z wymaganymi
inwestycji
3
.
Przedsiębiorstwa międzynarodowe zaangażowane w projekty naftowo-gazowe
w państwach WNP zainteresowane były polityczną ochroną, którą mogły zapewnić im
rodzime rządy. Natomiast nie wykazywały zainteresowania potrzebą reprezentacji
politycznych interesów swoich rządów. Można zatem stwierdzić, że interesy państw
zaangażowanych w regionie mogą stanowić z ekonomicznego punktu widzenia
przeszkodę w realizacji projektów
4
. Przykładowo, cele polityki USA w regionie
determinują opłacalność poszczególnych projektów naftowo-gazowych. Administracja
amerykańska popierała i nadal popiera wszystkie projekty niezależnego od Rosji
eksportu surowców kaspijskich, dążąc do zmniejszenia roli Rosji na rynku surowców
energetycznych w tym regionie.
Dla USA kwestia surowców kaspijskich to przede wszystkim problem natury
politycznej
5
. Głównym celem USA w tym regionie było stworzenie na południowych
obszarach b. ZSRR stabilnej politycznie i ekonomicznie strefy powiązanej z
Zachodem. Amerykańska koncepcja opiera się na argumentach politycznych. To
powoduje, że często bardzo trudno przekonać do niej zachodnich inwestorów. Z
ekonomicznego punktu widzenia znacznie korzystniejsza wydaje się realizacja
projektów wspieranych przez stronę rosyjską; stąd też poparcie, jakim cieszą się one
wśród koncernów międzynarodowych.
Rosja jest w stanie najbardziej ze wszystkich krajów producentów wpływać na
sytuację w regionie, ponieważ dysponuje największą liczbą połączeń
infrastrukturalnych. Ponadto Moskwa dąży do utrzymania swoich rynków zbytu,
dominacji i kontroli nad szlakami z regionu Morza Kaspijskiego
6
.
Zasadniczym celem polityki rosyjskiej w regionie jest niedopuszczenie do
przełamania rosyjskiego monopolu tranzytowego. Podejmowane przez Kreml
działania, mające na celu pogłębienie zależności transportowej państw kaspijskich
wydają się bardzo skuteczne. Latem 2000 roku w związku z obawą utraty pozycji
monopolisty w dziedzinie transportowej władze rosyjskie podjęły decyzję o
zwiększeniu kwot transportowych dla ropy kazaskiej rurociągiem Atyrau-Samara.
Również rosyjska reakcja na potwierdzenie odkrycia znacznych ilości ropy w
kazachskim złożu Kaszagan była natychmiastowa. Przedstawiciele rosyjskiego
ministerstwa spraw zagranicznych wystąpili z propozycją, aby do eksportu nowo
odkrytej ropy wykorzystać rurociąg Tengiz-Noworosyjsk. Pojawiły się deklaracje
3
A. Wołowska, „Kaspijska ropa i gaz – realia pod koniec roku 2000”, Prace Ośrodka Studiów
Wschodnich, nr 1, kwiecień 2001, s. 21.
4
Por. F. Mueller, „Machtspiele um die kaspische Energie?“, Bundeszentrale für politische Bildung,
www.bpb.de/publikationen/D8TT6W,0,0,Machtspiele_um_die_kaspische_Energie.htm
,
dostęp:
15.04.2006.
5
Por. D. Bimboes, „Konfliktregion Kaspisches Meer. Der Kaukasus und Mittelasien – zwischen
Erdöl, Krieg und Krisen“, Universität Kassel,
www.uni-kassel.de/fb5/frieden/science/Kasp-
Meer.html
, dostęp: 15.04.2006.
6
A. Łoskot, „Turcja – korytarz tranzytowy dla surowców energetycznych do UE?”, Prace Ośrodka
Studiów Wschodnich, nr 17, styczeń 2005, s. 8-10.
Beata Molo, Zaangażowanie korporacji transnarodowych w projekty…
191
gotowości zwiększenia przepustowości budowanego rurociągu oraz budowy
dodatkowego odcinka łączącego Kaszagan z rosyjskim rurociągiem
7
.
Brak odpowiednich środków finansowych powoduje, że realizacja rosyjskich
interesów w Azerbejdżanie czy Kazachstanie nie jest możliwa bez poparcia
inwestorów zagranicznych (przykład „rosyjskiego” gazociągu Tengiz-Noworosyjsk).
Z kolei koncernom zachodnim współpraca z Rosją daje swego rodzaju gwarancje
bezpieczeństwa inwestycji. Interesy państw zachodnich bywają sprzeczne z interesami
firm zachodnich. Zaangażowania koncernów nie należy zatem interpretować jako
potwierdzenia umacniania pozycji tych państw
8
.
Udział korporacji transnarodowych w projektach naftowo-gazowych w
Kazachstanie.
W regionie kaspijskim Kazachstan jest głównym eksporterem ropy naftowej. W
2003 roku produkował 51 mln ton tego surowca, zajmując pod tym względem drugie
po Rosji miejsce wśród państw b. ZSRR. Prawie połowa kazachskiej produkcji ropy
pochodzi z trzech złóż: Tengiz, Uzen oraz Karaczaganak.
Kazachstan uznaje się za lidera w przyciąganiu zagranicznych inwestycji w
regionie Azji Środkowej. Wynika to z jego naturalnych predyspozycji (bogactwa
naturalne, położenie, oddalenie od ognisk zapalnych), jak i relatywnie wyważonej
polityki wewnętrznej i zagranicznej prezydenta Nazarbajewa. Wśród
uwarunkowań niesprzyjających zaangażowaniu inwestorów zagranicznych wymienia
się duży poziom centralizacji i niedostateczną jasność w procesach podejmowania
decyzji, słaby system prawny oraz utrzymującą się słabą strukturę gospodarczą
9
.
W latach 90. władze Kazachstanu zdawały sobie sprawę z tego, że zwiększenie
wydobycia i eksportu surowców energetycznych nie będzie możliwe bez przyciągnięcia
do kraju inwestycji zagranicznych. Starały się zatem stworzyć maksymalnie atrakcyjne
warunki inwestycyjne. Wielkie kontrakty nie zawsze były korzystne dla Kazachstanu.
Wraz z napływem inwestycji i rozwojem sektora wydobywczego rozpoczęto starania
mające na celu wzmocnienie pozycji udziałowców kazaskich. Dokonano m.in. zmian w
kodeksie podatkowym oraz w ustawie o zasobach i użytkownikach zasobów
naturalnych. Wprowadzono także obowiązek zatrudniania przez inwestorów kazaskich
podwykonawców
i
specjalistów,
a
KazMunaiGaz
(kazaskie
państwowe
przedsiębiorstwo naftowo-gazowe) ma mieć 50% udziałów w każdym nowym
projekcie inwestycyjnym
10
.
Zagraniczne koncerny otrzymały możliwość realizacji projektów w sektorze
surowcowym na podstawie licencji na zagospodarowanie danego złoża, w formie
przedsięwzięć joint venture lub umów o podziale produkcji (PSA – Production Sharing
Agreement), które wymagają akceptacji najwyższych władz.
7
G. Bogielski, Polityka wobec WNP, [w:] B. J. Albin, W. Baluk (red.), Europa Wschodnia. Dekada
transformacji- Rosja, Uniwersytet Wrocławski,
www.ism.uni.wroc.pl/publikacje/rosja%20info.pdf
, s.
21-22, dostęp: 15.04.2006.
8
A. Wołowska, „Kaspijska ropa…”, op. cit., s. 22.
9
A. Wołowska, „Kazachstan – regionalny przykład sukcesu”, Prace Ośrodka Studiów Wschodnich, nr
15, październik 2004, s. 10.
10
Ibidem.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
192
Pomimo zapisów w ustawie o jednakowym traktowaniu inwestorów
zagranicznych i krajowych, nadal obowiązują pewne ustalenia dotyczące
głównie sektora naftowego, które ograniczają działalność inwestorów zagranicznych.
Wymaga się na przykład, aby zawierali oni kontrakty z krajowymi dostawcami na
świadczenie usług, dostawy urządzeń, maszyn i materiałów (tzw. wsad
krajowy)
11
.
Ok. 50% ogólnej wartości zagranicznych inwestycji ulokowano w sektorze
wydobywczym. Głównym celem inwestorów zagranicznych jest zagospodarowanie
kazaskich złóż ropy naftowej oraz rozbudowa rurociągów transportowych. Ponadto,
zachodnie koncerny zainteresowane są inwestycjami w przemysł przetwórstwa ropy.
Na rynku kazaskim obecne są m.in. Agip, British Gas, ChevronTexaco, ExxonMobil,
Gazprom oraz Łukoil.
Największym inwestorem jest ChevronTexaco, który uczestniczy w głównych
projektach naftowych: Tengiz – 50% udziałów, Karaczaganak – 20% udziałów, CPC –
Caspian Pipeline Consortium (Konsorcjum Kaspijskie) – 15% udziałów. ENI-Agip
zaangażowany jest w projekt Karaczaganak oraz uczestniczy w pracach na złożu
Kaszagan (jest operatorem w tym projekcie), posiada również udziały w konsorcjum
CPC. ExxonMobil posiada 25% udziałów w konsorcjum TCO, 7% udziałów w
Konsorcjum Kaspijskim oraz uczestniczy w projekcie Agip KCO. Z kolei Łukoil
eksploatuje złoże Kumkol (jego partnerem w tym projekcie jest Hurrican), posiada 15%
udziałów w Karaczaganaku oraz wspólnie z Arco jest mniejszościowym udziałowcem
(5%) w konsorcjum zagospodarowującym Tengiz. Łukoil posiada także udziały w
Konsorcjum Kaspijskim.
11
„Kazachstan – przewodnik dla przedsiębiorców”, Organizacja Narodów Zjednoczonych ds.
www.unido.pl/pdf/Kazachstan2005s.pdf
, s. 109, dostęp: 01.04.2006.
Beata Molo, Zaangażowanie korporacji transnarodowych w projekty…
193
Tabela nr 3. Największe projekty naftowo-gazowe w Kazachstanie
Nazwa
zagospodarowanego
złoża konsorcjum
Partnerzy (% udział) Uwagi
Karaczaganak (ropa, gaz)
Karachaganak Integrated
Organization (KIO), PSA
podpisane w 1997 r.
ENI-Agip – 32,5%; BG –
32,5%; ChevronTexaco –
20%; Łukoil – 15%
Na tym złożu odbywa
się już eksploatacja
surowca, do końca
obecnej dekady
wydobycie ma się
podwoić, inwestycje w
projekt szacowane są
na ok. 15 mld USD
Kaszagan (ropa) Agip
Kazakhstan North Caspian
Operating Company (Agip
KCO), PSA podpisane w
1997 r.
ENI-Agip – operator, 16,67%;
BG – 16,67% (zamierza się
wycofać z projektu);
ExxonMobil – 16,67%;
TotalFinaElf – 16,67%; Royal
Dutch/Shell – 16,67%; Inpex –
8,33%; Phillips – 8,33%
Wydobycie ropy
powinno się rozpocząć
ok. 2007 r. W projekt
zainwestowano już
ponad 2 md USD; w
latach 2003-2006
inwestycja ta ma
pochłonąć 7 mld USD
Tengiz (ropa),
joint venture Tengizchevroil
(TCO) utworzono w 1993 r.
ChevronTexaco – 50%;
ExxonMobil – 25%;
KazMunaiGaz – 20%;
ŁukArco – 5%
Złoże to jest już
eksploatowane, do
2010 r. prognozowane
jest podwojenie
wydobycia, inwestycja
szacowana jest na ok.
20 mld USD
Ropociąg
Tengiz-Noworosyjsk
Caspian
PipelineConsortium (CPC)
Rząd rosyjski – 24%; rząd
kazachski – 19%;
ChevronTexaco – 15%;
ŁukArco – 12,5%; Rosnieft-
Shell – 7,5%; Oman – 7%;
Agip – 2%; BG – 2%;
KazMunaiGaz − 1,75%; Oryx
– 1,75%
W 2002 r. ropociąg
oddano do eksploatacji,
zainwestowano w
niego ok. 2,6 mld USD,
całość inwestycji wraz
z drugą nitką ropociągu
szacowana jest na 4
mld USD
Żródło: Prace Ośrodka Studiów Wschodnich, nr 12, grudzień 2003, s. 64.
Eksploatacją złóż Tengiz zajmuje się powstała w 1993 roku spółka Tengizchevroil
(TCO), w której 75% udziałów mają firmy amerykańskie, 20% Kazachstan, a 5%
Rosja. Produkcję z tego złoża zwiększono z 25 tys. baryłek dziennie w 1993 roku do 290
tys. baryłek w roku 2001. W 2002 r. TCO produkowało 285 tys. baryłek dziennie, tzn. 1/3
kazachskiej dziennej produkcji ropy. W styczniu 2003 roku, po negocjacjach z
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
194
rządem Kazachstanu konsorcjum TCO zainicjowało projekt zwiększenia produkcji 450 tys.
baryłek do 2006 roku, a do końca dekady do 700 tys. baryłek
12
.
W lipcu 1992 roku zostało utworzone Kaspijskie Konsorcjum (CPC), którego
celem była budowa rurociągu o długości 1500 km, przeznaczonego do transportu ropy
naftowej z Tengiz do Noworosyjska – rosyjskiego portu nad Morzem Czarnym
13
. 27
kwietnia 1996 roku podpisano protokół o restrukturyzacji CPC z następującym
przydziałem udziałów: Kazachstan – 19%, Oman – 7%, Rosja – 24%, Chevron – 15%,
Łukoil – 12,5%, Mobil – 7,5%, Rosnieft – 7,5%, Agip – 2%, BG – 2%, Oryl – 1,75%,
KazMunaiGaz – 1,75%. W 2002 roku ropociąg oddano do eksploatacji. W ciągu kolejnych
lat przewiduje się rekonstrukcję istniejącego systemu oraz zwiększenie jego wydajności.
Przepustowość rurociągu naftowego wynosząca obecnie 28,2 mln ton rocznie ma
wzrosnąć do 67 mln ton (490 mln baryłek). Szacowano, że budowa rurociągu umożliwi
zwiększenie wydobycia ropy ze złóż Tengiz z 120 tys. baryłek do 700 tys. baryłek na dobę. W
czerwcu 1999 roku udziałowcy CPC podpisali memorandum o wzajemnym porozumieniu
dotyczącym budowy rurociągu łączącego złoże Karaczaganak z kaspijskim rurociągiem
naftowym. Dokument ten przewidywał przejęcie przez Kazachstan około 89% korzyści
finansowych generowanych przez ten projekt, wliczając w to udział w zyskach oraz
podatki i inne płatności do budżetu, uzyskane w okresie obowiązywania koncesji. W
latach 1999-2002 wartość inwestycji wyniosła ok. 280 mln USD
14
.
Z kolei złoża Karaczaganak, szacowane na 1,2 mld baryłek ropy i 1,35 bln m
3
gazu, eksploatuje konsorcjum Karaczaganak Integrated Organization (KIO) kierowane
przez BG i Agip. Udziały w tym projekcie posiadają również ChevronTexaco (20%) i
Łukoil (15%).
W kazachskiej części szelfu Morza Kaspijskiego – Kaszagan badania prowadzi
konsorcjum OKIOC – Offshore Kazakhstan International Operating Company.
Zostało ono powołane przez dziewięć przedsiębiorstw: ENI-Agip, Shell, Statoil,
TotalFinaElf, BG, BP/Amoco, ExxonMobil, Inpex oraz Phillips. Umowa o podziale
produkcji z rządem Kazachstanu została podpisana w 1997 roku. Jeden z punktów tej
umowy przewidywał, że większą część operacji w ramach tego projektu wykona się z
udziałem lokalnych specjalistów oraz sprzętu. W lutym 2001 roku włoski ENI-
Agip został operatorem złoża Kaszagan – OKIOC przemianowano na Agip
Kazakhstan North Caspian Operating Company (Agip KCO).
Kazachskie złoża naftowe są oddalone od międzynarodowych rynków, a
infrastruktura wydobywczo-transportowa, niemal w całości odziedziczona po czasach
radzieckich, jest niewystarczająca i przestarzała. Do dyspozycji pozostają głównie sieci
rurociągów rosyjskich, co sprawia, że Rosja utrzymuje monopol nad infrastrukturą
przesyłową i transportem ropy naftowej z Kazachstanu. Często wykorzystywała tę
kontrolę dla poszerzenia swoich politycznych wpływów. Przykładowo FR zagroziła
blokadą eksportu gazu do Kazachstanu, gdyby firmy rosyjskie nie zostały
uwzględnione w umowie dotyczącej złoża Karaczaganak, którą w czerwcu 1992 roku
12
„Tengiz Fied”, Wikipedia,
www.en.wikipedia.org/wiki/Tengiz_Fied.htm
, dostęp: 15.04.2006.
13
Zob. M. Berniker, “Caspian Pipeline powers Kazakhstans’s Oil Export”, Weltpolitik.net,
www.weltpolitik.net/Regionen?Russland%20und%20Zentralasien/Kazachstan/Analysen/Caspian%20
Pipeline%20powers%20Kazakhstan%27s%20Oil%20Export.html
, dostęp: 15.04.2006.
14
„Kazachstan – przewodnik...”, op. cit.
Beata Molo, Zaangażowanie korporacji transnarodowych w projekty…
195
podpisały BG i Agip. W tej sytuacji 2 marca 1995 roku została podpisana umowa o
podziale produkcji przez BG, Agip, Gazprom i Kazachstan.
Udział korporacji transnarodowych w projektach naftowo-gazowych w
Azerbejdżanie.
Na początku lat 90. Azerbejdżan rozpoczął tworzenie dość liberalnego prawa
inwestycyjnego. Do końca lat 90. większość przedsięwzięć w azerbejdżańskim
sektorze naftowo-gazowym przybierała formę spółek zagranicznych koncernów i
państwowego monopolisty w tym sektorze – SOCAR. W 2000 roku władze
Azerbejdżanu zdecydowały o zniesieniu joint venture w sektorze naftowo-
gazowym i zamianie ich na umowy o podziale produkcji – PSA, uznanymi za
korzystniejsze zarówno dla inwestorów zagranicznych, jak i dla państwa
15
. W
Azerbejdżanie nie ma ustawy regulującej kwestie umów o podziale produkcji, dlatego
każda umowa negocjowana jest indywidualnie, a następnie ratyfikowana przez
parlament. Umowy o podziale produkcji mają rangę ustawy i regulują wszystkie
kwestie związane z działalnością kapitału zagranicznego. Część przywilejów
zapisanych w PSA (m.in. zwolnienia z ceł importowych) odnosi się również do
podwykonawców i dostawców kompanii naftowych
16
.
Głównym celem inwestycji zagranicznych było zagospodarowanie złóż
naftowych i gazowych. Zachodnie koncerny rozpoczęły działalność od rozbudowy
magistrali naftowych; w ostatnich latach inwestowały także w przedsiębiorstwa
produkujące na potrzeby sektora naftowo-gazowego lub świadczące dla niego usługi.
Do znacznego napływu inwestycji zagranicznych przyczyniło się otwarcie
sektora naftowego i gazowego dla zagranicznych firm. Wchłonął on prawie 85%
inwestycji, które napłynęły do Azerbejdżanu. Na rynku obecne są m.in. BP, Unocal,
ExxonMobil, Statoil, Łukoil, Agip oraz ChevronTexaco. Największym inwestorem
zagranicznym w Azerbejdżanie jest BP (zob. tabela nr 4) – ma on udziały w
konsorcjum, które eksploatuje złoża Azeri-Czirag-Gunaszli, był zaangażowany w
budowę ropociągu Baku-Tbilisi-Ceyhan, ponadto jest właścicielem 25% udziałów w
projekcie gazowym Szah Deniz
17
. Z kolei ExxonMobil posiada 8% udziału w złożach
Azeri-Czirag-Gunaszli oraz uczestniczy w trzech innych PSA w sektorze Azeri na
Morzu Kaspijskim: Nakczivan – 50% udziałów, operator; Zafar Maszal – 30%
udziałów, operator; Araz-Alow-Szarg – 15% udziałów.
15
I. Wiśniewska, „Inwestycje zagraniczne…”, op. cit., s. 44.
16
„Azerbejdżan – przewodnik dla przedsiębiorców”, Organizacja Narodów Zjednoczonych ds.
Rozwoju Przemysłowego,
www.unido.pl/Azerbejdzan2005s.pdf
, s. 32-33, dostęp: wrzesień 2006.
17
Ibidem.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
196
Tabela nr 4. Największe projekty naftowo-gazowe w Azerbejdżanie
Nazwa
zagospodarowanego
złoża konsorcjum
Partnerzy (% udział) Uwagi
Azeri-Czirag-Gunaszli
(ropa),
Azerbaijan International
Operating Company,
AIOC,
PSA podpisane w 1994 r.
BP – operator, 34,1%;
Unocal – 10,2%; Inpex –
10%; SOCAR – 10%;
Statoil – 8,6%; ExxonMobil
– 8%; TAPO – 6,8%; Devon
Energy – 5,6%; Itochu –
3,9%; Amerada Hess – 2,7%
Inwestycje
zagraniczne pomogły
zwiększyć wydobycie
z tego złoża, szczyt
eksploatacji
zapowiadany jest na
koniec obecnej
dekady, szacowany
koszt inwestycji to 13
mld USD
Szah Deniz (gaz), PSA
podpisane w 1996 r.
BP – operator, 25,5%;
Statoil – 25,5%; SOCAR –
10%; ŁukAgip – 10%;
TotalFinaElf – 10%; OIEC –
10%; TAPO – 9%
Złoże to jest już
rozpoznane, trwa jego
zagospodarowanie,
szacowany koszt
inwestycji to 4,5 mld
USD
Jamała, PSA podpisane w
1997 r.
ŁukArco – operator, 60%;
SOCAR – 40%
Koszt inwestycji
szacuje się na 2,5 mld
USD
Ropociąg
Baku-Tbilisi-Ceyhan
BP – 30,1%; SOCAR –
25%; Unocal – 8,9%; Statoil
– 8,7%; TAPO – 6,5%; Agip
– 5%; TotalFinaElf – 5%;
Itochu – 3,4%; Inpex –
2,5%; Phillips – 2,5%;
Amerada Hess – 2,4%
Budowę zakończono
25 maja 2005 r.
Koszt: 3,6 mld USD.
Przepustowość: 50
mln t rocznie z
możliwością
powiększenia
Źródło: Prace Ośrodka Studiów Wschodnich, nr 12, grudzień 2003, s. 64.
Pierwsza umowa o podziale produkcji została podpisana między Azerbejdżanem
a konsorcjum międzynarodowym Azerbaijan International Operating Company (AIOC)
we wrześniu 1994 roku. Dotyczyła ona eksploatacji złóż naftowych Azeri-Czirag-Gunaszli
o łącznej szacunkowej wielkości tych złóż ok. 3-5 mld baryłek. Największymi
udziałowcami w tym projekcie są BP – operator (34,1%), Unocal (10,2%), Łukoil (10%),
SOCAR (10%), Statoil (8,6%), ExxonMobil (8%). Przewiduje się, że w przyszłości wzrośnie
wydobycie ropy naftowej pochodzącej ze złóż Azeri-Czirag-Gunaszli. W sierpniu 2001 roku,
Beata Molo, Zaangażowanie korporacji transnarodowych w projekty…
197
AIOC i rząd Azerbejdżanu podpisali porozumienie dotyczące wdrożenia prac rozwojowych
na tym złożu. Koszty tego przedsięwzięcia szacowane są na 3,3 mld USD. Szacuje się, że
w latach 2008-2009 dzienna produkcja ropy wyniesie ok. l mln baryłek
18
.
Decyzję o budowie ropociągu Baku-Tbilisi-Ceyhan (BTC)
19
podjęto w 1994
roku. Głównym operatorem jest BP/Amoco (30,1% udziałów); ponadto w tym
projekcie uczestniczy także SOCAR oraz firmy z USA, Turcji, Norwegii, Włoch,
Japonii i Arabii Saudyjskiej. Budowę ropociągu zakończono 25 maja 2005 roku.
Szacuje się, że rurociąg ten umożliwia transport ok. 1 mln baryłek ropy dziennie ze
złoża Azeri-Czirag-Gunaszli. Głównym celem budowy było zmniejszenie zależności
Zachodu od dostaw ropy z niestabilnego Bliskiego Wschodu i producentów
zrzeszonych w OPEC. USA zależało na przystąpieniu Kazachstanu do forsowanego
projektu, co pomogłoby m.in. przełamać monopol Rosji na tranzyt kazaskiej ropy.
Federacja Rosyjska została pominięta w tym projekcie. Można stwierdzić, że Rosja
traci na tym projekcie z dwóch względów: po pierwsze – traci kontrolę nad
Azerbejdżanem i Gruzją, po drugie – traci zyski z tranzytu oraz kontrolę nad
transportem kaspijskiej ropy na zachód.
Azerbejdżan wiąże duże nadzieje z zagospodarowaniem największych złóż gazu
ziemnego Szah Deniz, szacowanych na 625 mld m
3
. W ramach PSA zawartego w 1996 roku,
którego głównymi udziałowcami są BP – operator (25,5%), Statoil (25,5%) i SOCAR
(10%). Szacuje się, że roczne wydobycie gazu ziemnego z tego złoża przekroczy 8 mld
m
3
. Przewidywany koszt inwestycji wynosi 4,5 mld USD. Eksploatacja gazu ziemnego ze złóż
Szah Deniz rozpocznie się dopiero po zakończeniu budowy nowego gazociągu z Baku przez
Tbilisi (Gruzja) do Erzurum (Turcja). Długość gazociągu wyniesie 690 km, z czego 442 km
przebiegać będzie przez terytorium Azerbejdżanu, a 248 km przez Gruzję. Szacunkowy
koszt inwestycji wyniesie ok. l mld USD. Zakończenie budowy gazociągu przewidziane
jest w maju 2006 roku. Projekt finansowany jest przez koncerny zaangażowane w
zagospodarowanie azerskich złóż. Na budowę gazociągu kredytów udzieliły również Bank
Światowy oraz Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju
20
.
Udział korporacji transnarodowych w projektach naftowo-gazowych w Rosji.
Na rynku rosyjskim obecne są wszystkie wielkie koncerny światowe.
Zagraniczni inwestorzy uczestniczą przede wszystkim w najbardziej kapitałochłonnych
projektach w zagospodarowanie nowych złóż. Zachodnim
koncernom zależy bowiem głównie na rozwoju własnej sieci dystrybucji produktów
naftowych w Rosji, a także na sprzedaży technologii i urządzeń wykorzystywanych w
18
Ibidem.
19
Zob. A. Ohanian, „Die Baku-Tfilis-Ceyhan Pipeline: Chance und Risiko fuer die Kaspische
Region“,
Weltpolitik.net,
www.weltpolitik/net/Regionen/Russland%20und%20Zentralasien/Kaspischer%20Raum/Grundlagen/b
tc_pipeline.htm
, dostęp: 15.04.2006; por. „Golden Weld of the East and West”, Caspenery.com,
www.caspenergy.com/28/2005_01_04_00e.htm
, dostęp: 15.04.2006.
20
Ibidem, s. 36; por. M. P. Amineh, „Konflikt und Zusammenarbeit um die Kontrolle der
Erdoelressourcen im post-sowjetischen Eurasien: Russland, Tuerkei und Iran“, Österreichs
Bundesheer,
www.bmlv.gv.at/pdf_pool/publikationen/03_jb00_30.pdf
, dostęp: 15.04.2006.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
198
zakładach przetwarzających surowce (rafineriach) czy przedsiębiorstw produkujących
sprzęt na potrzeby sektora
21
.
Na podstawie dekretu prezydenta Jelcyna z 1993 roku, który zezwolił na
podpisywanie umów o podziale produkcji, realizowane są trzy projekty: Sachalin I,
Sachalin II oraz złoże Chariagińskie w Nienieckim Okręgu Autonomicznym. W
konsekwencji wprowadzanych poprawek zmieniała się lista złóż, które mogłyby zostać
zagospodarowane na podstawie PSA. W 2003 roku zdecydowano, że reżim PSA
zostanie rozszerzony na złoża: Sztokmanowskie i Prirazłomnoje (licencja
Gazprom/Rosnieft), Sachalin III (Rosnieft/ExxonMobil/Chevron Texaco) oraz
Kowykta (TNK-BP). Brak decyzji Moskwy co do losów PSA był czynnikiem
hamującym napływ kapitału zagranicznego do sektora naftowo-gazowego
22
.
Aktywnym inwestorem na rynku rosyjskim jest BP, który zdecydował się na
wzmocnienie pozycji poprzez konsolidację z TNK (Tiumeńska Kompania Naftowa).
Wskutek tego powstała nowa spółka TNK-BP, która jest jednym z największych
rosyjskich koncernów naftowo-gazowym – wydobywa 60 mln ton ropy
23
.
Amerykańskie i brytyjskie koncerny naftowe są aktywne przede wszystkim na
rosyjskim Dalekim Wschodzie. Stosunkowo duży kapitał zainwestował w Rosji Shell,
zaangażowany w projekt na Sachalinie i posiadający licencje na złoża Sałymskie (w
Chanty- Mansyjskim Okręgu Autonomicznym). ExxonMobil zainwestował w latach
90. ok. 1 mld USD w projekt Sachalin I (posiada 30% udziałów, pozostali udziałowcy:
SODECO 30%, Rosnieft 20% i ONGC 20%). Royal/Dutch Shell inwestuje w projekt
Sachalin II – posiada 55% udziałów; pozostałe udziały podzielone są między Mitsui i
Mitsubishi. Natomiast TotalFinaElf, ConocoPhilips oraz Norsk Hydro uczestniczą w
mniejszych projektach zajmujących się wydobyciem ropy. TotalFinaElf i Norsk Hydro
w północno-syberyjskim polu naftowym Chariaga, a Conoco-Philips i Łukoil w joint
venture – Polar Lights
24
.
Prawie połowa (3 mld USD) ZIB w 2003 roku w Rosji przypadła na projekty
naftowo-gazowe Sachalin I oraz Sachalin II. Znaczny wkład tych projektów w wielkość
ZIB w Rosji utrzymał się także w 2004 roku. Należy zauważyć, iż Sachalin I i Sachalin II
są inwestycjami green field realizowanymi na podstawie umowy o podziale produkcji, w
której zapisano stałe warunki inwestycji zaplanowanej na ok. 40 lat. PSA oddaje w ręce
zagranicznych inwestorów kontrolę nad tymi złożami i eksportem wydobywanego z nich
surowca.
Przemysł wydobycia gazu zdominowany jest przez koncern Gazprom, największego
producenta gazu ziemnego na świecie. W 2003 roku firma dostarczyła 540,2 mld m
3
gazu,
czyli około 87% całej rosyjskiej produkcji tego surowca. Koncern ten jest obecnie
największym rosyjskim przedsiębiorstwem, a jego roczne przychody ze sprzedaży
osiągnęły w 2003 roku wartość 26,5 mld USD
25
. Gazprom uchodzi za narzędzie w
21
I. Wiśniewska, „Inwestycje zagraniczne...”, op. cit., s. 43.
22
Ibidem.
23
Por. R. Goetz, „Russlands Energiestrategie und die Energieversorgung Europas“, SWP-Studie,
Maerz 2004, s. 9-10.
24
Ibidem.
25
„Federacja Rosyjska – przewodnik dla przedsiębiorców”, Organizacja Narodów Zjednoczonych ds.
Rozwoju Przemysłowego,
www.unido.pl/FederacjaRosyjska2005s.pdf
, s. 34, dostęp: 15.04.2006.
Beata Molo, Zaangażowanie korporacji transnarodowych w projekty…
199
rękach Kremla, niektóre z jego planów ekspansji mają służyć osiąganiu konkretnych
celów politycznych. Pod koniec 2005 roku Gazprom zdołał zawrzeć korzystne dla
siebie porozumienia z Uzbekistanem, dzięki którym może kontrolować w latach 2006-
2008 tranzyt surowców z tego państwa.
6 kwietnia 2006 roku rząd Armenii podpisał z Gazpromem umowę, na
podstawie której Gazprom przejął od Armenii na 25 lat gazociąg z Iranu i prawo do
budowanego dopiero kolejnego gazociągu z Iranu. W zamian cena rosyjskiego gazu
dla Armenii nie zmieni się do końca 2008 roku (państwo to płaci 110 USD za 1000
m
3
). Gazprom zamierza przejąć kontrolę nad armeńską spółkę gazowniczą
ArmRosGazprom
26
.
Niemcy poprzez udział Ruhrgas w Gazpromie (6,5%) należą do największych
inwestorów w Rosji. Ruhrgas współpracuje z rosyjskim sektorem gazowym od
początku lat 70. ubiegłego wieku. Prezes zarządu Ruhrgas AG zasiada w Radzie
Dyrektorów Gazpromu. Z Gazpromem współpracuje także BASF. W 2003 roku
Urengoygazprom (firma córka Gazpromu) i Wintershall AG (spółka córka BASF)
założyły joint venture Achimgaz, mające na celu eksploatację złoża Urengoj w
Zachodniej Syberii. W złożu tym Niemcy zostali dopuszczeni tylko do trudnych i
kosztownych w eksploatacji pokładów gazu, z którymi nie radzi sobie Gazprom.
Spółka niemiecka nie otrzymała prawa do rozporządzania swoją częścią produkcji.
Gazprom zapowiedział, że będzie kupować na miejscu całość gazu „po sprawiedliwej
cenie”, ponadto 1/3 część gazu zostanie przeznaczona na eksport. Eksploatacja
surowca ma się rozpocząć w 2008 roku
27
.
Zaangażowanie niemieckich inwestorów w sektorze energetycznym ograniczało
się w dużej mierze do wsparcia finansowego i konsultingowego niemieckich
banków dla rosyjskich koncernów energetycznych. Wynikało to z nieprzychylnej
polityki władz rosyjskich wobec zagranicznych inwestorów. Wraz z dojściem do
władzy Putina kontrola państwa nad sektorem naftowo-gazowym była wzmacniana.
Monopolistyczna pozycja Gazpromu na rynku transportowym i eksportowym
rosyjskiego gazu często ogranicza możliwości efektywnego funkcjonowania innych
koncernów w tym sektorze. Konieczność porozumienia się z Gazpromem, czyli
zaaprobowania jego mało atrakcyjnych warunków, ograniczała zagranicznym
koncernom dostęp do złóż
28
.
W lipcu 2004 roku doszło do podpisania przez Gazprom i Ruhrgas
memorandum w sprawie rozwoju dalszej współpracy, której elementem miało
być zaangażowanie się Ruhrgasu w budowę gazociągu bałtyckiego. Rozmowy, które
toczyły się w kolejnych miesiącach po podpisaniu memorandum dotyczyły m.in.
wspólnego zagospodarowania złoża gazowego w Zachodniej Syberii − Jużnorusskoje,
które stanowiłoby zaplecze dla wspomnianego gazociągu.
8 września 2005 roku w obecności rosyjskiego prezydenta Władimira Putina i
kanclerza RFN Gerharda Schroedera niemieckie koncerny BASF i E.ON/Ruhrgas
26
„Gazprom zamyka gazowy szlak do Europy przez Armenię”, Gazeta Wyborcza, 7 kwietnia 2006.
27
I. Wiśniewska, T. Dąbrowski, Współpraca gospodarcza Rosja-Niemcy, [w:] Stosunki Rosja-Niemcy
w latach 1998-2005, Raport OSW i CSM, Warszawa 2006, s. 31; por. Ch. Meier, „Deutsch-russische
Wirtschaftsbeziehungen unter Putin. Praxis-Probleme-Perspektiven“, SWP-Studie, November 2004, s.
42.
28
Ibidem.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
200
podpisały z Gazpromem umowę dotyczącą budowy gazociągu bałtyckiego
29
− z
Wyborga do Greifswaldu. Budową i eksploatacją gazociągu po dnie Bałtyku zajmie się
zarejestrowana w Szwajcarii spółka North European Gas Pipeline Company (NEGPC).
Pakiet kontrolny, tzn. 51% akcji w tej spółce należy do Gazpromu, a reszta jest równo
podzielona między BASF i E.ON/Ruhrgas. Gazociąg ma się składać z dwóch nitek o
łącznej przepustowości 55 mld m
3
gazu rocznie. Pierwsza nitka, o przepustowości 27,5
mld m
3
gazu, zostanie oddana do eksploatacji w 2010 roku.
27 kwietnia 2006 roku BASF i Gazprom podpisały umowę, w oparciu o którą
Wintershall obejmie 25% bez jednej akcji z prawem głosu i 10% akcji bez prawa
głosu w należącej do Gazpromu spółce Siewiernieftiegazprom. Od 2008 roku firma ta
zacznie eksploatację złóż Jużnorusskoje. Surowiec popłynie do rurociągu, który przez
Bałtyk połączy Rosję i Niemcy. W zamian Rosjanie zwiększą z 35% do 50% bez
jednej akcji udziały w spółce Wingas. Również E.ON może kupić udziały w
syberyjskim złożu – 25% bez jednej akcji. Jednak transakcja ta opóźnia się, ponieważ
strony nie mogą ustalić formy zapłaty.
Gazociąg bałtycki służy interesom geostrategicznym Rosji, ponieważ ominie
kraje tranzytowe: Ukrainę, Białoruś i Polskę. Przewiduje się odgałęzienie do
Kaliningradu, który dotąd jest zaopatrywany w rosyjski gaz przez Białoruś i Litwę.
Dla RFN gazociąg jest wyłącznie projektem gospodarczym – ma na celu zaspokojenie
niemieckiego zapotrzebowania na nośniki energii. Szacuje się, że poprzez ten gazociąg
popłynie do RFN od 2010 roku maksymalnie 20 % całości importowanego gazu, w
tym 40% niemieckiego importu gazu z Rosji.
Konkluzje
Od czasu podpisania w 1994 roku tzw. „umowy stulecia” między
Azerbejdżanem a konsorcjum międzynarodowym, dotyczącej eksploatacji
trzech złóż w azerskiej części Morza Kaspijskiego, region ten zaczął być postrzegany
przede wszystkim przez pryzmat polityki energetycznej. Dla europejskiego i
azjatyckiego rynku stanowił szansę na złagodzenie zależności od OPEC oraz
dywersyfikację rynków eksportujących ropę naftową i gaz ziemny. Można
powiedzieć, że region kaspijski został na nowo odkryty; stał się miejscem krzyżowania
się interesów m.in. USA, Rosji oraz koncernów międzynarodowych.
Federacja Rosyjska pozostaje, jak dotąd, głównym obszarem tranzytu
kaspijskich surowców energetycznych. Starała się hamować realizację projektów, w
których byłaby pominięta, aczkolwiek nie zawsze skutecznie. Powyższa sytuacja
postrzegana jest przez Rosję jako geopolityczne wyzwanie, którego celem jest
ograniczanie dostępu do rynków europejskich krajom WNP, będących producentami
ropy i gazu. Dlatego powstaje pytanie, którędy nowe rurociągi transportujące gaz i
ropę z Azerbejdżanu i Kazachstanu powinny przebiegać.
W Rosji główne rurociągi kontrolowane są przez Gazprom, który dotychczas
jest jedynym eksporterem rosyjskiego gazu do krajów spoza WNP. Pod znakiem
zapytania stoi opłacalność potencjalnych projektów gazowych w Rosji z uwagi na
29
Zob. R. Goetz, „Die Ostseegaspipeline. Istrument der Versorgungssicherheit oder politisches
Druckmittel?“, SWP-Aktuell, September 2005.
Beata Molo, Zaangażowanie korporacji transnarodowych w projekty…
201
konieczność uzyskania zgody Gazpromu na dostęp do obecnie istniejących
rurociągów.
Z punktu widzenia korporacji transnarodowych, zaangażowanych w szereg
projektów naftowo-gazowych w Azerbejdżanie i Kazachstanie, najważniejszą kwestią
pozostaje problem wewnętrznych reform gospodarczych, sytuacja polityczna,
stabilność i bezpieczeństwo w dłuższej perspektywie czasowej, a tym samym
utrzymanie sprzyjającego klimatu inwestycyjnego.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
202
Agnieszka Bryc, Interesy USA na obszarze proradzieckim
203
Dr Agnieszka Bryc
Interesy USA na obszarze proradzieckim
1. Wyznaczniki polityki USA wobec państw poradzieckich
Rozpad ZSRR stworzył na obszarze poradzieckim nową rzeczywistość
geopolityczną. W dotychczasowej strefie wyłącznych wpływów Moskwy pojawili się
nowi aktorzy, wśród których obok Federacji Rosyjskiej istotną rolę odgrywają Chiny,
Iran, Turcja oraz USA – jako aktor spoza regionu. Miejsce państw b. ZSRR na arenie
międzynarodowej determinuje kilka czynników, wśród których do kluczowych można
zaliczyć:
położenie
geopolityczne
regionu;
konfliktogenność/destabilizacyjny
potencjał,
w
tym
problem
transgranicznej
przestępczości
zorganizowanej,
fundamentalizmu i ekstremizmu religijnego; potencjał surowcowy obszaru
przykaspijskiego; charakter relacji republik poradzieckich z sukcesorką ZSRR –
Federacją Rosyjską oraz interesy kluczowych graczy na obszarze poradzieckim: FR,
ChRL oraz Iranu.
Interesy USA na obszarze b. ZSRR kształtowały się już w latach 90., jednak
początkowo Waszyngton uznawał decydującą rolę Moskwy. Oficjalnie Biały Dom
deklarował brak żywotnych interesów na tym obszarze i w konsekwencji politykę
wobec republik b. ZSRR określano mianem mission too far lub strategic quicksand
1
.
Zainteresowanie Stanów Zjednoczonych regionem – przede wszystkim obszarem
przykaspijskim – zaczęło rosnąć od połowy lat 90. wraz z eksploatacją surowców
energetycznych. Natomiast w konsekwencji zamachów terrorystycznych z 11 września
2001 roku region Azji Środkowej nabrał żywotnego znaczenia w międzynarodowej
kampanii antyterrorystycznej USA.
Najogólniej można stwierdzić, że podstawowe interesy USA w przestrzeni
poradzieckiej dotyczą po pierwsze: szeroko rozumianych aspektów bezpieczeństwa,
obecnie w pierwszej kolejności współpracy w ramach koalicji antyterrorystycznej. Po
drugie: Stany Zjednoczone deklarują zainteresowanie promocją demokracji i praw
człowieka, czego istotą ma być stworzenie przestrzeni stabilnej i – co najważniejsze –
przewidywalnej, powiązanej strategicznym sojuszem z Zachodem. Po trzecie:
zlokalizowane w regionie Morza Kaspijskiego zasoby surowców energetycznych
warunkują potrzebę zdobycia kontroli nad źródłami wydobycia i transportu ropy
naftowej i gazu ziemnego. Jednocześnie gwarancją kompleksowej realizacji interesów
jest poszerzenie i umocnienie wpływów USA w przestrzeni poradzieckiej
2
.
2. Aspekty bezpieczeństwa w polityce USA na obszarze b. ZSRR
Priorytetem w strategii międzynarodowej po wydarzeniach z 11 września 2001
roku stała walka z terroryzmem międzynarodowym. Stała się ona również główną
płaszczyzną zbliżenia w stosunkach amerykańsko-rosyjskich, zwłaszcza że prezydent
1
K. Weisbrode, „Central Eurasia: Prize or Quicksand? Contending Views of Instability in Karabagh,
Fergana and Afghanistan”, Adelphi Paper, May 2001, no. 338.
2
Zob. Li Lifan, „Geopolitical Interests of Russia, The U.S. and China in Central Asia”, Central Asia
and the Caucasus, 2004, no. 3 (27), s. 139.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
204
Rosji jako pierwszy w dzień zamachów terrorystycznych zadeklarował swoją pomoc.
24 września 2001 roku przedstawił on plan pomocy, obejmujący: wymianę informacji
wywiadowczych odnośnie infrastruktury i baz terrorystów w Afganistanie;
udostępnienie przestrzeni powietrznej FR dla pomocy humanitarnej; pomoc w udostępnieniu przez
republiki środkowoazjatyckie korytarzy powietrznych (de facto zgoda na obecność wojskową USA
w Azji Środkowej); udział w akcjach poszukiwawczych oraz poszerzenie współpracy z
Sojuszem Północnym
3
.
W tych okolicznościach w interesie Stanów Zjednoczonych leżało zbliżenie z
Rosją, ponieważ – jak zgodnie podkreślali niezależni eksperci i administracja
waszyngtońska – w kwestii walki z terroryzmem międzynarodowym Rosja jest
znacznie bardziej wartościowym partnerem niż państwa NATO
4
. Szczególne
znaczenie miał przy tym brak sprzeciwu prezydenta Putina wobec podjętej wkrótce
współpracy wojskowej Stanów Zjednoczonych z państwami Azji Środkowej, które
Kreml
uważał
dotychczas
za
część
swojej
strefy
wpływów
5
.
Państwa
środkowoazjatyckie – przede wszystkim Uzbekistan, w mniejszym stopniu Kirgistan,
Tadżykistan i Kazachstan – będąc państwami frontowymi Afganistanu, nabrały
kluczowego znaczenia w amerykańskich planach przeciwko Al-Kaidzie i talibom. W
odpowiedzi na ułatwienie Stanom Zjednoczonym prowadzenia akcji przeciwko Al-
Kaidzie i talibom w Afganistanie, zwielokrotniona została pomoc finansowa dla
republik Azji Środkowej. Przykładowo w 2001 r. Uzbekistan – strategiczny partner
USA w regionie - uzyskał 25 mln USD dodatkowej pomocy finansowej, 18 mln USD
na rzecz nieproliferacji, działalność antyterrorystyczną oraz 40,5 mln USD z funduszy
Freedom Support Act. Jednocześnie po usunięciu Azerbejdżanu (oraz Armenii) z
grupy państw, którym nie dostarcza się pomocy wojskowej, USA aktywizują swoją
działalność na Kaukazie. Poszerzyły współpracę wojskową z Gruzją i Azerbejdżanem,
zwłaszcza że Baku udostępnia siłom koalicji antyterrorystycznej bazy wojskowe dla
uzupełnienia paliwa w drodze do i z Azji Środkowej.
Zwiększając swoje zaangażowanie w regionie Stany Zjednoczone zaczęły w
szerszej perspektywie postrzegać problem zagrożenia fundamentalizmem i
ekstremizmem islamskim w regionie
6
. Centrum środkowoazjatyckiego radykalizmu
3
Wystąpienia prezydenta Putina i ministra spraw zagranicznych FR Iwanowa, zob. „Rossija –
Siewiernaja
Amierika”,
Ministierstwo
inastrannych
dieł
RF
rsam.nsf/strana?OpenView&Start=2.9.48&Count=30&Expand=2.9#2.9
, dostęp: 01.05.2006.
4
Należy jednak zauważyć, że jeszcze przed 2001 rokiem współpraca USA i Rosji w walce z
terroryzmem międzynarodowym była intensywna. Moskwa bowiem od dawna wyrażała
zaniepokojenie działalnością grup ekstremistycznych w pobliżu granic FR. Już w 1996 roku na
paryskim spotkaniu G-7 wypracowano praktyczne rekomendacje w sprawie walki z terroryzmem
międzynarodowym. Natomiast wydarzenia w Nowym Jorku i Waszyngtonie zmusiły strony do
przewartościowania swojej współpracy. Zob. B. R. Posen, „The Struggle Against Terrorism: Grand
Strategy, Strategy and Tactics”, International Security, vol. 26, no. 3, Winter 2001, s. 39-55.
5
R. Giragosian, „U.S. Military Engagement in Central Asia: ‘Great Game or ‘Great Gain?”, Central
Asia and the Caucasus, no. 1 (25), 2004, s. 53.
6
Dla dalszych dociekań należy rozróżnić pojęcie fundamentalizmu i ekstremizmu, często
stosowanych zamiennie w literaturze przedmiotu. „Fundamentalizm” odnosi się do radykalizacji
poglądów (w tym wypadku zasad religijnych). „Ekstremizm” natomiast oznacza więcej niż skrajność,
stosowanie ostatecznych środków, aby osiągnąć dany cel polityczny czy ideologiczny. Można zatem
skonstatować, że byłoby pewnym uproszczeniem upatrywanie jedynie w fundamentalizmie islamskim
Agnieszka Bryc, Interesy USA na obszarze proradzieckim
205
islamskiego umiejscowione jest tradycyjnie w Kotlinie Fergańskiej, na pograniczu
Tadżykistanu, Kirgistanu i Uzbekistanu
7
. Należy przy tym pamiętać, że ideologia
fundamentalizmu islamskiego w znacznym stopniu wiąże się z problemami socjalnymi
lokalnych społeczeństw, była bowiem swoistą reakcją na rozpad Związku
Radzieckiego; wypełnieniem luki ideologicznej, a także w znacznym stopniu
rezultatem wpływów środowisk radykalnych z Arabii Saudyjskiej, Pakistanu i
Afganistanu, skąd otrzymują pomoc finansową, logistyczną oraz szkolenie
8
.
Wprawdzie fundamentalizm islamski poprzez powiązania z działalnością grup
terrorystycznych został zidentyfikowany jako zagrożenie dla bezpieczeństwa USA, to
jednak pewne wątpliwości budzi mało spójna polityka Waszyngtonu wobec niektórych
środkowoazjatyckich ugrupowań ekstremistycznych. Po wydarzeniach batkeńskich w
2000 r. Islamski Ruch Uzbekistanu (IMU) - ugrupowanie ekstremistyczne operujące z
terytorium Tadżykistanu, stawiające sobie za cel obalenie rządów w sąsiednim
Uzbekistanie i stworzenie państwa islamskiego z centrum w Kotlinie Fergańskiej –
zostało wpisane przez USA na listę ugrupowań terrorystycznych
9
. Nie znalazła się
jednak na niej partia Hizb ut- Tahrir (HT), która - jak powszechnie wiadomo - także
wspiera terroryzm i - jak twierdzi Taszkent - sama stosuje metody terrorystyczne, a jej
członkowie szkoleni byli przez Al-Kaidę
10
. Niemniej należy przyznać, że postrzegając
problem fundamentalizmu islamskiego nie tylko przez pryzmat zagrożenia
terroryzmem, lecz w szerszym kontekście uwarunkowań społecznych, Stany
Zjednoczone próbują reagować w sposób kompleksowy. Z jednej strony stosują
„twarde” środki oddziaływania – np. sankcje, z drugiej strony zdając sobie sprawę ze
źródeł środkowoazjatyckiego radykalizmu religijnego USA starają się wpływać na
poprawę stanu bezpieczeństwa w regionie, udzielając pomocy humanitarnej i
finansowej.
Z
działalnością
ekstremistów
na
południowych
rubieżach
obszaru
poradzieckiego związana jest rosnąca zorganizowana przestępczość transnarodowa
11
.
zagrożenia bezpieczeństwa w regionie. Słuszniejszym wydaje się zatem wniosek, że wyrosły na bazie
fundamentalizmu ekstremizm islamski stanowi takie zagrożenie dla stabilności w regionie. Zob.
Słownik języka polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s. 375 i 423.
7
Zob. J. F. Fletcher, „Islam and Intolerance in Central Asia: the Case of Kyrgyzstan”, Europe-Asia
Studies, vol. 54, no. 2, March 2002, s. 251-275; V. M. Khamisov, „Problems Associated with
Radicalism of Islamic Organizations in Kyrgyzstan”, Connections, vol. 2, no. 1, March 2003, s. 29-36.
8
Choć część powiązań została zniszczona podczas interwencji zbrojnej USA w Afganistanie jesienią
2001 roku, to jednak problem pozostaje wciąż aktualny. Zob. J. Nichol, „Central Asia’s Security:
Issues and Implications for U.S. Interests”, CSR Reports, The Library of Congress, January 7, 2005, s.
9-10; E. Schatz, „Islamism and Anti-Americanism in Central Asia”, Current History, vol. 101, no.
657, s. 337-343.
9
30 lipca 2004 roku doszło w stolicy Uzbekistanu – Taszkencie do zamachów bombowych na
ambasadę USA i Izraela, za których odpowiedzialność ponoszą IMU i Jama’at. Zob. R. Giragosian,
op. cit., s. 55. Zob. A. Malashenko, Islam in Central Asia, [w:] Roy Allison, Lena Jonson (ed.),
Central Asian Security: the New Context, Swedish Institute of International Affairs, Royal Institute of
International Affairs 2001, s. 55.
10
J. Nichol, “US military engadement…”, op. cit., s. 5.
11
Szerzej nt. przemytu narkotyków w Azji Środkowej zob. M. B. Olkot, N. Udałowa–Zwart,
Narkotrafik na Wielikom Szełkowom Puti: bezopasnost w Centralnoj Azii, Moskowskij Centr Karnegi,
Moskwa 2000, s. 3–27.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
206
Rozwojowi tego procederu sprzyja kilka czynników: po pierwsze, słabość struktur
państwowych republik poradzieckich; po drugie, problemy gospodarcze wynikłe po
rozpadzie ZSRR, które generują nielegalną aktywność zubożałych grup społecznych;
po trzecie, położenie geopolityczne – republiki poradzieckie znajdują się na szlaku
przemytu narkotyków z Azji Środkowej (szczególnie afgańskiego opium, a ponadto
broni oraz komponentów broni masowego rażenia) na rynki zachodnie oraz po
czwarte, korupcja instytucji państwowych, dodatkowo pogłębiająca kryzys
gospodarczy państw poradzieckich
12
.
Afganistan uważany jest za światowe centrum produkcji opium, a sieć szlaków
przemytniczych obejmuje wszystkie państwa środkowoazjtyckie. W przemycie
narkotyków wykorzystywane są w zasadzie dwie trasy, tzw. szlak północny oraz
bałkański. Drogą północną narkotyki z Afganistanu trafiają do sąsiedniego
Tadżykistanu, Uzbekistanu i Kirgistanu, następnie do Kazachstanu i dalej przez
terytorium Rosji do Europy. Alternatywna trasa tzw. bałkańska wiedzie przez
Kaukaz
13
. W części kaukaskiej szlak ten przebiega przez granicę azersko-turecką,
Dagestan w Rosji lub przez niekontrolowane przez rząd obszary w Gruzji.
Silne związki między handlem narkotykami a polityką prowadzą do poważnych
konsekwencji, zwłaszcza gdy z przemytu i handlu narkotykami finansowane są cele
polityczne, zakup broni, opłacanie najemników czy wspieranie ekstremistów
14
. Stany
Zjednoczone zdają sobie sprawę, że niedostatecznie chronione granice oraz
korupcjogenność służb mundurowych ułatwiają swobodny przemyt, zaś słabe organy
państwowe utrudniają walkę z tym procederem. Dlatego też Waszyngton przeznacza
znaczną pomoc finansową i humanitarną – ok. 705 mln USD - na rzecz nieproliferacji,
działalność antyterrorystyczną i kontrolę granic w państwach środkowoazjatyckich. W
kwietniu 2000 r. przyjęto poszerzony, szczegółowy Central Asian Border Security
Initiative
(CASI)
z
3
milionowym
budżetem
dla
każdego
z
państw
środkowoazjatyckich. Na samą działalność antynarkotykową w Afganistanie Stany
Zjednoczone przeznaczyły w 2004 roku 220 mln USD
15
. Administracja amerykańska
podejmuje też działania operacyjne przeprowadzając szkolenia FBI i DEA (Drug
Enforcement Agency) dla policji i wojsk ochrony pogranicza oraz służby celnej
państw Azji Środkowej w zakresie zwalczania przemytu narkotyków, przestępczości
zorganizowanej oraz ochrony pogranicza. Jednocześnie USA współpracują w tej
sferze z wyspecjalizowanymi organami Organizacji Narodów Zjednoczonych
16
.
12
Szerzej zob. P. Baev, S. E. Cornell, D. Lynch, „The South Caucasus: a Challenge for the UE”, EU-
ISS Chaillot Papers, No. 65, December 2003.
13
Zob. S. Karaganow, I. Małaszenko, A. W. Fiedorow, ”Narkomania w Rossji. Ugroza nacii”, 14–15
marta 1998, Sowiet po wnieszniej i oboronoj politikie,
, dostęp:
01.05.2006.
14
Zob. T. Makarenko, „The Changing Dynamics of Central Asian Terrorism”, Jane’s Intellegence
Review, 29 January 2002.
15
K. Katzman, „Afghanistan: Post-War Governance, Security, and U.S. Policy”, CSR Reports, The
Library of Congress, 21 April 2005, s. 18.
16
J. Nichol, “Central Asia’s security…”, op. cit., s. 27.
Agnieszka Bryc, Interesy USA na obszarze proradzieckim
207
3. Demokratyzacja na obszarze poradzieckim
Zagrożeniem dla procesu rozwoju regionu jest - z perspektywy USA -
funkcjonujący tam system rządów autorytarnych, brak przemian demokratycznych
oraz słabość rządów. Waszyngton zdaje sobie sprawę z wyzwania, jakie stanowi
przekształcenie państw Azji Środkowej, rządzonych w sposób autorytarny,
borykających
się
z
niestabilnością
polityczną,
gospodarczą
i
społeczną,
fundamentalizmem
islamskim
i
terroryzmem
–
w
państwa
o
cechach
demokratycznych
17
. Wyjaśnia to także niewielki postęp w implementacji zasad
demokracji i przestrzegania praw człowieka w republikach b. ZSRR
18
.
W dokumencie przyjętym przez Departament Stanu pt. Country Reports on
Human Rights Practices for 2004 przyznaje się, że najbardziej represyjne systemy
polityczne funkcjonują w Turkmenistanie i Uzbekistanie, podczas gdy jedynie w
Kazachstanie i Kirgistanie widoczne są pewne pozytywne zmiany polityczne.
Tadżykistan z kolei z uwagi na wojnę domową toczącą się w latach 90. oskarżany jest
o łamanie praw człowieka
19
. Co ciekawe, w raporcie The U.N. Rapporteur on Torture
in March 2003 w sposób szczegółowy przedstawiono mechanizm stosowania tortur i
innych metod wymuszania zeznań na więźniach, jaki funkcjonuje w Uzbekistanie
20
. W
tej sytuacji pewne wątpliwości budzi fakt, że to właśnie Taszkent określany jest przez
administrację waszyngtońską jako strategiczny sojusznik w regionie. Co więcej, Biały
Dom w latach 1997-1999 nie podnosił wobec państw przykaspijskich -
Turkmenistanu, Kazachstanu i Azerbejdżanu kwestii nieprzestrzegania praw
człowieka, ani nie wytykał im błędów w implementacji wartości demokratycznych.
Ponadto nie próbował nawet wiązać kwestii udzielania pomocy gospodarczej i
finansowej z przemianami demokratycznymi tych państw. W sposób zastępczy
piętnował jedynie korupcję i nietransparentność politycznych instytucji
21
.
Pomimo trudności z implementacją wartości demokratycznych w republikach b.
ZSRR w szeroko pojętym interesie Stanów Zjednoczonych leżą tzw. kwiatowe
rewolucje, do jakich doszło w latach 2003-2005 w Gruzji, na Ukrainie i w Kirgistanie.
W wyniku przewrotu politycznego w Gruzji z urzędu prezydenta ustąpił 23 listopada
2003 r. Eduard Szewardnadze, którego po wygranych wyborach – 5 stycznia 2004 r. –
zastąpił prozachodni Michaił Saakaszwili. Prezydent E. Szewardnadze podjął decyzję
po konsultacjach zarówno z przedstawicielem Rosji ministrem spraw zagranicznych
Siergiejem Ławrowem, jak i sekretarzem stanu USA Colinem Powellem, ulegając
presji napiętej sytuacji wewnątrzpolitycznej, która mogłaby doprowadzić do wybuchu
wojny domowej. „Rewolucja róż” umocniła więzi Gruzji z USA i stworzyła nowe
17
Zob. Ch. Blandy, „The Caucasus Region and Caspian Basin: Change, Complication and Challenge”,
Central and Eastern Europe: Problems and Prospects, SCSI Occasional Paper, 1998, no. 37, s. 140–
163.
18
Zob. Country Reports Human Rights Practices for 2004, Human Rights Watch,U.S. Department of
State,
www.state.gov/g/drl/rls/hrrpt/2004/c14135.htm
, dostęp: 01.05.2006.
19
B. Rumer, „The Powers in Central Asia”, Survival, vol. 44, no. 3, Autumn 2002, s. 63.
20
Zob. “Uzbekistan: International Human Rights Group Detained”, Human Rights Watch,
www.hrw.org/english/docs/2005/06/16/uzbeki11140.htm
, dostęp: 01.05.2006.
21
„Nowaja Centralnaja Azija: w poiskach stabilnosti”, Wiestnik Analitiki, 2001, nr 1, s. 89-108.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
208
możliwości współpracy, nie zmieniła jednak priorytetów amerykańskiej strategii
międzynarodowej.
Poważny wpływ na ład międzynarodowy i interesy polityki zagranicznej
Stanów Zjednoczonych wywarła natomiast „pomarańczowa rewolucja” na Ukrainie,
do której doszło na przełomie 2004/2005 r. Nie bez pomocy administracji
amerykańskiej doprowadzono do zmiany rządów w Kijowie. Wybory prezydenckie
rozpoczęły się 31 października 2004 r. i zakończyły 23 stycznia 2005 r.
zaprzysiężeniem opozycyjnego prozachodniego Wiktora Juszczenki i tym samym
odsunięciem od władzy prezydenta Leonida Kuczmy.
W sytuacji naruszenia zasad wolnych, demokratycznych wyborów Biały Dom
wywierał presję polityczną na Kijów deklarując, że integracja Ukrainy ze strukturami
euroatlantyckimi zależeć będzie od uczciwych wyborów. Jednocześnie w liście do
prezydenta Kuczmy G. W. Bush ostrzegał, że naruszenie zasad demokratycznej elekcji
zmusi Waszyngton do rewizji wzajemnych stosunków. Waszyngton wykorzystał też
instrumenty finansowe, przeznaczając ok. 13,8 mln USD na promocję wolnych
wyborów. Pomoc skierowana miała być na dofinansowanie niezależnych mediów,
szkolenie instytucji organizujących punkty do głosowania oraz obserwatorów, w tym z
ramienia OBWE, która została wsparta dodatkowym 0,5 mln USD
22
. Nie bez
znaczenia było też zdecydowane stanowisko administracji amerykańskiej w sytuacji
groźby secesji wschodniej części kraju i opowiedzenie się przeciwko wszelkim
inicjatywom separatystycznym wschodniej Ukrainy
23
.
Konkludując, zwycięstwo wyborcze Juszczenki powinno gwarantować
przemiany demokratyczne na Ukrainie, należy jednak podkreślić, że bez pomocy
politycznej i finansowej państw Zachodu, w tym Stanów Zjednoczonych, trudno
będzie utrzymać reformatorski i prozachodni kurs. Co więcej, państwa zachodnie nie
powinny powielić błędów politycznych, które w połowie lat dziewięćdziesiątych
„pchnęły” Ukrainę w kierunku Rosji, kiedy w obliczu niedemokratycznych przemian
w okresie prezydentury Leonida Kuczmy wycofały swoją polityczną i gospodarczą
pomoc.
„Tulipanową rewolucją” został nazwany przewrót polityczny jaki dokonał się w
Kirgistanie 24 marca 2005 r. Doprowadził on do odsunięcia od władzy
dotychczasowego prezydenta Askara Akajewa i przejęcie sterów rządów przez
opozycję. Zmiany polityczne w Kirgistanie wywołały emocje w mediach światowych
zapowiadających masowe demokratyczne „kwiatowe rewolucje” w republikach b.
ZSRR
24
. Tymczasem nie należy lekceważyć faktów wskazujących na mało
demokratyczny i niespontaniczny charakter „tulipanowej rewolucji”. Jednocześnie
trzeba zauważyć, że reżim Alijewa tolerowany był uprzednio przez Stany
Zjednoczone, dla których najistotniejsze znaczenie miała baza wojskowa Ganci pod
Biszkekiem,
umożliwiająca
przeprowadzanie
działań
zbrojnych
koalicji
22
S. Woehrel, „Ukraine’s Political Crisis and U.S. Policy Issues”, CSR Reports, The Library of
Congress, 1 February 2005, s. 12.
23
“State Department Briefing by Secretary of State Colin Powell”, 24 November 2004, U.S.
Department of State,
www.state.gov/p/eur/ci/up/c5058.htm
, dostęp: 01.05.2006.
24
Odmienne opinie prezentowały media zachodnie i rosyjskie. Szerzej na ten temat zob. P.
Balcerowicz, „Rewolucje w Azji Środkowej”, Nowe Sprawy Polityczne, 2005, nr 31,
www.sprawypolityczne.pl/artykul.php?id=258
, dostęp: 01.05.2006.
Agnieszka Bryc, Interesy USA na obszarze proradzieckim
209
antyterrorystycznej w Afganistanie i Azji Środkowej. Stąd też konstatacja, że
„tulipanowa rewolucja” nie zmieniła zasadniczo ani polityki, ani stylu rządów
Kirgistanu. Interesy amerykańskie pozostają także niezmienione, bowiem bez względu
na elitę rządzącą w Biszkeku implikowane są sąsiedztwem Kirgistanu z Rosją i
Chinami oraz dysponowaniem przez tę republikę surowcami energetycznymi.
Falę „kolorowych rewolucji” Stany Zjednoczone starają się wykorzystać jako
środek oddziaływania na Białoruś. Nie przypadkowo sekretarz stanu Condoleezza
Rice podczas wizyty w Wilnie na Litwie 20 kwietnia 2005 r. wypowiedziała się w
sprawie konieczności dokonania zmian demokratycznych na Białorusi, określając ją
mianem „ostatniej dyktatury w Europie”
25
. Wypowiedź ta oraz wyrażone poparcie dla
białoruskiej opozycji odczytane zostały przez prezydenta Aleksandra Łukaszenkę jako
ingerencja w sprawy wewnętrzne. Deklaracja C. Rice i ponadto dokument przyjęty
przez Komisję spraw międzynarodowych Kongresu Stanów Zjednoczonych 8 maja
2003 pt. The Belarus Democracy Act of 2003 nadający priorytetowy charakter
działaniom prowadzącym do przemian demokratycznych na Białorusi wskazują na
zdecydowane dążenie dyplomacji amerykańskiej do zmian w rosyjskiej strefie
żywotnych interesów – na Białorusi.
4. Kontrola przykaspijskich surowców energetycznych
Z uwagi na strategicznej wagi potencjał surowcowy pięciu państw
przykaspijskich: Azerbejdżanu, Iranu, Kazachstanu, Rosji i Turkmenistanu – Stany
Zjednoczone są żywotnie zainteresowane uzyskaniem dostępu do kaspijskich źródeł
wydobycia ropy naftowej i gazu ziemnego. Oficjalnie Biały Dom deklaruje zamiar
wspierania wolnorynkowego wydobycia i transportu surowców energetycznych z
państw kaspijskich; uzyskanie przez firmy amerykańskie równego (wolnorynkowego)
dostępu do ich źródeł; rozwiązanie konfliktów w regionie oraz stworzenie stabilnych
podstaw umożliwiających rozwój państw regionu
26
.
Początkowo
USA
wykazywało
duże
zainteresowanie
surowcami
energetycznymi zlokalizowanymi w obszarze przykaspijskim, zwłaszcza że
niepotwierdzone do połowy lat 90. dane optymistycznie głosiły, że zasoby ropy
naftowej mogą wynosić nawet 200 mld baryłek i zatem stanowić alternatywę wobec
zasobów z Zatoki Perskiej
27
. Jednakże potwierdzone przez amerykańską agencję EIA
(Energy Information Administration) Departamentu Energii (Department of Energy -
DOE) zasoby ropy naftowej w regionie Morza Kaspijskiego okazały się znacznie
mniejsze i szacowane są obecnie na ok. 18 mld baryłek, co stanowi zaledwie 1,5 %
światowych rezerw
28
.
25
“Remarks to the Press with Lithuanian President Valdas Adamkus”, Vilnius, Lithuania, 20 April
2005, U.S. Department of State,
www.state.gov/secretary/rm/2005/44974.htm
, dostęp: 01.05.2006.
26
S. Blank, „The United States and Cental Asia”, [w:] R. Allison, L. Jonson (ed.), Central Asia
security…, op. cit., s. 133.
27
Por. B. A. Gelb, „Caspian Oil and Gas: Production and Prospects”, CSR Reports, The Library of
Congress, 4 March 2005.
28
Większość złóż leży na terytorium Kazachstanu (65%) i Azerbejdżanu (20%). Szczegółowe dane
zob. „Caspian Sea Region: Survey of Key Oil and Gas Statistics and Forecasts”, Energy Information
Administration,
www.eia.doe.gov/emeu/cabs/caspian_balances.htm
, dostęp: 01.05.2006; zob. też: B.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
210
Strategiczne znaczenie złóż kaspijskich obniżał fakt, że zlokalizowane są one
na lądzie i w znacznym oddaleniu od głównych odbiorców. Lądowe ulokowanie
zasobów stwarza problemy logistyczne, bowiem nie można ich przetransportować
tankowcami, jak to ma miejsce w przypadku zasobów z Zatoki Perskiej. Co więcej,
zasoby kaspijskie uzależnione są od kosztownych szlaków ropo- i gazociągowych
przebiegających przez terytoria licznych państw. Sprawę pogarsza dodatkowo fakt, że
przechodzą one przez terytoria o niepewnej sytuacji politycznej, a nawet
zdestabilizowane konfliktami etnicznymi
29
. Przykładem może być rurociąg Baku-
Ceyhan przebiegający przez Gruzję, w której widoczne są silne tendencje
separatystyczne w Abchazji, Południowej Osetii i Adżarii, a także przez ormiańską
enklawę w Azerbejdżanie – Nagorny Karabach.
5. Umacnianie wpływów na obszarze poradzieckim
Amerykańska polityka na obszarze poradzieckim charakteryzuje się dwojaką
sprzecznością. Z jednej strony działalność na rosyjskich peryferiach zmierza do
włączenia Moskwy do kooperacji dwustronnej i wielostronnej w rozwiązywaniu
problemów regionu, z drugiej strony Rosja jednak nigdy nie porzuciła aspiracji
utrzymania byłych republik w swojej wyłącznej strefie wpływów, co tworzy
płaszczyznę sprzeczności interesów obu państw
30
. W rezultacie Federacja Rosyjska
jest jednocześnie partnerem, ale też i głównym rywalem w regionie. Kształtując zatem
strategię w Eurazji Stany Zjednoczone muszą brać pod uwagę tzw. czynnik rosyjski;
charakter i poziom relacji Rosji z państwami bliskiej zagranicy, a ponadto ambicje i
interesy innych aktorów: ChRL w Azji Środkowej oraz Iranu w regionie
przykaspijskim
31
.
USA głęboko zaniepokojone są bliskimi relacjami oraz intensywną współpracą
Rosji z państwami, które prezydent G. W. Bush zaliczył do „osi zła”, a chodzi tu w
pierwszej kolejności o Iran. Teheran jest trzecim co do wielkości odbiorcą rosyjskiego
uzbrojenia
32
. Jak twierdzi Waszyngton, zdobywając technologię balistycznych rakiet o
zasięgu międzykontynentalnym (intercontinental ballistic missiles – ICBM’s) i inną
zaawansowaną broń może bezpośrednio zagrozić terytorium Sanów Zjednoczonych
A. Gelb, „Caspian Oil and Gas: Production and Prospects”, CSR Reports, The Library of Congress, 4
March 2005, s. 1-2.
29
A. Myers Jaffe, R. A. Manning, op. cit., s. 115.
30
E. B. Rumer, „Collision Avoidance: U.S.-Russian Bilateral Relations and Former Soviet States”,
Strategic Forum, no. 201, April 2004, s. 2.
31
Iran jest wyzwaniem dla wpływów amerykańskich w regionie, głównie z powodu: bliskości
geograficznej, etnicznych i kulturalnych wpływów w regionie, ambicji geopolitycznych oraz
potencjalnej roli w polityce surowcowej państw regionu. Republiki środkowoazjatyckie, przede
wszystkim Kazachstan i Kirgistan są szczególnie ważne dla Chin, z uwagi na sąsiedztwo z chińską
prowincją Xinjiang. Zob. L. Jonson, „Russia and Central Asia”, [w:] R. Allison, L. Jonson (ed.),
Central Asian Security..., op. cit., s. 95–126.
32
Problemem dla USA jest współpraca Rosji nad rozbudową irańskich reaktorów jądrowych w
Bushehr. W maju 2001 roku Rosja i Iran podpisały kolejne porozumienie o budowie kolejnych pięciu
reaktorów, zob. A. Cohen, J. Phillips, „Countering Russian–Iranian Military Cooperation”, Strategic
Forum, no. 1425, 5 April 2001.
Agnieszka Bryc, Interesy USA na obszarze proradzieckim
211
lub sojuszników amerykańskich na Bliskim Wschodzie
33
. Fakt ten implikuje także
irańskie aspiracje geopolityczne w regionie Zatoki Perskiej, dlatego Biały Dom nalega
na przerwanie przez Rosję współpracy z Iranem. Obawia się ponadto, ze wzmocniony
potencjałem rosyjskim Iran może znacznie efektywniej wspierać antyizraelskie i tym
samym antyamerykańskie ugrupowania terrorystyczne, co zagroziłoby interesom
amerykańskim w regionie Zatoki Perskiej i Bliskiego Wschodu
34
.
Rosja konsekwentnie ignorowała apele administracji amerykańskiej o
zaprzestanie współpracy z Iranem, nawet gdy 19 marca 2001 r. sekretarz stanu Colin
Powell ostrzegł Moskwę i Teheran, że USA z uwagą będą przyglądały się ich
współpracy wojskowej i gotowe są podjąć nietypowe środki jeśli zostanie zagrożone
bezpieczeństwo międzynarodowe w regionie bliskowschodnim
35
. Sama retoryka nie
powstrzymała jednak ani Moskwy, ani Teheranu
36
. Zatem jak dotąd starania
amerykańskie pozostają bez efektu z dwóch powodów, po pierwsze, współpraca
Moskwy z Teheranem odpowiada rosyjskim interesom; po drugie, stosowanie sankcji i
nacisków na Rosję jedynie komplikuje wzajemne relacje oraz prowadzi do
radykalizacji i usztywnienia rosyjskiego stanowiska. W tych okolicznościach USA
mają kilka opcji działania: po pierwsze, wykorzystać relacje transatlantyckie, by
sojusznicy europejscy wywierali z kolei wpływ na Kreml, zwłaszcza że Putin
deklarował priorytetowy charakter stosunków z Europą w rosyjskiej polityce
zagranicznej. Drugą możliwością jest zacieśnienie współpracy z Rosją w kwestii broni
masowego rażenia, lub – po trzecie – zaproponowanie konkretnych kompensat za
zerwanie współpracy z Iranem nad programem nuklearnym. Instrumentem może być
w tym przypadku pomoc w uzyskaniu członkostwa w WTO i wykreślenie Rosji z
poprawki Jacksona-Vanika – czyli z listy państw, którym nie przyznano klauzuli
najwyższego uprzywilejowania
37
.
6. Konkluzje
Po zakończeniu zimnej wojny zmieniła się pozycja i znaczenie państw b. ZSRR
w polityce zagranicznej USA. O ile początkowo Waszyngton postrzegał republiki b.
ZSRR przez pryzmat sfery odpowiedzialności Rosji, to od połowy lat 90. wraz z
eksploatacją przykaspijskiej ropy naftowej i gazu ziemnego region przyciąga coraz
33
Najszerzej na temat polityki USA w regionie bliskowschodnim zob. J. Zając, Środki i metody
oddziaływania USA w bliskowschodnim procesie pokojowym (1991-2000), Wydawnictwo
Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2004.
34
Iran oskarżany jest przez USA o wspieranie Hezbollahu, ugrupowania terrorystycznego
działającego przeciwko Izraelowi, posiadającego bazy w Libanie. Ponadto Teheran odrzucił
propozycję przyłączenia się do koalicji antyterrorystycznej, co Waszyngton odczytał jednoznacznie,
głównie jako kontynuację polityki wspierania antyizraelskich działań terrorystycznych, szczególnie po
tzw. incydencie Karine-A, kiedy w styczniu 2002 roku izraelskie służby przechwyciły tajny ładunek
broni transportowany do Autonomii Palestyńskiej. Ibidem.
35
O. Antonenko, „Russia’s Military Involvement in the Middle East”, Middle Eastern Review of
International Affairs, vol. 5, no. 1, March 2001,
, dostęp: 01.05.2006.
36
A. Cohen, J. Phillips, op. cit.
37
J. Andrew, „The Tricks Russians Use to Funnel Cash Abroad”, The Financial Times, 27 August
1999.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
212
większą uwagę Białego Domu. W połowie lat 90. zauważalny był dysonans pomiędzy
deklaracjami podkreślającymi znaczenie regionu, a praktycznymi działaniami.
Widoczny wzrost znaczenia państw WNP w polityce zagranicznej USA
dostrzega się po 2001 r. Znalazło to swoje odzwierciedlenie w zwielokrotnionej
pomocy finansowej dla państw b. ZSRR, szczególnie tych – istotnych w kampanii
przeciwko Al-Kaidzie i talibom w Afganistanie, a także posiadających strategiczne
surowce energetyczne. Znamiennym potwierdzeniem radykalnej zmiany w
postrzeganiu spraw bezpieczeństwa w regionie jest fakt, że USA dopiero po atakach
terrorystycznych na Nowy Jork i Waszyngton zaczęły wspierać działania Sojuszu
Północnego w Afganistanie.
Pewne wątpliwości budzi skuteczność promocji demokracji i praw człowieka w
stosunkach z państwami poradzieckimi. Wydaje się, że Waszyngton podchodzi
instrumentalnie do wdrażania demokracji w przestrzeni b. ZSRR. Poza krytyką i
„motywującym” działaniem pozostają kraje dysponujące surowcami energetycznymi,
w stosunkach z którymi wyznacznikiem okazuje się być potrzeba kontroli źródeł
wydobycia/szlaków transportowych ropy naftowej i gazu ziemnego, natomiast kwestie
praw człowieka i wartości demokratycznych pozostają drugorzędne. Co więcej, nie
zauważa się tak silnej determinacji i entuzjazmu w budowie systemów
demokratycznych na obszarze poradzieckim, jaka widoczna jest w strategii narzucania
wartości demokratycznych poprzez interwencję zbrojną w Zatoce Perskiej.
Podobnie subiektywne podejście charakteryzuje działalność USA w sferze
zwalczania fundamentalizmu i terroryzmu w Azji Środkowej. Uznanie Islamskiego
Ruchu Uzbekistanu za organizację terrorystyczną, a pominięcie Hizb ut-Tahrir może
wskazywać nie tylko na brak całościowej strategii wobec problemów bezpieczeństwa,
lecz także na incydentalne reagowanie oraz względne, uznaniowe traktowanie grup i
partii związanych z fundamentalistami islamskimi. Partia Hizb ut-Tahrir nie została
uznana przez Departament Stanu za ugrupowanie terrorystyczne, chociaż - jak
przyznaje sam Biały Dom - oficjalnie pochwalała ataki samobójcze Palestyńczyków
na Izrael, potępiała przyłączenie się Uzbekistanu do koalicji antyterrorystycznej oraz
wzywała do świętej wojny z USA i Wielką Brytanią.
Rafał M. Kwieciński, Stosunki Chin z byłymi republikami radzieckimi…
213
Rafał M. Kwieciński
Stosunki Chin z byłymi republikami radzieckimi Azji Środkowej na początku
XXI w.
Geopolityka czy geoekonomia?
Chiny wzrastały jako potęga kontynentalna.
1
Chińska cywilizacja miała od
początku rolniczy charakter, co odróżniało ją zdecydowanie od sąsiednich ludów
koczowniczych, z którymi weszła w żywe kontakty już we wczesnej fazie rozwoju
terytorialnego. Skomplikowany system instytucji społecznych wpłynął także na
stosunki zewnętrzne Chin.
2
Tradycyjna percepcja świata stawiała „Azję Wewnętrzną”
poza kręgiem cywilizacji w chińskim rozumieniu.
3
Azja Centralna stała się celem
wielu chińskich ekspedycji, zwłaszcza w początkowym okresie panowania dynastii
Ming. Obok motywów ekonomicznych, militarnych i prestiżowych, rozszerzanie
interesów Chin w regionie znajdowało odpowiednie uzasadnienie w ideologii.
4
W XVIII wieku Kazachstan, a w następnym stuleciu pozostała część Azji
Centralnej zostały objęte wpływami Rosji. Do 1876 roku zachodnia część Turkiestanu
została bezpośrednio wchłonięta albo podporządkowana Cesarstwu Rosji. W drugiej
połowie XIX wieku carskie imperium rozpoczęło ostrą rywalizację z Wielką Brytanią
o strefy wpływów w Azji Centralnej i w Chinach. „Wielką Grę” pomiędzy dwoma
mocarstwami zakończył dopiero układ z 1907 roku. Wschodni Turkiestan został
początkowo uzależniony od Chin, a następnie ostatecznie przyłączony do Państwa
Środka w roku 1876 jako „Xinjiang” („Nowe Dominum”) przez mandżurską dynastię
1
Według Arnolda J. Toynbee’go genezy cywilizacji należy szukać w „wyzwaniu”, jakie rzuca
środowisko, i w „odpowiedzi” udzielanej przez społeczeństwo. Dla rozwoju cywilizacji chińskiej
zasadnicze znaczenie miał „bodziec trudnych krajów”. Arnold J. Toynbee, Studium historii, Warszawa
2000, s. 95 i n. Wzrost potęgi rozumieć należy jako „narodziny i rozkwit” władzy, zwłaszcza jej siły
ekonomicznej i militarnej. Zob. P. Kennedy, Mocarstwa świata. Narodziny-rozkwit-upadek,
Warszawa 1994; R. Aron, Pokój i wojna między narodami (teoria), Warszawa 1995, s. 70-75. Jeśli zaś
chodzi o „upadek”, warto pamiętać, że jak pokazał to przypadek Chin klasyczna formuła imperialna
uległa co prawda wyczerpaniu w XIX wieku, niemniej jednak modernizacja kraju rozpoczęta już w
innych warunkach politycznych, ekonomicznych i ideologicznych może prowadzić do kolejnego
„rozkwitu”. Autor z dystansem podchodzi jednak do teorii cykli takich twórców, jak George
Modelski.
2
Stosunki społeczne w Chinach miały charakter hierarchiczny i antyegalitarny. Tak też Chińczycy
wyobrażali sobie stosunki międzynarodowe. Zob. J. K. Fairbank, A Preliminary Framework, [w:] J. K.
Fairbank (ed.), The Chinese World Order. Traditional China’s Foreign Relations, Cambridge 1968, s.
1-19.
3
Zgodnie z chińską klasyczną wizją świat miał dzielić się na trzy strefy: „cywilizację” (obok Chin
zaliczano do niej także Koreę, Wietnam, Riukju i – czasowo – Japonię) oraz dwie barbarzyńskie,
jedną z nich tworzyły ludy koczownicze „Azji Wewnętrznej”. Ibidem, s. 2.
4
Por. J. P. Fletcher, China and Central Asia, 1368-1884, [w:] J. K. Fairbank, The Chinese World
Order…, op. cit., s. 207. Wiarę w misję cywilizacyjną Chin wyrażał już sam Konfucjusz, pisząc:
„Mistrz zapragnął osiąść wśród dziewięciu plemion barbarzyńskich. Ktoś rzekł na to: Czy mógłbyś
ścierpieć ich nieokrzesanie? Mistrz powiedział: Jeśli zamieszka wśród nich szlachetny jakież
nieokrzesanie potrafi się ostać?”, Dialogi konfucjańskie, Wrocław 1976, s. 95-96.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
214
Qing. Podział Turkiestanu między dwa mocarstwa okazał się zaskakująco trwały.
Zmiany przyniósł dopiero koniec XX stulecia.
Historyczne dziedzictwo
Od XIX wieku Azja Centralna pozostawała w ścisłych związkach państwowych
z Rosją, będąc częścią początkowo carskiego imperium, a następnie Związku
Radzieckiego. Po rozpadzie ZSRR, w regionie niepodległość uzyskały Kazachstan,
Kirgistan, Tadżykistan, Turkmenistan i Uzbekistan.
Implozji ZSRR towarzyszyła eksplozja różnego rodzaju nacjonalizmów, ale
także trybalizmów i fundamentalizmów. Poradzieckie państwa Azji Centralnej,
chociaż w większości należą tego samego kręgu kulturowego, mają zróżnicowaną i
skomplikowaną strukturę etniczną.
5
Kazachowie, Kirgizi, Turkmeni i Uzbecy to ludy
tureckie, Tadżykowie zaliczani są do ludów irańskich. Spory odsetek ludności regionu
to Rosjanie, w Kazachstanie także Ukraińcy i Niemcy. Wszystkie państwa są krajami
muzułmańskimi, z dominującym odłamem sunnickim, ale wielu w nich chrześcijan,
głównie prawosławnych.
6
Charakterystyczną cechą proradzieckich państw Azji Centralnej jest także
zasadniczy brak wolności politycznej i demokracji. Według fundacji Freedom House
za „częściowo wolną” uznana została jedynie Kirgizja.
7
W polityce zagranicznej nowopowstałe państwa wobec względnej wewnętrznej
słabości postawiły w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych na integrację z Rosją.
Jej instytucjonalną formą stała się Wspólnota Niepodległych Państw (WNP) z dość
luźną, aczkolwiek skomplikowaną strukturą organizacyjną. W 1994 roku Kazachstan,
Kirgistan i Uzbekistan powołały do życia Środkowoazjatycki Obszar Gospodarczy,
przy którym obserwatorami zostały Rosja i Tadżykistan. Kazachstan i Kirgistan
podpisały także 29 marca 1996 roku porozumienie „o pogłębieniu integracji w
dziedzinie gospodarczej i humanitarnej”. W drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych
byłe republiki radzieckie Azji Centralnej coraz wyraźniej „inicjowały współpracę bez
udziału Rosji”. W 1997 roku powstał Wspólny Obszar Graniczny i Obrony utworzony
przez Kazachstan i Kirgistan, w 1998 roku akces do niego zgłosiły Tadżykistan i
Turkmenistan.
8
Wreszcie, niezwykle istotne i badawczo interesujące jest intelektualne
uzasadnienie silnej rosyjskiej obecności w regionie. Postulaty ściślejszej integracji
5
Według różnych systematyk kraje Azji Centralnej zaliczane są do cywilizacji islamskiej lub
turańskiej (tureckiej).
6
Proradzieckie państwa Azji Centralnej są członkami Organizacji Konferencji Islamskiej. Islam ma
zdecydowanie najwięcej wyznawców we wszystkich państwach, ale w Kazachstanie muzułmanie
stanowią mniej niż połowę liczby ludności kraju. Według oficjalnych danych mieszkańcy
Kazachstanu to w 47% muzułmanie, 44% prawosławni, 4% protestanci, a 7% wyznawcy innych
religii. Eurasia.net,
http://www.eurasianet.org/resource/kazakhstan/index.shtml
, dostęp: 25.10.2006
7
Kirgizja w siedmiostopniowej skali uzyskała notę 4,5. Kazachstan i Tadżykistan – 5,5; Turkmenistan
i Uzbekistan – 7. (Państwa wolne 1-2,5; częściowo wolne 3-5; pozbawione wolności 5,5-7). Zob.
Freedom
House,
http://www.freedomhouse.org/template.cfm?page=267&year=2006
dostęp:
25.10.2006.
8
E. Cziomer, Rosja i Wspólnota Niepodległych Państw, [w:] E. Cziomer, L. W. Zyblikiewicz, Zarys
współczesnych stosunków międzynarodowych, Warszawa/Kraków 2001, s. 302-305.
Rafał M. Kwieciński, Stosunki Chin z byłymi republikami radzieckimi…
215
Rosji z państwami azjatyckimi podnoszone są przez zwolenników „opcji
euroazjatyckiej”, która zakłada „trwałość sprzeczności geopolitycznych interesów
Eurazji (Rosji, Indii, Chin) i Zachodu.”
9
Rosja ze względu na swoją historię i
szczególne położenie jest „odrębną cywilizacją”, swoistym „łącznikiem” między
Europą i Azją.
10
Chińska perspektywa
W latach osiemdziesiątych stosunki ChRL i ZSRR uległy względnej
stabilizacji. Rozpoczęty w 1982 roku dialog chińsko-radziecki zyskał na sile po
przemówieniu Michaiła Gorbaczowa we Władywostoku w 1986 roku, w którym
wezwał on do zerwania z „polityką okrążania”.
11
Wydarzenia na placu Tienanmen zmusiły Chiny do przyjęcia nowej strategii w
stosunkach międzynarodowych, którą określa się jako „nie rzucanie się w oczy”
(taoguang yanghui).
12
Nowa strategia zakładała także kontynuację normalizacji
stosunków z ZSRR. 16 maja 1991 roku Michaił Gorbaczow i Jiang Zemin podpisali w
Moskwie porozumienie, które regulowało kwestie graniczne we wschodniej części
granicy chińsko-radzieckiej (o długości 4195 km), w tym na leżącej w obszarze starć z
1969 roku wyspie Damanskij-Chenbao na rzece Ussuri. We wrześniu 1994 roku
podpisano umowę graniczną delimitującą zachodnią część granicy (55 km).
13
W
trakcie wizyty prezydenta Rosji w ChRL, Chiny zakupiły sprzęt i technologie
wojskowe, podpisały porozumienie o współpracy nuklearnej oraz wojsk granicznych
obu państw. Podpisano także liczne umowy handlowe, których skutkiem był wzrost
obrotów i wartości handlu.
„Konstruktywne partnerstwo” Chin i Rosji w latach dziewięćdziesiątych nie
ograniczało się jedynie do współpracy gospodarczej i stworzenia warunków dla
wzajemnego zaufania. Niewątpliwie, za obustronne korzyści uznać należy wspólną
krytykę „niektórych aspektów polityki globalnej i regionalnej państw Zachodu”, czy
też chociażby handel bronią.
14
W dokumencie końcowym szczytu Rosji i Chin z
kwietniu 1996 roku zawarte zostało sformułowanie o „strategicznym partnerstwie”
Federacji Rosyjskiej i ChRL.
9
R. Kuźniar, Polityka i siła, Warszawa 2005, s. 85.
10
K. Łastawski, Kształtowanie nowej tożsamości rosyjskiej polityki zagranicznej, [w:] S. Bieleń, W.
M. Góralski, Nowa tożsamość Niemiec i Rosji w stosunkach międzynarodowych, Warszawa 1999.
11
J. R. Faust, J. F. Kornberg, China in World Politics, Boulder 1995, s. 109. Według radzieckiej
interpretacji, zbliżenie USA i ChRL w latach siedemdziesiątych było elementem amerykańskiej
“polityki okrążania” ZSRR.
12
Z. W. Franklin, China’s Foreign Relations Strategies under Mao and Deng: A Systematic
Comparative Analysis, Hongkong 1998, s. 13.
13
Już po podpisaniu porozumienia z 1991 roku, w kwietniu następnego roku, ujawniono tajny okólnik
Biura Bezpieczeństwa Państwowego, w którym zapisano, iż Mongolia Zewnętrzna (Mongolska
Republika Ludowa) oraz Buriacja i Tuwa (Federacja Rosyjska) powinny być uznawane za część Chin.
Zob. W. J. Dziak, Chiny – wschodzące supermocarstwo, Warszawa 1996, s. 8.
14
E. Haliżak, Konsekwencje kształtującej się tożsamości Rosji dla aktywności w regionie Azji i
Pacyfiku, [w:] S. Bieleń, W. M. Góralski, op. cit., s. 157. „Od 1992 r. FR jest najważniejszym
dostawcą uzbrojenia i technologii wojskowej dla ChRL”, I. Topolski, Stosunki chińsko-rosyjskie, [w:]
K. Iwańczuk, A. Ziętek, Chiny w stosunkach międzynarodowych, Lublin 2003, s. 143.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
216
W 1996 roku ChRL przyjęła nową doktrynę polityki zagranicznej określaną
mianem „strategii świata multipolarnego” (shijie duojihua zhanlue).
15
Jej głównym
celem jest podważenie pozycji jedynego supermocarstwa, Stanów Zjednoczonych,
oraz ustanowienie porządku światowego w oparciu o kilka równorzędnych centrów.
Krytyka dominacji USA we współczesnych stosunkach międzynarodowych obecna
jest także w polityce zagranicznej Rosji. I właśnie sprzeciw wobec pozycji i roli
Stanów Zjednoczonych znacznie zbliża ChRL i Rosję. Podczas ósmego szczytu
chińsko-rosyjskiego 17-19 lipca 2000 roku Jiang Hemin i Władimir Putin podpisali
„Wspólne oświadczenie ChRL i Federacji Rosyjskiej o obronie przeciwrakietowej” i
„Deklarację Pekińską”. Obie strony przeciwstawiały się nie tylko budowie „tarczy
antyrakietowej”, ale także „hegemonizmowi, polityce siły i polityce blokowej oraz
próbom naruszenia podstawowych zasad prawa międzynarodowego”.
16
Dotychczas
jednak te dwa państwa nie osiągnęły trwałego i wyraźnego konsensusu co do
sprzeciwu wobec amerykańskiej dominacji. Jak pisze Zbigniew Brzeziński:
„W ostatnim dziesięcioleciu podejmowano próby takiego sprzeciwu, lecz
spełzły one na niczym. Chińczycy i Rosjanie rozważali strategiczne
partnerstwo w celu promowania światowej «wielobiegunowości», który
to termin można łatwo rozszyfrować jako «antyhegemonię». Nie wiele z
tego wyszło ze względu na relatywną słabość Rosji wobec Chin oraz
pragmatyzm
Chińczyków
potrzebujących
przede
wszystkim
zagranicznego kapitału i technologii. Te ostatnie nie napływałyby zaś,
gdyby stosunki miedzy Chinami a USA były wrogie”.
17
Tymczasem stosunki amerykańsko-chińskie wydają się być wciąż dobre. Nadal
kształtowane są przez zasadnicze wyznaczniki współpracy i rywalizacji, ale ze
świadomością „szerokiego spektrum wspólnych interesów”.
18
Chiny utrzymują dobre
stosunki i z Zachodem i z Rosją, zapewniając sobie dostęp do nowoczesnych
technologii i kapitału oraz surowców (zwłaszcza ropy), niezbędnych dla modernizacji
państwa i gospodarki. Europa jest także coraz ważniejszym rynkiem zbytu chińskich
produktów. Kierownictwo chińskie nie zamierza, jak się wydaje, w najbliższej
przyszłości
przekształcać
chińsko-rosyjskiego
tandemu
w
trwały
alians
międzypaństwowy.
Jedne z nielicznych kwestii, które dzielą obie strony, to sprawa chińskiej
emigracji do Federacji Rosyjskiej, przede wszystkim Dalekiego Wschodu i
Wschodniej Syberii, oraz coraz bardziej wyraźna rywalizacja o dostęp do bogactw
naturalnych regionu. Rosyjska, chińska, i – od niedawna – amerykańska obecność w
regionie jest także częścią szerszej, globalnej konkurencji mocarstw.
W pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych stosunki ChRL z byłymi
państwami radzieckimi Azji Centralnej były dość luźne. „W stosunkach Chin z
15
Z. W. Franklin, China’s Foreign Relations…, op. cit., s. 15.
16
I. Topolski, Stosunki chińsko-rosyjskie…, op. cit., s. 134.
17
Z. Brzeziński, Wybór: dominacja czy przywództwo?, Kraków 2004, s. 17-18.
18
J. Rowiński, Chiny wobec wydarzeń 2001 roku, [w:] K. Tomala, K. Gawlikowski (red.), Chiny.
Rozwój państwa i społeczeństwa na przełomie XX i XXI wieku, Warszawa 2002, s. 142.
Rafał M. Kwieciński, Stosunki Chin z byłymi republikami radzieckimi…
217
republikami byłej radzieckiej Azji Środkowej do 1996 r. nie zdarzyło się nic, co
świadczyłoby o szczególnym zainteresowaniu dyplomacji chińskiej tym regionem”.
19
Po rozpadzie ZSRR Pekin znacznie szybciej uznał Białoruś i Ukrainę niż republiki
środkowoazjatyckie.
20
Wydaje się, że ChRL nie doceniała zasobów i znaczenia swoich
zachodnich sąsiadów. Widoczne były natomiast żywe obawy przed „eksportem” z
Kazachstanu ujgurskiego separatyzmu. Z kolei w nowopowstałych państwach
wyraźny był lęk przed siłą Chin, a szczególnie ich potencjałem demograficznym.
Zwłaszcza, jeśli weźmie się pod uwagę głosy niektórych naukowców z pierwszej
połowy lat dziewięćdziesiątych niewykluczających chińskiego „spontanicznego
szowinizmu demograficznego”.
21
Przełomową datą w stosunkach ChRL z poradziecką Azją Centralną był rok
1996, kiedy to ChRL, Rosja, Kazachstan, Kirgistan i Tadżykistan podpisały
porozumienie o budowie środków zaufania w sferze militarnej na terenach
przygranicznych. Układ szanghajski bywa interpretowany jako sygnał, że „Pekin nie
zamierza prowadzić polityki sprzecznej z rosyjską racją stanu”. W 1997 roku te same
państwa podczas spotkania w Moskwie podpisały „Układ o redukcji sił zbrojnych w
rejonach
przygranicznych”.
Jednocześnie,
pojawiło
się
znacznie
większe
zainteresowanie Chin państwami środkowoazjatyckimi.
22
Chiny zaczęły zwracać coraz
większą uwagę na środkowoazjatyckie zasoby surowców energetycznych, zwłaszcza
kazaską ropę naftową. W 1997 roku podpisany został kontrakt z Kazachstanem na
wydobycie ropy naftowej niedaleko Uczenia i w obwodzie aktiubińskim, co naturalnie
wzbudziło niepokój Rosji.
23
W tym samym roku zwiększeniu uległa także aktywność
ujgurskich separatystów.
Główne cele chińskiej polityki zagranicznej na początku XXI wieku w stosunku
do byłych republik radzieckich to przede wszystkim kwestia zapewnienia
bezpieczeństwa,
dostępu
do
zasobów
naturalnych
(zwłaszcza
surowców
energetycznych) oraz korzystna wymiana gospodarcza.
24
Według innego autora,
wartości kształtujące interesy ChRL w regionie są podobne: zabezpieczenie
integralności państwa (ochrona przed separatyzmem), utrzymanie szlaków
komunikacyjnych i umożliwienie zakupów środkowoazjatyckiej ropy i gazu.
25
19
S. Zapaśnik, Polityka Chin wobec republik byłej radzieckiej Azji Środkowej, Analizy OSW,
Warszawa 1997, s. 2.
20
W dużej mierze wpływ na to miała chęć uzyskania technologii budowy rakiet balistycznych i
lotniskowców na Ukrainie i czołgów na Białorusi.
21
A. Grozin, “Influence of the World Centers of Power on Kazakhstan and New Geopolitical Trendsin
Central Asia”, Central Asia and the Caucasus, 2006, no. 3 (39), s. 46-47.
22
S. Zapaśnik, Polityka Chin wobec…, op. cit., s. 2-3. Autor tłumaczy to m.in. walką o władzę w
chińskim kierownictwie, o pełną sukcesje po Deng Xiaopingu starał się prezydent ChRL Jiang Zemin,
który potrzebował „sukcesu” w polityce zagranicznej. Azja Centralna – a zwłaszcza dostęp do jej
zasobów surowców energetycznych – miała stać się „domeną” Jianga.
23
Rocznik Strategiczny1997/98, Warszawa 1998, s. 160.
24
M.-R. Djalili, Th. Kelner, La nouvelle geopolitique de l’Asie Central, Securie et Strategie, nr 63,
juin 2000,
s. 83
25
S. Zapaśnik, Polityka Chin wobec…, op. cit., s. 4 i n.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
218
Wymienione triady zredukować można jednak do dwóch zasadniczych płaszczyzn
badawczych: geoekonomicznej i geopolitycznej.
Geoekonomiczny fundament
Geoekonomia jest jedną z perspektyw badawczych współczesnych stosunków
międzynarodowych. Podejście geoekonomiczne skupia się na znaczeniu gospodarki i
technologii, nie przywiązując większej wagi do takich czynników, jak potencjał
militarny państwa czy wielkość jego terytorium.
26
Azja Centralna od wieków leżała na skrzyżowaniu lądowych połączeń
Okcydentu i Orientu. W czasach antycznych najważniejszą drogą handlową regionu
był słynny „Jedwabny Szlak”. Po wejściu w skład imperium Rosji, ekonomiczne
związki całej Eurazji i Chin znacznie osłabły, a w okresie istnienia ZSRR faktycznie
zostały zerwane.
27
Rozpad Związku Radzieckiego przyniósł nowe wyzwania, ale i
nowe szanse w stosunkach gospodarczych Chin i Azji Centralnej.
W ramach prowadzonych od 1978 roku „czterech modernizacji”, ChRL
przeprowadziła znaczącą transformację swojej gospodarki. Władze chińskie nie tylko
dokonały liberalizacji i otwarcia gospodarki, ale także przeprowadziły reformę
strukturalną, porządkując system własnościowy, tworząc rynek kapitałowy czy
wreszcie odpowiednie regulacje prawne. W latach 1978-1996 PKB ChRL wzrastał
rocznie średnio ponad 9%, notując największy wzrost w roku 1992 – 14,2% i 1993 –
13,5%. W połowie lat dziewięćdziesiątych osiągnięto zaplanowane na lata 1980-2000
czterokrotne zwiększenie PKB.
28
Sukcesy chińskiej gospodarki spowodowały, iż
model ekonomicznej transformacji przyjęty przez ChRL stał się wzorcowy dla wielu
„gospodarek wschodzących”, w tym i Azji Centralnej.
Mimo świadomości obustronnych korzyści, jakie mogła przynieść współpraca
gospodarcza, znaczący wzrost obrotów towarowych między poradziecką Azją
Centralną a Chinami nastąpił dopiero w 1993 roku, a w przypadku Kirgistanu był to
wzrost skokowy. Tak słabą wymianę gospodarczą nie tłumaczy satysfakcjonująco
teza, iż słabości wymiany doszukiwać się należy „w niskiej jakości chińskich
produktów”.
29
Bez wątpienia, ważną rolę w tym okresie odgrywało skupienie działań
państw poradzieckich na współpracy z Rosją i innymi członkami WNP oraz racje
polityczne.
30
Także Chiny uznawały znaczenie Federacji Rosyjskiej w regionie,
jeszcze w 1993 roku premier Li Peng zabiegał w Moskwie o rosyjską akceptację
otwarcia nowego „Jedwabnego Szlaku”.
31
26
O teorii geoekonomii zob. u twórcy pojęcia, E. Luttwak, Turbokapitalizm. Zwycięzcy i przegrani
światowej gospodarki, Wrocław 2000, s. 152 i n.
27
W. Paramonow, „Kitaj i Centralnaja Azja: sostojanije i perspektiwy ekonomiczeskich otnoszenij”,
Russian Series, 05/25 (R), s. 2.
28
K. Starzyk, Przemiany gospodarcze ChRL w procesie reform, [w:] K. Tomala (red.), Chiny
przemiany państwa i społeczeństwa w okresie reform 1978-2000, Warszawa 2001, s. 179.
29
S. Zapaśnik, Polityka Chin wobec…, op. cit., s. 4.
30
Lata 1992-1993 to okres kształtowania struktur WNP i utworzenia m.in. Komitetu Koordynacyjno-
Konsultatywnego, Rady Celnej, podpisanie porozumienia o utworzeniu Unii Gospodarczej i
wprowadzenie strefy rublowej. Wszystkie te posunięcia utrzymywały Azję Centralną w rosyjskiej
strefie wpływów, nie tylko gospodarczych.
31
J. Anderson, The International Politics In Central Asia, Manchester 1997, s. 197.
Rafał M. Kwieciński, Stosunki Chin z byłymi republikami radzieckimi…
219
Zmiana w polityce zagranicznej ChRL w połowie lat dziewięćdziesiątych w
stosunku do byłych republik radzieckich Azji Centralnej wiązała się ściśle ze zmianą
chińskiej zagranicznej polityki gospodarczej w regionie.
We wrześniu 1997 roku państwowa spółka z ChRL (China National Petroleum
Corporation, CNPC) podpisała umowę z Kazachstanem na eksploatację złóż ropy
naftowej niedaleko Uczenia oraz w rejonie Aktiubińska. Kontrakt przewidywał
budowę dwóch rurociągów naftowych do Chin (ok. 3000 km) i Turkmenistanu (250
km). Prace nad budową rurociągu do Chin rozpoczęły się prawie natychmiast po
zawarciu porozumienia.
32
Chińczycy zobowiązali się zainwestować w Kazachstanie w
przedsięwzięcia związane z wydobyciem i transportem ropy naftowej ogółem 9,5
miliarda dolarów, ale chińskie deklaracje były nieco na wyrost. Podobnie, jak w
przypadku pola naftowego Uczen, fiaskiem zakończyły się pierwsze próby wspólnej
eksploatacji pól Kenkijak i Zhanzhol w zachodnim Kazachstanie, w dużej mierze za
sprawą Kryzysu Azjatyckiego w 1998 roku.
33
Wzrastające zapotrzebowanie ChRL na ropę naftową (tylko na początku 2004
roku wzrosło ono o 33%, do 40 milionów dziennie) zmusiło władze w Pekinie do
rewizji poglądów na import kazaskiej ropy. Nie bez znaczenia była także niekorzystna
struktura chińskiego importu ropy naftowej – na państwa niestabilnego Bliskiego
Wschodu przypadało aż 50% woluminu. W roku 2003 do Chin trafiało z Kazachstanu
jedynie 24 tysiące baryłek dziennie (1,3% ogółu importowanej ropy), a na początku
2004 roku liczba ta spadła do 21 tysięcy baryłek dziennie (mniej niż 1%).
34
W grudniu 2002 została zakończona budowa (otwartego ostatecznie w marcu
2004 roku) rurociągu łączącego nadkaspijskie Atyrau z Kenkiyak. 17 maja 2004 roku
w Pekinie została podpisana kolejna umowa na budowę chińsko-kazaskiego rurociągu
naftowego. Tym razem prace posuwały się znacznie szybciej – w marcu 2005 roku
zakończono budowę kazaskiego odcinka rurociągu długości 240 km, a w grudniu
tegoż roku liczącego 1000 km odcinka łączącego Atasu w środkowym Kazachstanie z
Chinami. Eksploatowany od połowy 2006 roku rurociąg może transportować 20
milionów ton ropy rocznie, a docelowo od 2010 roku – 100 milionów ton. Powodzenie
przedsięwzięcia skłoniło władze chińskie do złożenia Kazachstanowi w kwietniu 2006
roku propozycji wspólnej budowy kolejnego rurociągu. Pekin zdecydował się także na
zakup we wrześniu 2005 roku 100 % akcji kanadyjskiej spółki Petrokazachstan. CNPC
stało się właścicielem niewielkich złóż obliczanych na 100 milionów ton i jednej z
największych kazaskich rafinerii w Szymkencie.
W 2005 roku podpisanych było około 70 joint-ventures między Kazachstanem a
ChRL. W inwestycje zaangażowanych było 40 chińskich kompanii, oferujących
32
Rocznik Strategiczny, op. cit., s. 160.
33
M. Lelyveld, “Kazakhstan, China Revive Pipeline Deal”, Middle Est Economic Survey, vol. XLVII,
no. 29, 19 July 2004, Mees.com,
http://www.mees.com/postedarticles/oped/a47n29d01.htm
, dostęp:
29.09.1006. W 1999 roku prace studyjne nad rurociągiem zostały ostatecznie przerwane, ponieważ
Kazachstan nie był w stanie wypełnić warunków stawianych przez ChRL odnośnie odpowiedniej
wielkości eksportu ropy naftowej w okresie 10 lat.
34
Ibidem.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
220
kazaskim firmom kapitał i know-how. Chiny z liczbą 8,2% ogółu inwestycji
zagranicznych w Kazachstanie zajęły piąte miejsce w tym rankingu.
35
Na początku XXI wieku zwiększeniu uległa także współpraca innych
poradzieckich państw Azji Centralnej z Chinami. Turkmenistan, licząc na złamanie
rosyjskiego monopolu, w kwietniu 2006 roku podpisał umowę z Chinami na dostawę
– począwszy od 2009 roku – do tego kraju 30 miliardów m³ gazu rocznie przez okres
30 lat. Plany władz kirgiskich zakładają przekształcenie Kirgistanu w swoistą „bramę”
handlową Chin, zwłaszcza, że oba kraje są członkami WTO.
36
Mimo znacznego procentowego zwiększenia obrotów handlowych ChRL z
byłymi republikami radzieckiej Azji Centralnej w ostatnim czasie, pozostają one nadal
(może z wyjątkiem Kazachstanu) na dość niskim poziomie. Żadne z państw
środkowoazjatyckich nie znajduje się w pierwszej dziesiątce krajów, które uczestniczą
w chińskim eksporcie i imporcie.
Tabela 1. Handel zagraniczny ChRL z państwami Azji Centralnej w 2003 roku
Obrót handlowy z
ChRL*
Udzia
ł ChRL w
obrocie
zagranicznym
pa
ństwa**
Udzia
ł państwa w
obrocie
zagranicznym
ChRL**
Pa
ństwo
dane
pa
ństw
Azji
Centralnej
dane
ChRL
dane
pa
ństw
Azji
Centralne
j
dane
ChRL
dane
pa
ństw
Azji
Centralnej
dane
ChRL
Kazachstan
2856
3300
13,6
15,7
0,347
0,401
Uzbekistan
216
346
3,2
5,1
0,026
0,042
Turkmenista
n
122
99
2,1
1,8
0,015
0,012
Kirgistan
96
317
8,3
27,1
0,012
0,038
Tad
żykistan
15
38
0,8
2
0,0018
0.004
6
*W milionach dolarów USA.
** W procentach.
Źródło: W. Paramonow, Kitaj i Centralnaja Azja:sostojanije i perspektywy
ekonomiczeskich otnoszenij, Russian Series, 05/25 (R), s. 3.
35
E. Ismailiov, M. Esenor, “Central Euroasia In the New Geopolitical and Geo-economic Dimension”,
[w:] Central Euroasia 2005, Analitical Annual, Sweden 2006, s. 27.
36
M. B. Olcott, Central Asia’s Second Chance, Washington 2005, s. 199.
Rafał M. Kwieciński, Stosunki Chin z byłymi republikami radzieckimi…
221
Największym partnerem handlowym Chin w 2003 roku był Kazachstan. Handel
ChRL z Kazachstanem intensywnie zaczął się rozwijać w roku 1999, kiedy osiągnął
wartość miliona dolarów USA. Kazaski eksport do ChRL ma charakter surowcowy (w
2003 roku jego 58% stanowił eksport surowców energetycznych, a 24% rud żelaza).
Wymiana ChRL z Kazachstanem między rokiem 1992 i 2003 wzrosła dwukrotnie, ale
nie zdołała przekroczyć 100 milionów dolarów. Eksport Kirgistanu stanowiły głównie
surowce (żelazo i metale kolorowe) oraz tekstylia. O wiele nowocześniejsza była
struktura uzbeckiego eksportu, na którą składały się w 48,2% usługi, a w 19%
maszyny i oprzyrządowanie. Statystycznie, wymiana Turkmenistanu z Chinami
pojawiła się dopiero w 1997 roku. 83,15% turkmeńskiego eksportu w 2003 roku to
nośniki energii, a na import z ChRL składały się głownie maszyny. Szczątkowy był
nadal udział Tadżykistanu w handlu z ChRL (zaledwie 9,7 miliona dolarów).
37
Tabela 2. Handel zagraniczny ChRL z państwami Azji Centralnej w pierwszym
półroczu 2006 roku
Wzrost (%) w porównaniu
z tym samym okresem
roku 2005
Pa
ństwo
Obroty
handlowe
Eksport Import
Obroty
handlowe
Eksport Import
Kazachstan
4 431,35
2
488,99
1
942,36
30,6
46,4
14,7
Kirgistan
835,86
767
68,85
124,9
147,4
11,5
Uzbekistan
659,8
212,69
447,1
62,6
70,6
59
Tad
żykistan
149,7
136,8
12,9
110,9
116,2
67,4
Turkmenistan
69,47
63,45
6,02
31,4
33,6
12,1
Źródło: MOCOM (Ministerstwo Handlu Zagranicznego ChRL),
http://english.mofcom.gov.cn/aarticle/statistic/hkmacaotaiwan/200608/200608029641
98.html
, dostęp: 30.09.2006.
Dane te nie są do końca reprezentatywne, gdyż ograniczają się do sześciu pierwszych
miesięcy 2006 roku. Oddają raczej pewne tendencje dynamiki wzrostu, niż
rzeczywisty poziom wymiany. Niemniej jednak, warte podkreślenia jest pierwsze
miejsce Kazachstanu wśród państw środkowoazjatyckich w handlu ChRL (po
37
W. Paramonow, Kitaj i Centralnaja…, op. cit., s. 3-8.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
222
Federacji Rosyjskiej Kazachstan jest niezmiennie drugim partnerem handlowym
ChRL z obszaru WNP).
Wymiana gospodarcza z byłymi republikami radzieckimi Azji Centralnej ma
niewielki udział w ogólnym bilansie handlu zagranicznego ChRL. Należy jednak
zgodzić się z prognozą, że stale wzrastające zapotrzebowanie Chin na surowce
energetyczne prowadzić będzie do wzrostu współpracy gospodarczej z Kazachstanem
(ropa naftowa) i Turkmenistanem (ropa i gaz).
Geopolityczna kotwica
Myśl geopolityczna zakłada istnienie szczególnego związku między geografią a
polityką.
38
Podzielając wszystkie wątpliwości metodologiczne, należy jednak
przyznać, iż analiza geopolityczna, która bierze pod uwagę „kombinację czynników
geograficznych i politycznych warunkujących kondycję państwa czy regionu i
podkreślających wpływ geografii na politykę” jest niezwykle użyteczna zwłaszcza w
badaniu środkowoazjatyckiego „tygla narodów”.
39
Refleksja geopolityczna, szczególnie w wydaniu szkoły anglosaskiej,
niejednokrotnie zajmowała się Azją Centralną. Być może najwybitniejszy jej twórca,
sir Halford Mackinder, stworzył teorię, w której zasadniczą rolę odgrywa pojęcie
Heartlandu, czyli strefy centralnej obejmującej zlewisko Morza Arktycznego i
bezodpływowych zbiorników Azji Centralnej. Według Mackindera, „kto rządzi
Heartlandem, panuje nad Światową Wyspą, a kto rządzi Światową Wyspą, panuje nad
całym światem”.
40
Znaczenie Azji Centralnej we współczesnych stosunkach międzynarodowych
wyznacza przede wszystkim jej położenie geostrategiczne – granica z Rosją i
Afganistanem oraz związana z tym pozycja geograficzna – centralna albo peryferyjna,
ale także liczba ludności, posiadane bogactwa naturalne (zwłaszcza dostęp do
surowców energetycznych Morza Kaspijskiego), sytuacja wewnętrzna czy ambicje
politycznych liderów.
41
Mozaika etniczna i religijna Azji Centralnej skłoniła Zbigniewa Brzezińskiego
do określenia jej mianem „Euroazjatyckich Bałkanów”.
42
Porównanie to wydaje się
trafne, jeśli przypomnimy sobie różnorodność etniczną, historyczne uprzedzenia,
wzrastającą falę fundamentalizmu religijnego w regionie i ogromne zasoby surowców
energetycznych.
Rozpad Związku Radzieckiego zmienił sytuację geopolityczną w Azji
Centralnej. W miejsce jednego imperium powstało w regionie pięć nowych państw. Z
trzema z nich – Kazachstanem, Kirgistanem i Tadżykistanem – Chińska Republika
Ludowa posiada granicę o łącznej długości ponad 2800 km. Delimitacja granicy ze
38
Niekiedy przekształca się to w trwałe przeświadczenie o deterministycznej roli geografii wobec
polityki.
39
Z. Brzeziński, Wielka szachownica, Warszawa 1998.
40
Halford J. Mackinder, Democratic Ideals and Reality, Washington 1942. Zob. też, jak pisze Roman
Kuźniar, „interesującą rekonstrukcję koncepcji Mackindera” [w:] L. Moczulski, Geopolityka: potęga
w czasie i przestrzeni, Warszawa 1999, s. 12. i n.
41
M.-R. Djalili, Th. Kelner, La nouvelle geopolitique…, op. cit., s. 28.
42
Z. Brzeziński, op. cit., s. 154-188.
Rafał M. Kwieciński, Stosunki Chin z byłymi republikami radzieckimi…
223
wschodnimi sąsiadami stała się dla władz w Pekinie jedną z najpilniejszych kwestii. W
1996 roku Chiny i Kazachstan osiągnęły porozumienie, co do określenia granicy; obie
strony wyraziły przy tym zgodę na demilitaryzację stref przygranicznych. W roku
1998 ChRL i Kazachstan podpisały umowę o delimitacji i podziale 944 km² spornego
terytorium. Większość powierzchni, około 60%, przypadła Kazachstanowi, ale, jak
wskazywali krytycy, bardziej wartościowe ziemię uzyskały Chiny. Ostatecznie,
demarkację granicy chińsko-kazaskiej przeprowadzono w roku 1999. Delimitację
granicy z Kirgistanem zakończono w maju 2002 roku, wymieniając 125 tysięcy
hektarów spornego obszaru.
43
Kolejną istotną sprawą dla stosunków ChRL z byłymi radzieckimi republikami
Azji Centralnej jest utrzymanie i rozwój szlaków komunikacyjnych. Projekt budowy
„Jedwabnego Szlaku” ma także charakter polityczny. W kwietniu 1994 roku premier
ChRL, Li Peng, odbył podróż do Uzbekistanu, Turkmenistanu, Kirgistanu i
Kazachstanu. Ciąg krajów, przez które przebiega ta historyczna trasa, tworzy
„korytarz” łączący ChRL z Iranem i umożliwiający dostęp do Bliskiego Wschodu.
Zwiększeniu wymiany oraz racjom geostrategicznym służą różnego rodzaju inicjatywy
zmierzające do poprawy infrastruktury komunikacyjnej łączącej Azję Centralną i
ChRL. Chiny angażowały się w usprawnienie połączeń kolejowych z Kazachstanem
(przejście Drużba-Urumczi) i Tadżykistanem (linia Qurgan-Tepp-Kulab) oraz
drogowych (autostrada karakorumska).
44
Wreszcie największym problemem dla strony chińskiej w regionie jest ciągła
groźba separatyzmu ujgurskiego. W 1991 roku Ujgurski Autonomiczny Region
Xinjiang zamieszkiwało 16,6 miliona ludzi (w 1991 roku 19,3 miliona), z tego
mniejszości stanowiły 60%. Najliczniejsi byli Ujgurzy (etniczni Turcy) – 7 milionów
osób, Chińczycy – 6 milionów, milion Kazachów, poza tym także Kirgizi, Tadżycy i
Mongołowie. W Xinjiangu odkryto 115 ze 145 znajdujących się na terenie Chin
minerałów, w tym przede wszystkim ropę naftową.
45
Bezpośrednio po II Wojnie
Światowej, korzystając z toczącej się wojny domowej między Kuomintangiem i
chińskimi komunistami, Ujgurom udało się stworzyć i utrzymać w latach 1945-1949
Republikę Wschodniego Turkiestanu. Już pod rządami ChRL, Ujgurzy zrywali się do
walki organizując powstania w 1959, 1962 i 1974 roku. Wykorzystując bazy w trudno
dostępnym terenie, Ujgurzy wielokrotnie atakowali pograniczne jednostki Chińskiej
Armii Ludowo-Wyzwoleńczej. W marcu 1997 roku separatyści ujgurscy zdetonowali
bomby w trzech autobusach w stolicy prowincji, Urumczi, zabijając dziewięć osób i
poważnie raniąc sześćdziesiąt osiem.
46
Po tych wydarzeniach, organizacja
separatystów ujgurskich, Zjednoczony Narodowy Front Rewolucyjny, została
zmuszona do wycofania się z Xinjiangu i przeniosła swoją główną kwaterę do
43
M. B. Olcott, op. cit., s. 63. Na temat procesu wytyczania granicy międzypaństwowej zob. J. Glas,
Prawo międzynarodowe, Toruń 1995, s. 179-180.
44
M. B. Olcott, op. cit., s. 65-66.
45
I. Topolski, op. cit., s. 133.
46
Devasting Blows Religious Repression of Uighurs In Xinjiang, Human Rights Watch,
http://hrw.org/reports/2005/china0405/
, dostęp: 29.09.2006.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
224
Ałmaty.
47
Władze ChRL, by skutecznie walczyć z ujgurskimi bojownikami,
potrzebowały pomocy rządów Kazachstanu i Kirgistanu, które przyjęły propozycje
współpracy. „Nikt z liderów Azji Centralnej nie chciał mieć na swoim terytorium
zbrojnych grup.”
48
15 czerwca 2001 roku „Szóstka Szanghajska” (po przystąpieniu
Uzbekistanu) podpisała „Deklarację Szanghajskiej Organizacji Współpracy” (SOW),
która za główne cele stawiała sobie walkę z separatyzmem, terroryzmem i
ekstremizmem, a także przemytem narkotyków i nielegalnym handlem bronią. W 2003
roku SOW zadecydowała o stworzeniu centrum antyterrorystycznego, a rok później –
Regionalnych Struktur Antyterrorystycznych.
Po tragicznym 11 września 2001 roku władze ChRL uznały, że przystąpienie do
koalicji antyterrorystycznej montowanej przez USA może służyć także interesom
Pekinu. Chiny uzyskały zgodę na działania represyjne wobec ruchów zaliczonych, na
podstawie dość niedookreślonych kryteriów, do „terrorystycznych”. W sierpniu 2002
roku rząd Stanów Zjednoczonych na listę ugrupowań wpisał m. in. Islamski Ruch
Wyzwolenia Pakistanu.
49
Obawiając się zbyt mocnej pozycji USA w regionie, ChRL starała się
wzmocnić rolę SOW. Chiny, tak jak Rosja, wierzą, że organizacje regionalne
uzupełniają stosunki dwustronne. Zdominowanie ugrupowania regionalnego z
pewnością ułatwia rozszerzenie lokalnych wpływów. Szanghajska Organizacja
Współpracy służyć ma ograniczaniu zagrożeń wypływających z Azji Centralnej, ale
może także zostać wykorzystana do zwiększenia regionalnej hegemonii Rosji lub
Chin.
50
Niemniej jednak wkrótce po rozpoczęciu kampanii antyterrorystycznej
kontrola Rosji i Chin nad Azją Centralną w znacznym stopniu została zredukowana.
Obecność, przede wszystkim militarna, Stanów Zjednoczonych w regionie zwiększyła
wpływy tego mocarstwa, co znacznie zaniepokoiło ChRL i FR. „Rosja, USA i ChRL
angażowały się w regionie używając jako pretekstu konieczności zapewnienia
bezpieczeństwa i walki z terroryzmem”.
51
Przed 11 września 2001 roku liderzy byłych
republik radzieckich Azji Centralnej, chcąc zakończyć rosyjską hegemonię w regionie,
zaakceptowali ekspansję Chin, mimo obaw o chińskie intencje w długim okresie
czasu. Po 2001 roku, państwa środkowoazjatyckie równie chętnie godziły się na
współpracę z USA, licząc na kolejne korzyści.
Rywalizacja o dominację w Azji Centralnej przypomina w pewnym stopniu
rywalizację brytyjsko-rosyjską w XIX wieku. Głównymi uczestnikami „Nowej
Wielkiej Gry” na początku naszego stulecia wydawały się być raczej Stany
47
Wiele ugrupowań ujgurskich ma swoje centrale poza granicami ChRL, w Niemczech, czy Turcji.
Co najmniej dwa, „Islamska Partia Wschodniego Turkiestanu” i „Opozycyjna Partia Wschodniego
Turkiestanu”, mają w swoim programie zapisy o „walce zbrojnej”. Według władz chińskich ponad
tysiąc bojowników ujgurskich miało zostać przeszkolonych w obozach Al Kaidy w Afganistanie, J.
Rowiński, op. cit., s. 142.
48
M. B. Olcott, op. cit., s. 62.
49
J. Rowiński, op. cit., s. 142-143.
50
M. B. Olcott, op. cit.,s. 210.
51
Y. Demirag, “Prospects for the Developments of Peace and the Stability in the Southern Caucasus”,
Central Asia and Caucasus, 2006, no. 4 (40), s. 102.
Rafał M. Kwieciński, Stosunki Chin z byłymi republikami radzieckimi…
225
Zjednoczone i Chiny.
52
Zbyt szybko jednak zlekceważono możliwości Rosji, dla której
Azja Centralna jest tradycyjnym obszarem wpływów, i w której – zwłaszcza wśród
zwolenników „opcji euroazjatyckiej” – wciąż żywa jest mackinderowska idea
Heartlandu.
53
Rosja przystąpiła do „geostrategicznej ofensywy” wykorzystując
kolejną woltę środkowoazjatyckich republik zawiedzionych współpracą z USA.
Kirgistan, Tadżykistan i Uzbekistan w 2005 roku zażądały od NATO określenia daty
końca misji wojskowych Sojuszu.
54
Uzbekistan jednostronnie zadecydował o
usunięciu ze swojego terytorium baz amerykańskich.
14 listopada 2005 roku Uzbekistan podpisał sojusz z Rosją, zacieśnieniu uległy
też stosunki rosyjsko-tadżyckie, zaktywizowała się SOW.
55
W czerwcu 2006 roku na
swym kolejnym szczycie organizacja zadecydowała o zacieśnieniu współpracy w
zwalczaniu terroryzmu i w sektorze energetycznym, a Rosja zaoferowała nawet 500
milionów dolarów tanich kredytów na „rozwój Azji Środkowej”.
56
Aktywne współdziałanie ChRL z Rosją na rzecz wzmocnienia SOW tylko
pozornie jest sprzeczne z chińskimi interesami. Pekin po raz kolejny gra „rosyjską”
kartą, starając się zniwelować obecność w regionie potężnych Stanów Zjednoczonych.
Amerykańska polityka wobec Azji Centralnej była w znacznej mierze polityką ad hoc,
dla FR i ChRL region ma zaś znaczenie priorytetowe. Azja Centralna uważana jest za
jeden z dwóch regionów obok Azji Południowo-Wschodniej i Afryki, który Chiny
chcą zdominować i politycznie, i gospodarczo.
57
Obecnie, najbliższe stosunki ChRL
utrzymuje z Kazachstanem (z którym w 2005 roku podpisał umowę o „strategicznym
partnerstwie”) oraz z Turkmenistanem (którego „dożywotni prezydent”, Sapamurad
Nijazow, postanowił się uniezależnić od Moskwy). Jednak Chiny mają środki do
uskuteczniania politycznych celów oraz tradycyjną cierpliwość potrzebną do ich
pełnej realizacji.
Wnioski
Rozwój stosunków ChRL z byłymi republikami radzieckimi Azji Centralnej ma
charakter perspektywiczny. Państwa środkowoazjatyckie są dla Chin ważnymi
partnerami w handlu zagranicznym ze względu na posiadane zasoby naturalne, a cały
region leży w sferze chińskich interesów wyznaczanych przez cele bezpieczeństwa i
geostrategię ChRL.
52
N. Swanström, “China and Central Asia: a New Great Game or Traditional Vassal Relations?”,
Journal of Contemporary China, no. 14 (45), November 2005, s. 581.
53
Por. ibidem, zob. także: I. Torbakov, “Euroasian Idea Could Bring Together Ertswhile Enemies
Turkey
and
Russia”,
Euroasianet,
http://www.eurasianet.org/departments/insight/articles/eav031802.shtml
, dostęp: 30.09.2006.
54
Zachodnia krytyka autorytarnego stylu rządzenia panującego w byłych radzieckich republikach Azji
Centralnej miała duże znaczenie. Do wyjątków należy postawa Kazachstanu, który stara się
równoważyć wpływy Rosji, USA i ChRL, chcąc w ten sposób zagwarantować sobie niezależność.
55
Więcej zob. M. Falkowski, „Polityka Rosji na Kaukazie i w Azji Centralnej”, Prace Ośrodka
Studiów Wschodniach, nr 23, czerwiec 2006.
56
T. Bielecki, „Powstaje azjatyckie anty-NATO”, Gazeta Wyborcza, 16 czerwca 2006.
57
N. Swanström, op. cit., s. 584.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
226
Dotychczasowa wymiana handlowa Chin z państwami Azji Centralnej jest
nieduża. Jest to skutkiem, przede wszystkim, słabego potencjału ekonomicznego
krajów poradzieckich. Ze względów gospodarczych, najważniejszy dla Pekinu jest
dostęp do środkowoazjatyckich zasobów surowców energetycznych. Dlatego
największą dynamikę ma wymiana Chin z Kazachstanem. W przyszłości, należy
spodziewać się większej wymiany ChRL z Turkmenistanem (ropa i gaz) oraz
Uzbekistanem (gaz ziemny).
W przeszłości w sposób bardzo wyraźny ChRL dążyła do stworzenia
„korytarza”, który trwale połączyłby ją z Bliskim Wschodem. Jednak pojawienie się
Stanów Zjednoczonych i trwała obecność Rosji w regionie zmusiło Chiny do
częściowej rewizji planów geostrategicznych. Względy polityki globalnej,
zakładającej konkurencje z USA, oraz kwestia tajwańska wymogły na ChRL rozwój
polityki morskiej. Obecnie Pekin skupia się raczej na budowie „Perłowego
Naszyjnika” niż na odbudowie „Jedwabnego Szlaku”.
58
Jednak nadal Azja Centralna pozostaje jednym z priorytetowych regionów dla
Chin. Obok ochrony interesów ekonomicznych i geostrategicznych, utrzymanie
chińskich wpływów w regionie zapewnia wzrost międzynarodowej pozycji i prestiżu
ChRL .
58
Chiński „Perłowy Naszyjnik” jest planem zakładającym stworzenie sieci baz morskich od wybrzeży
Chin do Zatoki Perskiej. Po bazie lotniczej i morskiej na wietnamskiej wyspie Hainan i „punktach
oparcia” (bazy logistyczne, ułatwienia portowe, bazy morskie) w Malezji, Tajlandii, Myanmarze i
Bangladeszu, ostatnim projektem jest budowa bazy morskiej i portu handlowego w pakistańskim
Gwadar u wejścia do Cieśniny Ormuz. Zob. L. Spinetta, “The Malacca Dilema”- Countering China’s
“String of Pearls” with Land-Based Airpower”, Maxwell, June 2006.
Omówienie piątego panelu dyskusyjnego…
227
Omówienie piątego panelu dyskusyjnego
pt. Inni gracze międzynarodowi na obszarze WNP
Po wygłoszeniu referatów przez p. Justynę Zając (Instytut Stosunków
Międzynarodowych Uniwersytet Warszawski), p. Aleksandra Głogowskiego (Instytut
Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Jagiellońskiego), p.
Beatę Molo (Instytut Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych
Uniwersytetu Jagiellońskiego) oraz p. Agnieszkę Bryc (Instytut Stosunków
Międzynarodowych Akademii Świętokrzyskiej) rozpoczęła się dyskusja prowadzona
przez moderatora tego panelu, p. Marka Czajkowskiego (Instytut Nauk Politycznych i
Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Jagiellońskiego).
Na
początku
głos
zabrał
Czajkowski
i
dokonał
podsumowania
dotychczasowych dyskusji, w których omawiana była nie tylko polityka zagraniczna
poszczególnych państw, ale także sprawy wewnętrzne mające bezpośredni wpływ na
cele i sposób prowadzenia przez nie polityki zagranicznej. Wskazał, że ostatni panel
ma być próbą syntetycznej analizy polityki głównych graczy międzynarodowych (UE,
Turcji i Iranu, korporacji ponadnarodowych, USA, Chin).
Sama dyskusja skupiła się głównie na zagadnieniach polityki USA wobec
obszaru Azji Środkowej oraz regionu nadkaspisjkiego, poruszono także kwestię
obecności korporacji międzynarodowych na tym obszarze.
Pierwsze
pytanie
dotyczyło
zaangażowania
koncernów
w
stosunki
międzynarodowe i ich ingerencję, w kontekście prywatyzacji bezpieczeństwa, w sferę
militarną. Poruszono także problem miejsca koncernów w polityce USA oraz
ogólnych celów USA na omawianym obszarze. Prelegenci zauważyli, że korporacje
transnarodowe wykorzystywane są w polityce wielkich mocarstw na obszarze
poradzieckim wszędzie tam, gdzie jest to możliwe. Rewolucja w stosunkach
militarnych, promowana intensywnie przez administrację Georga Busha jest
analogiczna do polityki bliskowschodniej USA. Podkreślono jednak, że Stany
Zjednoczone przykładają mniejszą wagę do kwestii demokratyzacji regionu
poradzieckiego niż do demokratyzacji krajów Bliskiego Wschodu. Mimo to
społeczeństwa krajów, w których promuje się demokratyzację i amerykański styl życia
coraz mocniej krytykują USA za zbyt daleko idące deklaracje niepoparte faktyczną
pomocą. Rozczarowanie społeczeństw wykorzystują natomiast ruchy fundamentalne.
Bezcelowy jest więc eksport demokracji i budowa ustrojów demokratycznych bez
istnienia społeczeństwa obywatelskiego. Jest to szczególnie ważne w odniesieniu do
państw Azji Centralnej, w których przeważają ustroje autorytarne. Wyjątkiem może
być tu Kazachstan z powodu dużej, zbliżonej do 50% ludności mniejszości rosyjskiej,
która chętniej przyjmuje wartości demokratyczne.
W związku z pytaniem dotyczącym celów amerykańskich działań zwrócono
uwagę na brak krytyki ze strony USA niedemokratycznych praktyk w państwach
rejonu przykaspijskiego w latach 90-tych. Jeśli USA nie dostrzegają interesu
gospodarczego na terenie danego państwa amerykański nacisk na rzecz
demokratyzacji tych krajów maleje. Interes gospodarczy góruje nad prawami
człowieka i demokratyzacją, choć istnieją pewne wyjątki. W kontekście wygłoszonego
twierdzenia zakładającego instrumentalizację wartości, w tym demokratycznych, w
polityce poszczególnych państw podano przykład idei i wartości głoszonych przez
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
228
KBWE, które w dużej mierze przyczyniły się do obalenia porządku radzieckiego.
Wszyscy prelegenci zgodzili się z poglądem dotyczącym wykorzystywania
demokratycznych haseł w celu realizacji własnej polityki. Podano jednak przykład
krytyki Turkmenistanu ze strony USA w latach 90-tych, która przyczyniła się do
odstąpienia od projektu ropociągu transkaspijskiego.
Prelegenci przypomnieli, że pierwszy okres po upadku ZSSR charakteryzowały
ciepłe relacje pomiędzy Rosją a USA, które nie negowały odpowiedzialności Rosji za
stan stosunków międzynarodowych na obszarze poradzieckim. Poza tym należy
pamiętać o regionach, które z punktu widzenia polityki zagranicznej Stanów
Zjednoczonych mają większe znaczenie, przede wszystkim o Bliskim Wschodzie, a
także o Półwyspie Bałkańskim, które w latach 90-tych były areną wielu konfliktów.
Obszar poradziecki pozostawał na uboczu tej polityki, dominowały reakcje ad hoc.
Dopiero w połowie lat 90-tych nastąpiło większe zainteresowanie tym terytorium
korporacji międzynarodowych w związku z projektami wydobycia i transportu
naftowej. USA zwiększyły swoje zainteresowanie regionem po 2001 roku. Zaczęto
wtedy wskazywać także na konieczność demokratyzacji krajów Azji Centralnej.
Zwrócono uwagę na to, że amerykańska obecność wojskowa w regionie nie opiera się
jedynie na bazach wojskowych, dużo większe znaczenie ma prowadzenia operacji
wojskowych czy prawo przelotu nad republikami poradzieckimi. Podkreślono także,
że przemyślanym działaniem ze strony USA jest przerzucanie kosztów na
sojuszników, także jeśli chodzi o bazy wojskowe na obszarze poradzieckim.
Kolejne pytanie związane było z planami objęcia przez Kazachstan
przewodnictwa KBWE w 2009. W odpowiedzi przypomniano, że podobny problem
istniał w momencie dyskusji na temat członkostwa Rosji w Radzie Europy. Rosja bez
wątpienia nie spełniała wymogów Rady Europy. Podjęcie decyzji o jej przyjęciu było
wyrazem udzielenia jej kredytu zaufania oraz nadziei na poddanie tego kraju pewnym
formom kontroli społeczności międzynarodowej. Nie należy, więc odsuwać
Kazachstanu na margines i rezygnować z form popierania jego demokratyzacji.
Pozbawienie Kazachstanu praw do przewodnictwa byłoby stworzeniem członkostwa
drugiej kategorii, co negatywnie wpłynie na ducha i sens organizacji. Jeśli OBWE ma
być klubem zamkniętym należałoby pozbawić członkostwa państwa Europy
Wschodniej i Azji Centralnej. Jednak dyskusja nad kwestią przewodnictwa może stać
się dla OBWE okazją do przemyślenia swojej tożsamości i celów.
W toku dyskusji poruszana była kwestia budowy nowych ropociągów i
gazociągów na obszarze WNP. Wspomniano o rurociągu Turkmenistan- Afganistan-
Pakistan, podkreślając, że nie tyle brak przestrzegania elementarnych praw człowieka
w powyższych państwach zadecydował o upadku tego projekty, ile sytuacja polityczna
i chaos w Afganistanie. Porozumienie o powstaniu konsorcjum było zawarte 26
grudniu 2002 roku. Konsorcjum Centgaz, którego głównym udziałowcem jest Unocol,
powstało w wyniku umowy sześciu korporacji transnarodowych z rządem Turkmenii.
Projektowany gazociąg miał rozpoczynać się w rejonie największego złoża w
Turkmenistanie. Należy także zastanowić się nad udziałem w przedsięwzięciu Rosji i
stosunkiem do takiego ewentualnego zaangażowania poszczególnych udziałowców.
Gdyby Rosja nie została dopuszczona do udziału w projekcie mogłaby obawiać się
zachwiania swojej pozycji monopolisty w sferze transportu surowców energetycznych
na obszarze WNP. Podkreślono, że budowa rurociągu afgańskiego może przyczynić
Omówienie piątego panelu dyskusyjnego…
229
się do rozwiązania problemu Kaszmiru. Rozwijające się Indie potrzebują dostępu do
surowców, co może skłonić je do podjęcia działań w celu zakończenia konfliktu z
Pakistanem.
W dalszej części dyskusji poruszono kwestię obecności korporacji
transnarodowych na obszarze WNP. Zauważono, że zagraniczni inwestorzy nie są
zainteresowani szybkim wydobyciem surowców, natomiast ich strategicznym celem
jest zagwarantowanie dostępu do złóż, które będą eksploatowane w przyszłości.
Zwrócono także uwagę na częstą sprzeczność interesów Amerykanów i inwestorów
zachodnich. Celem USA w regionie nadkapsijkim jest stworzenie stabilnej politycznie
i ekonomicznie sfery bezpieczeństwa niezależnej od Rosji i Iranu, stąd poparcie dla
stworzenia sieci transportu surowców bez udziału Rosji. Amerykańska koncepcja
opiera się na argumentach politycznych, które nie maja poparcia wśród zachodnich
inwestorów, ponieważ z ekonomicznego punktu widzenia korzystniejsze wydaje się
realizowanie projektów wspieranych przez stronę rosyjską, która traktowana jest jako
element stabilizujący sytuację w regionie. Brak odpowiednich środków finansowych
nie pozwala Rosji realizować wszystkich zamierzonych projektów bez poparcia
inwestorów zachodnich. Korporacje nie są więc prostym przedłużeniem polityki
państw.
Perelegenci poruszyli także problem stosunku władz rosyjskich do zachodnich
inwestycji w eksploatację rosyjskich złóż surowców. Wspomniano o hermetyczności
sektora energetycznego Rosji. Jedynie trudności techniczne związanie z początkiem
eksploatacji, powodują zgodę na ograniczone inwestycje, przy czym podział zysków
jest niesprawiedliwy biorąc pod uwagę zaangażowane środki. Przypadki takie
odstraszają potencjalnych nowych inwestorów zagranicznych, choć korporacje które
są już zaangażowane w Rosji raczej nie wycofają się w najbliższym czasie. Jako
przykład polityki Rosji wobec inwestorów podała sprawę negocjacji Gazpromu z
firma Ruhrgas w celu stworzenia konsorcjum dla budowy gazociągu północnego. W
lipcu 2004 obie firmy podpisały memorandum dotyczące udziału Ruhrgas w złożu
Jużnoruskoje. Strona rosyjska w celu „zmiękczenia” firmy rosyjskiej zaproponowała
udziały w złożu konkurentowi Ruhrgasu – spółce córce firmy BAAS firmie
Wintershall. Ostatecznie pakiet kontrolny tego przedsięwzięcia podzielony został
miedzy 3 firmy: Gazprom uzyskał 51%. Strona rosyjska naciskała także na szybkie
podpisanie umowy w związku z kampanią wyborczą w Niemczech, biorąc pod uwagę
możliwość wygranej chadecji, która mogła zablokować zawarcie umowy. Umowa jest
sprawą kontrowersyjną, w Niemczech jednak możliwość jej zablokowania jest
niewielka.
Dyskusję zakończyło pytanie o ocenę perspektyw współpracy NATO z Gruzją,
Azerbejdżanem, Uzbekistanem i Kazachstanem. W odpowiedzi stwierdzono, że
stosunki NATO z państwami południowego Kaukazu są dobrze rozwinięte, jednak
zainteresowanie USA regionem przykaspijskim jest niewielkie. Dla NATO kluczowe
jest przede wszystkim utrzymanie baz w rejonie ze względu na zaangażowanie na
terytorium Afganistanu. Jeśli chodzi natomiast o stopień współpracy z NATO jako
organizacji złożonej z wielu państw zależy on głównie od woli danego państwa i
celów jego polityki zagranicznej.
Opracowali:
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP
230
Marta Siewierska, Marcin Krowicki
Studenci Instytutu Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych
Uniwersytetu Jagiellońskiego
IV rok
231
Nota o autorach
Walenty Baluk – doktor, adiunkt w Zakładzie Badań nad Europą Wschodnią, w
Instytucie Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego; obszar
zainteresowań: ustroje polityczne i polityka zagraniczna państw obszaru WNP.
Jan Brodowski – absolwent historii i kulturoznawstwa, doktorant w Instytucie Rosji i
Europy Wschodniej Uniwersytetu Jagiellońskiego, zajmuje się problematyką
kaukaską, ze szczególnym uwzględnieniem sytuacji geopolitycznej państw
Zakaukazia.
Agnieszka Bryc – doktor, adiunkt w Instytucie Stosunków Międzynarodowych
Akademii Świętokrzyskiej, Filii w Piotrkowie Trybunalskim. Absolwentka Instytutu
Stosunków Międzynarodowych Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycznych
Uniwersytetu Warszawskiego. Zainteresowania badawcze: polityka zagraniczna
Federacji Rosyjskiej, problematyka obszaru poradzieckiego, teoria stosunków
międzynarodowych i polityki zagranicznej. Autorka m.in. monografii Cele polityki
zagranicznej Federacji Rosyjskiej (Toruń 2004).
Michał Chabros – absolwent stosunków międzynarodowych Uniwersytetu
Jagiellońskiego,
współpracownik
miesięcznika
„Stosunki
Międzynarodowe”;
specjalizuje się w problematyce państw Azji Centralnej. Studiował również na
Kirgisko-Tureckim Uniwersytecie Manasa w Biszkeku.
Marek Czajkowski – doktor, adiunkt w Katedrze Stosunków Międzynarodowych
i Polityki Zagranicznej Instytutu Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych
Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Piotr Iwaszkiewicz – Dyrektor Departamentu Polityki Wschodniej Ministerstwa
Spraw Zagranicznych Rzeczpospolitej Polskiej.
Szymon Kardaś – absolwent Instytutu Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu
Warszawskiego, od października 2005 roku doktorant ISM UW w zakładzie Integracji
Europejskiej; zainteresowania badawcze: stosunki międzynarodowe na obszarze WNP
(w szczególności w Azji Centralnej); wspólnotowe prawo gospodarcze, prawno-
międzynarodowe aspekty konfliktów zbrojnych.
Wojciech Konończuk – analityk i koordynator projektu w Fundacji im. Stefana
Batorego. Współpracuje także z Ośrodkiem Studiów Wschodnich. Interesuje się
szeroko pojętą problematyką Europy Wschodniej ze szczególnym uwzględnieniem
polityki zagranicznej i wewnętrznej Rosji oraz kwestii energetycznych. Ostatnio
opublikował: „Sprawa Jukosu”: przyczyny i konsekwencje; Białoruś po wyborach.
Jaka będzie przyszłość reżimu Łukaszenki? (wspólnie z G. Gromadzkim i L. Veselým).
232
Krzysztof Kozłowski – doktorant profesora T. Bodio w Instytucie Nauk Politycznych
Uniwersytetu Warszawskiego, sekretarz Zakładu Badań Wschodnich; zainteresowania
naukowe: Azja Centralna i Japonia, patologie polityki, przestępczość zorganizowana.
Rafał M. Kwieciński – doktorant Uniwersytetu Jagiellońskiego; zainteresowania
badawcze: Daleki Wschód (zwłaszcza Chiny), teoria stosunków międzynarodowych
(szczególnie geostrategia).
Marcin Mączka – doktorant w Instytucie Rosji i Europy Wschodniej Uniwersytetu
Jagiellońskiego, pracownik Instytutu Studiów Strategicznych w Krakowie;
zainteresowania badawcze: polityka wewnętrzna i zagraniczna Federacji Rosyjskiej,
szczególnie w odniesieniu do Europy i europejskiego obszaru b. ZSRR.
Beata Molo – doktor, wykładowca w Krakowskiej Szkole Wyższej im. A. Frycza
Modrzewskiego, pracownik Katedry Stosunków Międzynarodowych; badania
podstawowe koncentruje na problematyce niemieckiej w wymiarze politycznym,
gospodarczym i społecznym, z uwzględnieniem polityki zagranicznej Niemiec po
zjednoczeniu, w tym przede wszystkim relacji niemiecko-rosyjskich.
Maciej Raś – doktor, adiunkt w Instytucie Stosunków Międzynarodowych
Uniwersytetu Warszawskiego; zainteresowania badawcze: międzynarodowe stosunki
polityczne, polityka zagraniczna i polityka bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej,
stosunki międzynarodowe na obszarze WNP, polityka wschodnia UE i NATO.
Miłosz Sajnog – doktor, współpracownik Instytutu Studiów Międzynarodowych
Uniwersytetu Wrocławskiego, dziennikarz; zainteresowania badawcze: problemy
bezpieczeństwa w Azji Środkowej.
Kacper Wańczyk – doktorant w Instytucie Studiów Regionalnych Uniwersytetu
Jagiellońskiego; zainteresowania badawcze: polityka zagraniczna Federacji Rosyjskiej
w regionie Azji Centralnej i Kaukazu południowego, procesy integracyjne na obszarze
b. ZSRR.
Agata Włodkowska – doktor, adiunkt w Instytucie Stosunków Międzynarodowych
Akademii Świętokrzyskiej, Filii w Piotrkowie Trybunalskim; zainteresowania
badawcze: polityka zagraniczna Federacji Rosyjskiej, szczególnie w obszarze b.
ZSRR.
Łukasz Wojcieszak – doktorant w Instytucie Nauk Politycznych i Stosunków
Międzynarodowych Uniwersytetu Jagiellońskiego; zainteresowania badawcze:
polityka wschodnia Polski i UE, współpraca regionalna i transgraniczna w Europie,
stosunki transatlantyckie UE –USA.
Justyna Zając – doktor, adiunkt w Instytucie Stosunków Międzynarodowych
Uniwersytetu Warszawskiego, absolwentka tego instytutu oraz programu Masters in
Euro-Mediterranean Partnership Studies (Katania 2000); stypendystka Fundacji
233
Tygodnika „Polityka” (2005), Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej (2005, 2006) oraz
Rektora UW (2005, 2006). Prowadzi badania z zakresu stosunków międzynarodowych
w regionie śródziemnomorskim, bezpieczeństwa na Bliskim Wschodzie oraz polityki
zagranicznej Polski i UE. Autorka m.in. Środki i metody oddziaływania USA w
bliskowschodnim procesie pokojowym (1991-2000), Warszawa 2004; Polska w
stosunkach międzynarodowych 1945-1989 (wraz z Ryszardem Ziębą), Toruń 2005;
Partnerstwo Eurośródziemnomorskie, Warszawa 2005; redaktor naukowy książki
Polityka zagraniczna USA po zimnej wojnie, Toruń 2005.
Do poważnych zalet zbioru należy zaliczyć wysoki poziom warsztatowy
poszczególnych tekstów; w zasadzie wszystkie opracowania zbioru są wyraźnie
zorientowane
tematycznie
i
dotykają
całej
gamy ważnych, trudnych
i
skomplikowanych zagadnień, niekiedy bardzo szczegółowych, które uświadamiają,
jak daleko nam jeszcze do poznania w miarę całościowego, pełniejszego obrazu
wzajemnych relacji pomiędzy Federacją Rosyjską a pozostałymi państwami-
członkami WNP. A każde cząstkowe opracowanie posiada tę niebagatelną wartość, iż
wzbogaca naszą wiedzę potoczną na dany temat o zweryfikowaną i odpowiednio
udokumentowaną wiedzę naukową. Dodatkowym i cennym uzupełnieniem konstatacji
zwartych w referatach jest omówienie, podsumowanie każdego panelu w postaci
zapisu dyskusji z nakreśleniem przewidywanego rozwoju wzajemnych stosunków w
bliższej lub dalszej przyszłości.
Dr hab. Mieczysław Smoleń, prof. UJ