TOśSAMOŚĆ W LITERATURZE PRZEDMIOTU.
Celem niniejszego opracowania jest syntetyczne zarysowanie róŜnych koncepcji
toŜsamości, charakterystycznych dla najbardziej znanych teorii psychologicznych, aby móc w
sposób szkicowy zasygnalizować aktualny stan tego zagadnienia.
W kontakcie ze światem współczesnym człowiek staje wobec konieczności
odkrywania i respektowania własnej toŜsamości tym bardziej, im intensywniej doświadcza
relatywizowania czy w ogóle pomijania norm, wartości oraz podstawowych zasad
postępowania, charakterystycznych dla niego i dla jego środowiska społecznego, kulturowego
czy religijnego. W tej sytuacji nie dziwi, Ŝe problem ludzkiej toŜsamości znajduje istotne
miejsce w naukach teologicznych, filozoficznych i humanistycznych. Poszukiwanie struktur,
które integrują zachowanie jednostki oraz określają jej toŜsamość, znajduje się takŜe w
centrum zainteresowania głównych kierunków i szkół psychologicznych.
Analizując literaturę przedmiotu dotyczącą ludzkiej toŜsamości naleŜy stwierdzić, iŜ istnieje
wieloznaczność i nieprecyzyjność terminologiczna w tym względzie. Dla przykładu
H.Maslow traktuje jako synonimy takie pojęcia jak: toŜsamość, indywidualność, prawdziwe
"ja", samorealizacja, itd. Z kolei E.Goffman podkreśla, iŜ toŜsamość ludzka nie jest
zjawiskiem jednorodnym i jednowymiarowym, lecz obejmuje wiele aspektów strukturalnych.
MoŜna ją bowiem analizować zarówno w wymiarze subiektywnego doświadczenia (poczucie
toŜsamości), jak teŜ w wymiarze treściowym. W tym ostatnim aspekcie Goffman wyróŜnia
toŜsamość prywatną, toŜsamość społeczną oraz toŜsamość subiektywną (ja-toŜsamość).
Jeszcze bardziej rozbudowaną koncepcję strukturalną toŜsamości proponuje A.Cencini .
Według tego Autora naleŜy wyróŜnić pięć warstw strukturalnych ludzkiej toŜsamości:
toŜsamość somatyczną, psychiczną, ontologiczną, metapsychiczną oraz toŜsamość
metasomatyczną. Odwołując się do tej ostatniej koncepcji, moŜna stwierdzić, Ŝe najprostszym
i najbardziej spontanicznie doświadczanym wymiarem ludzkiej toŜsamości, jest toŜsamość
fizyczno-somatyczna. Człowiek normalnie funkcjonujący psychicznie jest w nieustannym
kontakcie z własnym ciałem oraz uświadamia sobie swoje specyficzne cechy i zdolności
fizyczne, a takŜe własne stany fizjologiczne (Dziewiecki, 1999, s.1)
Do nauk społecznych termin „toŜsamość” wprowadził w latach pięćdziesiątych Erik
Erikson. W łacińskim języku „toŜsamość” oznacza „ten sam” i pochodzi od słowa „idem”, co
wskazuje na jakieś podobieństwo i identyczność. Pojęcie toŜsamości odnosi się do jednostki
ludzkiej lub do grupy. Takie określenia , jak toŜsamość społeczna, toŜsamość kulturowa czy
toŜsamość narodowa odnoszą się do zbiorowości. (Szymański, 1993, s.38 )
Pojęcie toŜsamości narodowej (szczególny przypadek toŜsamości zbiorowej) którym
ufundowane jest na dwu koncepcjach pośredniczących: kultury narodowej oraz toŜsamość
jednostkowej (osobniczej). Te dwie koncepcje pośredniczące opierają się z kolei na szeregu
załoŜeń i diagnoz nie zawsze formułowanych eksplicite. Zdefiniowanie toŜsamości
narodowej, nastręcza kłopoty. Wynikają one między innymi z tego, Ŝe pojęcie Ŝadnej
toŜsamości zbiorowej nie moŜe być zwykłą ekstrapolacją pojęcia toŜsamości jednostkowej,
bowiem "śadna zbiorowość społeczna, do której moŜna byłoby odnieść pojęcie toŜsamości
nie ma psychicznego organu samowiedzy produkującego coś, co moŜna byłoby uznać za
ś
cisły odpowiednik samoświadomości osobniczej" . Powstaje w związku z tym pytanie, o to
kto, jaka agenda, doświadcza i wyraŜa toŜsamość zbiorowości? JeŜeli nie przyjmujemy
hipostazy o istnieniu jakiegoś sensorium zbiorowego (duszy zbiorowej), jak niekiedy
próbowano interpretować Durkheima, to pojęcie toŜsamości zbiorowej nieuchronnie
prowadzić musi do skoncentrowania uwagi na relacji jednostka-kultura. ToŜsamość zbiorowa
byłaby w takim ujęciu przyswojeniem przez jednostkę (wpleceniem w jej osobniczą
toŜsamość) istotnych, (walentnych) elementów kultury danej zbiorowości (narodu). Stanowią
one podstawę, na której budowana jest "pewna odrębność od obcych i poczucie związku z
grupą swoich oraz świadomość ciągłości, historycznego trwania tej grupy i jej zbiorowej
filiacji" oraz kształtowane są mechanizmy konstruowania podziałów wyznaczających granice
swojskości i obcości. W takim ujęciu fenomen toŜsamości narodowej jest zawisły od
fenomenu kultury narodowej (Szpociński, 2000, s. 2 ).
NaleŜy takŜe dodać, Ŝe człowiek ma naturalną potrzebę identyfikacji z jakąś grupą. Jedynie
część swojej osobowości jesteśmy w stanie wytworzyć sami, resztę przejmujemy od innych
ludzi w formie kultury. Człowiek wykorzeniony, tj. wyrwany z kultury charakterystycznej dla
swojej społeczności, jest zagubiony w świecie, a taka akulturacja zubaŜa jego osobowość. Nie
mając oparcia w kulturze - zbiorowej toŜsamości - moŜe być łatwo manipulowany przez
władzę i bezmyślnie ulega modom. Wolność człowieka wyraŜa się w prawie do zachowania
swojej toŜsamości i odmienności. RóŜnorodność rodzaju ludzkiego, manifestująca się we
wszystkich sferach jego egzystencji, jest faktem, który nie podlega dyskusji. Bogactwo bytu
wynikające ze zróŜnicowania ludzkości jest jedną z podstawowych wartości godnych obrony.
Prawo do zachowania zbiorowej toŜsamości kulturowej wynika więc niejako z prawa kaŜdej
jednostki do zachowania swej toŜsamości indywidualnej; toŜsamość zbiorowa jest zarazem
wartością samoistną jako niezbędne spoiwo solidarności społecznej. Nieograniczona swoboda
zmieniania toŜsamości wprowadza chaos w Ŝycie grupy, osłabia jej spoistość i ułatwia
asymilację zbiorowości małych przez wielkie. Wybór toŜsamości nie powinien więc być
wyłącznym prawem jednostki - jej opcja winna być teŜ akceptowana przez innych.
ToŜsamości zbiorowe (kultury) mogą się tworzyć na róŜnych fundamentach, ale najbardziej
rozpowszechnioną formą grupowej toŜsamości jest toŜsamość etniczna (narodowa,
plemienna, regionalna). Broniąc jej, bronimy zarówno bogactwa i róŜnorodności otaczającego
nas świata, jak i realnej wolności grupy (zbiorowość nie moŜe być wolna, jeśli nie jest
ś
wiadoma swojej odrębności). Co więcej, będąc zakorzenionymi w jakiejś kulturze, tym
bardziej uwraŜliwieni jesteśmy na odmienność innych kultur. Dla człowieka wykorzenionego
wszystkie kultury są jednako obce i obojętne, nie moŜna więc mówić w jego przypadku o
"tolerancji", tylko o braku własnej toŜsamości.( Manifest etnopluralistyczny, http://www )
W rzeczywistości jednak mamy zawsze do czynienia z procesem samookreślania się
jednostki w odniesieniu do róŜnego rodzaju grup społecznych i do kultury. Pojęcie toŜsamości
ma sens obiektywny i subiektywny. W sensie obiektywnym toŜsamość to względna
odrębność, spójność i ciągłość w czasie jednostki lub grupy spostrzeganej z zewnątrz (...) w
sensie subiektywnym toŜsamość to samoświadomość własnej odrębności, spójności i
ciągłości w czasie grupy, do której się naleŜy (Szymański, 1993, s.38).
Kontrowersje związane z terminem „toŜsamość”, mają swoje źródło między innymi w
róŜnym rozumieniu istoty, zakresu i treści samego pojęcia oraz w ontologicznych podstawach
aplikujących je koncepcji. Trudno odpowiedzieć na pytanie: czy toŜsamość przysługuje tylko
ludziom, czy moŜna mówić o toŜsamości jednostki, czy równieŜ o toŜsamości grupy i
zbiorowości. Wielu autorów posługuje się terminem „toŜsamość”, przyjmując określone
zasady dotyczące istoty i charakteru zjawiska, często konstruując własne kategorie pojęciowe
(Szwed, 1999,s. 146). W związku z tym zakres znaczenia tego pojęcia jest bardzo
zróŜnicowany. Niektórzy teoretycy dochodzą do wniosku, Ŝe człowiek posiada wiele
toŜsamości. Maciej Karłowski pisze, Ŝe Ŝycie społeczne to ciąg epizodycznych interakcji, w
których znikają jedne toŜsamości a pojawiają się inne: „Epizodyczna natura świata
społecznego prowadzi nas [...] do zwątpienia w istnienie stałej toŜsamości człowieka”
(Szwed, 1999, s.147). Pomimo dostrzeganej w świecie społecznym wielości identyfikacji, inni
autorzy mówią raczej o całościowej i stabilnej toŜsamości w odniesieniu do podmiotu
ludzkiego. Decydować ma o tym charakter, osobowość wykształcona w toku rozwoju i
uczestnictwa w określonym środowisku fizycznym i społeczno- kulturowym oraz ciągłość
przynaleŜności i odniesień do określonych grup. Jednym ze źródeł niejasności w ustaleniu
istoty zjawiska toŜsamości zarówno w odniesieniu do przedmiotów jak i ludzi, są skojarzenia
wywodzące się z języka potocznego (tamŜe, s.148).
ToŜsamość to pojęcie, które współcześnie zostało uznane za niezwykle doniosłe we
wszystkich koncepcjach dotyczących zagadnienia definiowania ludzkiej egzystencji.
Zbigniew Bokszański w rozległej i waŜnej pracy przedstawiającej przegląd róŜnych
opcji i orientacji w obrębie socjologicznych i psychologicznych teorii toŜsamości jednostki
stwierdza, iŜ „pojęcie toŜsamości jednostki w opiniach wielu autorów wydaje się
niezbędnym, a moŜe nawet zasadniczym narzędziem pojęciowym w analizie sytuacji
człowieka w społeczeństwie współczesnym i próbach wyjaśnienia bądź zrozumienia
kluczowych fenomenów społecznych naszych czasów” (Bokszański, 1989, s.6).
W socjologii toŜsamość jednostkowa (osobnicza) to problem autodefinicji aktora
społecznego. Za Zbigniewem Bokszańskim moŜna przyjąć, iŜ funkcjonują cztery podstawowe
modele toŜsamości:
- model zdrowia toŜsamości opisujący toŜsamość jednostki w kontekście zaburzeń
psychospołecznych i dostosowania do otoczenia;
- światopoglądowy model toŜsamości, w którym nacisk połoŜony jest na sytuację
psychospołeczną jednostki, na sposoby w jakie wykorzystuje ona dostępną jej kulturę, do
tworzenia wizerunku własnego "ja", a wreszcie jakie działania, przeŜycia, uczucia, uznaje za
ekspresję własnego "ja";
- trzeci model, egologiczny popularny jest zwłaszcza wśród psychosocjologów. W tym
ujęciu zmierza się do opisania mechanizmów (analiza mikroprocesów myślenia
wyobraŜeniowego) tworzenia toŜsamości.
Czwarty z wyróŜnionych przez Bokszańskiego modeli to model interakcyjny. W
jednym przynajmniej punkcie roŜni się on od wcześniej wymienionych. O ile w trzech
pierwszych modelach przyjmowało się, iŜ toŜsamość jednostki jest względnie trwała, w
duŜym stopniu niezaleŜna od sytuacji to, w modelu interakcyjnym zakłada się sytuacyjność
toŜsamości osobniczej, negocjowanej i zmienianej w procesach interakcji. W ramach ogólnie
wyodrębnionego interakcjonizmu moŜna jeszcze wyróŜnić kilka orientacji szczegółowych.
Jedne z nich (klasyczny interakcjonizm) będą interesować się przede wszystkim procesami
tworzenia treści toŜsamości, inne (etnometodologia, analiza konwersacyjna) rekonstrukcją
procedur rządzących zachowaniami językowymi w sferze wytwarzania toŜsamości.
(Szpociński, 2000, s.4. ).
W naszych czasach problem toŜsamości jest szczególnie waŜny i aktualny. RóŜnorodność
lansowanych obecnie stylów Ŝycia, norm etycznych, światopoglądów, jak równieŜ
wielorakość wizji człowieka sprawia, Ŝe wiek XX jest często nazywany wiekiem kryzysu
ludzkiej toŜsamości. W kontakcie ze światem współczesnym człowiek staje wobec
konieczności odkrywania, respektowania własnej toŜsamości tym bardziej, im intensywniej
doświadcza relatywizowania czy w ogóle pomijania norm, wartości oraz podstawowych zasad
postępowania, charakterystycznego dla niego i dla jego środowiska społecznego, kulturowego
czy społecznego. Problem ludzkiej toŜsamości znajduje istotne miejsce w naukach
społecznych i humanistycznych. Jej swoisty awans i rosnące znaczenie jest spowodowane
wieloma przyczynami a przede wszystkim tym, Ŝe na człowieka oddziałuje coraz więcej
czynników utrudniających zachowanie toŜsamości. Poszukiwanie struktur, które integrują
zachowanie jednostki oraz określają jej toŜsamość, znajduje się takŜe w centrum
zainteresowania głównych kierunków i szkół psychologicznych (Szwed, 1999,s. 147). Dzieje
się tak dlatego, Ŝe psychologiczne interpretacje ludzkiej toŜsamości odzwierciedlają spór o
podstawowe załoŜenia antropologiczne dotyczące człowieka i natury jego zachowania oraz
ostatecznego sensu jego istnienia. W konsekwencji poszczególne kierunki psychologiczne nie
są zgodne co do tego, jakiego typu fakty psychiczne naleŜy brać przede wszystkim pod uwagę
i według jakich kryteriów je interpretować. RozbieŜności w psychologicznych koncepcjach
toŜsamości są ponadto związane ze specyficznymi zainteresowaniami oraz osobistymi
przekonaniami danych autorów, jak równieŜ z wyborem określonego typu metod i technik
psychologicznych, które słuŜą do zbierania i opracowywania danych
W związku z tym niektóre kierunki psychologiczne wykluczają w ogóle moŜliwość i
zasadność zbudowania naukowej psychologii osobowości, a w konsekwencji nie widzą takŜe
miejsca na analizowanie zagadnienia toŜsamości psychicznej człowieka (Fiske). Przykładem
klasycznym takiego właśnie stanowiska jest behawioryzm z jego mechanicystyczną i
naturalistyczną wizją człowieka i jego zachowania (por.Watson,Skinner,).W tej perspektywie
człowiek jest traktowany jako bierny organizm, który w regulowaniu swego zachowania jest
całkowicie sterowany przez środowisko zewnętrzne, a zwłaszcza przez system nagród i kar.
To właśnie system nagród i kar sprawia, Ŝe człowiek wykonuje określone czynności w dany
sposób a innych w ogóle unika. W obliczu tego typu załoŜeń nie jest konieczne badanie
procesów psychicznych człowieka. MoŜna je traktować jako czarną skrzynkę (black box),
która istnieje, ale do której nie musimy zaglądać, by zrozumieć ludzkie zachowanie. Procesy i
stany psychiczne danego człowieka nie odgrywają bowiem istotnej roli w sterowaniu ludzkim
zachowaniem. W konsekwencji według behawioryzmu psychologia powinna ograniczać się
jedynie do obserwacji zewnętrznych zachowań człowieka w obliczu określonych presji
zewnętrznych. Wynika stąd, Ŝe behawioryzm interesuje się jedynie zachowaniami typu
molekularnego, ignorując wszelką aktywność człowieka w wymiarze molarnym, czyli
całościowym i zintegrowanym, gdyŜ tego typu zachowanie nie dałoby się interpretować jako
bierną reakcję człowieka w obliczu aktualnie działających systemów nagród i kar. W
perspektywie behawioryzmu nie jest więc moŜliwe budowanie psychologicznej koncepcji
osobowości, ani analizowanie psychicznej toŜsamości człowieka.(Dziewiecki 1999, s. 4 ).
Tego typu przekonanie jest raczej odosobnione. Większość bowiem kierunków
psychologicznych uwaŜa za moŜliwe i konieczne analizowanie ludzkiego zachowania nie
tylko jako reakcję na zewnętrzne bodźce, lecz takŜe jako konsekwencję wewnętrznych
mechanizmów i stanów psychicznych danego człowieka. ( tamŜe).
W psychologii społecznej moŜna obecnie wyróŜnić kilka zasadniczych nurtów . Nie wdając
się w analizy szczegółowe na ten temat moŜna stwierdzić, iŜ problem toŜsamości jest
najszerzej podejmowany w nurcie zwanym interakcjonizmem społecznym, w którym
najwaŜniejszymi kierunkami są: nurt socjologiczny , reinterpretacja socjologiczno-
psychologiczna tegoŜ nurtu oraz interakcjonizm symboliczny.
Wspólne tym wszystkim nurtom psychologii społecznej jest odrzucenie wszelkiego rodzaju
determinizmu (np. biologicznego czy teŜ intrapsychicznego) oraz chęć uniknięcia wszelkiego
rodzaju redukcji nomotetycznej. Redukcja nomotetyczna oznacza w psychologii tłumaczenie
całości zachowania ludzkiego w oparciu o jeden tylko typ czynników czy praw, np. w oparciu
o uwarunkowania klasyczne czy wyuczone (behawioryzm) lub w oparciu o impulsy natury
organicznej (psychoanaliza) W perspektywie psychologii społecznej człowiek jest widziany
przede wszystkim jako istota społeczna, której zachowanie jest w głównej mierze
uwarunkowane kontaktem z innymi ludźmi i wynika ze zdolności do interpretowania i do
uzgadniania wzajemnych oczekiwań oraz wzorców postępowania w ramach Ŝycia
społecznego.(tamŜe, s.5)
Koncepcja toŜsamości w psychoanalizie zwanej takŜe psychodynamiczną koncepcją
człowieka, obejmuje nurty i kierunki, które często zasadniczo róŜnią się między sobą.
Wspólną im cechą jest natomiast przekonanie, Ŝe rzeczywistość człowieka a takŜe jego
zachowanie jest kształtowane poprzez wewnętrzne siły natury biologicznej, które z reguły
działają w sposób automatyczny, czyli nieświadomy. NajwaŜniejszą i najbardziej
rozpowszechnioną spośród koncepcji psychodynamicznych jest psychoanaliza Freuda.
Freud interpretuje rzeczywistość człowieka przede wszystkim w kategoriach konfliktu. W
jego przekonaniu człowiek jest bowiem zdominowany przez impulsy i popędy organiczne
natury seksualnej oraz agresywnej. W stadium początkowym determinują one całkowicie i
bezpośrednio zachowanie dziecka. Taki stan nie jest jednak moŜliwy na dłuŜszą metę z
powodu rosnących ograniczeń, zakazów i wymogów płynących ze środowiska zewnętrznego.
Spontaniczna akceptacja i bezpośrednie zaspokojenie impulsów organicznych musiałoby z
konieczności prowadzić w tej sytuacji do konfliktu z otoczeniem, a w konsekwencji do
ciągłych stanów lękowych oraz poczucia winy. To z kolei stanowiłoby źródło ciągłych
zagroŜeń dla egzystencji człowieka a czasem uniemoŜliwiałoby moŜliwość przetrwania
.(Dziewiecki, 1999, s 6).
Współcześnie, w ramach psychoanalizy społecznej, problemem toŜsamości zajął się
szczegółowo Erikson , interesując się zwłaszcza zagadnieniem ewolucji samoświadomości
człowieka i stadiów związanych z rozwojem jego toŜsamości. Wyodrębnił on osiem faz w
procesie formowania się dojrzałej toŜsamości. W przekonaniu Eriksona fazy te są związane
przede wszystkim z warunkami Ŝycia społecznego i dlatego powinny być interpretowane jako
fazy psychospołeczne, a nie psycho-seksualne, jak to jest w teorii Freuda.
Kategoria toŜsamości według Eriksona, nie jest jednoznaczna z koncepcją siebie
(samowiedzą), funkcjonującą na poziomie świadomym. Autor wprowadza jeszcze inny
wymiar, który opisuje jako styl syntezy ego, czyli jakość typu działań, do jakich jego „ja” jest
zdolne, określających jakość indywidualnej egzystencji. Wymiar ten funkcjonuje na poziomie
nieświadomym, jednak dostępny jest weryfikacji opartej na metodach psychoanalitycznych.
ToŜsamość ego w warstwie subiektywnej jest opisywane jako poczucie toŜsamości.
Rozwiązując kryzys normatywny, człowiek musi uporać się z zagroŜeniami dotyczącymi
poczucia toŜsamości w trzech zakresach: ciągłości istnienia w czasie i przestrzeni,
wewnętrznej spójności atrybutów (w tym jakości ego) oraz pewności opartej na zgodności
między tym, co wie o sobie i co wiedzą o nim inni (Oleszkowicz, 1995, s.24).
Problematyką rozwoju poczucia toŜsamości zajmuje się psychologia rozwojowa i
wychowawcza, która wyodrębnia takie fazy jego kształtowania się, jak faza symbiozy, w
której dziecko uzyskuje mgliste poczucie własnej egzystencji i faza separacji, w której
zdobywa zdolność odróŜniania siebie od matki. Wskazuje teŜ, Ŝe w okresie dojrzewania
młodzieŜ przechodzi fazę kryzysu toŜsamości wyraŜającego się w trudności samookreślenia
przez wybór wartości oferowanych przez społeczeństwo. Istnieją róŜne koncepcje na temat
człowieka i natury ludzkiej, teorie osobowości i mechanizmów regulujących zachowania
jednostki, które są rozpatrywane przez odwołanie się do róŜnie definiowanego pojęcia
toŜsamości jednostki. Zasadnicze znaczenie mają tutaj subiektywne odczucia jednostki, które
przyczyniają się do tworzenia autodefinicji wyprowadzonych z osobistej refleksji.
Uświadomienie lub świadomość siebie jest zasadniczym elementem przewaŜającej liczby
definicji toŜsamości, które są zbiorem wyobraŜeń, sądów i przekonań, które jednostka
konstruuje wobec samego siebie (Bokszański, 1988, s.4).
Problematyka toŜsamości, jej społeczna geneza i funkcja jest takŜe przedmiotem badań
nauk socjologicznych. Zdaniem socjologów „pojęcie toŜsamości jest związane z procesem
wywoływania ludzi do społecznej egzystencji. Pojęcie toŜsamości jednostki jest niezbędnym
narzędziem pojęciowym w analizach sytuacji człowieka w społeczeństwach współczesnych i
próbach wyjaśniania bądź zrozumienia fenomenów społecznych naszych czasów. Pojęcie
toŜsamości umoŜliwia zrozumienie zachowania ludzi związane z ich indywidualnością,
miejscem w strukturze społecznej i udziałem w konfliktach (Bokszański, 1989, s.6).
ToŜsamość jest takŜe definiowana jako zespół wyobraŜeń, uczuć, sądów, wspomnień i
projekcji podmiotu, które odnosi on do siebie. W poczuciu toŜsamości mieszczą się takie
składniki, jak: samoświadomość jednostki, świadomość kontynuacji pozostawania sobą w
zmieniających się warunkach Ŝycia, świadomość uczestnictwa podmiotu w grupach
społecznych, koncepcja siebie, zdolność do porównań interpersonalnych lub grupowych.
Zdaniem socjologów pojęcie toŜsamości zawiera przede wszystkim ideę kontynuacji pewnych
cech człowieka, zdolności do bycia kimś- kto jest toŜsamy z sobą w przeszłości, jest wyraz
zarówno identyfikacji jak i identyzacji (Wujek, 1996, s.77).
W oparciu o powyŜszy, skrótowy przegląd podstawowych koncepcji toŜsamości ,
moŜna pokusić się o stwierdzenie, Ŝe toŜsamość ludzka jest zjawiskiem złoŜonym i bogatym
w swej strukturze i treści. RóŜnorodność i rozbieŜności istniejące na temat ludzkiej
toŜsamości są zarówno rezultatem złoŜoności tego zjawiska, jak równieŜ odmienności załoŜeń
antropologicznych, charakterystycznych dla poszczególnych kierunków psychologicznych.
Trzeba podkreślić, Ŝe kaŜda z omawianych tutaj koncepcji toŜsamości, wnosi pewien
specyficzny i cenny wkład w wyjaśnienie i opisanie omawianego zagadnienia
BIBLIOGRAFIA:
1.Oleszkowicz A. „Kryzys młodzieńczy- istota i przebieg”, Wrocław 1995;
2.Szymański M. „ToŜsamość kulturowa młodych Polaków a zjednoczenie
Europy”, Warszawa 1993;
3.Szwed R. „Ontologiczne podstawy koncepcji toŜsamości”, Studia
Socjologiczne nr2, 1999;
4.Zakorzenienie nr 1/1998, ToŜsamość-”Manifest etnopluralistyczny”
http://www.most.org.pl/zakorzenienie/index.htm
5.Dziewiecki M. http://szydlowiec.szkoly.edu.pl./mardzie/text/toŜsamos.html
6.Bokszański Z. „ToŜsamość jednostki”, Kultura i społeczeństwo nr 2, 1988;
7.Wujek T. Red. „Wprowadzenie do andragogiki”, Warszawa 1996;
8.Szpociński A., ToŜsamość narodowa w perspektywie kulturalistycznej,
www.orw.poznan.pl/orw/Archiwum/001019/index/html