Choroby stawów
o podłożu immunologicznym
u psów i kotów – cz. II
Streszczenie
Abstract
W przebiegu chorób stawów o podłożu immunologicznym główną
rolę odgrywają mechanizmy nadwrażliwości typu III lub IV. Czynnik
etiologiczny nie zawsze jest znany. Z punktu widzenia lekarza
klinicysty słuszny wydaje się podział na erozyjne i nieerozyjne
zapalenia stawów. Ważne jest też przeprowadzenie szeregu badań
laboratoryjnych ułatwiających postawienie diagnozy.
The mechanisms of hypersensitivity type III or IV play a main role
in immune-mediated joint diseases. Etiological factor is not always
known. From clinical point of view the classification of diseases
including erosive and non-erosive forms of arthritis is the most
useful. It’s important to carry out a series of laboratory tests for
proper diagnosis of the illness in dogs and cats.
Słowa kluczowe
Key words
stawy, nadwrażliwość, psy, koty, immunologia kliniczna
joints, hypersensitivity, dogs, cats, clinical immunology
6
MMUNOLOGIA KLINICZNA
I
WETERYNARIA
W PRAK TY CE
MAJ-CZERWIEC • 3/2006
N
IEEROZYJNE
ZAPALENIA
STAWÓW
Ta grupa chorób psów pomimo zróżnico-
wanej etiologii prawdopodobnie rozwija
się na skutek podobnego mechanizmu
(11, 12). Uważa się, że główną rolę od-
grywa w tym przypadku odkładanie się
kompleksów immunologicznych w bło-
nie maziowej stawów jako efekt reakcji
nadwrażliwości typu III.
Choroba ma z reguły przebieg cyklicz-
ny, wykazuje powinowactwo do stawów
dystalnych, szczególnie stawów nad-
garstkowych i skokowych, i zwykle prze-
biega jako zapalenie wielostanowe (7).
Układowy toczeń rumieniowaty
(Systemic lupus erythematosus – SLE)
SLE został zdiagnozowany u prawie
wszystkich zwierząt domowych, choć
najlepiej został opisany u psów. Wystę-
puje głównie u psów rasowych, szcze-
gólnie ras sportowych. Zwykle chorują
osobniki w wieku 1-8 lat, a szczególnie
między 2. a 4. rokiem życia (7). Na praw-
dopodobieństwo zachorowania na SLE
ma wpływ układ zgodności tkankowej.
Owczarki niemieckie DLA-A7 (ang. dog
leukocyte antigen) wykazują wysokie praw-
dopodobieństwo zachorowania, podczas
gdy DLA-A1 i DLA-B5 wydają się być
bardziej odporne (13). Podobnie obecność
estrogenów wzmaga zachorowalność,
natomiast testosteron działa ochronnie.
Bliscy krewni pacjentów z SLE wykazu-
Proponowane przez Bennetta (15) kry-
teria diagnostyczne obejmują:
1) choroba wielosystemowa najczęściej
objawiająca się: polyarthritis, dermatitis,
anaemia, glomerulonephritis, myositis,
thrombocytopenia,
2) obecność we krwi ANA,
3) badania immunopatologiczne zgodne
z objawami klinicznymi, np. prze-
ciwciała antyerytrocytarne w ane-
mii hemolitycznej, złogi płytek krwi
w tkankach podczas trombocytopenii
oraz złogi kompleksów immunologicz-
nych w przypadku glomerulonephritis,
dermatitis i arthritis.
Kryteria 1 i 2 są wystarczające do po-
stawienia diagnozy.
W badaniu płynu stawowego obserwuje
się niewielkie tworzenie konglomeratów
mucyny oraz proces zapalny z przewagą
neutrofilów na poziomie 10 000-200 000
komórek/µl (3).
Ważnym kryterium diagnostycznym
jest obecność krążących ANA, jednak
niektórzy autorzy diagnozowali SLE bez
ich udziału (16). Przeciwciała przeciwją-
drowe są skierowane przeciwko jedno-
niciowemu lub zdenaturowanemu DNA
(ssDNA), rozpuszczalnym w soli anty-
genom jądrowym innym niż DNA (np.
glikoproteinom (17), jądrowemu anty-
genowi Sm (Smith), histonom i rybonu-
kleoproteinie (18, 19, 20, 21). Kompleksy
immunologiczne złożone z ANA i wykry-
wanych przez nie antygenów odkładają
ją 2-5 razy większe prawdopodobieństwo
zachorowania (7). Najczęstszym objawem
SLE u psów jest cykliczna, nieodpowiada-
jąca na antybiotyki gorączka z towarzy-
szącymi objawami ze strony jednego lub
dwóch narządów. Polyarthritis występu-
je w 70-90% przypadków i silniej rozwi-
ja się w stawach kończyn przednich niż
tylnych. Większość zwierząt wykazuje
ogólną sztywność, trudności w stawaniu
i kładzeniu się oraz zmienną kulawiznę.
Objawy kliniczne SLE manifestują się go-
rączką, anemią hemolityczną o podłożu
autoimmunologicznym, trombocytope-
nią, leukopenią, glomerulonephritis wywo-
łanym przez odkładanie się kompleksów
immunologicznych, dermatitis, polymio-
sitis oraz zaburzeniem centralnego sys-
temu nerwowego obejmującym jałowe
zapalenie opon mózgowych, zapaleniem
otrzewnej i zaburzeniami żołądkowo-
-jelitowymi. W przeciwieństwie do lu-
dzi zmiany skórne, objawy neurologiczne
oraz leukopenia u psów występują rzad-
ko. Niekiedy objawy SLE mogą być ma-
skowane przez inną chorobę, jak to ma
miejsce przy chronicznym bakteryjnym
zapaleniu wsierdzia z towarzyszącym
mu nieerozyjnym polyarthritis (14). U ko-
tów polyarthritis, jako jeden z elementów
SLE, najczęściej rozpoczyna się gwał-
townie z objawami ogólnego dyskomfor-
tu i sztywności. Określenie, które stawy
zostały objęte procesem chorobowym,
sprawia duże trudności (3).
lek. wet. Jan P. Madej
Zakład Prewencji i Immunologii Weterynaryjnej Katedry i Kliniki Rozrodu, Chorób Przeżuwaczy
oraz Ochrony Zdrowia Zwierząt Wydziału Medycyny Weterynaryjnej AR we Wrocławiu
WETERYNARIA
W PRAK TY CE
IMMUNOLOGIA KLINICZNA
7
MAJ-CZERWIEC • 3/2006
się wokół naczyń krwionośnych, powo-
dując rozwój procesu zapalnego. Okolicz-
ne tkanki ulegają uszkodzeniu i zależnie
od lokalizacji tych zmian obserwujemy
stan zapalny danego narządu, np. zapa-
lenie błony maziowej. SLE jest ponadto
związane ze stanem immunologicznej
nadreaktywności, szczególnie w układzie
limfocytów B. Dochodzi do niedoboru
limfocytów T supresorowych i wzrostu
poziomu przeciwciał reagujących z wie-
loma powszechnymi antygenami, szcze-
gólnie pochodzenia wirusowego. Chorzy
na SLE wykazują większą skłonność do
wytwarzania przeciwciał przeciwko an-
tygenom czerwonych krwinek, płytek
krwi i leukocytów (7). Niektóre psy wy-
twarzają przeciwciała przeciwko biał-
kom szoku cieplnego (22). Około 30%
ludzi i psów z SLE wytwarza czynnik
reumatoidalny (23). Radiogramy stawów
psów z SLE mogą nie wykazywać typo-
wych nieprawidłowości i jest to cecha
wspólna dla wszystkich nieerozyjnych
poliartropatii. Obecność kompleksów
immunologicznych w mrożonych skraw-
kach zostaje zdiagnozowana przy pomo-
cy immunofluorescencji bezpośredniej,
wykrywającej obecność immunoglobu-
lin, fibrynogenu i dopełniacza (2). Me-
todą opartą na immunofluorescencji
pośredniej jest test FANA (fluorescent
ANA), w którym kolejne rozcieńczenia
surowicy pacjenta reagują z jednowar-
stwową hodowlą komórek hepatoma lu-
dzi lub myszy lub ze skrawkami wątroby
szczura (20, 24). Miano FANA u zwierząt
jest z reguły niskie (1:16-1:256) w porów-
naniu do ludzi. Niektóre zdrowe zwierzęta
posiadają ANA, dlatego pozytywna dia-
gnoza musi zostać poparta typowym dla
SLE obrazem klinicznym.
Rokowanie jest ostrożne, szczególnie
gdy doszło do zmian w nerkach (2).
Zespół polyarthritis/polymyositis
Choroba występuje głównie u spanieli.
Klinicznie objawia się obrzękiem i bo-
lesnością przy omacywaniu głównych
stawów kończyn (nadgarstkowe, sko-
kowe, kolanowe, łokciowe), gdzie może
występować podwyższona temperatura
i ogólna limfodenopatia, objawiająca się
klinicznie powiększeniem węzłów chłon-
nych. Badania płynu maziowego wykazu-
ją liczbę komórek na poziome 20 000-80
000/µl z przewagą neutrofilów oraz nie-
wielkie tworzenie się konglomeratów
mucyny. Zapalenie mięśni może pro-
wadzić do ich zwłóknienia, a następnie
atrofii. Ponadto często dochodzi do ogól-
nego, bolesnego skurczu mięśni kończyn,
kręgosłupa i czaszki, co powoduje silne
ograniczenia ruchu. Diagnoza zostaje po-
twierdzona na podstawie biopsji błony
maziowej i mięśni. W bioptacie z mię-
śni obserwujemy degenerację miofibrylli
i naciek neutrofilów, makrofagów, lim-
focytów oraz komórek plazmatycznych.
Potwierdzeniem jest także podwyższony
poziom w surowicy fosfokinazy kreaty-
nowej i aldolazy, ale badanie surowicy
w kierunku ANA jest ujemne (3).
Rokowanie jest ostrożne. Około 30%
psów wraca zupełnie do zdrowia. Więk-
szość zwierząt wykazuje sztywność przez
cały czas lub po zaprzestaniu terapii (2).
Zespół polyarthritis/meningitis
Wydaje się, że konkretne rasy psów są
predysponowane do tej choroby: wyżeł
waimarski, wyżeł niemiecki krótkowłosy,
bokser, berneński pies pasterski, nowo-
funland oraz akita (3). Typowymi objawa-
mi tego zespołu jest sztywność i ból szyi.
Analiza płynu mózgowo-rdzeniowego
wykazuje wzrost liczby leukocytów, po-
ziomu białka i fosfokinazy kreatynowej,
a sporadycznie także obecność krwi. Ba-
danie w kierunku ANA jest negatywne.
Akita często wykazują razem meningitis
i polyarthritis (2).
W większości przypadków terapia daje
dobre rezultaty, choć niekiedy dochodzi
do nawrotów choroby (3).
Wrodzone polyarthritis
u psów akita w wieku dojrzewania
Predysponowaną rasą są psy akita. Cho-
roba przebiega jako polyarthritis z obwo-
dową limfodenopatią, a czasem także
z zapaleniem opon mózgowych. Zwykle
występuje w młodym wieku (do 1. roku).
Często przebiega z anemią i leukocytozą.
Badanie w kierunku ANA jest negatyw-
ne (2, 25).
Rokowanie z reguły jest niepomyślne
ze względu na słabą odpowiedź na leki
przeciwzapalne i immunosupresyjne.
Stosowanie tych leków u młodych psów
częściej powoduje objawy uboczne, stąd
niekiedy konieczna jest eutanazja (3).
Rodzinna amyloidoza nerek
u psów shar-pei
Jest chorobą przypominającą rodzinną
gorączkę śródziemnomorską występu-
jącą u ludzi. Ta ostatnia charakteryzu-
je się nawracającą gorączką nieznanego
pochodzenia, amyloidozą nerek i obja-
wami zapalenia otrzewnej, opłucnej i/lub
stawów (7).
Objawy kliniczne u psów to obrzę-
ki jednego lub obu stawów skokowych,
sporadycznie także innych stawów oraz
podwyższona temperatura ciała. Zacho-
rowania występują w różnym wieku.
Okresy pomiędzy zaostrzeniem choro-
by są zróżnicowane (zwykle 4-6 tygodni)
i każdy atak trwa około 24-72 godzin.
Dochodzi do zapalenia błony maziowej
oraz proliferacji tkanki kostnej w miej-
scach przyczepu więzadeł i ścięgien (3).
Odkładające się w wielu narządach zło-
gi amyloidu A mogą prowadzić do ob-
jawów uszkodzenia nerek oraz wątroby
pomiędzy połową 2. a 6. rokiem życia.
W surowicy chorych psów stwierdza się
podwyższony poziom IL-6 oraz γ-glo-
bulin. Badanie w kierunku ANA jest ne-
gatywne (2, 26).
Rokowanie jest ostrożne lub niepo-
myślne. Najważniejszym czynnikiem
prognostycznym jest tendencja do roz-
woju amyloidozy.
Guzowate zapalenie wielonaczyniowe
(polyarteritis nodosa)
Jest chorobą wieloukładową, objawiają-
cą się zapaleniem małych tętnic, często
o naturze ziarniniakowej, oraz zapale-
niem kilku (2-5) lub wielu stawów. Cho-
re psy mają podwyższoną temperaturę
ciała oraz wykazują depresję i ogólną
sztywność. Zapalenie opon mózgowych
powoduje bardzo silny ból szyi, któ-
ry może stanowić jedyny wyraźny ob-
jaw (3). Diagnoza zostaje postawiona
tylko na podstawie biopsji błony mazio-
wej i innych tkanek (zapalenie i nekroza
naczyń krwionośnych). Badanie w kie-
runku ANA jest negatywne.
Rokowanie jest dobre. Najczęściej pa-
cjenci dobrze odpowiadają na lecze-
nie (2).
Zespół Sjögrena
Jest rzadkim przypadkiem, kiedy polyar-
thritis (erozyjnemu lub nie) towarzyszy
zapalenie gruczołów łzowych (dacry-
oadenitis) i/lub ślinowych (sialoadenitis).
U ludzi może prowadzić do keratocon-
junctivitis sicca, objawiającego się jako
„suche oko”, lub „suchości w ustach”
(xerostomia). U psów nie obserwuje
się powyższych objawów, choć wystę-
puje obrzęk i zapalenie gruczołów śli-
nowych (2).
Idiopatyczne polyarthritis
Idiopatyczne zapalenie wielostawowe
jest najczęściej występującą chorobą
stawów o podłożu immunologicznym
(11, 12, 27). Przed postawieniem diagno-
zy należy wykluczyć wszystkie wcześniej
opisane choroby stawów. Większość
przypadków dotyczy psów w wieku
1-3 lat, chociaż choroba może wystąpić
także w pozostałych okresach życia. Wy-
daje się, że przypadłość ta częściej doty-
czy samców. Zachorowaniu ulegają psy
różnych ras, lecz największą predyspozy-
cję wykazują: owczarek niemiecki, seter
irlandzki, owczarek szetlandzki, spaniel
oraz owczarek collie. Możliwe, iż wystę-
8
MMUNOLOGIA KLINICZNA
I
WETERYNARIA
W PRAK TY CE
MAJ-CZERWIEC • 3/2006
puje związek pomiędzy tą chorobą a im-
munologicznym zapaleniem tarczycy i jej
niedoczynnością (7). Idiopatyczne polyar-
thritis jest również diagnozowane u ko-
tów, lecz o wiele rzadziej niż u psów (2).
Idiopatyczne polyarthritis jest zbior-
czym określeniem dla czterech typów
choroby. Podziału dokonano na podsta-
wie towarzyszących zaburzeń. Jest bardzo
prawdopodobne, że towarzyszące zabu-
rzenie prowadzi do tworzenia się kom-
pleksów immunologicznych i rozwoju
reakcji nadwrażliwości typu III w błonie
maziowej. Skutkiem odkładania się kom-
pleksów immunologicznych w różnych
miejscach organizmu może być choro-
ba wielonarządowa, lecz brak znaczącego
poziomu ANA wyklucza diagnozę SLE.
Choroba może rozwinąć się w każdym
wieku, lecz najczęściej dotyczy psów
w wieku od roku do 6 lat. Objawia się
niespecyficznie: cykliczną gorączką, złym
samopoczuciem, anoreksją, kulawizną
i ogólną sztywnością. Często obserwuje
się ogólny zanik mięśni z nieproporcjo-
nalną atrofią mięśni twarzy, tj. musculus
temporalis et musculus masseter. W cięż-
kich przypadkach obserwuje się obrzęk
i podwyższenie temperatury w stawach
dystalnych oraz zapalenie naczyń chłon-
nych. Zmianami, które dodatkowo utrud-
niają postawienie diagnozy, są: dermatitis,
glomerulonephritis, uveitis i renitis. Podczas
okresów aktywności choroby często
obserwuje się leukocytozę z neutrofilią
i podwyższonym poziomem fibrynoge-
nu (7). Naciek zapalny jest zdominowa-
ny przez neutrofile, a ponadto obserwuje
się złogi fibrynogenu i zapalenie naczyń
krwionośnych. W badaniu RTG obser-
wujemy nieerozyjne zmiany w obrębie
stawów, naciek błony maziowej, syme-
tryczne tworzenie nowych ognisk kost-
nienia oraz obrzęk sąsiadujących tkanek
miękkich (3).
• Typ I – idiopatyczne polyarthritis
przebiegające bez komplikacji. Jest
najczęściej występującą (ok. 50%
przypadków) podgrupą idiopatycznych
zapaleń wielostawowych. Do postawie-
nia takiego rozpoznania upoważnia nas
zdiagnozowany brak towarzyszących
zaburzeń.
• Typ II – idiopatyczne polyarthritis
związane z infekcją nie dotyczącą
stawu (reaktywne arthritis). Obejmuje
ok. 25% przypadków idiopatycznych
zapaleń wielostawowych. Do towa-
rzyszących infekcji należą: zapalenie
wsierdzia (endocarditis), infekcje na-
rządu oddechowego, zapalenie mig-
dałków (tonsillitis), zapalenie dziąseł
(gingivitis), infekcje układu moczowe-
go, ropne zapalenie skóry (pyoderma)
oraz gruczołów okołoodbytowych,
ropne zapalenie macicy (pyometra),
przewlekła salmonelloza oraz aktino-
mykoza (2, 7, 11, 14, 28).
• Typ III – idiopatyczne polyarthritis zwią-
zane z infekcją przewodu pokarmowego
(enteropathic arthritis). Diagnozowane
w ok. 15% przypadków idiopatycznych
zapaleń wielostawowych. Najczęściej
objawia się wymiotami i biegunką.
U psów opisano polyarthritis z wrzo-
dziejącym zapaleniem okrężnicy oraz
z gwałtownie przebiegającym enterocoli-
tis (11). Przyczyna zapalenia stawów jest
nieznana. Przypuszcza się, iż zarówno
polyarthritis, jak i zapalenie jelit mają
wspólny czynnik etiologiczny albo pro-
dukty antygenu znajdującego się w jeli-
tach działają na błonę maziową stawów.
Do tej grupy należą także artropatie
związane z dysfunkcją wątroby. W prze-
biegu tej choroby antygeny uwalniane
z objętego procesem zapalnym jelita
dostają się do krążenia wrotnego, ale nie
zostają usunięte przez układ fagocytów
jednojądrzastych i z krążeniem obwo-
dowym trafiają do stawów (7).
• Typ IV – idiopatyczne polyarthritis
związane z pozastawowym nowotwo-
rzeniem. Związane jest z obecnością
dowolnego złośliwego procesu no-
wotworowego, w przebiegu które-
go komórki nowotworowe mogą być
źródłem antygenu przewlekle uspo-
sabiającego do tworzenia i odkładania
się kompleksów immunologicznych.
W zależności od danego przypadku
objawem dominującym mogą być skut-
ki procesu nowotworowego albo zapa-
lenia stawów (2, 11, 14).
We wszystkich przypadkach idiopa-
tycznego polyarthritis objawy kliniczne,
obraz RTG i analiza płynu stawowego są
typowe dla immunologicznych nieerozyj-
nych artropatii. Objawy, choć podobne
dla wszystkich czterech typów, mogą być
ostrzejsze w typie I i II. W typie III i IV są
one łagodniejsze i obejmują zwykle tylko
kilka stawów, czasem niesymetrycznie.
Rokowanie w przypadku typu I jest
dobre. Wiele psów udaje się wyleczyć,
a u innych choroba daje się kontrolować.
Niektóre przypadki prowadzą do rozwoju
uszkadzającego reumatoidalnego zapale-
nia stawów. W przypadku typu II, III i IV
rokowanie jest dobre pod warunkiem, że
zostanie znaleziona pierwotna przyczy-
na choroby, która ostatecznie decyduje
o prognozie (2).
Poszczepienne zapalenie stawów
Sporadycznie immunologiczne polyarth-
ritis może być skutkiem podania szcze-
pionki. Najczęściej rozwija się ono 5-7 dni
po podaniu pierwszej dawki u szczeniąt
lub kociąt. Z reguły choroba ustępuje
sama w ciągu 2-3 dni bez interwencji te-
rapeutycznej. Najczęściej związana jest ze
szczepionkami zawierającymi calicivirus
stosowanymi u kotów (2, 3).
Polekowe zapalenie stawów
Jest związane z podaniem niektórych le-
ków, szczególnie antybiotyków. Należą
do nich przede wszystkim sulfonamidy,
lecz także: erytromycyna, linkomycyna,
cafalosporyny oraz pochodne penicyli-
ny. Przebiega jako vasculitis z objawami
skórnymi oraz ze strony stawów. Liczba
diagnozowanych przypadków stale wzra-
sta, szczególnie u psów rasowych (29, 30,
31, 32). Na skutek tworzenia się komplek-
sów immunologicznych z udziałem leku
dochodzi do rozwoju nadwrażliwości
typu III w obrębie naczyń krwionośnych
i ich okolicy. Lek lub jego metabolit może
bezpośrednio wiązać się z przeciwciałem,
pełniąc rolę antygenu, lub jako hapten łą-
czyć się z białkiem gospodarza, tworząc
nowe antygeny. Innymi towarzyszącymi
objawami mogą być: gorączka, lymphade-
nitis, dermatitis, glomerulonephritis, myositis
oraz thrombocytopenia. Płyn stawowy za-
wiera dużą ilość neutrofilów. Pierwsze
objawy reakcji alergicznej zwykle poja-
wiają się 10-21 dni od podania leku. Nie-
kiedy reakcja może się rozwinąć w ciągu
kilku godzin od podania leku, który, sto-
sowany w przeszłości, nie powodował
żadnych działań ubocznych. W takich
przypadkach pojawiają się: gorączka,
sztywność oraz objawy bólu i ogólnego
wstrząsu. Dodatkowo obserwuje się sil-
nie wyrażone zmiany skórne pochodzenia
naczyniowego: krwawe pęcherze, liczne
podbiegnięcia krwawe, ogniskową mar-
twicę z wybroczynami itp. (7). Doberma-
ny są szczególnie predysponowane do
polyarthritis po podaniu sulfonamidów.
Rokowanie jest bardzo dobre. Stan pa-
cjenta ulega poprawie w ciągu 2-7 dni po
zaprzestaniu podawania leku (2).
Plazmocytarno-limfocytarne
zapalenie błony maziowej
stawów kolanowych (gonitis)
Zapalenie błony maziowej stawów ob-
serwuje się w prawie 10% przypadków
psów operowanych z powodu zerwania
więzadła krzyżowego przedniego (7, 33).
Błona maziowa jest błyszcząca, zgru-
biała, zaczerwieniona i zabarwiona na
czerwono-żółto. Płyn maziowy jest męt-
ny, mniej lepki, żółto zabarwiony, a za-
wartość leukocytów waha się od 5000
do 20 000 w µl, gdzie 10-40% stanowią
neutrofile. W przeciwieństwie do innych
chorób zapalnych stawów dominujący-
mi komórkami są tu małe limfocyty (7).
Płyn stawowy nie zawiera żadnych drob-
10
MMUNOLOGIA KLINICZNA
I
WETERYNARIA
W PRAK TY CE
MAJ-CZERWIEC • 3/2006
noustrojów. W obrazie RTG zmiany, jeśli
w ogóle występują, są niewielkie i obej-
mują obrzęk tkanek miękkich i rozrosto-
we zmiany okołookostnowe. W obrazie
bioptatu błony maziowej obserwuje się
silny naciek limfocytarno-plazmocytar-
ny oraz rozrost błony maziowej, czasem
o charakterze kosmków (2).
D
IAGNOSTYKA
Na początku należy ustalić, czy zapalenie
stawów jest schorzeniem pierwotnym czy
wtórnym, jako następstwo toczącego się
w organizmie innego, ważniejszego pro-
cesu. Jeśli główny czynnik wywołujący
chorobę zostanie zdiagnozowany, nale-
ży zastosować przede wszystkim leczenie
przyczynowe, a dopiero w drugim rzędzie
zająć się zmianami w stawach. Postawie-
nie diagnozy przy podejrzeniu choroby
stawów o podłożu immunologicznym
ułatwia szereg badań (tab. 1).
Duże znaczenie dla monitoringu sku-
teczności leczenia ma analiza płynu
stawowego. Po zastosowaniu leczenia
w badaniu klinicznym możemy obser-
wować powrót zwierząt do zdrowia, lecz
lekkie objawy zapalenia błony maziowej
mogą być nadal obecne. Pozostawienie
takiego przewlekłego procesu zapalnego
może prowadzić do stale nasilającego się
degeneracyjnego zapalenia stawów, do-
datkowo komplikującego obraz klinicz-
ny (7). Stąd dobrym rozwiązaniem jest
kontrolna analiza płynu stawowego po
skończonej terapii.
L
EKI
STOSOWANE
W
ZAPALENIACH
STAWÓW
NA
TLE
IMMUNOLOGICZNYM
Głównymi grupami chemioterapeutyków
znajdującymi zastosowanie w kuracji za-
paleń stawów są leki przeciwzapalne, cyto-
toksyczne i immunosupresyjne. Programy
leczenia poszczególnych chorób stawów
różnią się znacznie i zależą od stopnia za-
awansowania procesu, wieku zwierzęcia
i jego kondycji. Stąd znajdującą się poniżej
krótką charakterystykę leków należy trak-
tować tylko jako wskazówkę w wyborze
właściwej metody leczenia.
Glukokortykosterydy
Stanowią grupę leków najczęściej sto-
sowaną w leczeniach stawów. W swo-
im działaniu immunosupresyjnym i/lub
immunomodulującym wykazują syner-
gizm z lekami cytotoksycznymi, solami
srebra czy lekami immunosupresyjnymi.
Prowadzenie terapii skojarzonej wyda-
je się słuszne, jeśli występuje tylko czę-
ściowa odpowiedź na podanie samych
glukokortykosterydów lub ich wysoka
dawka stanowiłaby zagrożenie dla życia
i zdrowia zwierzęcia, lub jeśli występują
wskazania do uzyskania szybkiego efek-
tu terapeutycznego. Najczęściej stosuje
się prednizon (metabolizowany w orga-
nizmie do prednizolonu), prednizolon
i działający około siedmiokrotnie silniej
deksametazon. Glukokortykosterydy po-
dawane w dawkach terapeutycznych nie
wykazują silnego działania supresyjne-
go na prawidłową odpowiedź humoral-
ną, lecz znacznie osłabiają tworzenie się
nieprawidłowych przeciwciał (przeciw-
erytrocytarnych, przeciwjądrowych, an-
tytrombocytarnych itp.). Wpływają na
monocyty, ograniczając ich zdolność do
fagocytozy i immunofagocytozy, dzięki
czemu nie dochodzi do masowego nisz-
czenia czerwonych krwinek i płytek krwi
prowadzącego do anemii hemolitycznej
i trombocytopenii. Glukokortykosterydy
zwiększają uwalnianie neutrofilów ze szpi-
ku kostnego, lecz hamują ich migrację do
miejsc objętych procesem zapalnym. Po-
nadto osłabiają chemotaksję neutrofilów
oraz ich zdolność do adhezji, zabijania
bakterii i wydzielania enzymów lizoso-
malnych. Redukują też znacznie liczbę
krążących eozynofilów. Obniżają poziomu
dopełniacza w surowicy i mają wpływ na
przechodzenie kompleksów immunolo-
gicznych przez błonę podstawną, dzięki
czemu znajdują zastosowanie w leczeniu
Badania
Choroby
morfologia
anemia (autoimmunologiczna lub związana z przewlekłą chorobą)
leukocytoza
neutrofilia z przesunięciem obrazu w lewo
leukopenia i/lub trombocytopenia (np. SLE)
biochemia
wzrost poziomu mocznika, kreatyniny, fosfatazy alkalicznej,
transferazy alaninowej i transferazy asparaginianowej
wzrost poziomu kinazy kreatynowej i aldolazy może wskazywać na udział myositis
nieprawidłowy poziom białka całkowitego, wzrost globulin (produkcja immunoglobulin),
spadek albumin (nefropatie z utratą białka, glomerulopatie na tle
kompleksów immunologicznych, amyloidoza, enteropatie z utratą białka)
analiza moczu
proteinuria (glomerulopatia na tle kompleksów immunologicznych, amyloidoza)
radiografia
obrzęk miękkich tkanek okołostawowych
uszkodzenia powierzchni stawowych
nowe okołookostnowe ogniska kostnienia
tworzenie narośli kostnych (osteofytów)
symetryczne zmiany w wielu stawach
synoviocenteza
typowe zmiany cytologiczne
obejmuje wiele stawów
zmiany symetryczne
błona maziowa
badanie histopatologiczne
biopsja (stanowi potwierdzenie w przypadkach wątpliwej cytologii płynu stawowego)
negatywny posiew pomaga wykluczyć etiologię bakteryjną
inne
wzrost poziomu białka, liczby komórek i fosfokinazy kreatynowej
w płynie mózgowo-rdzeniowym w przebiegu meningitis
biopsja tkanek w celu wykrycia innych zaburzeń, np. amyloidozy, glomerulopatii, dermatitis itp.
Tab. 1. Badania diagnostyczne wg Gormana (2)
12
MMUNOLOGIA KLINICZNA
I
WETERYNARIA
W PRAK TY CE
MAJ-CZERWIEC • 3/2006
nadwrażliwości typu III. Glukokortyko-
sterydy powinny być stosowane w dużych
dawkach przez 1-2 tygodni, a następnie
powoli, stopniowo należy zmniejszać ich
ilość, co 2-4 tygodnie, tak długo jak ob-
serwujemy ich stałe działanie. Obserwo-
waną klinicznie poprawę stanu zdrowia
należy potwierdzić na podstawie badań
laboratoryjnych (RBC, liczba płytek krwi,
cytologia płynu stawowego itp.). Terapię
należy kontynuować przez 1-3 miesięcy
po ustąpieniu objawów, nadal stopniowo
obniżając dawkę (7).
Sole złota
Należą do najstarszych leków immu-
nosupresyjnych. Są dostępne jako au-
ro(I)tioglukoza lub auro(I)tiomaleinian
sodowy. Aurotioglukoza wykazuje mniej-
sze działanie anafilaktyczne i jest lekiem
z wyboru. Złoto stabilizuje enzymy lizo-
somalne, osłabiając system enzymatycz-
ny leukocytów, osłabia migrację komórek
fagocytujących do miejsc objętych pro-
cesem zapalnym, obniża syntezę prosta-
glandyn, obniża proliferację limfocytów
i produkcję przeciwciał oraz stabilizu-
je kolagen. Ponadto obniża poziom RF
i autoprzeciwciał. Sole złota są stoso-
wane w terapii skojarzonej z glukokor-
tykosterydami i lekami cytotoksycznymi.
Znajdują zastosowanie w leczeniu idio-
patycznego polyarthritis, vasculitis i RZS
u psów (7). Mogą powodować uszkodze-
nie nerek, zwłóknienie płuc, owrzodzenie
rogówki i choroby skóry (2).
Leki immunosupresyjne
W leczeniu stawów znajdują zastoso-
wanie cyklofosfamid i azatiopryna. Lek
podaje się 4 razy w tygodniu, wykonu-
jąc co 7-14 dni kontrolne badania he-
matologiczne. Jeżeli WBC < 6000/µl lub
liczba płytek < 125 000 /µl, dawkę należy
zmniejszyć o 25%, natomiast jeśli WBC
< 4000/µl lub liczba płytek < 100 000/µl,
należy przerwać terapię na 2 tygodnie.
Ponadto leki te mogą wywołać krwo-
toczne zapalenie pęcherza moczowego
(haemorrhagic cystitis), (2).
Leki stosowane
w chorobach wieloukładowych
Sulfasalazyna – jest najczęściej stosowa-
na w enteropatycznym polyarthritis, choć
może znajdować zastosowanie w reuma-
toidalnym zapaleniu stawów. Może wy-
woływać keratitis sicca.
Kolchicyna i dimetylosulfotlenek
(DMSO) – są stosowane w przypadkach
związanych z amyloidozą w celu zahamo-
wania jej rozwoju.
Lewamizol – stosowany jako immu-
nomodulator w chorobach wielosyste-
mowych (2).
Piśmiennictwo
1. Kowalski
M.L.:
Immunologia kliniczna.
Mediton – Oficyna Wydawnicza, Łódź
2000, s. 341-384.
2. Gorman
N.T.:
Canine Medicine and The-
rapeutics. Blackwell Science Ltd, 1998,
s. 781-795.
3. Day
M.J.:
Clinical Immunology of the Dog and
Cat. Iowa State University Press/Ames,
1999, s. 126-140.
4. Bennett
D.:
Immune based erosive inflam-
matory joint disease of the dog. Canine rheu-
matoid arthritis 1. Clinical radiological and
laboratory investigation. “Journal of Small
Animal Practice”, 1987, vol. 28, s. 779.
5. Bennett
D.:
Immune based erosive inflam-
matory joint disease of the dog. Canine rheu-
matoid arthritis 2. Pathological investigations.
“Journal of Small Animal Practice”, 1987,
vol. 28, s. 779.
6. Bennett D., Kirkham D.: The laboratory
identification of serum rheumatoid factor in the
dog. “Journal of Comparative Pathology”,
1987, vol. 97, s. 542.
7. Pedersen
N.C.:
A review of immunologic
diseases of the dog. “Veterinary Immunology
and Immunopathology”, 1999, vol. 69,
s. 251-342.
8. Castelli
M.
J.:
Acute periarthritis in a ken-
nel of Greyhounds. “Vet. Rec.”, 1969, vol.
84, s. 652.
9. Huxtable C.R., Davis P.E.: The pathology of
polyarthritis in young Greyhounds. “J. Comp.
Pathol.”, 1976, vol. 86, s. 11-21.
10. Woodart J.C. i wsp.: Erosive polyarthritis
in two greyhounds. “JAVMA “,1991, 198, s.
873-876.
11. Pedersen N.C. i wsp.: Noninfectious canine
arthritis: the inflammatory nonerosive erthriti-
des, “J. Am. Vet. Med. Assn”, 1976, vol. 169,
s. 304-310.
12. Pedersen N.C., Pool R.: Canine joint disease.
“Vet. Clinics N. America”, 1978, vol. 8,
s. 465-493.
13. Teichner M. i wsp.: Systemic lupus ery-
thematosus in dogs: association to the major
histocompatibility complex class I antigen
DLA-A7. “Clin. Immunol. Immunopa-
thol.”, 1990, vol. 55, s. 255-262.
14. Bennett D.: Naturally occurring models of in-
flammatory polyarthropathies on the domestic
dog and cat. “British J. Clin. Pract.”, 1986,
vol. 43, s. 2-3.
15. Bennett D.: Immune based non-erosive inflam-
matory joint disease of the dog 1. Canine sys-
temic lupus erythematosus. “Journal of Small
Animal Practice”, 1987, vol. 28, s. 871.
16. Halliwell R.E.W.: Autoimmune disease in
domestic animals. “Journal of the American
Veterinary Medical Association”, 1982,
vol. 181, s. 1088.
17. Soulard M. i wsp.: A novel 43 kDa glycoprotein
is detected in the nucleus of mammalian cells by au-
toantibody from dogs with autoimmune disorders.
“Exp. Cell Res.”, 1991, vol. 193, s. 59-71.
18. Goudswaard J. i wsp.: SLE systemic lupus
erythematosus-related clinical features in dogs.
“Tijdschr voor Diergeneeskunde”, 1993,
vol. 118, s. 185-189.
19. Monestier M. i wsp.: Autoantibodies to
histone, DNA and nucleosome antigens in
canine systemic lupus erythematosus. “Clin.
Exp. Immunol.”, 1995, vol. 99, s. 37-41.
20. Thoren-Tolling K., Ryden L.: Serum auto
antibodies and clinical/pathological features
in German shepherd dogs with a lupus-like
syndrome. “Acta Veterinaria Scandinavica”,
1991, vol. 32, s. 15-26.
21. White S.D., Rosychuk R.A., Schur P.H.:
Investigation of antibodies to extractable
nuclear antigens in dogs. “Am. J. Vet. Res.”,
1992, vol. 53, s. 1019-1021.
22. Bell S.C. i wsp.: Antibodies to heat shock
proteins in dogs with rheumatoid arthritis and
systemic lupus erythematosus. “British Vet. J.”,
1995, vol. 151, s. 271-279.
23. Chabanne L. i wsp.: IgM and IgA rheu-
matoid factors in canine polyarthritis. “Vet.
Immunol. Immunopathol.”, 1993, vol. 39,
s. 365-379.
24. Mc Vey D.S., Shuman W.: Use of multi-
ple antigen substrates to detect antinuclear
antibody in canine sera. “Vet. Immunol.
Immunopathol”, 1991, vol. 28, s. 37-43.
25. Dougherty S.A. i wsp.: Juvenile-onset po-
lyarthritis syndrome in Akitas. “J. Am. Vet.
Med. Assn.”, 1991, vol. 198, s. 849-856.
26. Rivas A.L. i wsp.: A canine febrile disorder
associated with elevatied interleukin-6. “Clin.
Immunol. Immunopathol”, 1992, vol. 64,
s. 36-45.
27. Bennett D.: Immune based non-erosive in-
flammatory joint disease of the dog 3. Canine
idiopathic polyarthritis. “Journal of Small
Animal Practice”, 1987, vol. 28, s. 871.
28. van der Welt T.J., Meyer H.P.: Discospon-
dylitis and immune-mediated polyarthritis
in a Bernese mountain-dog. “Tijdschrift
voor Diergeneeskunde”, 1995, vol. 120,
s. 75-77.
29. Cribb A.E.: Idiosyncratic reactions to sulfo-
namides in dogs. “JAVMA”, 1989, vol. 195,
s. 1612-1614.
30. Giger U. i wsp.: Sulfadiazine-induced allergy
in six Doberman Pinchers. “JAVMA”, 1985,
vol. 186, s. 479-484.
31. Grondalen J.: Trimethoprim-sulphonamide
induced polyarthritis. “Vet. Rec.”, 1987, vol.
121, s. 155.
32. Harvey R.G.: Possible sulphadiazine-trime-
thoprim induced polyarthritis. “Vet. Rec.”,
1987, vol. 120, s. 537-538.
33. Pedersen N.C. i wsp.: Joint diseases of dogs
and cats. “Textbook of Veterinary Internal
Medicine” (ed S.J. Ettinger), 1989, s. 2329-
-2377, W.B. Saunders, Phila delphia.
lek. wet. Jan P. Madej
Zakład Prewencji
i Immunologii Weterynaryjnej
Katedry i Kliniki Rozrodu,
Chorób Przeżuwaczy
oraz Ochrony Zdrowia Zwierząt
Wydziału Medycyny Weterynaryjnej
50-375 Wrocław, ul. C. Norwida 31
e-mail: jan_madej@interia.pl