„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Marzena Borowska
Uprawa roślin warzywnych na nasiona
321[03].Z2.03
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
1
Recenzenci:
mgr inŜ. Barbara Arciszewska
dr inŜ. Stefan Wolny
Opracowanie redakcyjne:
mgr Marzena Borowska
Konsultacja:
mgr inŜ. Marek Rudziński
Poradnik stanowi obudow
ę
dydaktyczn
ą
programu jednostki modułowej 321[03].Z2.03,
„Uprawa roślin warzywnych na nasiona”, zawartego w modułowym programie nauczania dla
zawodu technik ogrodnik.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
2
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie
3
2. Wymagania wstępne
5
3. Cele kształcenia
6
4. Materiał nauczania
7
4.1. Cele i zadania uprawy roślin na nasiona
7
4.1.1. Materiał nauczania
7
4.1.2. Pytania sprawdzające
12
4.1.3. Ćwiczenia
13
4.1.4. Sprawdzian postępów
15
4.2. Metody uprawy warzyw na nasiona
17
4.2.1. Materiał nauczania
17
4.2.2. Pytania sprawdzające
23
4.2.3. Ćwiczenia
24
4.2.4. Sprawdzian postępów
26
4.3. Zbiór i przechowywanie nasion w produkcji nasiennej
27
4.3.1. Materiał nauczania
27
4.3.2. Pytania sprawdzające
31
4.3.3. Ćwiczenia
31
4.3.4. Sprawdzian postępów
34
5. Sprawdzian osiągnięć
35
6. Literatura
40
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
3
1.
WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w nabywaniu i rozwijaniu wiedzy oraz umiejętności
praktycznych w szczególnie waŜnej i odpowiedzialnej dziedzinie ogrodnictwa, jaką jest
uprawa roślin warzywnych na nasiona.
Poradnik zawiera:
−−−−
wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiedzy, które powinieneś
opanować, aby przystąpić do realizacji tej jednostki modułowej,
−−−−
cele kształcenia tej jednostki modułowej,
−−−−
materiał nauczania, który umoŜliwia samodzielne przygotowanie się do wykonania
ć
wiczeń i zaliczenia sprawdzianów. Szczególnie istotnymi treściami są zagadnienia
związane z projektowaniem upraw roślin nasiennych, wykonywaniem zabiegów
agrotechnicznych związanych z wysiewaniem, pielęgnowaniem roślin oraz zbiorem
i przechowywaniem nasion poszczególnych gatunków i odmian warzyw, a takŜe
z rozpoznawaniem sprawców chorób i szkodników roślin. Poznanie metod uprawy roślin
warzywnych na nasiona pozwoli na efektywne i opłacalne uprawianie warzyw na nasiona,
−−−−
w celu poszerzenia wiedzy załączono wykaz literatury uzupełniającej oraz wskazano inne
ź
ródła informacji,
−−−−
pytania sprawdzające zakres wiedzy potrzebnej do wykonania ćwiczeń,
−−−−
opis ćwiczeń wraz z wykazem materiałów i sprzętu pomocnego w ich realizacji,
−−−−
sprawdzian postępów.
Wykonując sprawdzian postępów naleŜy odpowiadać na pytanie „tak” lub „nie”, co
oznacza, Ŝe materiał rozdziału jest opanowany albo nie,
−−−−
sprawdzian osiągnięć dotyczący poziomu opanowania materiału szkoleniowego całej
jednostki modułowej wraz z instrukcją i kartą odpowiedzi,
−−−−
wykaz literatury.
JeŜeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, wówczas poproś
nauczyciela o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz określoną
czynność. Po zrealizowaniu materiału spróbuj zaliczyć sprawdzian z zakresu jednostki
modułowej.
Jednostka modułowa: Uprawa roślin warzywnych na nasiona, której treści teraz poznasz,
jest jedną z koniecznych do opanowania umiejętności uprawiania warzyw na nasiona
w zawodzie technik ogrodnik w dziedzinie produkcji warzywniczej – schemat 1.
Bezpieczeństwo i higiena pracy
W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów bhp i higieny
pracy oraz instrukcji przeciwpoŜarowych, wynikających z rodzaju wykonywanych prac.
Przepisy te poznasz podczas trwania nauki.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
4
Schemat układu jednostek modułowych
321[03].Z2.01
Uprawa roślin warzywnych na
gruncie
321[03].Z2.02
Uprawa roślin warzywnych pod
osłonami
321[03].Z2.03
Uprawa roślin warzywnych na
nasiona
Moduł 321[03].Z2
Produkcja warzywnicza
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
5
2.
WYMAGANIA WSTĘPNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
−
przestrzegać zasad bezpieczeństwa i higieny pracy,
−
przestrzegać zasad ochrony środowiska podczas pracy,
−
scharakteryzować właściwości rozmnaŜania generatywnego warzyw,
−
rozróŜniać gatunki i odmiany warzyw do uprawy na nasiona,
−
rozpoznawać podstawowych sprawców chorób i szkodniki warzyw nasiennych,
−
posługiwać się narzędziami i sprzętem do uprawy warzyw,
−
zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami ergonomii,
−
korzystać z róŜnych źródeł informacji.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
6
3.
CELE KSZTAŁCENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
−
zdefiniować pojęcia dotyczące nasiennictwa i nasiennej hodowli roślin,
−
scharakteryzować zasady uprawy roślin warzywnych na nasiona,
−
ocenić przydatność heterozyjnych odmian roślin,
−
porównać wartość uŜytkową odmian warzyw mieszańcowych i ustalonych,
−
ocenić stopień przydatności gospodarstwa do prowadzenia produkcji nasiennej,
−
zastosować technologię nasiennej produkcji roślin,
−
zorganizować nasienną produkcję roślin,
−
wykonać zabiegi agrotechniczne związane z wysiewem, pielęgnowaniem i zbiorem
nasion,
−
zastosować przepisy i normy kwalifikacji polowej,
−
określić warunki przechowywania nasion,
−
przygotować nasiona do sprzedaŜy i przechowywania,
−
zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ochrony środowiska podczas
uprawy roślin warzywnych na nasiona.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
7
4.
MATERIAŁ NAUCZANIA
4.1.
Cele i zadania uprawy roślin na nasiona
4.1.1.
Materiał nauczania
Cele i zadania uprawy warzyw na nasiona
Według Zofii Dobrakowskiej-Kopeckiej [3, s. 308–310] główne cele i zadania uprawy
warzyw na nasiona to:
−
hodowla nasion o wysokiej wartości uŜytkowej,
−
w hodowli twórczej wytwarzanie nowych, ulepszonych odmian, o korzystniejszych
cechach morfologicznych, zwiększonej plenności, lepiej przystosowanych do
określonych warunków klimatycznych, glebowych i sposobów uŜytkowania,
−
w hodowli twórczej produkcja odmian nasion o duŜej zdolności fotosyntezy
w ograniczonych warunkach świetlnych, jak najlepiej pobierających nawozy,
wytrzymałych na suszę, niŜsze temperatury i odpornych na choroby oraz szkodniki,
−
w hodowli zachowawczej prowadzenie prac hodowlanych, aby zachować cechy
botaniczne nasion i utrzymanie odmian gospodarczych, jakie powstały wskutek hodowli
twórczej, opisane i zgłoszone do rejestru,
−
hodowla nowych, plennych odmian nasion warzyw,
−
udostępnianie do produkcji osiągnięć hodowli,
−
reprodukcja materiału siewnego, czyli rozmnaŜanie go do ilości, która jest potrzebna
wraz z zapasem nasion (rezerwą nasienną) do siewu kaŜdego roku,
−
zapobieganie degeneracji, tj. wyradzaniu się odmian poprzez ich reprodukcję
w odpowiednich warunkach,
−
właściwy zbiór, selekcja oraz prawidłowy omłot nasion,
−
czyszczenie,
suszenie,
przechowywanie
materiału
siewnego
w
specjalnie
przygotowanych pomieszczeniach,
−
opracowywanie efektywnych i ekonomicznych metod produkcji oraz upraw nasion,
−
opracowywanie i wprowadzanie do produkcji nowych odmian nasion,
−
opracowywanie i wdraŜanie sposobów nawoŜenia,
−
opracowywanie i wdraŜanie skutecznych metod ochrony roślin nasiennych,
−
w doświadczalnictwie przeprowadzanie oceny materiału wyjściowego, materiałów
hodowlanych oraz wyhodowanych odmian za pomocą doświadczeń w ściśle
kontrolowanych warunkach świetlnych, wilgotnościowych, termicznych, a takŜe
w naturalnych warunkach polowych.
Podstawowe pojęcia i terminy stosowane w nasiennictwie
Odmiana jest to wyrównana populacja roślin tego samego gatunku, które mają podobny
wygląd, wymagania glebowo-klimatyczne i właściwości uŜytkowe.
Odmiana miejscowa czyli tzw. populacja miejscowa powstała bez udziału hodowców
w określonych rejonach klimatyczno-glebowych. Odmiany te z reguły odznaczają się duŜą
zmiennością genetyczną. UŜywane są przez hodowców jako materiał wyjściowy, ale nie są
wykorzystywane bezpośrednio w wielkotowarowej produkcji warzyw.
Odmiana hodowlana jest wytwarzana przez hodowców w określonym celu. Poszczególne
odmiany róŜnią się pod względem morfologicznym, fizjologicznym i uŜytkowym.
Materiał wyjściowy to zbiór odmian hodowlanych róŜnego pochodzenia mających wiele
istotnych cech gospodarczych. Materiałem wyjściowym moŜe być równieŜ kolekcja
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
8
róŜnorodnych form dzikich poszczególnych gatunków będących źródłem cech, które
ułatwiają przystosowanie odmian do niekorzystnych, trudnych warunków środowiska.
Odmiany te posiadają na ogół wysoką odporność na choroby i szkodniki. Materiałem
wyjściowym mogą być teŜ mutanty czyli rośliny powstałe pod wpływem silnych bodźców
zewnętrznych, a nie w wyniku dziedziczenia. Powstają one samorzutnie albo wskutek
działania mutagenów. Z materiału wyjściowego wybiera się takie formy, które mogą
zapoczątkować nowe ulepszone odmiany lub uŜywa się ich do krzyŜowania.
Wierność odmianowa jest to zdolność trwałego zachowania cech u roślin pochodzących
z nasion do roślin matecznych, z których te nasiona zostały pobrane. Niektóre z uprawianych
odmian są odmianami mieszańcowymi (F1) powstałymi w wyniku pierwszego skrzyŜowania
odmian posiadających poŜądane cechy uŜytkowe. Z odmian mieszanych nie pobiera się
nasion do siewu, gdyŜ w następnym pokoleniu ich cechy ulegają rozszczepieniu
i wyhodowane rośliny znacznie róŜniłyby się od siebie i rośliny matecznej.
Zdolność kiełkowania jest najwaŜniejszą cechą materiału siewnego i określa ją liczba nasion
które, spośród 100 wysianych, wydadzą prawidłowo rozwijające się rośliny W laboratorium
z dostarczonych przez hodowcę nasion pobiera się 4 próby po 100 sztuk i umieszcza
w kiełkownikach. Panuje w nich temperatura i warunki świetlne odpowiednie dla kaŜdego
gatunku, jeśli kiełkują w świetle. Poszczególne gatunki wymagają na skiełkowanie ściśle
określonej liczby dni i po ich upływie liczy się nasiona kolejno we wszystkich powtórzeniach,
które prawidłowo skiełkowały, np. dla rzodkiewki jest to 6 dni, grochu – 8, kapusty – 10,
cebuli – 12, pomidora – 14, marchwi – 21, a pietruszki 28. Zsumowaną liczbę nasion dzieli
się przez 4 i oblicza energię kiełkowania wyraŜoną w % nasion, które skiełkowały w jak
najkrótszym czasie wyznaczonym dla danego gatunku. Oblicza się procent nasion
kiełkujących normalnie, dających siewki z prawidłowo rozwiniętymi liścieniami
i korzonkami. Za nasiona kiełkujące nieprawidłowo uznaje się te, które mają tylko korzonek
bez kiełka, albo jest on krótki, poraŜony chorobami lub pokryty pleśnią.
Rys. 1. Nasiona w kiełkowniku Jakobsona [www.dukla.pl]
Badanie zdolności kiełkowania moŜna wykonać w formie ćwiczenia poza laboratorium.
W tym celu naleŜy przygotować czyste nasiona, bibułę lub flanelę, dwa talerzyki i wagę
techniczną. Do testu odlicza się losowo 4 próby po 100 nasion. KaŜdą próbkę układa się na
zwilŜonej bibule lub flaneli, a następnie zawija, wkłada do kopert i układa na talerzyku obok
siebie. Zawinięte nasiona zwilŜa się wodą, ale niezbyt obficie, aby woda nie stała na dnie
naczynia i całość przykrywa się drugim talerzykiem. Codziennie naleŜy sprawdzać czy
nasiona mają dostateczną wilgotność i ewentualnie je skrapiać. Po upływie około tygodnia
trzeba sprawdzić, czy nasiona skiełkowały i zliczyć je. Dobry materiał powinien skiełkować
w co najmniej 90%, czyli w kaŜdej próbie powinno skiełkować 90 nasion. Następnie oblicza
się średnią z czterech prób.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
9
Czystość nasion określa stopień zanieczyszczenia 100 g nasion i wyraŜa w procentach lub
wagowo. Najczęstszymi zanieczyszczeniami są pozostałości po omłocie, które naleŜy usunąć,
a następnie odwaŜyć nasiona czyste i obliczyć przeciętny procent ich czystości. Aby określić
czystość nasion w warunkach nie laboratoryjnych naleŜy przygotować materiał siewny
wybranego gatunku warzyw, wagę techniczną, lupę, pincetę, miseczki. Do badania pobiera
się losowo próbkę 100 g nasion, które wysypuje się na papier. Następnie przy pomocy pincety
i lupy oddziela się od nich zanieczyszczenia. Posortowane nasiona i zanieczyszczenia
umieszcza się w miseczkach. Czyste nasiona waŜy się, a ich masę odejmuje od 100 g
uzyskując wagową wielkość zanieczyszczeń. Jeśli nie przekraczają one 0,1 dag, materiał
siewny uznaje się jako czysty, a jeŜeli masa zanieczyszczeń jest większa, to nasiona
wymagają doczyszczenia.
Zdrowotność nasion jest trudna do określenia, gdyŜ nasiona poraŜone chorobami niemal nie
róŜnią się od zdrowych. W celu uzyskania zdrowego materiału siewnego oraz zapewnienia
wierności odmianowej naleŜy przeprowadzać kwalifikacje polowe upraw polegające na
usuwaniu roślin poraŜonych przez choroby przenoszone z nasionami.
Plantacje kwalifikowane są to uprawy nasienne prowadzone zgodnie z normami
państwowymi.
Jakość materiału siewnego oznaczają Stacje Oceny Nasion według normy branŜowej
BN-71/9116-01, która przewiduje następujące stopnie hodowlane:
E – elitarny stanowiący podstawę reprodukcji gatunku matecznego,
O – oryginał będący bezpośrednią podstawą rozmnoŜenia elity,
I odsiew – będący podstawą bezpośredniego rozmnaŜania oryginału,
R – to formy rodzicielskie odmian mieszańcowych,
F1 – to nasiona mieszańcowe przeznaczone do produkcji,
OK – jest to odsiew kontrolowany pozyskiwany z rozmnoŜenia odsiewu kontrolowanego,
I odsiewu, albo odsiewu nieznanego stopnia kwalifikacji.
W nasionach niekwalifikowanych, handlowych występują nasiona jednolite odmianowo – No
i nasiona nieznanej odmiany – N.
Nasiona dzieli się na trzy klasy jakości – ekstra, I, II, w zaleŜności od ich wartości siewnej.
Produkcja nasienna warzyw jednorocznych i dwuletnich
Warzywa jednoroczne to: kukurydza, czosnek, fasola, groch, bób, koper, kalafior,
rzodkiewka, ogórek, kawon, dynia, melon, pomidor, papryka, oberŜyna, wczesne odmiany
rzodkwi.
Warzywa dwuletnie to: marchew, cebula, pietruszka, seler, cebula dymka, por, burak
ć
wikłowy, kapusta, kalarepa, jarmuŜ, późne odmiany rzodkwi, brukiew, cykoria sałatowa.
Produkcja nasienna warzyw jednorocznych trwa jeden sezon wegetacyjny. NaleŜy
wysiewać je w takim terminie, aby zdąŜyły wydać nasiona i doschnąć zanim zostaną zebrane
z pola.
Produkcja nasienna warzyw dwuletnich na nasiona jest dłuŜsza niŜ w przypadku roślin
jednorocznych, poniewaŜ trwa dwa lata. W pierwszym roku uprawa przebiega tak jak dla
celów konsumpcyjnych, ale podczas wegetacji roślin przeprowadza się kontrolę polową
warzyw, która polega na ocenie stanu ich zdrowotności i wierności odmianowej.
We właściwym dla kaŜdego gatunku czasie, zbiera się warzywa i dokonuje ich selekcji albo
pozytywnej, czyli pozostawia się najlepsze okazy, albo negatywnej, polegającej na
wyeliminowaniu roślin niezgodnych z wzorcem, chorych, uszkodzonych. Osobniki
przeznaczone do produkcji nasiennej przechowuje się przez zimę w podobny sposób jak dla
celów konsumpcyjnych, w warunkach odpowiednich dla danego gatunku. Wiosną wybiera się
pole pod uprawę stosując tzw. izolację przestrzenną, gwarantującą zachowanie wierności
odmianowej. Pomiędzy polami, na których będą uprawiane róŜne odmiany tego samego
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
10
gatunku albo inne gatunki pochodzące z tej samej rodziny botanicznej naleŜy zachować
odpowiednie odległości. Trzeba równieŜ uwzględnić róŜnice gatunkowe roślin, które mogą
być samopylne i obcopylne, przez co nie moŜna ich ze sobą mieszać. Pole do produkcji
nasion przygotowuje się zwiększając o około 1/3 dawkę nawozów fosforowych i potasowych,
zaś ilość preparatów azotowych zmniejsza się o 1/2 w porównaniu z ubiegłym rokiem
uprawy. Rośliny po przezimowaniu, tzw. „wysadki” selekcjonuje się pod względem
zdrowotności przed ich posadzeniem na miejsce stałe. Po dokonaniu selekcji moŜna je sadzić
zachowując odległości właściwe dla poszczególnych gatunków, odmian, jakości gleby
i metody uprawy.
Hodowla roślin samopylnych [3, s. 316–318]
Do roślin samopylnych, które zapylają się własnym pyłkiem zazwyczaj jeszcze przed
otwarciem kwiatu naleŜą pomidor, groch i fasola. Warzywa te nie wymagają izolacji
przestrzennej. Podczas uprawy naleŜy dokonać analizy populacji powstałej na skutek
skrzyŜowania lub samozapylenia pojedynczych roślin. Trzeba takŜe wprowadzić grupy, tzw.
rody, rozmnoŜenia I, II i dalsze, które zostaną zbadane i ocenione w doświadczeniach i na
poletkach selekcyjnych, aby otrzymać dobrej jakości grupy roślin, połączyć je w elity lub
wyhodować nowe odmiany. Oto metody uprawy roślin samopylnych [3, s. 316–319]:
Metoda selekcji masowej polega na przeprowadzeniu selekcji pozytywnej, czyli wyborze
najlepszych pojedynczych egzemplarzy tzw. „pojedynków” spośród duŜej populacji
i wysiewie zebranych z nich nasion. MoŜna równieŜ eliminować najgorsze pojedynki
i wówczas będzie to selekcja negatywna. Pojedynki po rozmnoŜeniu tworzą rody hodowlane,
spośród których wybiera się najlepsze stanowiące materiał mateczny. Materiał mateczny jest
poddawany rozmnoŜeniu i uzyskuje się z niego elitę, a następnie oryginał. Selekcja masowa
jest przeprowadzana w celu ulepszania odmian miejscowych i eliminowaniu mutantów,
mieszańców, nietypowych form oraz odmian obcych.
Metoda selekcji indywidualnej, tzw. rodowodowej jest metodą wykorzystywaną
w doświadczeniach porównawczych cech dziedzicznych pojedynków i ich potomstwa –
rodów. W pierwszym roku uprawy wybiera się pojedyncze rośliny z najlepszej jakości
materiału, np. z elity, a następnie ocenia się je pod względem zdrowotności, plenności
i opisuje najwaŜniejsze cechy uŜytkowe. Przykładowo u pomidora określa się takie cechy jak:
kształt i kolor blaszki liściowej; pokrój rośliny np. wysoko rosnący, karłowaty; międzywęźla,
kwiatostan; zdolność zawiązywania owoców na pierwszych gronach; sposób dojrzewania
owoców – równomierny lub stopniowy; szypułki owocowe i podatność na choroby.
Obserwacje prowadzi się w czasie wegetacji roślin w polu lub w szklarni. Charakterystyki
owoców dokonuje się przed zbiorem, określając ich wielkość, kształt, ilość i twardość. Ocenie
podlegają cechy wewnętrzne owoców np. liczba nasion, komór nasiennych, barwa miąŜszu,
smak, grubość skórki, itd. W drugim roku hodowli nasiona z wybranych pojedynków
pomidora (rody potomne) wysiewa się lub sadzi jego rozsadę na poletkach selekcyjnych
i obserwuje się je tak, jak w pierwszym roku uprawy. Do dalszej hodowli wybiera się
najlepsze rody. W trzecim roku wysiewa się część nasion z kaŜdego rodu lub sadzi rozsadę
ale na znacznie większym obszarze, aby uzyskać pierwsze rozmnoŜenie. Pozostałe nasiona
lub siewki przeznacza się do doświadczeń porównawczych, dołączając do nich kilka odmian
wzorcowych. Do dalszej hodowli przeznacza się najlepsze rody z doświadczeń, z których
moŜna uzyskać materiał mateczny w czwartym roku. W kaŜdym roku uprawy pozostawia się
rezerwę hodowlaną na wypadek zniszczenia hodowli przez niekorzystne warunki
atmosferyczne, szkodniki lub choroby.
KrzyŜowanie polega na połączeniu w jednej odmianie rośliny poŜądanych cech
występujących u dwóch róŜnych, wybranych odmian. KrzyŜowanie moŜe być pojedyncze,
tzw. proste (A x B) lub wielokrotne, np. podwójne (A x B) x (C x D). W wyniku
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
11
skrzyŜowania uzyskuje się ogromną liczbę róŜnorodnych genotypów. Występuje teŜ
transgresja cech, czyli pojawia się znacznie więcej korzystnych cech niŜ u odmian
rodzicielskich. W celu uzyskania odmiany wyjściowej wzbogaconej o poŜądaną cechę,
przeprowadza się krzyŜowanie wsteczne (A x B) x A i powtarza się je przez kilka pokoleń.
Mieszańce pierwszego pokolenia F1 rozmnaŜa się, aby uzyskać pokolenie drugie F2,
u którego następuje rozszczepienie cech. Do dalszej hodowli i selekcji w następnych
pokoleniach zostawia się pojedynki, z których otrzymuje się nowe odmiany mające więcej
korzystnych cech niŜ odmiany rodzicielskie. Wartość gospodarczą ocenia się podobnie jak
metodą selekcji indywidualnej.
Hodowla roślin obcopylnych [3, s. 319–328]
Rośliny obcopylne są zapładniane pyłkiem innych roślin i dlatego są heterozygotyczne,
poniewaŜ charakteryzują się duŜą zmiennością genetyczną i słabym wyrównaniem cech
morfologicznych. Roślinami obcopylnymi są między innymi warzywa dyniowate, cebulowe,
korzeniowe oraz kapustne i aby zapewnić im zapylanie kontrolowane naleŜy zastosować
izolację przestrzenną.
Główne metody hodowli roślin obcopylnych to [3, s. 319–326]:
Metoda połówkowa (rezerw) mająca zastosowanie w uprawie warzyw wiatropylnych, np.
burak ćwikłowy czy szpinak. W pierwszym roku naleŜy określić cechy uŜytkowe warzyw
wybierając pojedynki w stopniu elity pochodzące z duŜej populacji. W drugim roku hodowli
przy zachowaniu izolacji przestrzennej, sieje się nasiona na poletku selekcyjnym. Nasiona
pozostałe z kaŜdego pojedynka trzeba przechować. Rośliny a nawet całe rody posiadające
niepoŜądane cechy uŜytkowe usuwa się jeszcze przed kwitnieniem. Selekcja roślin nie moŜe
być opóźniona, aby nie dopuścić do przepylenia. Nasiona z rodów hodowlanych naleŜy po
zbiorze podzielić na dwie części – rezerwę i do wysiewu na małym polu doświadczalnym
w trzecim roku uprawy. Nasiona pochodzące z pola doświadczalnego, na którym doszło
do niekontrolowanych zapyleń krzyŜowych uŜywa się tylko do uprawy roślin przeznaczonych
do konsumpcji. Nasiona z rezerw poszczególnych rodów wysiewa się jako pierwsze
rozmnoŜenie rodzin w czwartym roku na izolowanych poletkach. Jedną cześć przeznacza się
na rezerwę, a drugą do kolejnego rozmnoŜenia. W piątym roku naleŜy wysiać połowę nasion
w tzw. średnim doświadczeniu porównawczym z wzorcem, w czterech powtórzeniach,
a w roku szóstym wysiewa się nasiona z rezerw stanowiące drugie rozmnoŜenie z najlepszych
rodzin. Materiał mateczny powstaje z zebranych nasion drugiego rozmnoŜenia, które
w siódmym roku są elitą. Dla nasion warzyw wiatropylnych uŜywa się płaszcza izolacyjnego,
którym są wysiewane nasiona pojedynków z tego samego rodu. Dzięki nim rośliny nie są
zapylane obcym pyłkiem.
Metoda selekcji okresowej w uprawie warzyw jednorocznych, np. kukurydzy trwa dwa lata,
a u dwuletnich, takich jak marchew czy cebula – cztery lata. Wybrane rośliny z populacji
wyjściowej są poddawane zapyleniu wsobnemu, a pozostałe warzywa o najlepszych cechach
przeznacza się do dalszej hodowli. Potomstwo otrzymane z samozapyleń poddaje się
krzyŜowaniu, które u roślin jednorocznych przeprowadza się w drugim roku hodowli warzyw
jednorocznych i w czwartym roku warzyw dwuletnich. Wymieszane nasiona potomstw
uŜywa się do przeprowadzenia drugiego cyklu hodowlanego. Stanowi on pierwszy wtórny
cykl selekcji okresowej, który dla warzyw jednorocznych trwa dwa lata, a dla dwuletnich
cztery. Kolejna populacje z potomstw przekrzyŜowanych tworzy się w trzecim roku hodowli
roślin jednorocznych i w szóstym warzyw dwuletnich. Wybraną liczbę roślin poddaje się
zapyleniu wsobnemu, a z najlepszych pojedynków zbiera się nasiona do dalszej hodowli.
Potomstwa poddaje się kolejnemu przekrzyŜowaniu w czwartym roku dla warzyw
jednorocznych i w ósmym dla roślin dwuletnich. Zebrane nasiona stanowią nową, lepszą
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
12
odmianę. W kaŜdym roku hodowli naleŜy określać cechy uŜytkowe roślin. U potomstw
pochodzących z samozapylenia moŜna określić ogólną wartość kombinacyjną przy uŜyciu
testera, którym jest jeden zapylacz. Zabieg ten umoŜliwia znalezienie roślin dających po
skrzyŜowaniu potomstwo o najbardziej poŜądanych cechach, które z kolei poddawane są
krzyŜowaniu i tworzą odmianę o najlepszych cechach uŜytkowych.
Hodowla odmian syntetycznych ma na celu wyhodowanie od 6 do 10 potomstw uzyskanych
w wyniku samozapylenia pojedynczych osobników, tzw. linii wsobnych. W drodze losowania
linie poddaje się skrzyŜowaniu tak, aby kaŜda z nich zapyliła się pyłkiem wszystkich linii.
Hodowla odmian mieszańców pierwszego pokolenia F1 ma na celu wyhodowanie roślin
o lepszych cechach uŜytkowych przy wykorzystaniu zjawiska heterozji, dzięki któremu
uzyskuje się bujne mieszańce F1. Heterozja sprawia, ze warzywa odmian mieszańcowych F1
dają wyrównany plon, są odporniejsze na choroby i szkodniki oraz łatwiej przystosowują się
do niekorzystnych warunków środowiska. Mieszańce odmianowe F1 otrzymuje się poprzez
krzyŜowanie dwóch lub więcej odmian. Po skrzyŜowaniu linii wsobnych uzyskuje się
mieszańce międzyliniowe, zaś w wyniku krzyŜowania linii wsobnych i odmian powstają
mieszańce odmianowo-liniowe. Mieszańce moŜna krzyŜować ręcznie na zasadzie kastracji,
czyli usuwaniu ich pylników i zapylaniu ręcznym pyłkiem z drugiej formy rodzicielskiej.
Znacznie szybszą metodą jest wykorzystanie zjawiska rozdzielnopłciowości, np. w hodowli
mieszańców F1 cebuli, marchwi, kukurydzy i buraka – cytoplazmatyczna męska sterylność.
Nasiona odmian mieszańcowych są przeznaczone do jednorazowego uŜytkowania.
Hodowla odpornościowa jest prowadzona w kontrolowanych warunkach termicznych
odpowiednich dla danych gatunków warzyw, w laboratorium, szklarni lub w polu. Materiał
hodowlany testuje się między innymi wywołując sztuczne zakaŜenie roślin poprzez ich
opryskiwanie wodną zawiesiną zarodników grzyba lub posypywanie nalotem grzybni
pobranej z roślin poraŜonych. Wśród roślin zdrowych moŜna umieścić rośliny chore lub
wprowadzić grzybnię patogena do podłoŜa z próbkami ziemi, albo z resztkami poraŜonych
roślin. Podatność roślin na choroby określa się w skali od 0 (najbardziej odporne) do 9
(najsilniej poraŜone). Częściowo odporne (tolerancyjne) rody hodowlane są krzyŜowane, aby
zwiększyć ich odporność. Hodowla odpornościowa umoŜliwia wyhodowanie roślin
odpornych na kilka chorób.
Hodowla mutacyjna polega na sztucznym wywoływaniu zmian cech dziedziczenia przy
uŜyciu róŜnych środków mutagennych, a następnie na wykorzystaniu zmutowanych
osobników w hodowli nowych odmian roślin wykazujących np. większą odporność na
choroby. Są róŜne metody mutacji takie jak mutacja genowa, genomowa czy chromosomowa.
Zmutowany materiał wykorzystuje się do krzyŜowania roślin jako nośnik genów
wyznacznikowych, tzw. markerów.
4.1.2.
Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1.
Jakie są cele i zadania uprawy roślin na nasiona?
2.
Jakie znasz pojęcia i terminy stosowane w nasiennictwie?
3.
Jak oblicza się czystość materiału siewnego?
4.
Jak oznacza się zdolność kiełkowania nasion?
5.
Jak przebiega produkcja nasienna warzyw jednorocznych na nasiona?
6.
Jakie są zasady produkcji warzyw dwuletnich na nasiona?
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
13
7.
Jakie znasz metody hodowli roślin samopylnych na nasiona?
8.
Jakie są metody hodowli roślin obcopylnych na nasiona?
4.1.3.
Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ główne cele i zadania uprawy roślin na nasiona.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1)
przeczytać fragment materiału nauczania (pkt. 4.1.1. w poradniku dla ucznia),
2)
zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3)
przeczytać ze zrozumieniem materiały informacyjne o celach i zadaniach uprawy roślin
na nasiona,
4)
określić główne cele i zadania uprawy roślin na nasiona,
5)
napisać notatkę z wykonanego ćwiczenia,
6)
przedstawić wnioski w grupie.
WyposaŜenie stanowiska pracy:
−
materiały informacyjne o celach i zadaniach uprawy roślin na nasiona,
–
przybory do pisania,
–
literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Do definicji terminów z nasiennictwa dobierz ich nazwy: odmiana, zdrowotność nasion,
czystość nasion, zdolność kiełkowania, wierność odmianowa, materiał wyjściowy, odmiana
hodowlana, odmiana miejscowa.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1)
przeczytać fragment materiału nauczania (pkt. 4.1.1. w poradniku dla ucznia),
2)
zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3)
przeczytać ze zrozumieniem materiały informacyjne z definicjami terminów
z nasiennictwa,
4)
potrafić zdefiniować terminy i pojęcia z nasiennictwa,
5)
przedstawić rezultat swojej pracy.
WyposaŜenie stanowiska pracy:
−
materiały informacyjne z definicjami terminów z nasiennictwa,
–
przybory do pisania,
–
literatura z rozdziału 6.
Przykładowe definicje terminów z nasiennictwa (opracowanie własne autora):
1.
Populacja powstała bez udziału hodowców w odpowiednich rejonach klimatyczno –
glebowych dla danych gatunków i odmian roślin to …………………
2.
Zbiór tych odmian hodowlanych róŜnego pochodzenia ma wiele istotnych cech
gospodarczych. MoŜe teŜ nim być kolekcja róŜnorodnych form dzikich poszczególnych
gatunków będących źródłem cech, które ułatwiają przystosowanie odmian do trudnych
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
14
warunków środowiska. Odmiany te posiadają równieŜ wysoką odporność na choroby
i szkodniki. Spośród tych odmian wybiera się najlepsze formy, które mogą
zapoczątkować nowe odmiany lub uŜywa się ich do krzyŜowania i jest to ……………….
3.
Liczba ta jest wyraŜana w procentach i określa ile nasion z kaŜdych 100 wysianych
wydają prawidłowo rozwijające się rośliny. Spośród nasion pobiera się 4 próby po 100
sztuk i umieszcza się w kiełkownikach. Kiedy nasiona skiełkują, oblicza się liczbę
nasion, które prawidłowo skiełkowały. Liczbę nasion dzieli się przez cztery i oznacza
energię ich kiełkowania, jaką stanowi % nasion, które skiełkowały w jak najkrótszym
czasie wyznaczonym dla danego gatunku i jest to …………………….
4.
Jest to pozyskiwanie (z wysianych nasion) roślin o cechach zbliŜonych do ich roślin
matecznych, z których zostały pobrane nasiona. Niektóre z uprawianych odmian są
odmianami mieszańcowymi (F1) powstałymi na skutek pierwszego skrzyŜowania odmian
posiadających poŜądane cechy uŜytkowe. Z owoców odmian mieszanych nie pobiera się
nasion do siewu, gdyŜ w następnym pokoleniu ich cechy ulegają rozszczepieniu,
a wyhodowane rośliny znacznie róŜnią się od siebie oraz rośliny macierzystej i jest to ….
5.
Poszczególne odmiany róŜnią się pod względem morfologicznym, fizjologicznym
i uŜytkowym. Wśród nich są odmiany oryginalne oraz odmiany selekcjonowane. Cechy
uŜytkowe tych odmian ulegają modyfikacjom, a takŜe utrwalaniu i jest to ……………….
6.
Ilość tę wyraŜa się w procentach, wagowo i określa, ile zanieczyszczeń znajduje się
w 100 g nasion i jest to ……………
7.
Cecha ta jest trudna do określenia, gdyŜ nasiona poraŜone chorobami niemal nie róŜnią
się od zdrowych. W celu dokładnego jej określenia naleŜy przeprowadzać kwalifikacje
polową nasion polegającą na usunięciu roślin poraŜonych chorobami przenoszonymi
przez nasiona oraz sprawdzić wierność odmianową, a cechą tą jest ………………………
8.
Rośliny naleŜące do tego samego gatunku, o podobnym wyglądzie, wartości
i właściwościach uŜytkowych to ……………..
Ćwiczenie 3
Dobierz odpowiednie metody hodowli roślin samopylnych i obcopylnych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1)
przeczytać fragment materiału nauczania (pkt. 4.1.1. w poradniku dla ucznia),
2)
zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3)
obejrzeć film o nasiennej produkcji warzyw,
4)
potrafić scharakteryzować i dobrać metody hodowli roślin samopylnych i obcopylnych,
5)
przedstawić rezultat swojej pracy.
WyposaŜenie stanowiska pracy:
–
film o nasiennej uprawie warzyw,
–
telewizor, magnetowid,
–
atlasy warzyw,
–
przybory do pisania,
–
literatura z rozdziału 6.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
15
Ćwiczenie 4
Określ czystość i zdolność kiełkowania wskazanego materiału siewnego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1)
przeczytać fragment materiału nauczania (pkt. 4.1.1. w poradniku dla ucznia),
2)
zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3)
potrafić określić czystość i zdolność kiełkowania materiału siewnego,
4)
zebrać wnioski z obserwacji i przedstawić je w grupie.
WyposaŜenie stanowiska pracy:
–
materiał siewny – rzodkiewka i groch,
–
atlasy warzyw,
–
kalkulator,
–
waga techniczna,
–
bibuła lub flanela,
–
koperty,
–
pęseta,
–
lupa,
–
talerzyki, miseczki,
–
naczynie z wodą,
–
przybory do pisania,
–
literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 5
Opracuj projekt produkcji nasiennej wybranych gatunków warzyw jednorocznych
i dwuletnich.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1)
przeczytać fragment materiału nauczania (pkt. 4.1.1. w poradniku dla ucznia),
2)
zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3)
obejrzeć plansze i foliogramy o produkcji nasiennej,
4)
potrafić określić warunki do produkcji warzyw jednorocznych i dwuletnich,
5)
potrafić rozróŜniać warzywa jednoroczne i dwuletnie,
6)
opracować projekt,
7)
przedstawić projekt w grupie.
WyposaŜenie stanowiska pracy:
–
plansze, foliogramy o produkcji nasiennej,
–
atlasy warzyw,
–
przybory do pisania,
–
literatura z rozdziału 6.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
16
4.1.4.
Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak
Nie
1)
określić cele i zadania uprawy roślin na nasiona?
2)
dobrać nazwy do definicji terminów z nasiennictwa?
3)
dobrać metody do hodowli roślin samopylnych i obcopylnych?
4)
określić czystość i zdolność kiełkowania materiału siewnego?
5)
opracować projekt produkcji nasion wybranych gatunków warzyw
jednorocznych i dwuletnich?
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
17
4.2.
Metody uprawy warzyw na nasiona
4.2.1. Materiał nauczania
Planowanie upraw na nasiona
Produkcja nasienna warzyw wymaga odpowiednich warunków klimatycznych oraz
glebowych, poniewaŜ mają one istotny wpływ na wysokość plonu, jakość i zdrowotność
nasion. W zaleŜności od rejonu występują róŜne warunki klimatyczne i środowiskowe
odpowiednie dla konkretnych gatunków oraz odmian warzyw hodowanych na nasiona,
dlatego w określonym rejonie moŜna uprawiać tylko te gatunki i odmiany dla których
warunki są sprzyjające. W celu uniknięcia obcego zapylenia roślin, naleŜy zaplanować
produkcję poszczególnych gatunków warzyw tak, aby skupiała się na jednym obszarze.
Gospodarstwo nasienne powinno charakteryzować się wysokim poziomem kultury rolnej.
Gleba musi mieć dobrą strukturę, odpowiednią do uprawy zaplanowanych gatunków i odmian
warzyw na nasiona i nie moŜe być zachwaszczona. Gospodarstwo powinno dysponować
odpowiednimi maszynami do uprawy, zbioru i omłotu roślin, magazynami i środkami
transportu. Wielkość plantacji oraz liczba gatunków roślin uprawianych na nasiona powinna
być dostosowana do moŜliwości organizacyjnych i ekonomicznych gospodarstwa, aby
wszystkie prace i zabiegi agrotechniczne przeprowadzone były we właściwym czasie
i w odpowiedniej kolejności. Nie naleŜy uprawiać więcej niŜ jednej odmiany z kaŜdego
gatunku, aby uniknąć pomieszania nasion.
Wiele gatunków warzyw uprawianych na nasiona wymaga zastosowania izolacji
przestrzennej od miejsc produkcji warzyw konsumpcyjnych, aby zapewnić czystość
odmianową nasion. Ponadto izolacja przestrzenna chroni nasiona przed niepoŜądanym
zapyleniem, a warzywa uprawiane do konsumpcji przed chorobami nasienników.
Uprawa warzyw kapustnych na nasiona [3, s. 339–360]
Kapusta głowiasta biała, czerwona i włoska jest rośliną dwuletnią, wymaga izolacji
przestrzennej około 1000, poniewaŜ łatwo krzyŜuje się z innymi roślinami. Wczesne odmiany
kapusty mogą być uprawiane na nasiona metodą główkową (siew 5–10 lipca) oraz
bezgłówkową (siew 1–20 sierpnia).
Metoda
główkowa
polega
na
produkcji
sadzonek
przechowywanych
zimą
w przechowalniach lub kopcach. Z kapusty wczesnej wybiera się nasienniki o typowych dla
danej odmiany główkach. Kiedy główki dorosną, naleŜy je wyciąć i pozostawić przycięte
warzywa na polu. Z kątów ich liści wyrastają niewielkie główki, z których pozostawia się po
2–3 najdorodniejsze na roślinie. Po usunięciu liści bocznych, kapustę wykopuje się w całości
i dołuje jesienią. Nasiona kapusty najwcześniejszej sieje się w ilości 4–5 na 1 m² rozsadnika
na początku lipca. Wczesne odmiany sieje się w połowie czerwca, średnio wczesne w drugiej
połowie maja, zaś późne pomiędzy 20 i 30 kwietnia. Rozsadę z rozsadnika sadzi się po 30–35
dniach na polu uprzednio nawoŜonym tak, jak do uprawy kapusty konsumpcyjnej i w tej
samej rozstawie, czyli 50x50 cm. Jesienią całe rośliny się wykopuje, usuwa liście zewnętrzne,
wybiera najdorodniejsze główki na wysadki i przechowuje do wiosny. W tym celu naleŜy
przygotować rów o szerokości 120 cm i głębokości 40 cm. Warzywa sadzi się w nim jedne
przy drugich, ale nieco głębiej niŜ rosły w polu. Całość przykrywa się rusztowaniem, na które
kładzie się słomę i łęciny, a po bokach pozostawia się otwory. Jeśli nadejdą mrozy, wówczas
otwory trzeba pozamykać, a na wierzch połoŜyć warstwę ziemi o grubości 30–40 cm.
Wysadki moŜna teŜ przechować na pasie ziemi o szerokości 120–150 cm, z którego naleŜy
zdjąć górną warstwę gleby. Na początku powstałego rowu dołuje się pierwszy rząd kapusty
kładąc główki lekko pod skosem, ale nie mogą się one dotykać. Ziemią wybraną z drugiego
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
18
rowka przysypuje się pierwszy rząd i tak dołuje się warzywa do końca rowu. Całość
przykrywa się 8–10 cm warstwą ziemi, a w ochronie przed mrozem kładzie się dodatkowo
10–15 cm warstwę słomy lub obornika i 10–15 cm ziemi. Wiosną z kopców zdejmuje się
okrycie, pozostawiając ostatnią warstwę, a wysadki wyjmuje się tuŜ przed sadzeniem.
Wysadki kapusty moŜna przechowywać teŜ w kopcach wieńcowych, które powstają po
wyoraniu dwóch bruzd o szerokości 30 cm oddzielonych takimi samymi pasami. Wysadki
naleŜy ułoŜyć półkoliście główkami do góry i przykryć 10 cm warstwą ziemi. Z chwilą
nadejścia mrozów trzeba kopiec dodatkowo okryć 25 cm warstwą ziemi, a na nią połoŜyć
słomę i kolejną warstwę ziemi.
Metodę bezgłówkową stosuje się do zimowania kapusty w fazie rozety liściowej.
Stosując tę metodę, kapustę sadzi się w bruzdy wykonane obsypnikiem w rozstawie
62,5 x 30 cm i rośliny zimują na polu.
W drugim roku uprawy wysadki sadzi się w polu w drugim roku po oborniku.
Zmianowanie i uprawa przebiegają tak, jak w produkcji kapusty przeznaczonej do
konsumpcji. W nawoŜeniu moŜna zastosować niŜsze dawki obornika i nawozów azotowych.
Dobrze wykształcone, typowe dla danej odmiany wysadki trzeba wyorać w całości. Główki
odmian wczesnych ścina się, pozostawiając głąb w ziemi, z którego wyrastają małe główki
przeznaczone do hodowli. W tym celu sadzonkuje się je w ciepłych inspektach w ziemi
inspektowej wymieszanej z piaskiem. Ukorzenione wysadki przechowuje się zwykle
w belgijkach lub rowach, a wiosną wysadza się do gruntu, aby uzyskać nasiona.
Produkcja nasion mieszańców F1 jest zbliŜona do produkcji nasion odmian ustalonych.
Komponenty rodzicielskie sadzi się lub sieje w metodzie bezgłówkowej w rzędach
naprzemiennie w proporcjach 1:1. Nasiona zbiera się równocześnie z obydwu komponentów.
Plantacja kapusty na nasiona wymaga odchwaszczania, a kiedy nasienniki osiągną
wysokość 50 cm naleŜy uŜyć obsypnika. Gleby nie naleŜy spulchniać zbyt głęboko, aby jej
nie przesuszyć. Rośliny mogą być atakowane przez mszyce, słodyszka rzepakowego
i chowacza czterozębnego, które naleŜy zwalczać.
Kalafior jest rośliną jednoroczną, moŜe być wysiewany do zimnych inspektów juŜ
w październiku. Doniczki z rozsadą przetrzymuje się np. w szklarni, w temperaturze 15–18ºC
przez 3 tygodnie, a następnie obniŜa się ją do 4–8ºC, gdy rośliny mają po 4–6 liści. W marcu
przesadza się rozsadę do doniczek o średnicy 10 cm, po czym przenosi do inspektu
i przetrzymuje w temperaturze 15–18ºC. W kwietniu rośliny moŜna wysadzać do gruntu
w rozstawie 60 x 60 cm. Po przyjęciu się rozsady naleŜy ją kilkakrotnie opryskać przeciw
chowaczowi czterozębnemu, odchwaszczać i nawadniać zwłaszcza w okresie zawiązywania
się róŜ kalafiora. Trzeba usuwać wszelkie nietypowe, zbyt luźno i późno wiąŜące się rośliny.
Nasienniki opryskuje się przeciwko bakteriozie w okresie, gdy róŜe rozluźniają się i tworzą
pędy kwiatostanowe.
Uprawa warzyw rzepowatych na nasiona
Rzodkiewka jest rośliną jednoroczną, wymaga 1000 m izolacji przestrzennej od innych jej
odmian oraz od rzodkwi i rzepy, gdyŜ ich odmiany łatwo się krzyŜują. Izolacja od miejsc,
w których występują chwasty z rodziny krzyŜowych powinna wynosić 50 m. Nasiona
rzodkiewki wysiewa się do inspektu, szklarni lub pod osłony w marcu, a w rozsadniku na
początku kwietnia. Technika siewu jest taka sama, jak dla celów konsumpcyjnych Wysadki
odmian wczesnych sadzi się na miejsce stałe po upływie 20–25 dni od daty siewu, a odmian
późnych po 28–30 dniach. Zgrubienie do sadzenia powinno mieć wielkość 2 cm, gdyŜ
pozwala ono na przeprowadzenie ścisłej selekcji. Przed posadzeniem naleŜy przyciąć liście do
połowy, korzenie zaś maczać w substancji z gliny, krowieńca i wody. Zabieg ten zapobiega
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
19
więdnięciu roślin i dzięki niemu warzywa lepiej się przyjmują. Rzędy powinny być
wyznaczone co 45–62,5 cm, a korzenie naleŜy sadzić w odległości 20–25 cm w rzędzie.
W uprawie rzodkiewki na nasiona zwiększa się jedynie nawoŜenie preparatami
fosforowymi i potasowymi o około 20–30%, pozostałe nawozy stosuje się w takich samych
ilościach, jak w uprawie do konsumpcji. JeŜeli rośliny rosną zbyt gęsto, trzeba przeprowadzić
przerywanie eliminując nietypowe okazy. Rzodkiewka wymaga odchwaszczania i lekkiego
podsypywania ziemią, głównie przed wybijaniem się w pędy kwiatostanowe. Rzodkiewka
moŜe być atakowana przez pchełkę i wówczas rośliny opyla się preparatem owadobójczym.
Ostatnie pielenie wykonuje się przed kwitnieniem rzodkiewki. W pobliŜu plantacji naleŜy
ustawić ule z pszczołami (5 sztuk na 1 ha), gdyŜ dzięki nim będzie wysoki plon i nasiona
dobrej jakości.
Rzodkiew ma podobne wymagania jak rzodkiewka, łącznie z izolacją przestrzenną. Wczesne
odmiany rzodkwi są roślinami jednorocznymi, a późne dwuletnimi. Nasiona z rzodkwi
dwuletniej sieje się w połowie maja w rzędy co 45–62,5 cm. Jeśli wschody są zbyt gęste,
naleŜy wykonać przerywanie tak, aby odstępy między roślinami wynosiły 10–12 cm. Zbiór
wysadków przypada na koniec września lub początek października. Liście trzeba przyciąć na
2–3 cm od główki i dokonać selekcji wysadków. Wysadki przechowuje się w kopcach
szerokich na 1m i głębokich na 40 cm, przykrytych 10 cm warstwą ziemi, a przy większych
mrozach nakrywa się je dodatkową 20 cm warstwą ziemi. Wysadki w rozstawie 30–40 x 50 cm
sadzi się w miejsce stałe wczesną wiosną. Pielęgnacja rzodkwi polega na zwalczaniu
chwastów, sprawców chorób i szkodników.
Uprawa warzyw psiankowatych na nasiona
Pomidor, papryka, oberŜyna są roślinami jednorocznymi o wysokich wymaganiach
cieplnych, dlatego nasiona ich odmian gruntowych wysiewa się na początku kwietnia lub na
końcu maja, zaś oberŜyny w drugiej połowie marca. Nasiona odmian szklarniowych sieje się
pod szkłem z siewu opóźnionego pod koniec stycznia. Rozsadę do gruntu sadzi się w maju.
W odmianach mieszańcowych stosunek roślin matecznych do ojcowskich, w zaleŜności od
komponentów wynosi 4:1, 6:1, 7:1.
Pomidory komponenta matecznego wysadza się w szklarni tydzień później niŜ
komponenta męskiego. Jedną z metod uprawy pomidora na nasiona jest ręczne usuwanie
(kastrowanie) pylników przy uŜyciu pęsety w fazie Ŝółtozielonego pąka, albo przed
dojrzewaniem pyłku u roślin komponenta matecznego. Dojrzały pyłek nanosi się na znamię
wykastrowanego kwiatu. Część kielicha usuwa się, aby zaznaczyć, iŜ został zapylony.
Zebrany z dojrzałych kwiatów pyłek moŜna przechowywać do 30 dni w probówkach, rurkach
w temperaturze 2–4ºC i wilgotności 65%. Taką wilgotność zapewnia chlorek wapnia i Ŝel
krzemionkowy, dlatego do pojemników z pyłkiem wkłada się którąś z tych substancji. Przed
uŜyciem pyłku trzeba sprawdzić jego Ŝywotność, która nie moŜe być niŜsza niŜ 15 i 30%.
Do produkcji nasion mieszańcowych (heterozyjnych) wykorzystuje się formy męskiej
sterylności takie jak forma funkcjonalnej męskiej sterylności z pylnikami wypełnionymi nie
wysypującym się Ŝywotnym pyłkiem oraz forma bezpyłowa z pylnikami zredukowanymi.
Do rozmnaŜania formy bezpylnikowej pomidora uŜywa się gibereliny, która powoduje,
Ŝ
e rośliny wytwarzają pylniki z płodnym pyłkiem. Formy męskosterylne rozmnaŜa się
poprzez zapylanie ich formą heterozygotyczną, w wyniku czego otrzymuje się po połowie
rośliny męskosterylne i płodne.
Do hodowli nasion selekcjonuje się rośliny mające antocyjanową łodygę, której barwa
jest rezultatem wprowadzenia genów wyznacznikowych (markerów).
Produkcję nasion róŜnych odmian pomidora, papryki, oberŜyny pod osłonami prowadzi
się w szklarniach lub tunelach foliowych. W uprawie gruntowej pomidora i papryki
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
20
wymagana jest izolacja przestrzenna o szerokości 50 m, a dla oberŜyny – 300 m. Selekcję
roślin przeprowadza się kilkakrotnie, w trakcie produkcji rozsady, przed i po posadzeniu,
przed kwitnieniem i po zawiązaniu się owoców pierwszego grona.
Uprawa warzyw dyniowatych na nasiona
Ogórek jest rośliną jednoroczną, Nasiona odmian szklarniowych wysiewa się pod szkłem,
osłonami z folii w lutym lub marcu, zaś nasiona odmian gruntowych sieje się po 15 maja.
Wymaga izolacji przestrzennej od innych jego odmian o szerokości 500 m. Ogórek gruntowy
przeznaczony na nasiona ma podobne wymagania uprawowe jak ogórek przeznaczony do
konsumpcji. Jedynie dawkę nawozów fosforowych zwiększa się o 100–200 kg/ha, poniewaŜ
wpływają one korzystnie na liczbę i jakość nasion. Odległość między rzędami na glebach
słabszych wynosi 90 cm, a na Ŝyznych moŜna ją zwiększyć do 130 cm.
W hodowli odmian mieszańcowych stosuje się linie Ŝeńskie wytwarzające kwiaty
Ŝ
eńskie, lecz po zuŜyciu gibereliny otrzymuje się kwiaty męskie oraz linie męskie, które
wytwarzają kwiaty męskie. Do produkcji nasiennej uŜywa się teŜ linii męskich
jednopiennych, kiedy roślina wytwarza kwiaty męskie i obupłciowe, a takŜe linie
hermafrodytyczne, u których roślina ma kwiaty obupłciowe. Odmiany ustalone i mieszańce
F1 uprawiane pod szkłem i osłonami są Ŝeńskie i naleŜy je zapylać ręcznie pyłkiem
z kwiatów męskich. Część roślin Ŝeńskich (około ¼) w fazie jednego liścia trzeba opryskać
kwasem giberelinowym lub roztworem azotanu srebra, gdyŜ umoŜliwia to wytworzenie
części kwiatów męskich. Zabieg moŜna powtarzać 2–3-krotnie w odstępach tygodniowych,
jeśli po pierwszym oprysku rośliny Ŝeńskie nie wytworzą kwiatów męskich. Zapylenie
przeprowadza się w godzinach porannych. W tym celu naleŜy zerwać dopiero co otwarte
kwiaty męskie i pocierać ich pylnikami kwiaty Ŝeńskie. Na jednej roślinie pozostawia się 3–8
owoców na nasiona, a resztę ogórków w fazie dojrzałości zbiera się i przeznacza do
konsumpcji.
W pierwszym etapie produkcji heterozyjnych odmian szklarniowych (mieszańców F1)
opryskuje się kwasem giberelinowym część ogórków komponenta ojcowskiego, a formę
mateczną zapyla tak jak rośliny Ŝeńskie. Selekcję roślin przeprowadza się w fazie rozsady, po
posadzeniu na miejsce stałe w trakcie wegetacji. NaleŜy usuwać ogórki nietypowe,
niekształtne, wykazujące cechę męskości. U mieszańców dwuliniowych naleŜy najpierw
rozmnoŜyć linię Ŝeńską opryskując rośliny gibereliną. Następnie w drugim etapie produkuje
się nasiona mieszańca handlowego F1 poprzez wysiew linii Ŝeńskiej jako matecznej
i jednopiennej jako ojcowskiej. MoŜna siać 4 lub 12 rzędów linii Ŝeńskiej i 1 lub 3 rzędy linii
jednopiennej, czyli stosunek rzędów linii Ŝeńskiej do jednopiennej wynosi 4:1. W linii
Ŝ
eńskiej przeprowadza się selekcję przed kwitnieniem roślin. Rośliny komponenta
ojcowskiego zbiera się z pola od drugiej połowy sierpnia po zapyleniu linii Ŝeńskiej. Te dwa
etapy produkcji odbywają się w stacjach hodowli roślin, dopiero etap trzeci produkcji nasion
mieszańca handlowego przeprowadzają plantatorzy. Polega on na wysiewie nasion mieszańca
pojedynczego od 4 do 12 rzędów, będącego komponentem matecznym i od 1 do 3 rzędów
nasion linii jednopiennej (komponent ojcowski) pełniącej funkcję zapylacza w celu uzyskania
nasion mieszańca handlowego.
Uprawa warzyw cebulowych na nasiona
Cebula jest rośliną dwuletnią. Powinna być poddana selekcji przed złamaniem szczypioru,
czyli przed dojrzeniem. NaleŜy usunąć rośliny nietypowe, np. cebule róŜowe, zakaŜone
wirusem, itd. Kiedy szczypior złamie się w około 75%, wówczas moŜna przeprowadzić zbiór
i w czasie jego obcinania dokonać selekcji eliminując cebule drobne o średnicy do 3,5 cm,
chore, uszkodzone, nietypowe dla danej odmiany. Wysadki cebuli przechowuje się
w pomieszczeniu o temperaturze 0–5ºC, kaŜdą linię osobno, a przed sadzeniem temperaturę
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
21
trzeba podwyŜszyć do 8–12ºC, gdyŜ sprzyja ona tworzeniu się pędów kwiatostanowych.
Optymalna wielkość wysadków cebuli wynosi 4,5–7 cm średnicy i przed wysadzeniem trzeba
je starannie wyselekcjonować. W drugim roku uprawy cebulę sadzi się na miejsce stałe, na
1 ha powierzchni potrzeba 8–12 ton cebuli wysadkowej. Cebula odmian ustalonych wymaga
izolacji przestrzennej o szerokości 500 m, zaś odmiany mieszańcowe 1500 m izolacji od
plantacji wysadków innych odmian. Wysadki sadzi się na glebie Ŝyznej, przewiewnej,
o dobrej absorpcji wody i odchwaszczonej. Cebula wymaga nawoŜenia nawozami
mineralnymi azotowymi, potasowymi i fosforowymi, a ich dawki ustala się na podstawie
analizy gleby. Odległość między rzędami wysadków wynosi 55–60 cm, zaś cebulę sadzi się
gęsto, obok siebie, pionowo na głębokość do 14 cm. Selekcję wykonuje się dwukrotnie przed
kwitnieniem cebuli usuwając rośliny nietypowe. Na plantacji zwalcza się szkodniki, i choroby
zwłaszcza mączniaka rzekomego cebuli. Cebulę najlepiej zapylają pszczoły i w tym celu
moŜna ustawić ule, nie dalej jak w odległości 300 m od plantacji, średnio 8–12 uli na 1 ha. Do
produkcji mieszańców F1 uŜywa się linii matecznej męskosterylnej A i płodnej, ojcowskiej C.
Por jest rośliną dwuletnią. MoŜna go zostawić w ziemi na zimę w polu lub wykopać
i zadołować przykrywając niezbyt grubą warstwą ziemi. Pory przechowywane wysadza się
w pole w drugim roku po oborniku. Rośliny poddaje się selekcji i wybiera okazy najzdrowsze
oraz typowe dla danej odmiany. Sadzi się je w rozstawie 40x25 cm, a pas izolacji
przestrzennej powinien mieć 500 m szerokości. Por wymaga odchwaszczania.
Szczypiorek jest rośliną trwałą. Po pierwszym jego zbiorze wyrasta z młodym szczypiorkiem
wiele pędów kwiatostanowych, które kwitną w czerwcu. Nasiona osiągają dojrzałość w końcu
lipca i są gotowe do zbioru.
Uprawa warzyw korzeniowych na nasiona
Burak ćwikłowy jest rośliną dwuletnią, obcopylną zapylaną przez wiatr, dlatego izolacja
przestrzenna od innych odmian buraka i plantacji nasiennych powinna wynosić od 500 m do
2000 m. Korzenie buraka na wysadki zbiera się od końca września do połowy października
i nie mogą być one zwiędnięte przed kopcowaniem. Trzeba teŜ przeprowadzić selekcję pod
względem czystości odmianowej i zdrowotności. Liście naleŜy przyciąć na 3–4 cm nad
główką korzenia przeznaczonego na wysadki, które powinny mieć średnicę 10 cm.
Przechowuje się je w kopcach o dowolnej długości, o głębokości 40 cm i 100 cm szerokości.
Buraki w kopcu przykrywa się cienką warstwą ziemi, moŜna teŜ dodać warstwę słomy, zaś
w czasie mrozów trzeba obłoŜyć kopiec 50–60 cm warstwą ziemi. Przed posadzeniem
wysadków naleŜy przeprowadzić selekcję, usuwając okazy chore, uszkodzone, słabo
wybarwione. Wysadki sadzi się wczesną wiosną w rozstawie 60–70 x 30–40 cm, zaś korzenie
powinny być dobrze obciśnięte i przykryte 2–5 cm warstwą ziemi. W uprawie buraka stosuje
się nawoŜenie pogłówne azotem, średnio 150–200 kg saletry amonowej na 1 ha, jeśli burak
jest uprawiany po roślinach motylkowych lub na oborniku. Ponadto stosuje się nawozy
fosforowe (superfosfat pylisty) i potasowe (50% sól potasowa) w dawce 150–200 kg na 1 ha.
Burak wymaga odchwaszczania, uszczykiwania pędów kwiatostanowych, kiedy roślina
osiągnie 20 cm wysokości, a korzenie obsypuje się obsypnikiem. Ponownie obsypuje się je
w okresie kwitnienia buraka.
Marchew jest rośliną dwuletnią, którą uprawia się na wysadki tak jak marchew
konsumpcyjną na zbiór późny. Marchew wymaga izolacji przestrzennej o szerokości do
800 m. Wczesne odmiany wysiewa się w czerwcu lub na początku lipca, odmiany średnio
wczesne w końcu maja, a późne w końcu kwietnia. Po wykopaniu korzeni kopcuje się te,
które są typowe dla danej odmiany. Kopce mają zwykle głębokość 50–60 cm i szerokość
40–50 cm, przykrywa się je 10–12 cm warstwą ziemi, a na wypadek mrozów dodatkową
warstwą ziemi o grubości 50–60 cm i słomą. Wysadki w kopcu moŜna przesypać ziemią
wymieszaną z piaskiem lub rozdrobnionym torfem wysokim oraz opryskać je fungicydami.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
22
Wiosną po selekcji korzeni sadzi się je pasowo w 4 rzędach w rozstawie 62,5 x 25–30 cm.
Marchew wymaga stosowania nawozów azotowych (100–150 kg na 1 ha saletry amonowej
lub mocznika), fosforowych (200–250 kg superfosfatu pylistego), potasowych (200–300 kg
soli potasowej 50%) oraz ochrony przed sprawcami chorób (np. zgorzeli siewek roślin
warzywnych) i szkodnikami (np. połyśnicy marchwianki, mszycy trzmielinowo-burakowej)
oraz chwastami.
Wysadki komponenta matecznego w produkcji nasion mieszańców F1 sadzi się
naprzemiennie z wysadkami komponenta ojcowskiego w proporcjach 3–4:1. Główkę
korzeniową przykrywa się 1–2 cm warstwą ziemi.
Nasiona marchwi produkuje się teŜ metodą bezwysadkową z siewu letniego nie
wykopując korzeni z ziemi, ale nie moŜna przeprowadzić selekcji części uŜytkowych roślin.
Tą metodą moŜna tylko raz rozmnoŜyć nasiona i przeznaczyć je do produkcji marchwi
konsumpcyjnej. Nasiona sieje się po 10 sierpnia i zaprawia się je preparatem Dithane M – 45,
zaprawą Funaben T lub nasienną T. Na powierzchnię 1 ha wysiewa się 4–5 kg nasion na
głębokość 2–3 cm. Nasiona moŜna siać na płask w rzędy co 45–62,5 cm okrywając je
w październiku lub w listopadzie słomą albo liśćmi. MoŜna teŜ je przykryć 2–3 cm warstwą
ziemi tak, aby nasiona znalazły się w bruździe. Nasiona marchwi wysiewa się teŜ w bruzdy
o głębokości 14 cm, w rozstawie rzędów 55–62,5 cm.
Uprawa warzyw strączkowych na nasiona
Fasola jest rośliną jednoroczną i powinna być wysiewana jak najwcześniej, kiedy temperatura
gleby wynosi 10–12ºC. Odmianę tyczną moŜna siać w końcu kwietnia i na początku maja, zaś
odmiany karłowe między 10–20 maja. Przed zbiorem warzyw z plantacji wykonuje się
selekcję eliminując okazy nietypowe dla danej odmiany, o zmienionej barwie liści,
nieprawidłowej wielkości, kształcie strąków i nasion. Fasolę uprawia się na glebie w 3–4 roku
po oborniku. Z nawozów mineralnych stosuje się preparaty fosforowe (300–400 kg
superfosfatu pylistego na 1 ha) oraz potasowe (300–400 kg siarczanu potasowego na 1 ha).
Azot (100–150 kg saletrzaku na 1 ha) dodaje się do gleby wyczerpanej z tego składnika. Na
duŜej powierzchni siew wykonuje się siewnikiem wielorzędowym w rzędy w odstępach co
40–50 cm, zaś odległość nasion w rzędzie powinna wynosić 5–7 cm. Głębokość siewu
(2–5 cm) zaleŜy od rodzaju gleby. Jeśli podłoŜe jest zwięzłe, wówczas siew powinien być
płytszy, zaś na glebie lŜejszej nieco głębszy. Na mniejszej powierzchni uprawy fasolę
wysiewa się siewnikiem jednorzędowym lub ręcznie: gniazdowo po 3–4 nasiona lub co 20 cm
w rzędzie, a odległość miedzy rzędami powinna wynosić 50 cm. Fasola wymaga dwu-,
trzykrotnego odchwaszczania, co najmniej raz w okresie wegetacji trzeba usunąć chwasty
z rzędów ręcznie. Nasiona fasoli dojrzewają od końca sierpnia do października, w zaleŜności
od warunków klimatycznych danego regionu.
Bób jest rośliną jednoroczną, którą sieje się wczesną wiosną w rzędy co 30–40 cm albo
gniazdowo po 2–3 nasiona co 20 cm. NaleŜy pozostawiać co 3–4 rzędy jeden rząd nie obsiany
jako przejście. Głębokość siewu nasion bobu wynosi 4–6 cm. Bób ma takie wymagana
nawozowe jak fasola szparagowa. Na plantacji naleŜy zwalczać mszyce i redukować
zachwaszczenie herbicydami.
Uprawa warzyw liściowych na nasiona
Sałata jest rośliną jednoroczną i mimo to, iŜ jest rośliną samopylną, wymaga zastosowania
200 m pasa izolacji przestrzennej od plantacji innych jej gatunków i odmian, aby nie doszło
do obcego zapylenia. Produkcję odmian gruntowych na duŜą skalę prowadzi się z siewu
wprost do gruntu. Nasiona w ilości około 2 kg na 1 ha wysiewa się na początku kwietnia
w rzędy, w odległości co 30–40 cm. Kiedy sałata ma 3–4 liście, przeprowadza się
przerywanie i pozostawia w rzędzie rośliny co 20–25 cm. Drugą selekcję sałaty
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
23
wyprodukowanej zarówno z siewu do gruntu jak i z rozsady przeprowadza się, gdy zaczyna
ona zwijać główki usuwając rośliny, które nie wiąŜą główek lub są nietypowe dla danej
odmiany. Trzecią selekcję wykonuje się po zawiązaniu główek, eliminując te rośliny, które
przedwcześnie wydały pędy kwiatostanowe. Produkcję nasion odmian wczesnych na
niewielką skalę prowadzi się z rozsady wyprodukowanej pod osłonami, w szklarniach oraz
z siewek pikowanych do inspektu. Nasiona moŜna wysiewać pod osłonami do skrzynek
w lutym, zaś rozsadę w miejsce stałe sadzi się od końca marca do pierwszej dekady kwietnia.
Rozstawa sałaty wynosi 20–25 x 20 cm, a szerokość zagonów 1,4–1,8m. Nasiona do uprawy
polowej sieje się w połowie marca i rozsadę sadzi się w rozstawie 30–40 x 20–25 cm. Wiosną
pod uprawę sałaty stosuje się nawozy azotowe (300 kg saletrzaku na 1 ha), fosforowe
(400–500 kg superfosfatu na 1 ha), potasowe (170–200 kg soli potasowej 50% na 1 ha).
Sałata wymaga odchwaszczania, zaś ostatnie naleŜy wykonać wtedy, kiedy sałata zaczyna się
wybijać w pędy kwiatostanowe. Późniejsze odchwaszczanie moŜe powodować łamanie
kruchych pędów. NaleŜy zwalczać mszyce oraz sprawców chorób: mączniaka rzekomego
sałaty, zgnilizny twardzikowej, szarej pleśni i zasychania brzegów liści sałaty.
Szpinak jest rośliną jednoroczną. Uprawiany na nasiona wymaga lepszych warunków
klimatycznych i glebowych niŜ szpinak uprawiany w celach konsumpcyjnych. Plantacja
powinna być zakładana na glebach Ŝyznych, próchniczych, zasobnych w wodę,
przepuszczalnych, ale nie kwaśnych. Szpinak naleŜy uprawiać na glebie w drugim roku po
oborniku, którą nawozi się preparatami azotowymi (200 kg mocznika na 1 ha), fosforowymi
(400–500 kg superfosfatu pylistego na 1 ha), potasowymi (300 kg soli potasowej 50% na
1 ha). Nasiona szpinaku wysiewa się wczesną wiosną w rzędach oddalonych o 35–40 cm.
Szpinak wymaga izolacji przestrzennej o szerokości około 700 m. Na 1 ha powierzchni pola
wysiewa się 20–25 kg nasion. Rośliny naleŜy odchwaszczać i przerywać, pozostawiając
w rzędzie co 8–10 cm. Po przekwitnieniu usuwa się rośliny o kwiatach męskich, gdyŜ one nie
wydadzą nasion. Ponadto trzeba zwalczać szkodniki (np. śmietka ćwiklanka, mszyce)
i sprawców chorób (np. mączniaka rzekomego, zgorzeli siewek) występujących na
plantacjach nasiennych szpinaku.
4.2.2.
Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1.
Jakie czynniki naleŜy uwzględnić planując uprawę warzyw na nasiona?
2.
W jakim celu przestrzega się izolacji przestrzennej roślin?
3.
Jak uprawia się warzywa kapustne na nasiona?
4.
Na czym polega główkowa i bezgłówkowa metoda uprawy kapusty na nasiona?
5.
Jak uprawia się warzywa rzepowate na nasiona?
6.
Jak uprawia się warzywa psiankowate na nasiona?
7.
Jak uprawia się warzywa dyniowate na nasiona?
8.
Jak uprawia się warzywa cebulowe na nasiona?
9.
W jaki sposób uprawia się na nasiona gatunki warzyw korzeniowych?
10.
Na czym polega wysadkowa i bezwysadkowa metoda uprawy marchwi na nasiona?
11.
Jak uprawia się warzywa strączkowe na nasiona?
12.
Jak uprawia się warzywa liściowe na nasiona?
13.
Jakie są metody uprawy odmian mieszańcowych na nasiona poszczególnych gatunków
warzyw?
14.
Jakie są najwaŜniejsze choroby i szkodniki poszczególnych gatunków warzyw
uprawianych na nasiona?
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
24
4.2.3.
Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Dokonaj analizy materiału siewnego i określ przydatność heterozyjnych (mieszańcowych
F1) odmian warzyw do siewu.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1)
przeczytać fragment materiału nauczania (pkt. 4.2.1. w poradniku dla ucznia),
2)
zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3)
obejrzeć dokładnie materiał siewny,
4)
dokonać analizy materiału siewnego,
5)
określić przydatność heterozyjnych odmian warzyw do siewu,
6)
napisać w zeszycie notatkę z wykonanego ćwiczenia,
7)
przedstawić rezultat swojej pracy w grupie.
WyposaŜenie stanowiska pracy:
−
nasiona odmian mieszańcowych F1,
−
lupa,
–
atlasy warzyw,
–
przybory do pisania,
–
literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Na podstawie lektury tekstu, porównaj wartość uŜytkową odmian warzyw ustalonych
i mieszańcowych. Wnioski zapisz w formie tabeli.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1)
przeczytać fragment materiału nauczania (pkt. 4.2.1. w poradniku dla ucznia),
2)
zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3)
przeczytać ze zrozumieniem materiały informacyjne o odmianach warzyw
mieszańcowych i ustalonych,
4)
porównać wartość uŜytkową odmian warzyw mieszańcowych i ustalonych,
5)
zebrać wnioski z porównania w formie tabeli,
6)
przedstawić wnioski w grupie.
WyposaŜenie stanowiska pracy:
−
materiały informacyjne
o odmianach warzyw mieszańcowych i ustalonych,
–
przybory do pisania,
–
atlasy warzyw,
–
literatura z rozdziału 6.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
25
Ćwiczenie 3
Określ zasady uprawy poszczególnych gatunków warzyw na nasiona.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1)
przeczytać fragment materiału nauczania (pkt. 4.2.1. w poradniku dla ucznia),
2)
zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3)
przeczytać ze zrozumieniem materiały informacyjne o zasadach uprawy warzyw na
nasiona,
4)
określić zasady uprawy warzyw na nasiona,
5)
dobrać odpowiedni sposób nawoŜenia,
6)
wskazać najwaŜniejsze choroby i szkodniki roślin uprawianych na nasiona,
7)
sformułować i zebrać wnioski,
8)
przedstawić wnioski w grupie.
WyposaŜenie stanowiska pracy:
−
materiały informacyjne o zasadach uprawy warzyw na nasiona,
−
tabele z zaleceniami nawozowymi,
−
atlasy warzyw, chorób i szkodników warzyw,
−
przybory do pisania,
−
literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 4
Scharakteryzuj metody uprawy poszczególnych gatunków warzyw na nasiona.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1)
przeczytać fragment materiału nauczania (pkt. 4.2.1. w poradniku dla ucznia),
2)
zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3)
obejrzeć film o produkcji nasiennej,
4)
scharakteryzować metody uprawy warzyw na nasiona,
5)
przedstawić rezultat swojej pracy.
WyposaŜenie stanowiska pracy:
–
film dydaktyczny o nasiennej uprawie warzyw,
–
telewizor, magnetowid,
–
przybory do pisania,
–
literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 5
Wykonaj zabiegi agrotechniczne na dowolnych gatunkach warzyw stosowane w trakcie
uprawy tych roślin na nasiona.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1)
przeczytać fragment materiału nauczania (pkt. 4.2.1. w poradniku dla ucznia),
2)
określić zabiegi agrotechniczne w uprawie warzyw na nasiona,
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
26
3)
wykonać ustalony zbieg na plantacji,
4)
zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ochrony środowiska podczas
wykonywania zabiegu,
5)
przedstawić rezultat swojej pracy.
WyposaŜenie stanowiska pracy:
–
narzędzia i sprzęt do pielęgnacji warzyw,
–
literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 6
Zaprojektuj uprawę określonych gatunków warzyw na nasiona uwzględniając warunki
klimatyczno-glebowe gospodarstwa do produkcji nasiennej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1)
przeczytać fragment materiału nauczania (pkt. 4.2.1. w poradniku dla ucznia),
2)
zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3)
scharakteryzować warunki gospodarstwa do uprawy warzyw na nasiona,
4)
dobrać odpowiednie gatunki warzyw do uprawy i uzasadnić wybór,
5)
opracować projekt uprawy wybranych gatunków warzyw na nasiona,
6)
przedstawić projekt na forum grupy.
WyposaŜenie stanowiska pracy:
–
plansze i foliogramy o nasiennej uprawie warzyw,
–
atlasy warzyw, chorób i szkodników roślin,
–
przybory do pisania,
–
literatura z rozdziału 6.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak
Nie
1)
określić przydatność do siewu heterozyjnych odmian roślin?
2)
porównać wartość uŜytkową odmian ustalonych i mieszańcowych?
3)
określić zasady uprawy poszczególnych gatunków warzyw na
nasiona?
4)
scharakteryzować metody uprawy poszczególnych gatunków warzyw
na nasiona.
5)
wykonać zabiegi agrotechniczne stosowane w trakcie uprawy roślin
na nasiona?
6)
ocenić przydatność gospodarstwa do produkcji nasiennej?
7)
zaprojektować produkcję odpowiednich gatunków warzyw na
nasiona?
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
27
4.3.
Zbiór i przechowywanie nasion
4.3.1.
Materiał nauczania
Zbiór, czyszczenie i suszenie nasion
Według M. Mańczaka [5, s. 155–326] nasiona poszczególnych gatunków warzyw
wymagają zastosowania odpowiednich metod zbioru, warunków suszenia i czyszczenia.
Uszlachetnianie nasion rozpoczyna się od czyszczenie wstępnego, które polega na
usunięciu łatwych do oddzielenia zanieczyszczeń, a takŜe nasion zbyt drobnych, grubych lub
wilgotnych. Wstępnie oczyszczone nasiona są zwykle zbyt wilgotne wskutek czego mogą
pleśnieć i utracić zdolność kiełkowania, dlatego naleŜy je dosuszyć w odpowiednich
warunkach do wymaganej wilgotności. Temperatura, w której nasiona są dosuszane powinna
być tym niŜsza, im większa jest ich wilgotność. Po ich dosuszeniu nasiona poddaje się
czyszczeniu szczegółowemu eliminując drobne zanieczyszczenia. Do czyszczenia i suszenia,
czyli konfekcjonowania nasion stosuje się następujące urządzenia:
−
młocarnia będąca maszyną, która równocześnie młóci i wstępnie czyści nasiona,
−
młynek słuŜący do czyszczenia nasion. Przepływające powietrze w młynku rozdziela
ziarno w zaleŜności od jego masy. CięŜsze, tzw. celne nasiona spadają bliŜej, w pierwszą
przegrodę młynka, zaś nasiona drobne, o mniejszej masie spływają dalej, w drugą
przegrodę młynka. Lekkie zanieczyszczenia wywiewane są na zewnątrz młynka,
−
wialnia czyści nasiona za pomocą strumienia powietrza i zestawu specjalnych sit.
Pierwsze z nich odwiewa najlŜejsze zanieczyszczenia, a drugie oddziela nasiona
chwastów i nasiona uszkodzone,
−
czyszczalnia czyści i sortuje nasiona. Stosuje się ją na duŜych plantacjach i magazynach
nasiennych.
Oto sposoby zbioru, suszenia i czyszczenia nasion wybranych gatunków warzyw
[5, s. 155–326]:
Nasiona warzyw kapustnych
Kapusta głowiasta – nasiona zbiera się w połowie sierpnia, gdy łuszczyny zŜółkną, a nasiona
mają barwę ciemnobrązową. Zbiór wykonuje się w godzinach porannych, kiedy jest jeszcze
rosa. Nasienniki ścina się, wiąŜe w niewielkie pęczki, dosusza, a następnie kładzie na płachty
i przewozi do młócenia. Po omłocie nasion naleŜy je oczyścić w wialni, a na młynku dokonać
ich sortowania oddzielając drobne i niewykształcone. Średni plon nasion z 1 ha wynosi
400 kg.
Kalafior – zbiór nasienników naleŜy rozpocząć w okresie, gdy łuszczyny przybierają kolor
Ŝ
ółty. Zbiór powtarza się kilkakrotnie. Nasienniki trzeba dosuszyć, a następnie wymłócić.
Nasiona czyści się i dosusza, najlepiej w czystych woreczkach wykonanych z rzadko tkanego
materiału.
Nasiona warzyw rzepowatych
Rzodkiewka i rzodkiew – jeśli nasienniki dojrzewają równomiernie, wówczas zbiór
wykonuje się jednorazowo. Łuszczyny powinny być suche i przybrać barwę jasnoŜółtą. Pędy
ś
cina się nisko nad ziemią, wiąŜe w niewielkie snopki i ustawia po 4 sztuki w kopki. Kiedy
łuszczyny doschną, naleŜy je wymłócić cepami lub na młocarni. Nasiona czyści się na wialni
i dosusza. Niektóre nasiona rzodkiewki mogą być popękane i wtedy stosuje się dodatkowe
czyszczenie na Ŝmijce. Plon nasion rzodkiewki z 1 ha wynosi 600–800 kg, zaś rzodkwi
800–1200 kg.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
28
Nasiona warzyw psiankowatych
Pomidor – zbiera się owoce całkowicie dojrzałe. Jeśli uprawa na nasiona jest duŜa, wówczas
owoce oddaje się do przetwórni, w której są one miaŜdŜone, aby oddzielić miąŜsz od młóta
(włókna, skórka, nasiona). Młóto zabiera producent i poddaje je fermentacji przez 4–8 dni.
Następnie oddziela się w wodzie nasiona od resztek owoców i kilkakrotnie przepłukuje.
Opłukane nasiona dosusza się na gęstych siatkach naciągniętych na ramy. Wysuszone nasiona
czyści się na sitach, aby wyeliminować uszkodzone i niedorodne.
W niewielkiej uprawie pomidora na nasiona moŜna samodzielnie dokonać czyszczenia
nasion. Owoce naleŜy przekroić, wycisnąć nasiona wraz z galaretowatą masą i poddać
fermentacji. Nasiona przemywa się kilkakrotnie na gęstym sicie, aŜ do uzyskania
odpowiedniej czystości i dosusza. Nasiona naleŜy zabezpieczyć przed myszami. Plon z 1 kg
owoców wynosi od 0,5 do 5 g, w zaleŜności od odmiany.
Papryka – zbiera się owoce dojrzałe, które nawleka się na sznurki lub druty i zawiesza
w suchym, przewiewnym miejscu, aby doschły.
Nasiona warzyw dyniowatych
Ogórek – nasienniki dojrzewają w drugiej połowie sierpnia i we wrześniu. Owoce zbiera się,
gdy uzyskają odpowiednią barwę dla danej odmiany w fazie dojrzałości fizjologicznej.
Zerwane owoce naleŜy ułoŜyć w niewielkie pryzmy i pozostawić na 5–10 dni, aby lepiej
dojrzały. Nasienniki trzeba przekroić wzdłuŜ i wydobyć nasiona wraz z miazgą. Całość
poddaje się fermentacji, dzięki której łatwiej oddzielają się nasiona od miazgi.
Sfermentowaną miazgę naleŜy odlać, a nasiona przepłukuje się kilka razy pod bieŜącą wodą.
Oczyszczone nasiona suszy się na siatkach na słońcu lub w specjalnych suszarniach,
a następnie zsypuje do aŜurowych worków i zawiesza w suchym i przewiewnym miejscu, aby
lepiej doschły. Wysuszone nasiona doczyszcza się na młynku. Plon nasion z 1 ha wynosi
ś
rednio 300–400 kg.
Nasiona warzyw cebulowych
Cebula – na duŜych plantacjach zbiór wykonuje się jednorazowo, zaś na mniejszych 2–3-
-krotnie w miarę dojrzewania nasion. Owocostany ścina się razem z pędem o długości
8–10 cm i zbiera do worków lub wiader. Następnie rozkłada się je cienką warstwą, a kiedy
nasiona zaczną się wysypywać, młóci się je i dosusza. Nasiona naleŜy doczyścić w wialni
i jeszcze raz dosuszyć rozsypane cienką warstwą w temperaturze 35
−
40ºC. Nasiona
doczyszcza się jeszcze na młynku i sitach oraz selekcjonuje eliminując niewykształcone i zbyt
małe. Plon nasion z 1 ha wynosi 400–600 kg.
Por – całe kwiatostany pora naleŜy ściąć w końcu września lub na początku października.
Zbiór wykonuje się co najmniej dwukrotnie. Baldachy dosusza się w szklarni lub w suszarni,
a następnie młóci i doczyszcza. Plon nasion wynosi 50–60 kg z 1 ha.
Szczypiorek – nasiona dojrzewają w końcu lipca i wtedy osmykuje się je do woreczków,
dosusza i młóci. Niewielkie partie moŜna przetrzeć w rękach i doczyścić. Kępki szczypiorku
naleŜy po zbiorze nisko przyciąć i zasilić saletrą amonową.
Nasiona warzyw korzeniowych
Burak ćwikłowy
−
zbiór rozpoczyna się około drugiej połowy sierpnia, poniewaŜ wtedy
70–80% kłębków przybiera barwę Ŝółtą, twardnieje i częściowo wysycha. Pędy nasienne
ś
cina się, wiąŜe w niewielkie snopki i ustawia w kopki po 5–6 sztuk. Dosychają one w ciągu
dwóch tygodni, po czym przewozi się je do młócenia. Po doczyszczeniu na wialni, kłębki
dosusza się, rozsypuje w przewiewnym miejscu i jednokrotnie przerabia szuflą. Ponownie
naleŜy poddać je oczyszczeniu na młynku i na płótniarce, co pozwala na eliminację resztek
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
29
łodyg. Kłębki naleŜy zabezpieczyć się przed gryzoniami. Plon nasion z 1 ha wynosi około
1,5–2 tony.
Marchew – podczas dojrzewania nasiona zabarwiają się na szarozielono, a baldachy na
brązowoszaro. Na niewielkich plantacjach nasiona marchwi zbiera się jednorazowo. Na
większych polach uprawnych zbiór przeprowadza się kilkakrotnie poprzez ścinanie
baldachów wraz z pędami. Najlepszą porą zbioru nasienników są godziny poranne, kiedy są
one jeszcze wilgotne, co zapobiega osypywaniu się nasion. Nasienniki wiąŜe się w niewielkie
pęczki, dosusza i młóci. Po oczyszczeniu nasion w wialni i dosuszeniu, szczecinki usuwa się
przy pomocy bukownika. Nasiona naleŜy jeszcze doczyścić na młynku.
Nasiona warzyw strączkowych
Fasola – po zaschnięciu strąków naleŜy rośliny wyrwać w całości z ziemi, powiązać
w pęczki, wysuszyć i wymłócić. Nasiona fasoli łatwo pękają i dlatego naleŜy młócić je
ostroŜnie. Nasiona doczyszcza się w wialni i na Ŝmijce. Plon z 1 ha wynosi około 2 ton.
Bób – naleŜy zbierać strąki zielone, zanim zaczną pękać, kiedy nasiona są miękkie
i wyrośnięte. Bób jest dojrzały, gdy strąki zaczynają czernieć i zasychać. Zebrane strąki
dosusza się, po czym nasiona moŜna wyłuskać i dosuszyć. Plon nasion z 1 h wynosi
150–200 kg.
Nasiona warzyw liściowych
Sałata – nasiona dojrzewają w końcu sierpnia i na początku września. Koszyczki, w których
dojrzały nasiona mają biały puszek, a optymalnym momentem zbioru jest gdy
60–70% z nich osiągnęło dojrzałość. Zbiera się je w godzinach porannych, poniewaŜ wtedy
są zamknięte i nasiona nie wysypują się. Ścina się całe pędy, po czym wiąŜe się je w pęczki
i ustawia w kopki do dosuszenia. Następnie zbiera się je na płachty, młóci cepami lub na
młocarni. Wymłócone nasiona doczyszcza się na wialni i młynku.
Szpinak – zbiera się pod koniec lipca, kiedy 70% nasion jest dojrzałych. Nasienniki naleŜy
ś
ciąć przed południem, powiązać w niewielkie pęczki i ustawić po kilka w celu dosuszenia.
Po wyschnięciu zbiera się je na płachty i młóci. Wymłócone nasiona doczyszcza się na wialni
i dosusza do 10% wilgotności. Plon nasion z 1 ha wynosi do 1200 kg.
Przechowywanie nasion
ZaleŜnie od właściwości biologicznych nasion stosuje się róŜne sposoby ich
przechowywania.
Przechowywanie nasion luzem polega na złoŜeniu ich w luźnej warstwie w pomieszczeniu
z łatwym dostępem powietrza z zewnątrz. W ten sposób przechowuje się zwłaszcza świeŜo
pozyskane nasiona z zamiarem ich dosuszenia i dalszego przechowywania. Nasiona mogą być
równieŜ przechowywane w workach, nieszczelnych skrzyniach lub innych pojemnikach.
Przechowywanie nasion na sucho odbywa się w szczelnie zamkniętych pojemnikach. Przed
wsypaniem nasiona trzeba podsuszyć, doprowadzając je do właściwej wilgotności. Stan
wilgotności nasion naleŜy co pewien czas sprawdzać. Butle lub inne hermetycznie zamykane
pojemniki z nasionami umieszcza się w chłodnym i ciemnym pomieszczeniu, o moŜliwie
ustabilizowanej temperaturze.
Przechowywanie nasion w warunkach umiarkowanej wilgotności polega na umieszczeniu
ich w środowisku zabezpieczającym je przed nadmiernym wysychaniem. Tak przechowuje
się nasiona, które muszą zachować określoną zawartość wody, poniewaŜ w przeciwnym razie
tracą nieodwracalnie Ŝywotność, albo zapadają w stan głębokiego spoczynku i wymagają
później specjalistycznego przysposabiania przedsiewnego.
Nasiona powinny być przechowywane tak, aby zachować ich zdolność kiełkowania,
która z czasem się obniŜa. Jeśli nasiona miały początkowo wysoką zdolność kiełkowania,
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
30
niŜszą wilgotność i mniej uszkodzeń, wówczas proces utraty zdolności kiełkowania przebiega
wolniej. W tym celu pomieszczenia magazynów lub chłodni, w których przechowywane są
nasiona powinny być czyste, suche, o małej wilgotności względnej powietrza i niskiej
temperaturze. Takie warunki spełniają klimatyzowane magazyny przystosowane do
długotrwałego przechowywania nasion. Jeśli magazyn nie jest klimatyzowany, wówczas
powinien być regularnie wietrzony. Zabudowa powinna być szczelna aby nie dostawały się
do środka gryzonie. Aby temu zapobiec, trzeba zakleić wszystkie szpary w ścianach
i w podłodze. Pomieszczenie omiata się teŜ z pajęczyn, a następnie opryskuje środkami
chemicznymi w celu zniszczenia szkodników. Podczas przechowywania naleŜy
systematycznie sprawdzać jakość i wilgotność nasion oraz temperaturę powietrza.
Rys. 2. Podsuszanie nasion przed przechowywaniem Rys. 3. Wnętrze chłodni z pojemnikami,
[www.dukla.pl]
w których znajdują się nasiona [www.dukla.pl]
Kwalifikacja nasion warzyw
Od dnia 01 kwietnia 2002 roku w Polsce działa Inspekcja Ochrony Roślin
i Nasiennictwa, a od 2003 roku Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa, która
ma prawo dokonywać kwalifikacji nasion warzyw.
Szczegółowe warunki dokonywania oceny polowej określa ustawa o nasiennictwie z dnia
26 czerwca 2003 (Dz.U. z 2007 r. Nr 41, poz. 271). Ocena polowa plantacji nasiennej
umoŜliwia stwierdzenie czy podczas wegetacji warzyw zostały spełnione konieczne warunki
do wyprodukowania wysokiej jakości materiału siewnego określonego gatunku i odmiany
warzyw oraz czy plantacja spełniła ustalone wymagania. Plantacje nasienne, które nie
wyprodukowały nasion odpowiedniej jakości są dyskwalifikowane. Kwalifikacji polowej
podlegają te plantacje, które obsiano materiałem matecznym wyprodukowanym przez
hodowcę roślin lub materiałem kwalifikowanym odmian dopuszczonych przez Ministerstwo
Rolnictwa. Wykaz odmian jest aktualizowany i publikowany kaŜdego roku. Ten rodzaj
kontroli nasion i plantacji przeprowadzają kwalifikatorzy polowi w określonym terminie dla
danej rośliny. Stwierdzają oni na podstawie dokumentów ciągłość kwalifikacyjną, jakość
przedplonu, stan roślin, izolację przestrzenną. Na kilku wybranych odcinkach przeprowadzają
szczegółową ocenę plantacji poprzez sprawdzenie czystości odmianowej, gatunkowej,
zdrowotność roślin, stopień występowania chwastów, chorób i szkodników. W zaleŜności od
gatunku i kategorii materiału siewnego, na ocenę polową plantacji nasiennej składa się kilka
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
31
ocen dotyczących jej stanu. Wyniki kwalifikacji wpisują do protokołu, a plantator otrzymuje
ś
wiadectwo kwalifikacji polowej plantacji nasiennej.
Laboratoryjna ocena nasion ocenia wartość siewną wyprodukowanych nasion. Po
spełnieniu określonych norm, są one dopuszczane do obrotu. Do oceny pobierane są próbki
nasion przez urzędowego próbobiorcę zgodnie z normą kwalifikacji materiału siewnego.
Z kaŜdej partii nasion pobiera on trzy jednakowe próbki i wsypuje je do czystych płóciennych
woreczków. Wszystkie próbki nasion są zakryte i zaplombowane oraz oznakowane etykietami
o ich zawartości. Próbkobiorca sporządza protokół, który zawiera informacje o miejscu,
terminie pobrania próbki, numerze partii nasion, nazwie gatunku, odmiany i stopniu
kwalifikacji nasion. Laboratorium dokonuje oceny nasion pod względem ich wielkości,
kształtu, zapachu, barwy, czystości, wilgotności, zdolności kiełkowania i masy 1000 nasion.
Celem tego badania jest stwierdzenie czy nasiona odpowiadają normie branŜowej i na jego
podstawie wydawane są świadectwa kwalifikacji dla poszczególnych partii nasion.
Próbki materiału siewnego pobrane do oceny laboratoryjnej przechowuje się przez rok od
dnia wydania świadectwa oceny laboratoryjnej, informacji o wynikach badania, bądź
informacji o dyskwalifikacji materiału siewnego.
W nasiennictwie roślin warzywnych najwyŜszym stopniem kwalifikacji jest elita, z której
po rozmnoŜeniu otrzymuje się oryginał, a z niego uzyskuje się I odsiew.
Kwalifikacja roślin dwuletnich oprócz kontroli nasion w drugim roku uprawy, obejmuje
równieŜ produkcję wysadków w pierwszym roku uprawy.
Produkcja nasion mieszańców F1 jest kwalifikowana do zbioru następująco:
−
nasiona form rodzicielskich tego pokolenia, które jest uŜyte do produkcji nasion
mieszańca F1,
−
nasiona mieszańca F1.
4.3.2.
Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1.
Na czym polega czyszczenie wstępne i szczegółowe nasion?
2.
Jakie znasz maszyny i urządzenia do czyszczenia i suszenia nasion?
3.
Jak zbiera się i konfekcjonuje nasiona warzyw kapustnych?
4.
Jak przebiega zbiór i konfekcjonowanie nasion warzyw rzepowatych?
5.
Jak zbiera się, suszy i czyści nasiona warzyw psiankowatych?
6.
Jak przebiega zbiór, suszenia i oczyszczania nasion warzyw dyniowatych?
7.
W jaki sposób zbiera się, suszy i oczyszcza nasiona warzyw cebulowych?
8.
Jak wykonuje się zbiór, czyszczenie i suszenie nasion roślin korzeniowych?
9.
Jak wykonuje się zbiór, czyszczenie i suszenie nasion warzyw strączkowych?
10.
Jak zbiera się, oczyszcza i suszy nasion roślin liściowych?
11.
Jakie znasz sposoby przechowywania nasion?
12.
W jakich warunkach powinny być przechowywane nasiona?
13.
Na czym polega kwalifikacja polowa nasion?
14.
Jak dokonuje się oceny nasion w laboratorium?
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
32
4.3.3.
Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Na podstawie lektury tekstu o zbiorze i konfekcjonowaniu nasion róŜnych gatunków
warzyw, dopasuj nazwę gatunku warzywa do odpowiedniego opisu zbioru, czyszczenia
i suszenia nasion.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1)
przeczytać fragment materiału nauczania (pkt. 4.3.1. w poradniku dla ucznia),
2)
zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3)
przeczytać ze zrozumieniem materiały informacyjne o zbiorze i konfekcjonowaniu nasion,
4)
przyporządkować nazwy warzyw do opisów metod zbioru i konfekcjonowania,
5)
przedstawić rezultat swojej pracy.
WyposaŜenie stanowiska pracy:
–
materiały informacyjne o zbiorze i konfekcjonowaniu nasion,
–
przybory do pisania,
–
literatura z rozdziału 6.
Przykładowy tekst opisujący zbiór i konfekcjonowanie nasion (opracowanie własne autora):
1.
Nasiona dojrzewają w końcu sierpnia i na początku września. Koszyczki, w których
nasiona juŜ dojrzały mają biały puszek i do zbioru przystępuje się w fazie, gdy 60–70%
z nich jest dojrzałych. Zbiera się je w godzinach porannych, poniewaŜ wtedy są
zamknięte i nasiona nie obsypują się. Całe pędy ścina się, wiąŜe w pęczki, ustawia
w kopki i dosusza. Następnie zbiera się je na płachty, młóci cepami lub na młocarni.
Wymłócone nasiona doczyszcza się na wialni i młynku.
2.
Zbiera się owoce dojrzałe, które nawleka się na sznurki lub druty i zawiesza w suchym,
przewiewnym miejscu, aby doschły.
3.
Zbiór nasienników naleŜy rozpocząć, gdy łuszczyny przybierają kolor Ŝółty. Zbiór
powtarza się kilkakrotnie. Nasienniki trzeba dosuszyć, a następnie wymłócić. Nasiona
czyści się i dosusza, najlepiej w czystych woreczkach wykonanych z rzadko tkanego
materiału.
4.
Łuszczyny powinny być suche i mieć barwę jasnoŜółtą. Pędy ścina się nisko nad ziemią,
wiąŜe w niewielkie snopki i ustawia po 4 sztuki w kopki. Kiedy łuszczyny doschną,
młóci się je cepami lub na młocarni. Nasiona czyści się na wialni i dosusza. Niektóre
nasiona mogą być popękane i wtedy stosuje się dodatkowe czyszczenie na Ŝmijce.
5.
NaleŜy zbierać strąki zielone, zanim zaczną pękać, kiedy nasiona są miękkie
i wyrośnięte. Ten gatunek warzywa jest dojrzały, gdy strąki zaczynają czernieć
i zasychać. Po zbiorze naleŜy je dosuszyć, po czym nasiona wyłuskuje się i suszy.
Ćwiczenie 2
Przeprowadź konfekcjonowanie nasion wybranych gatunków roślin warzywnych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1)
przeczytać fragment materiału nauczania (pkt. 4.3.1. w poradniku dla ucznia),
2)
zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
33
3)
scharakteryzować zasady konfekcjonowania nasion,
4)
wykonać konfekcjonowanie nasion,
5)
przedstawić rezultat swojej pracy.
WyposaŜenie stanowiska pracy:
−
próbki nasion,
−
urządzenia do czyszczenia i suszenia nasion,
−
woreczki i pojemniki na nasiona,
–
literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 3
Określ sposoby i warunki przechowywania nasion poszczególnych gatunków warzyw.
Wnioski zapisz w formie tabeli.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1)
przeczytać fragment materiału nauczania (pkt. 4.3.1. w poradniku dla ucznia),
2)
zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3)
przeczytać ze zrozumieniem materiały informacyjne o przechowywaniu nasion,
4)
określić sposoby i warunki przechowywania nasion,
5)
zebrać wnioski w formie tabeli,
6)
przedstawić wnioski w grupie.
WyposaŜenie stanowiska pracy:
−
materiały informacyjne o przechowywaniu nasion,
–
atlasy warzyw,
–
przybory do pisania,
–
literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 4
Opracuj projekt produkcji nasiennej wybranych gatunków warzyw.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1)
przeczytać fragment materiału nauczania (pkt. 4.3.1. w poradniku dla ucznia),
2)
zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3)
obejrzeć plansze i foliogramy dotyczące uprawy warzyw na nasiona,
4)
dobrać metody i sposoby uprawy warzyw na nasiona,
5)
uwzględnić w projekcie przepisy i normy oceny polowej,
6)
uwzględnić w projekcie przepisy bhp oraz ochrony środowiska,
7)
wykonać projekt produkcji nasiennej,
8)
przedstawić projekt w grupie.
WyposaŜenie stanowiska pracy:
−
plansze, foliogramy dotyczące uprawy warzyw na nasiona,
–
atlasy warzyw,
–
przepisy i normy kwalifikacji polowej,
–
przepisy bhp i ochrony środowiska,
–
przybory do pisania,
–
literatura z rozdziału 6.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
34
4.3.4
Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak
Nie
1)
określić sposoby zbioru, czyszczenia i suszenia nasion?
2)
przeprowadzić konfekcjonowanie nasion?
3)
określić sposoby i warunki przechowywania nasion?
4)
zaprojektować produkcję nasienną?
5)
posługiwać się przepisami i normami oceny polowej?
6)
zastosować przepisy bhp i ochrony środowiska podczas planowania
upraw nasiennych warzyw?
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
35
5.
SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1.
Przeczytaj uwaŜnie instrukcję.
2.
Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3.
Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4.
Test zawiera 20 zadań. Do kaŜdego zadania dołączone są 4 moŜliwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.
5.
Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki naleŜy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.
6.
Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7.
Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóŜ jego rozwiązanie
na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
8.
Na rozwiązanie testu masz 35 min.
Powodzenia!
Materiały dla ucznia:
−−−−
instrukcja,
−−−−
zestaw zadań testowych,
−−−−
karta odpowiedzi.
ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH
1.
Jednym z zadań uprawy warzyw na nasiona jest
a)
produkcja nasion o wysokiej wartości uŜytkowej.
b)
produkcja nasion o średniej wartości uŜytkowej.
c)
produkcja nasion tylko sprawdzonych odmian.
d)
produkcja nasion tylko rzadkich odmian warzyw.
2.
Odmianą są
a)
rośliny naleŜące do tego samego gatunku, które mają róŜny wygląd, inne wartości
i właściwości uŜytkowe.
b)
rośliny naleŜące do róŜnych gatunków, ale mające podobny wygląd, wartości oraz
właściwości uŜytkowe.
c)
rośliny naleŜące do tego samego gatunku, mające podobny wygląd, wartości oraz
właściwości uŜytkowe.
d)
rośliny naleŜące do róŜnych gatunków, które mają zbliŜony wygląd, ale zupełnie
inne wartości i właściwości uŜytkowe.
3.
Laboratorium dokonuje oceny
a)
tylko wielkości nasion.
b)
czystości, zdolności kiełkowania i masy 100 nasion.
c)
ich wielkości, kształtu, zapachu, barwy, czystości, wilgotności, zdolności
kiełkowania i masy 1000 nasion.
d)
tylko kształtu i barwy nasion.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
36
4.
Z owoców odmian mieszanych
a)
pobiera się nasiona do siewu, bo wyhodowane rośliny mają te same cechy.
b)
nie pobiera się nasion do siewu, bo w następnym pokoleniu ich cechy ulegają
rozszczepieniu, a wyhodowane rośliny róŜnią się od siebie i rośliny macierzystej.
c)
nie pobiera się nasion do siewu tylko w pierwszym roku po zbiorze, gdyŜ są zbyt
wilgotne.
d)
pobiera się nasiona do siewu, poniewaŜ mają te same cechy, co roślina macierzysta.
5.
Nasiona powinny być przechowywane tak, aby
a)
zapewnić im warunki zbliŜone do ich wymagań środowiskowych.
b)
jak najdłuŜej były suche.
c)
jak najdłuŜej zachowały wilgotność.
d)
jak najlepiej zachowały wysoką zdolność kiełkowania.
6.
Roślinami jednorocznymi są między innymi
a)
rzodkiewka, ogórek, kawon, dynia, melon, pomidor, papryka.
b)
marchew, cebula, pietruszka, seler, cebula dymka, por.
c)
późne odmiany rzodkwi.
d)
burak ćwikłowy, kapusta, kalarepa, jarmuŜ.
7.
Szczypiorek jest rośliną
a)
dwuletnią.
b)
trwałą.
c)
jednoroczną.
d)
samopylną.
8.
Podczas wegetacji roślin dwuletnich przeprowadza się kontrolę polową warzyw, która
polega na
a)
ocenie ich wielkości.
b)
ocenie stanu ich zdrowotności i wierności odmianowej.
c)
ocenie dojrzałości.
d)
ocenie stanu zachwaszczenia uprawy.
9.
Stosowanie izolacji przestrzennej w uprawie warzyw na nasiona gwarantuje
a)
zachowanie odpowiednich odstępów między nasionami i wysadkami.
b)
ochronę nasion i wysadków przed chorobami i szkodnikami.
c)
zmniejszenie zachwaszczenia plantacji.
d)
zachowanie wierności odmianowej.
10.
Plantacja nasienna warzyw wymaga odpowiednich warunków klimatycznych oraz
glebowych, poniewaŜ one mają istotny wpływ na
a)
wysokość plonu, jakość i zdrowotność nasion.
b)
rozwój chorób.
c)
rozwój chwastów.
d)
rozwój szkodników.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
37
11.
Jedną z metod uprawy kapusty na nasiona jest metoda bezgłówkowa, która polega na
a)
dołowaniu kapusty w okresie zimowym.
b)
zimowaniu kapusty w kopcach w okresie wegetacji.
c)
zimowaniu kapusty w polu w fazie rozety liściowej.
d)
zimowaniu sadzonek kapusty w przechowalniach lub kopcach.
12.
Rzodkiewka uprawiana na nasiona wymaga
a)
1000 m izolacji przestrzennej.
b)
100 m izolacji przestrzennej.
c)
10 m izolacji przestrzennej.
d)
dowolnej izolacji przestrzennej.
13.
Bób zbiera się z pola, gdy
a)
strąki zaczynają czernieć i zasychać.
b)
strąki są zielone, zanim zaczną pękać, kiedy nasiona są miękkie i wyrośnięte.
c)
strąki zaczną pękać.
d)
nasiona są twarde i niezbyt wyrośnięte.
14.
Hodowla polegająca na wyborze najlepszych pojedynków z duŜej populacji i wysiewie
zebranych z nich nasion oraz na eliminacji mutantów, mieszańców, nietypowych form
oraz odmian obcych, aby ulepszyć odmiany miejscowe określana jest jako
a)
metoda selekcji masowej.
b)
metoda selekcji indywidualnej (rodowodowej).
c)
metoda selekcji okresowej.
d)
metoda połówkowa (rezerw).
15.
Metoda połówkowa (rezerw) ma zastosowanie w hodowli nasion roślin
a)
samopylnych.
b)
samopylnych i obcopylnych.
c)
heterozygotycznych wiatropylnych.
d)
wszystkich gatunków i odmian bez róŜnicy czy są samopylne czy obcopylne.
16.
Heterozja sprawia, ze warzywa odmian mieszańcowych F1
a)
dają niewyrównany plon, ale są odporne na choroby.
b)
dają wyrównany plon, są odporniejsze na choroby i szkodniki oraz łatwiej
przystosowują się do niekorzystnych warunków środowiska.
c)
są odporne na choroby i szkodniki, ale trudniej przystosowują się do niekorzystnych
warunków środowiska.
d)
dają niewyrównany plon, nie są odporne na choroby i szkodniki.
17.
Zdolność kiełkowania nasion marchwi przeprowadzona w 4 próbach po 100 sztuk nasion
w pierwszej próbie stanowi 92% czystości nasion, w drugiej 93%, w trzeciej 95%,
a w czwartej 88%, czyli łącznie w czterech próbach wynosi
a)
92%.
b)
93%.
c)
95%.
d)
100%.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
38
18.
Rośliny uzyskane z wysianych nasion i posiadające cechy zbliŜone do ich roślin
matecznych, z których zostały pobrane nasiona określa się jako:
a)
odmianę miejscową.
b)
odmianę hodowlaną.
c)
wierność odmianową.
d)
materiał wyjściowy.
19.
Elita jest stopniem hodowlanym stanowiącym
a)
bezpośrednie rozmnoŜenie oryginału.
b)
odsiew kontrolowany.
c)
formy rodzicielskie odmian mieszańcowych.
d)
bezpośrednie rozmnoŜenie gatunku matecznego.
20.
Uprawiane pod szkłem i osłonami odmiany ustalone i mieszańce F1 ogórka są Ŝeńskie.
Zapyla się je ręcznie pyłkiem z kwiatów męskich. Część roślin Ŝeńskich (około ¼)
w fazie jednego liścia trzeba
a)
poddać selekcji.
b)
zasilić saletrą amonową, aby zbiór był obfity.
c)
zaprawić preparatem Dithane M–45.
d)
opryskać kwasem giberelinowym lub roztworem azotanu srebra, gdyŜ umoŜliwia to
wytworzenie części kwiatów męskich.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
39
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko...............................................................................
Uprawa roślin warzywnych na nasiona
Zakreśl poprawną odpowiedź.
Nr
zadania
Odpowiedzi
Punkty
1
a
b
c
d
2
a
b
c
d
3
a
b
c
d
4
a
b
c
d
5
a
b
c
d
6
a
b
c
d
7
a
b
c
d
8
a
b
c
d
9
a
b
c
d
10
a
b
c
d
11
a
b
c
d
12
a
b
c
d
13
a
b
c
d
14
a
b
c
d
15
a
b
c
d
16
a
b
c
d
17
a
b
c
d
18
a
b
c
d
19
a
b
c
d
20
a
b
c
d
Razem:
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
40
6.
LITERATURA
1.
Böhmig F.: 600 rad z warzywnictwa. PWRiL, Warszawa 1991
2.
Burdajewicz S, Glaser T.: Ochrona warzyw gruntowych. PWRiL, Warszawa 1987
3.
Dobrakowska-Kopecka Z.: Warzywnictwo. PWRiL, Warszawa 1999
4.
Dobrzański A.: Ochrona warzyw przed chwastami. PWRiL, Warszawa 1999
5.
Kępkowa A., Janiszewska I., Mańczak M.: Warzywnictwo, PWRiL, Warszawa 1986
6.
Kołota E., Orłowski M., St. Bac St., Biesiada A.: Podstawy ogrodnictwa WSiP,
Warszawa 2000
7.
Legańska Z., Balcerzak J.: Warzywnictwo. Hortpress, Warszawa 2000
8.
Pudelski T.: Uprawa warzyw pod osłonami. PWRiL, Warszawa 1992
9.
Siwek P.: Warzywa pod folią i włókniną. Hortpress, Warszawa 2004
10.
Starek J.R.: Uprawa i nawoŜenie roślin ogrodniczych. PWRiL, Warszawa 1997
11.
www.dukla.pl
12.
www.piorin.gov.pl
Czasopisma specjalistyczne:
– Hasło ogrodnicze