Koncepcje przestrzeni: Industrializm i postindustrializm
Percepcja przestrzeni w społeczeństwie przedindustrialnym:
•
Przestrzeń jako integralna część przyrody
•
Naturalne otoczenie człowieka
•
Doświadczana empirycznie i bezpośrednio, bez potrzeby jej teoretyzowania
Społeczeństwo industrialne:
•
Utylitarne, eksploatatorskie postrzeganie przestrzeni jako narzędzia w
rzeczywistości gospodarki przemysłowej i wolnorynkowej
•
Rozwój techniki osiągnięty m.in. na drodze umiejętnego operowania
przestrzenią oznacza panowanie nad przyrodą
•
„Dla epoki industrialnej przestrzeń była nośnikiem, narzędziem, podstawą
reprodukcji społecznych stosunków produkcji czy wreszcie intencjonalnym
narzędziem polityki, którym można dowolnie manipulować” (Majer 2010: 43)
Społeczeństwo postindustrialne:
• Ujęcie refleksyjne i ‚odterytorializowane’ przestrzeni
• Przestrzeń staje się płynna, rozciągliwa, pozbawiona konkretnej formy
• Przestrzeń fizyczna oraz społeczna staje się abstraktem przyjmującym różne
formy jak np. więzi czy wspólnoty wirtualne
Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 4
Przestrzeń społeczna: teorie i koncepcje
Przestrzeń fizyczna jako kulturowy wytwór człowieka, użytkowana i
przekształcana przez człowieka (jednostki, grupy, wspólnoty):
• „Człowiek od zawsze pokonywał ją lub zmieniał, nadając pożądaną przez
siebie formę i strukturę, przystosowywał ją do własnych potrzeb czy
nawet do bieżącej mody” (Majer 2010: 43-44)
• Przestrzeń ‚społeczna’ obejmuje ludzkie działania i zachowania, formy
aktywności przemieszczania i komunikowania
• Przestrzeń ‚społeczna’ również jako podłoże i tło, następstwo lub
warunek kształtowania struktur społecznych, poszczególnych form i
szczebli organizacji społecznej od lokalnej społeczności wiejskiej po
zbiorowości wielkich aglomeracji miejskich
Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 4
Przestrzeń społeczna: teorie i koncepcje
Społeczne teorie przestrzeni:
•
Koncepcje klasyczne: Émile Durkheim (1858-1917), Georg Simmel
(1858-1918)
•
Koncepcja przestrzeni społecznej
•
Koncepcja wartości w przestrzeni
•
Koncepcja w oparciu o rozróżnienie między miejscem a przestrzenią
•
Koncepcja społecznego wytwarzania przestrzeni
•
Idea czasoprzestrzeni społecznej
•
Koncepcja socjoprzestrzeni
Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 4
Klasyczne koncepcje przestrzeni
Émile Durkheim (1858-1917)
• Społeczna istota przestrzeni obejmuje:
–
Określenie roli i funkcji przestrzeni
–
Metodę i ‚kulturę’ jej postrzegania
–
Ocenę (waloryzację) przestrzeni
•
Fenomeny i procesy społeczne ujmowane jako organiczne, wewnątrz społeczeństwa ale bez
uwzględnienia ich ‚przestrzennego’ wymiaru
•
Technologiczne i kulturowe zmiany w społeczeństwie przełomu 19 i 20 wieku wymusiły
podjęcie tematu przestrzeni, ponieważ oznaczały nową organizację życia społecznego:
–
Nowe media (telewizja, radio)
–
Nowe środki transportu (kolej, samochód)
–
Nowa architektura i urbanistyka metropolii (pierwsze drapacze chmur)
–
Nowe nurty intelektualne (np. psychoanaliza)
–
Analogia do zmian przełomu 20 i 21 wieku: innowacje w zakresie technologii
informacyjno-komunikacyjnych ukazują nowy wymiar i znaczenie przestrzeni w życiu
społecznym
Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 4
Klasyczne koncepcje przestrzeni
Émile Durkheim (1858-1917)
•
Przestrzeń jako istota zmienna społeczeństwa, tzn. „że zmiany zachodzące w
społeczeństwie nie mogą być właściwie wyjaśnione bez uwzględnienia
komponentów przestrzennych” (Majer 2010: 44)
•
Przedmiotem analiz w kontekście przestrzeni jest:
– Skala mikro: życie codzienne człowieka
– Skala makro: przestrzeń życia społecznego dużych zbiorowości, sięgająca po
wymiar globalny, powszechnoludzki
•
Subiektywistyczne ujęcie przestrzeni w wymiarze społecznym:
– Kategorie postrzegania zmysłowego rzeczywistości na przykładzie
społeczeństw pierwotnych: czas, przestrzeń, rodzaj, liczba, przyczyna,
substancja, osoba, sprzeczność, całość
– Kategorie jako przedstawienia zbiorowe wynikające z „morfologii” danej
zbiorowości, jej wewnętrznej struktury i instytucji oraz głównych obszarów
(religia, moralność, gospodarka)
Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 4
Klasyczne koncepcje przestrzeni
Émile Durkheim (1858-1917)
•
Kolektywne znaczenie przestrzeni jako „wspólną dla określonej społeczności
kategorię rozumową i konstrukcję intelektualną, będącą wypadkową
indywidualnych kategoryzacji i, podobnie jak czas, związaną ze społecznością
wspólnym układem odniesienia” (Majer 2010: 45)
•
Kategorie społeczne jako relatywne wynikają ze zmian zachodzących w
społeczeństwie oraz pełnią funkcję integracyjną w systemie wiedzy danej
społeczności
•
„Natomiast przestrzeń narzuca się świadomości jednostek jako coś koniecznego,
uniwersalnego i zewnętrznego. Odbijają się w niej najbardziej ogólne cechy
społeczeństwa” (Majer 2010: 45)
•
Durkheim wyróżnia w tym kontekście dwa elementy stanowiące o rytmie życia
społeczeństwa:
– Czas jednostkowy, indywidulany i czas społeczny w formie kalendarza jako
punkt odniesienia i orientacji w życiu społecznym z funkcją regulowania
aktywności społecznej
– Przestrzeń z funkcją koordynacji doświadczenia zmysłowego z jakościowym
zróżnicowaniem przestrzeni i jej podziału na części i kierunki w ten sposób,
że „każdej ze stref przestrzeni przypisane są pewne wartości; w ten sposób
organizacja przestrzeni odwzorowuje organizację społeczną” (Majer 2010:
45)
Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 4
Klasyczne koncepcje przestrzeni
Émile Durkheim (1858-1917)
•
Konstytucja społeczeństwa oparta jest na wyobrażeniach zbiorowych:
1. Czasu
2. Przestrzeni
3. Wartości, ideałów, wierzeń i symboli
• Proces uspołecznienia (socjalizacji) jest to interioryzacja tych zewnętrznych,
obiektywnych wyobrażeń przez jednostkę
„Wyobrażenia zbiorowe są obiektywną manifestacją świadomego oraz nieświadomego
życia zbiorowego. Mają zatem nie tylko społeczne pochodzenie, lecz także wyrażają
to, co społeczne – także dlatego, że powielają najogólniejsze cechy społeczeństwa i
są przez nie narzucane” (Majer 2010: 46)
Zdaniem Durkheim’a „(…) wyobrażenie przestrzeni polega przede wszystkim na
podstawowej koordynacji danych doświadczenia zmysłowego (…)” (Durkheim,
Elementarne formy życia religijnego, 1990: 10), tzn. przestrzenne rozmieszczenie
rzeczy oznacza ich różnicujące rozmieszczenie (kierunki): przestrzeń i czas jako
takie, niezróżnicowane przez człowieka nie istnieją.
Przestrzeń i czas są uwarunkowane przez wyobrażenia, tj. zdeterminowane
cywilizacyjnie (kulturowo) i społecznie jako pochodne danej cywilizacji-kultury i
społeczeństwa
Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 4
Klasyczne koncepcje przestrzeni
E. Durkheim: Elementarne formy życia religijnego
• Upodobnienie wyobrażeń przestrzeni przez technikę, tj. techniczne
możliwości zmniejszenia fizycznych dystansów, wskazuje na ich
społeczne źródło
• Społeczne wyobrażenia przestrzeni jako odzwierciedlenie wzorów
organizacji społecznej:
– Postrzeganie świata zależy od doświadczenia indywidualnego
– Aktywne postrzeganie świata poprzez wytwarzanie własnych
konstruktów wynikających z indywidualnego zbioru doświadczeń
• Kultura: płaszczyzna / przestrzeń jako spotkanie i zarazem synteza
doświadczeń indywidualnych, co umożliwia ustalenie rozpoznawalnych i
komunikatywnych wspólnych wartości, które ze swej strony wyznaczają
ramy zachowań indywidualnych i społecznych
Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 4
Dynamiczna teoria przestrzeni: Georg Simmel (1858-1918)
Socjologia przestrzeni, 1903 (pol. 2008); Über die räumliche Projektionen sozialer Formen, [w:]
Soziologie, 1908 [O przestrzennych wymiarach form społecznych, [w:] Socjologia, 2005]
•
Przestrzenne sposoby i formy współdziałania społecznego:
– Przestrzeń nabiera znaczenia społecznego
– Unikalny charakter poszczególnych przestrzeni
– Sposoby fragmentaryzacji przestrzeni adekwatnie do odmian działalności
człowieka
– Sposoby lokalizacji współdziałań społecznych w przestrzeni
– Sposoby określenia dystansu fizycznego i emocjonalnego, przede wszystkim w
przypadku zbiorowości miejskiej
– Proces zmian form przestrzennych jako podstawa rozróżnienia na ‚swoich’ i
‚obcych’
•
Przestrzeń jako dynamiczny aspekt organizacji społeczeństwa:
1. Przestrzeń jako jedna z głównych form realizacji życia społecznego
2. Przestrzeń jako płaszczyzna interakcji społecznych
3. Rozróżnienie na przestrzeń: fizyczną, społeczną i psychologiczną
(emocjonalną)
• Socjologia przestrzeni jako geometria społeczna: głównym zadaniem jest
określenie i ujęcie warunków zachodzenia relacji społecznych (współdziałań) w
oparciu o formalne kategorie czasu, masy i wielkości liczbowych
Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 4
Dynamiczna teoria przestrzeni: Georg Simmel (1858-1918)
Własności przestrzeni
Podstawowe „jakości formy przestrzennej” (własności przestrzeni):
1. Wyłączność zajmowanego miejsca
– „Podczas gdy żadne dwa ciała fizyczne nie mogą zająć tej samej przestrzeni,
przestrzeń społeczna może być zapełniona dzięki odpowiedniej konfiguracji i
integralności (całościowości) zajmujących ją zbiorowości i grup” (Majer 2010:
47-48)
– Przestrzeń jako płaszczyzna konstytuowania każdej wspólnoty i kształtowania
tożsamości zbiorowej, np. naród i państwo, wierni i kościół
2. Ustrukturyzowanie społeczne (podzielność)
– Fragmentaryzacja przestrzeni adekwatnie do konkretnych celów społecznych
oraz wyznaczenie granic
– „W przeciwieństwie do granic naturalnych, granice społeczne nie są (…)
przestrzennym faktem mającym socjologiczne konsekwencje, ale
socjologicznym faktem, który jest przestrzennie wytworzony” (Majer 2010:
48)
– Granice jako aktywny element w kształtowaniu konfiguracji interakcji
społecznych, np. poprzez wpływ na częstotliwość zachodzących interakcji
Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 4
Dynamiczna teoria przestrzeni: Georg Simmel (1858-1918)
Własności przestrzeni
3. Lokalizacja a delokalizacja
– Proces przestrzennego umiejscowienia interakcji lub też ich oderwanie od
kontekstu, podłoża przestrzennego, np. wspólnota wiejska a wirtualna
4. Dystans przestrzenny (odległość)
– Wymiar przestrzenny dotyczy przede wszystkim interakcji społecznych i
grupowych, które można analizować i klasyfikować na podstawie zachowania
lub zawieszenia dystansu fizycznego wyrażanego w stopniu przestrzennej
bliskości i oddalenia charakterystycznej dla mentalności zbiorowości
miejskich
– Simmel dąży do ujęcia do ujęcia praw przestrzennych w zakresie interakcji,
komunikacji interpersonalnej i międzygrupowej, np. zwiększenie bliskości
fizycznej (zagęszczenie zaludnienia) oznacza wprowadzenie osobistych
dystansów w przestrzeni
– W zbiorowości miejskiej wyrazem tego jest poczucie wyobcowania lub
dążenie do zachowania anonimowości jako konsekwencja swoistego
fizycznego i przestrzennego ‚stłoczenia’
5. Mobilność w przestrzeni i zmienność przestrzeni: migracje i zmiany lokalizacji
Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 4
Dynamiczna teoria przestrzeni: Georg Simmel (1858-1918)
Własności przestrzeni
„W przeciwieństwie do granic naturalnych, granice społeczne nie są (…) przestrzennym faktem
mającym socjologiczne konsekwencje, ale socjologicznym faktem, który jest przestrzennie
wytworzony” (Majer 2010: 48)
Wyznaczenie granic społecznych i fizycznych, przykład Sao Paolo (Brazylia)
www.nextnature.net/?p=1829
http://www.nextnature.net/2007/12/a-room-with-a-view/
Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 4
Obcość jako element przestrzennej interakcji społecznej (G. Simmel)
•
Przestrzenna bliskość z ‚obcym’, oddzielonym wyraźnym dystansem społecznym
•
‚Obcość’ jako jeden z elementów konstytutywnych stosunków społecznych:
relacje przestrzenne warunkują interakcje i stosunki społeczne oraz zawierają
ich znaczenie symboliczne
•
Zależność form interakcji społecznych od ich kontekstu przestrzennego z trzema
rodzajami interakcji kształtowanych przez przestrzeń:
1. Organizacja społeczna wymaga organizacji przestrzennej w wymiarze
politycznym i ekonomicznym
2. Przestrzenne wymiary i uwarunkowania władzy, kontroli społecznej w
ramach określonego terytorium
3. Więzi społeczne: intensywność współmierna do wielkości przestrzennej
terytorium, odmienna sytuacja występuje w przypadku emigracji i diaspory
opartej na tożsamości zbiorowej (narodowej, religijnej)
Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 4