Technik_lesnik_321[02]_O1.02

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Charakterystyka świata roślin

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Charakterystyka świata zwierząt

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3. Podstawy ekologii

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

106

4.3.3. Ćwiczenia

107

4.3.4. Sprawdzian postępów

109

5. Sprawdzian osiągnięć

110

6. Literatura

116

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o środowisku leśnym.
W poradniku zamieszczono:

– wykaz umiejętności, jakie powinieneś posiadać przed przystąpieniem do nauki tego

modułu,

– wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z tym poradnikiem oraz pracy

na zajęciach,

–  materiał nauczania,
–  ćwiczenia, które umożliwią Ci nabycie umiejętności praktycznych,
–  zestawy  zadań,  które  pomogą  Ci  sprawdzić  opanowanie  podanych  treści  określania

właściwości biologicznych drzew i krzewów,

– sprawdzian postępów, który pomoże Ci przygotować się do pracy kontrolnej z całego

materiału nauczania,

– wykaz literatury, z jakiej możesz korzystać podczas nauki.

Materiał nauczania obejmuje tylko najistotniejsze problemy, które powinieneś poznać

w tej jednostce modułowej. Zakres treści kształcenia jest bardzo szeroki, dlatego Poradnik nie
może  być  traktowany  jako  jedyne  i  wyłączne  źródło  wiedzy  na  temat  określania  stanu
i  zasobów  środowiska.  Podane  propozycje  literatury  pozwolą  na  pogłębienie  wiedzy
teoretycznej  z  treści  materiału  nauczania,  które  Ciebie  szczególnie  zainteresują  lub  są
niezbędne do realizacji zadań.

Materiał nauczania zawiera ponadto ćwiczenia zawierające:

–

treść ćwiczenia,

–

wykaz materiałów potrzebnych do realizacji,

–

sposób wykonania ćwiczenia,

–

pytania pomocne planowanie czynności,

–

wzory sprawozdań, arkusze ćwiczeń, tabele do wypełnienia.
Po wykonaniu przykładowych ćwiczeń powinieneś samodzielnie sprawdzić poziom swoich

umiejętności. W sprawdzianie postępów zawarte są pytania, na które należy udzielić
odpowiedzi TAK lub NIE.. Każda odpowiedź TAK wskazuje Twoje mocne strony, natomiast
odpowiedź NIE ukazuje braki, które powinieneś uzupełnić.

Cykl jednostki modułowej zakończony jest sprawdzianem osiągnięć edukacyjnych ucznia.

W poradniku znajdziesz test sprawdzający Twoje umiejętności. Proponuję Ci rozwiązanie testu
i wypełnienie arkusza odpowiedzi, który znajdziesz w tym Poradniku.

Wszelkie trudności ze zrozumieniem treści tematu lub ćwiczenia zgłaszaj do nauczyciela i

poproś Go o wyjaśnienie i ewentualne wskazówki do samodzielnego uzupełnienia.

Jednostka modułowa: „Określanie stanu i zasobów środowiska” jest jednym

z koniecznych modułów do zrozumienia charakterystyki i zasad prowadzenia gospodarki leśnej
w zakresie hodowli i zagospodarowania lasu.

Mam nadzieję, że Poradnik będzie pomocny. Życzę powodzenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

scharakteryzować budowę i funkcje tkanek roślinnych,

−

scharakteryzować budowę i funkcje organów roślinnych,

−

wyjaśnić zależności między budową i funkcją tkanek oraz organów roślin,

−

rozpoznać gatunki roślin, które mają podstawowe znaczenie w gospodarce leśnej,

−

scharakteryzować systematyczny podział roślin,

−

scharakteryzować budowę oraz cykl rozwojowy mszaków i paprotników,

−

scharakteryzować rośliny nasienne,

−

rozpoznać gatunki roślin leśnych podlegające ochronie,

−

scharakteryzować budowę i funkcje tkanek zwierzęcych,

−

scharakteryzować budowę narządów i układów narządów zwierzęcych,

−

wyjaśnić zależności między budową i funkcją tkanek oraz narządów i układów narządów
zwierząt,

−

wyjaśnić podział systematyczny zwierząt,

−

scharakteryzować zwierzęta bezkręgowe,

−

scharakteryzować owady mające podstawowe znaczenie w leśnictwie,

−

rozpoznać podstawowe gatunki ptaków leśnych,

−

scharakteryzować ssaki żyjące w lesie,

−

rozpoznać chronione gatunki zwierząt leśnych,

−

wyjaśnić pojęcia i prawa genetyki oraz teorię dziedziczności,

−

określić biologiczne i gospodarcze znaczenie roślin i zwierząt w gospodarce leśnej,

−

zinterpretować podstawowe prawa ekologiczne,

−

wyjaśnić strukturę ekosystemu i prawa rządzące jego funkcjonowaniem.

−

scharakteryzować rolę określonych gatunków roślin i zwierząt w ekosystemie lasu,

−

określić właściwości i strukturę populacji,

−

wyjaśnić związki i zależności między organizmami na poziomie populacji i biocenozy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Charakterystyka świata roślin

4.1.1. Materiał nauczania

Budowa i funkcje tkanek roślinnych

Tkanką nazywamy grupę komórek wyspecjalizowaną do pełnienia określonej funkcji

w organizmie. Najważniejszą ich cechą jest jednak konieczność współpracy ze sobą w celu
pełnienia właściwych zadań w organizmie.

Tkanki, które spełniają w organizmie jednakowe czynności życiowe, bez względu na to,

czy stanowią ciągły zespół komórek, tworzą odpowiedni układ, czyli system tkanek. Ogólnie
możemy wyróżnić następujące układy tkanek:
–

twórczy,

–

okrywający,

–

wzmacniający,

–

chłonny,

–

przyswajający,

–

przewodzący,

–

spichrzowy,

–

wentylacyjny,

–

wydzielniczy.
Główną funkcją układu twórczego jest wytwarzanie nowych komórek i ich zespołów.
Układ okrywający składa się z tkanek powierzchniowych, które chronią pozostałe tkanki

przed szkodliwymi wpływami zewnętrznymi i pośredniczą w wymianie materii między
organizmem roślinnym a otoczeniem.

Układ wzmacniający nadaje organom odpowiednią wytrzymałość na działanie sił

mechanicznych.

Układ chłonny umożliwia roślinie pochłanianie wody i substancji pokarmowych

z otoczenia.

Układ przyswajający uczestniczy przede wszystkim w procesie asymilacji dwutlenku

węgla.

Układ przewodzący rozprowadza w roślinie wodę z rozpuszczonymi w niej pokarmami

lub produktami asymilacji.

Elementy układu spichrzowego gromadzą i przechowują zapasy substancji pokarmowych.
Układ wentylacyjny umożliwia sprawną wymianę gazów między organizmem roślinnym

a jego otoczeniem.

Główną funkcją układu wydzielniczego jest wreszcie wydzielanie różnych substancji, które

bądź pozostają w organizmie, bądź wydalane są z niego na zewnątrz.
Tkanki twórcze

Tkanki twórcze, czyli merystemy, odgrywają bardzo ważną rolę, gdyż wytwarzają

wszystkie pozostałe tkanki. Dzięki nim odbywa się wzrost rośliny i kształtowanie się jej
poszczególnych narządów.

Tkanki te zbudowane są z komórek drobnych, cienkościennych, obficie wypełnionych

plazmą, zawierających stosunkowo duże jądra i wykazujących zdolność energicznego
podziału. Ze względu na pochodzenie możemy je podzielić na pierwotne i wtórne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tkanki twórcze dzielą się na:

–

merystemy wierzchołkowe,

–

merystemy wstawowe,

–

merystemy boczne, – kambium (miazga twórcza) i fellogen (miazga korkotwórcza).

Tkanki stałe

Tkanki stałe różnią się od twórczych przede wszystkim tym, że komórki ich nie mają już

zdolności podziału, są na ogół większe, zawierają mało plazmy, a dużo soku komórkowego
i mają często błony zgrubiałe. Niektóre tkanki stałe zbudowane są z komórek martwych, nie
mających już plazmy.

Tkanki okrywające. Tkanki okrywające występują na powierzchni organów rośliny.

Chronią one głębiej położone tkanki przed różnymi szkodliwymi wpływami zewnętrznymi,
np. przed osuszającym działaniem wiatru, gwałtownymi wahaniami temperatur, uszkodzeniami
mechanicznymi, atakiem organizmów pasożytniczych itp. Jednocześnie jednak muszą
umożliwiać niezbędną wymianę materii między rośliną a jej otoczeniem.

Tkanki miękiszowe. Jej komórki są zazwyczaj duże, mają duże wakuole i cienką ścianę

komórkową.

Tkanka

miękiszowa

występuje

kilku

odmianach

związku

z wyspecjalizowaniem do pełnienia różnych funkcji w organizmie:
–

miękisz asymilacyjny – bierze udział w fotosyntezie, a przez to w odżywianiu się rośliny.
Może on przybierać różne formy, takie jak:
–

miękisz gąbczasty,

–

miękisz palisadowy,

–

miękisz wieloramienny.

–

miękisz spichrzowy pozbawiony jest chloroplastów, za to zawiera liczne ziarna materiałów
zapasowych (skrobi, tłuszczów lub białek).

–

miękisz wodonośny, podobnie jak spichrzowy, służy do magazynowania wody.

–

miękisz  powietrzny,  zwany  też  przewietrzającym,  ma  bardzo  rozwinięte  systemy
przestworów  międzykomórkowych  tworzące  prawdziwe  kanały  wentylacyjne,  którymi
gazy mogą się swobodnie przemieszczać w obrębie rośliny.
Tkanki  przewodzące.  Zbudowane  są  z  komórek  wydłużonych,  ściśle  do  siebie

przylegających  i  ciągnących  się  wzdłuż  rośliny  nieprzerwanymi  wiązkami.  Jedne  z  nich
są  elementami  drewna  i  służą  głównie  do  przewodzenia  wody  z  rozpuszczonymi  w  niej
substancjami  mineralnymi  od  korzenia  ku  liściom,  inne  natomiast  są  elementami  łyka,
rozprowadzającymi  produkty  asymilacji  z  liści  do  innych  organów.  Elementami
przewodzącymi  w  drewnie  są  cewki  i  naczynia.  W  łyku  zasadniczymi  elementami
przewodzącymi są rurki sitowe.

Tkanki wzmacniające. Tkanki wzmacniające, zwane też mechanicznymi, wzmacniają

organy  roślin,  nadając  im  odpowiednią  wytrzymałość  na  działanie  różnych  sił  zewnętrznych.
W  szczególności  chronią  one  roślinę  przed  złamaniem,  rozerwaniem,  zgnieceniem,
a jednocześnie umożliwiają jej organom utrzymanie się np. w pozycji pionowej. Wytrzymałość
zapewniają  dwa  rodzaje  tkanki  wzmacniającej:  zwarcica  i  twardzica,  a  poza  tym  komórki
kamienne.

Tkanki wydzielnicze. Tkanki wydzielnicze wytwarzają i wydzielają takie produkty

przemiany materii, które w organizmie nie są zużytkowane jako substancje odżywcze. Do tego
rodzaju  substancji  należą  olejki  eteryczne,  żywice,  kauczuk,  guta,  garbniki,  alkaloidy,
glikozydy,  kryształki  szczawianu  wapnia  itd.  Substancje  te  gromadzą  się  wewnątrz  komórek
lub  wewnątrz  przestworów  międzykomórkowych  albo  wydalane  są  przez  organizm
na zewnątrz.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Charakterystyka biologiczna grzybów, mszaków i paprotników
Królestwo: Grzyby – Fungi
Typ: Skoczki (Chytridiomycota)
Typ: Sprzężniowe (Zygomocota)
Typ: Workowce (Ascomycota)
Typ: Podstawczaki (Basidiomycota)
Ogólna charakterystyka grzybów. Grzyby wyodrębniły się w procesie ewolucji z pewnych

pierwotnych form glonów. Jednakże w odróżnieniu od glonów grzyby są organizmami
bezchlorofilowymi – cudzożywnymi, a jako takie wykazują wiele odrębnych cech
biologicznych i morfologicznych. Są one pasożytami lub roztoczami, a niektóre z nich, zależnie
od warunków bytu, mogą nawet przechodzić z pasożytniczego sposobu życia na saprofityczny,
lub odwrotnie. Wiele grzybów żyje poza tym w symbiozie z roślinami zielonymi, i to zarówno
niższymi, jak i wyższymi.

Ściany komórkowe grzybów utworzone są przeważnie z substancji chitynowej.
Strzępki grzybni rosną wierzchołkowo. Mogą się one rozgałęziać, splatać ze sobą,

a nawet tworzyć zwarte skupienia przypominające tkanki.

Grzybnia może rozwijać się na powierzchni podłoża lub w jego wnętrzu. Może ona

przybierać  postać  płatów,  sznurów  itp.  Grube,  rozgałęzione  sznury  grzybniowe,
przypominające  wyglądem  korzenie  roślin  wyższych,  nazywamy  ryzomorfami.  Sznury  takie
odgrywają  ważną  rolę  w  rozprzestrzenianiu  się  grzyba,  a  ponadto  w  przewodzeniu  wody,
powietrza  i  substancji  pokarmowych.  Niekiedy  grzybnia  tworzy  różnego  kształtu
przetrwalniki,  czyli  sklerocja.  Są  to  utwory  odporne  na  działanie  szkodliwych  czynników
zewnętrznych,  umożliwiające  organizmowi  przetrwanie  okresów,  w  których  warunki
środowiska  nie  sprzyjają  wegetacji.  W  określonych  etapach  rozwoju  ze  strzępek  grzybni
wykształcają  się  też  utwory  o  różnej  postaci  i  różnej  konsystencji,  na  których  lub  wewnątrz
których powstają organy rozmnażania. Utwory takie nazywamy owocnikami.

Grzyby pobierają z podłoża pokarm w postaci soli mineralnych i łatwo rozpuszczalnych

substancji organicznych: cukrów, prostych białek, aminokwasów itp. Strzępki grzybni
wydzielają przy tym na zewnątrz do podłoża odpowiednie enzymy, które przyśpieszają rozkład
materii organicznej. Rozpuszczone składniki pokarmowe przenikają na zasadzie dyfuzji przez
błony do wnętrza komórek grzybni.

Rozmnażanie. Grzyby mogą się rozmnażać bezpłciowo przez fragmentację (rozpad)

plechy, przez pączkowanie lub za pomocą zarodników rostowych (rys. 1 i 2).

Rys. 1. Cykl rozwojowy workowca na przykładzie dzieżki pomarańczowej [1, s. 134]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Znaczenie grzybów. Grzyby jako rośliny bezzieleniowe są roztoczami lub pasożytami.

Zarówno jedne jak i drugie odgrywają ważną rolę w przyrodzie i w gospodarce człowieka.
Grzyby – roztocza uczestniczą w rozkładzie materii organicznej. Wiele grzybów – roztoczy
współżyje z roślinami zielonymi.

Jedną z form takiego współżycia jest mikoryza. Grzyby pasożytnicze wywołują różne

choroby  infekcyjne  wśród  roślin  i  zwierząt.  Niektóre  z  chorób  wywoływanych  przez  grzyby
wśród  roślin  użytkowych  mogą  niekiedy  przybierać  nawet  rozmiary  klęski.  W  tym  wypadku
działalność  grzybów  z  punktu  widzenia  gospodarczego  jest  oczywiście  wysoce  szkodliwa.
Grzyby mogą wyrządzać też nieraz duże szkody gospodarcze przez rozkład drewna.
Królestwo: Rośliny – Plantae (Phytobionta)

Typ: Mszaki (Bryophyta)
Gromada: Porostnicowe (Marchantiopsida)
Gromada: Jungermaniowe (Jungermanniopsida)
Gromada: Mchy (Briopsida)
Mszaki wyodrębniły się z glonów, a w historycznym rozwoju świata roślinnego stanowią

odgałęzienie pnia rodowego, z którego wywodzą się rośliny wyższe.

Są to rośliny mające postać plechy lub ulistnionej łodyżki, zawsze pozbawione korzeni.

Do podłoża przytwierdzają się za pomocą drobnych nitkowatych utworów, zwanych
chwytnikami. Chwytniki ułatwiają im pobieranie z podłoża wody i soli mineralnych.

W budowie anatomicznej mszaków można już wyróżnić elementy takich tkanek,

jak  okrywająca,  miękiszowa  i  wzmacniająca.  Nie  wykształca  się  tu  jeszcze  typowa  tkanka
przewodząca,  ale  u  niektórych  wyżej  uorganizowanych  form  (z  rodziny  płonnikowatych)
występują  już  elementy  przewodzące,  zbliżone  do  naczyń  i  rurek  sitowych  właściwych
roślinom naczyniowym.

Bardzo wyraźnie zaznacza się u mszaków przemiana pokoleń. Pokolenie płciowe, czyli

gametofit, jest tu z reguły silniej rozwinięte i żyje dłużej niż pokolenie bezpłciowe, czyli
sporofit. Gametofit rozwija się z zarodnika jako roślina samożywna.

Gametofit wytwarza wielokomórkowe organy płciowe. Organem płciowym żeńskim jest

rodnia, w której powstaje komórka jajowa. Męskim natomiast organem płciowym jest plemnia,
w  której  tworzą  się  liczne  ruchliwe (opatrzone w wici) plemniki. Plemniki przedostają się  do
rodni  za  pośrednictwem  wody  (np.  kropli  deszczu).  W  rodni  z zapłodnionej komórki jajowej
powstaje  zarodek  sporofitu.  Później  jednak  rozrywa  ścianę  rodni  i  wysuwa  się  na  zewnątrz.
Sporofit

mszaków

nazywamy

sporogonem.

Jest

mniej

okazały

niż gametofit i nie jest samodzielną rośliną, lecz przez cały czas swego życia pozostaje

Rys. 2. Cykl rozwojowy podstawczaków na przykładzie muchomora czerwonego [1, s. 135]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zrośnięty z gametofitem, z którego też czerpie pokarm. Jego najważniejszą częścią jest
zarodnia, zwana puszką. W niej wyróżnicowuje się specjalna tkanka twórcza, tzw. archespor.
Wytwarza ona komórki macierzyste zarodników, z których przez podział redukcyjny powstają
zarodniki (rys. 3).

Rys. 3. Schemat cyklu rozwojowego mszaków na przykładzie płonnika [1, s. 74]

Mszaki dzielimy na dwie klasy: wątrobowce i mchy.
Mchy odgrywają w przyrodzie ważną rolę. Niektóre z nich dzięki niewielkim

wymaganiom  siedliskowym  mogą  osiedlać  się  na  nagich  skałach  lub  jałowych,  suchych
piaskach,  jako  rośliny  pionierskie,  przysposabiające  podłoże  do  opanowania  przez  rośliny  o
większych  wymaganiach  życiowych.  Inne  rozwijają  się  szczególnie  silnie  na  gruntach
podmokłych, jako element roślinności bagiennej, nadającej szczególne piękno krajobrazowi.

W zespole leśnym największe znaczenie mają mchy naziemne. Tworzą one najniższą

warstwę w pionowej strukturze leśnego zbiorowiska roślinnego. Darnie ich wpływają przede
wszystkim na kształtowanie się stosunków wilgotnościowych, cieplnych i powietrznych w
glebie, na proces powstawania próchnicy i na związane z tym zmiany właściwości chemicznych
gleby, a wreszcie na przebieg naturalnego odnowienia drzewostanu.

Typ: Widłakowe (Lycophyta)
Gromada: Widłaki jednozarodnokowe (Lycopsida)
Gromada: Widłaki różnozarodnikowe (Isoëtopsida)
Gromada: Widliczki (Selaginellopsida)
Typ: Skrzypowe (Sphenophyta)
Gromada: Skrzypy (Sphenopsida)
Typ: Paprociowe (Polypodiophyta = Pterophyta)
Gromada: Paprocie (Polypodiopsida = Pteropsida)
Paprotniki, podobnie jak mszaki, wykazują w swym rozwoju osobniczym wyraźną

przemianę  pokoleń.  Rozmnażają  się  one  bezpłciowo  za  pomocą  zarodników.  Z  kiełkującego
zarodnika  rozwija  się  gametofit,  który  uczestnicząc  w  rozrodzie  płciowym  daje  początek
sporofitowi. Podobnie też jak u mszaków sporofit wytwarza zarodniki w zarodniach, gametofit
zaś wytwarza swoje organy rozrodcze w postaci rodni i plemni. U paprotników oba pokolenia
tylko  przejściowo  są  ze  sobą  związane,  a  poza  tym  żyją  oddzielnie.  U  paprotników  sporofit
jest  rośliną  okazałą,  złożoną  z  łodygi,  liści  i  korzeni,  gdy  tymczasem  gametofit  jest  drobną
roślinką  o  bardzo  uproszczonej  budowie.  Ważną  cechą  paprotników  jest  silne  wykształcenie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

tkanek przewodzących. Na tej podstawie zalicza się paprotniki już do grupy roślin
naczyniowych. Dzięki silnemu rozwojowi systemu przewodzącego rośliny te mogły osiągnąć
znaczne rozmiary i w odpowiednim etapie ewolucji zdobyć niezbędne przystosowanie do życia
w środowisku lądowym.

Rozwijający się z zarodnika gametofit paprotników nazywa się przedroślem. Jest to twór,

który odpowiada splątkowi i ulistnionej łodyżce mszaków. Na nim właśnie powstają organy
rozmnażania płciowego. Plemniki przedostają się z plemni ku rodniom za pośrednictwem
wody, a więc np. kropli deszczu lub rosy. Tym ich ruchem kieruje bodziec chemiczny zawarty
w śluzowatej substancji, która wydziela się u szczytów rodni.

Rys. 4. Cykl rozwojowy widłaka jednakozarodnikowego na przykładzie widłaka goździstego [1, s. 97]

Z zygoty, czyli z zapłodnionej komórki jajowej, powstaje zarodek sporofitu.. Młodociany

sporofit zrośnięty jest tzw. stopą z przedroślem, z którego czerpie substancje odżywcze.
W niedługim czasie przedrośle zamiera, a sporofit rozwija się dalej już jako samodzielna
roślina. Wkrótce zanika też jego korzeń zarodkowy, ale w zamian rozwijają się liczne korzenie
przybyszowe (rys. 4).

Łodyga paprotników ma budowę bardziej złożoną niż łodyga mszaków. Jej tkanką

okrywającą jest skórka. Pod nią znajduje się kora pierwotna zbudowana z tkanki miękiszowej
i mechanicznej. Zasadniczymi elementami w drzewnej części systemu przewodzącego
u większości paprotników są cewki, ale już u niektórych paproci występują typowe naczynia.
W części łykowej natomiast zasadniczymi składnikami są rurki sitowe.

Liście paprotników są rozmaicie ukształtowane i w procesie ewolucji przebyły

niejednakową  drogę  historycznego  rozwoju.  U  wielu  paprotników  zaznacza  się  wyraźne
zróżnicowanie  tych  organów  na  liście  płonne,  asymilacyjne,  i  liście  zarodniowe,  czyli
sporofilowe,  na  których  powstają  zaradnie.  W  zarodniach,  podobnie  jak  u  mszaków,
wyróżnicowuje  się  tkanka  zarodnikotwórcza  (archespor),  wytwarzająca  komórki  macierzyste
zarodników, z których przez podział redukcyjny powstają zarodniki.

Rząd: Widłakowce – Lycopodiales
Widłakowce można scharakteryzować jako paprotniki jednakozarodnikowe, których

sporofit  jest  rośliną  zielną  trwałą  o  pędach  nie  wykazujących  przyrostu  wtórnego.  Ich  liście,
podobnie  jak  u  innych  przedstawicieli  klasy  widłaków,  są  drobne,  siedzące;  są  one  gęsto
osadzone na łodygach pędów wegetatywnych. Liście zarodniowe (sporofile) przeważnie tylko
nieznacznie różnią  się od liści płonnych. U szeregu gatunków zebrane są one w szczytowych,
częściach  pędów  w  kłosy  zarodniowe,  czyli  sporofilostany.  Zarodnie  powstają  na  liściach

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zarodniowych pojedynczo; są one jednokomórkowe i po dojrzeniu otwierają się poprzeczną
szparą. Gametofit, czyli przedrośle widłakowców, rozwija się i żyje zwykle pod ziemią jako
organizm bezzieleniowy, cudzożywny.

Współcześnie żyjące widłakowce reprezentuje tylko jedna rodzina: widłakowate

(Lycopodiaceae), której przedstawicielem w naszej florze jest rodzaj widłak (Lycopodium).

Jednym z najpospolitszych u nas gatunków widłaka jest widłak goździsty – Lycopodium

clavatum.

Rząd: Widliczkowce – Selaginellales
Widliczkowce należą do paprotników różnozarodnikowych i z tego względu zasługują

na omówienie. Reprezentuje je rodzaj widliczka (Selaginella) z rodziny widliczkowatych
(Selaginellaceae). W Polsce występują dwa gatunki tych roślin, z nich zaś najpospolitszym jest
widliczka ostrozębna – Selaginella selaginoides, rosnąca na trawiastych zboczach Sudetów i
Karpat.

Typ: Skrzypowe – Sphenopsida (Equisetinae)
Łodygi skrzypowych wykazują członową budowę, tzn. są zróżnicowane na węzły

i  międzywęźla.  W  węzłach  łodygi  wyrastają  okółkowo  łuskowate  liście  dość  znacznie
zredukowane,  u  nasady  pochwiasto  zrośnięte.  Pod  pochwą  liściową  w  węzłach  wykształcają
się też pączki gałązek bocznych, które w miarę wzrastania przebijają pochwę i wydostają się na
zewnątrz. Kłosy zarodniowe rozwijają się albo na pędach zielnych, albo na specjalnych pędach
bezzieleniowych.  W  tym  ostatnim  wypadku  pędy  z  zarodniami  rozwijają  się  na  wiosnę,  pędy
asymilacyjne (płonne) zaś dopiero w późniejszym okresie wegetacji.

Rząd: Skrzypowce – Equisetales
Spośród kilku rodzin, które wyróżniono w tym rzędzie, dziś jeszcze żyje jedynie jedna:

skrzypowate (Equisetaceae) z rodzajem skrzyp (Equisetum).

Sporofit skrzypu składa się z trwałego podziemnego kłącza i z pędu nadziemnego o silnie

zredukowanych  liściach.  Kłącza  są  zwykle  dość  silnie  rozgałęzione  i,  podobnie  jak  pędy
nadziemne,  zróżnicowane  na  węzły  i  międzywęźla.  U  niektórych  gatunków  krótkie
odgałęzienia kłączy w miarę nagromadzania materiałów zapasowych nabrzmiewają bulwowato
i  w  tej  postaci  trwają  przez  zimę,  a  na  wiosnę  dają  początek  nowym  pędom.
Z  morfologicznie  jednakowych  zarodników  rozwijają  się  przedrośla  dwojakiego  rodzaju:
męskie z plemniami i żeńskie z rodniami.

Rys. 5. Przedstawiciele skrzypowych: A – skrzyp leśny, B – kłos zarodnionośny na szczycie pędu wiosennego

skrzypu polnego [1, s. 101]

Przedrośla są samożywne, plechowate, rozczłonkowane na nieregularne łatki; żeńskie

są przy tym znacznie większe i silniej rozgałęzione niż męskie. W plemniach powstają ruchliwe

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wielowiciowe plemniki; które po przedostaniu się do rodni uczestniczą w procesie
zapłodnienia.

Z zapłodnionej komórki jajowej rozwija się zarodek, z którego następnie wykształca się

sporofit o typowej dla danego gatunku postaci.

Do najpospolitszych na terenie Polski skrzypów należy skrzyp polny – Equisetum arvense

(rys. 5B).

Typ: Paprociowe – Pterophyta
W cyklu rozwojowym paproci zaznacza się wyraźna przewaga pokolenia bezpłciowego

nad  pokoleniem  płciowym.  Sporofit  jest  rośliną  okazałą,  wykazującą  wysoki  stopień
ukształtowania organów wegetatywnych: korzenia, łodygi i liści. U wielu naszych paproci pęd
wykształca  się  w  postaci  kłącza,  z  którego  wyrastają  korzenie  przybyszowe  i  krótkie  pędy
nadziemne  z  dużymi  liśćmi,  zróżnicowanymi  –  na  ogonek  i  zwykle  rozczłonkowaną  blaszkę
liściową.  Młode  liście  są  u  wierzchołka  zwykle  ślimakowato  zwinięte,  a  dopiero  później  się
rozprostowują.

Zarodnie powstają u paproci na liściach. Tworzą się one na wszystkich liściach lub tylko

na  niektórych;  w  tym  ostatnim  przypadku  liście  zarodnionośne  różnią  się  postacią
od  płonnych  liści  asymilacyjnych.  Zaradnie  występują  na  brzegu  lub  na  dolnej  stronie  liści,
pozostając  zawsze  w  łączności  z  tkanką  przewodzącą,  która  doprowadza  do  nich  substancje
pokarmowe.  Najczęściej  tworzą  one  na  liściu  skupienia,  zwane  kupkami.  Kupki  mogą  być
nagie,  osłonięte  zawiniętym  brzegiem  liścia  lub  specjalnymi  jego  wyrostkami  zwanymi
zawijkami.

Rząd: Paprotnikowce – Filicales
Paprotnikowce są paprociami jednakozarodnikowymi. Sporofit jest rośliną okazałą

o  liściach  dużych,  rozmaicie  ukształtowanych,  złożonych  z  ogonka  oraz  z  blaszki  liściowej,
mających  wyraźną  budowę  grzbieto  –  brzuszną.  Kształty  blaszek  liściowych  oraz  ewentualne
rozczłonkowanie  blaszki  na  odcinki  związane  są  ściśle  z  rozgałęzieniem  wiązek
przewodzących w liściu. Bardzo często złożona blaszka podzielona jest na odcinki pierwszego,
drugiego  lub  trzeciego  rzędu.  Młode  liście  są  zwinięte  i  w  tym  stadium  mają  wygląd
pastorałów.

Łodyga sporofitu żyjących u nas paproci wykształca się w postaci kłącza rosnącego

w ziemi pionowo lub częściej poziomo. Z kłącza wyrastają liczne korzenie przybyszowe.

Zarodnie osadzone są na liściu najczęściej w skupieniach. Liście zarodnionośne mogą być

przy tym inaczej wykształcone niż liście płonne. Gdy zarodnie dojrzeją, pękają poprzecznie,
a zarodniki wysypują się na zewnątrz.

Z kiełkujących zarodników powstają obupłciowe przedrośla. Są one zielone, kształtu

przeważnie  sercowatego,  wielkości  około  2cm,  niekiedy  nieco  większe  Na  spodniej  stronie
przedrośla  oprócz  chwytników  powstają  najpierw  plemnie,  a  następnie  rodnie.  Plemniki  są
ruchliwe,  zaopatrzone  w  wici.  W  wyniku  zapłodnienia  powstaje  zygota,  z  której  rozwija  się
zarodek. Zarodek szybko różnicuje się na wierzchołek wzrostu pędu, zawiązki pierwszych liści
i  zawiązki  korzenia.  W  miarę  rozwoju  korzenia  i  organów  asymilujących  sporofit  staje  się  w
ciągu krótkiego czasu samodzielną rośliną.

W naszych lasach rozpatrywany rząd reprezentują dwie rodziny: długoszowate

i paprotkowate.

Do rodziny długoszowatych (Osmundaceae) należy długosz królewski – Osmunda regalis

(rys. 6). Jest to paproć rzadka, objęta ochroną. Rośnie na niżu w podmokłych lasach
i na torfowiskach.

Rodzina paprotkowatych (Polypodiaceae) reprezentowana jest we florze naszych lasów

przez liczne gatunki, z których najważniejsze to:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wietlica samicza – Athyrium filix-femina, zachyłka trójkątna – Phegopteris dryopteris;

narecznica samcza – Dryopteris filix-mas; narecznica krótkoostna – D. spinulosa; pióropusznik
strusi – Matteucia struthiopteris; orlica pospolita – Pteridium aquilinum; paprotka zwyczajna –
Polypodium vulgare.

Budowa i funkcje organów roślinnych
Rola systemu korzeniowego. System korzeniowy spełnia w życiu rośliny dwojaką rolę:

fizjologiczną – polegającą głównie na zaopatrywaniu rośliny w wodę i sole mineralne, oraz
mechaniczną – polegającą na przytwierdzaniu rośliny do podłoża. Do tych dwóch zasadniczych
funkcji dostosowana jest też jego budowa.

W środowisku leśnym u drzew rosnących w zwarciu bardzo ważną rolę odgrywa stopień

rozwoju systemów korzeniowych oraz wzajemne zrastanie się korzeni różnych osobników.

Od budowy systemu korzeniowego i od głębokości jego osadzenia w glebie zależy

skuteczność,  z  jaką  spełnia  on  swą  funkcję  mechaniczną.  Drzewa  narażone  od  wczesnej
młodości  na  mechaniczne  działanie  wiatru  zakorzeniają  się  w  glebie  silniej  niż  drzewa  tego
samego gatunku korzystające z osłony przed wiatrem. Ponadto cała budowa drzewa rosnącego
na  otwartej  przestrzeni  przystosowuje  się  do  stawiania  oporu  siłom  działającym  w  kierunku
jego  obalenia.  Drzewa  wyrosłe  w  zwartym  drzewostanie,  a  następnie  gwałtownie  odsłonięte
przez  wyrąb  drzew  od  strony  nawietrznej,  nie  wykazują  wspomnianego  przystosowania
i dlatego ulegają nieraz bardzo łatwo klęskom wiatrowałów (rys. 7).

Budowa anatomiczna korzenia jest ściśle związana z jego funkcjami. W miarę

postępującego rozwoju i wzrostu zmienia się też ona odpowiednio wraz ze zmianami
czynności życiowych, które spełnia dany odcinek korzenia.

W korzeniu wiązki przewodzące pierwotnie zajmują centralną część zwaną walcem

osiowym, oddzieloną od zewnętrznego miękiszu (czyli tzw. kory pierwotnej) warstwą
komórek, zwaną perycyklem bądź okolnicą.

Perycykl odpowiada między innymi za tworzenie korzeni bocznych. Układ wiązek

przewodzących  w  walcu  osiowym  jest  naprzemienny:  drewno  pierwotne  na  przekroju
poprzecznym  korzenia  najczęściej  przyjmuje  postać  czteroramiennej  gwiazdki,  a  pomiędzy
jej  ramionami  są  pasma  łyka  pierwotnego.  Kambium  zakłada  się  tu  w  postaci  falistego
pierścienia  w  taki  sposób,  że  drewno  pozostaje  wewnątrz,  łyko  zaś  na  zewnątrz  warstwy
miazgi.

Rys. 6. Długosz królewski [1,s. 102]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

system palowy

system wiązkowy

Rys. 7. Systemy korzeniowe [1, s. 107]

Budowa i funkcje pędu
Pęd rozwija się, podobnie jak korzeń, ze stożka wzrostu. Jednakże stożek wzrostu pędu

charakteryzuje się pewną odrębnością budowy, ponieważ na pędzie występują liście.
Na stożku wzrostu pędu obserwujemy drobne wypuklinki, tzw. wzgórki pierwotne, które są
zawiązkami liści.

Budowa pierwotna łodygi ma podobny układ wewnętrzny tkanek jak korzeń. Wyróżniamy

także

zewnątrz

jednowarstwową

tkankę

okrywającą

–

skórkę,

a  bezpośrednio  pod  nią  zewnętrzną  część  –  korę  pierwotną  i  centralny  walec  osiowy.
W  peryferyjnej  części  kory  pierwotnej  występuje  tkanka  wzmacniająca.  Główną  część  kory
pierwotnej  stanowi  miękisz,  jest  go  tu  jednak  proporcjonalnie  mniej  niż  w  korzeniu.
Wewnętrzna  jednokomórkowa  warstwa  kory  to  śródskórnia  (endoderma);  może  ona  mieć
częściowe skorkowacenia ścian i zawierać drobne ziarna skrobi.

Walec osiowy łodygi ma zawsze proporcjonalnie dużą średnicę. Zewnętrzną

jego warstewkę stanowi okolnica.

Tkankę przewodzącą stanowią w łodydze wiązki złożone z drewna i łyka zorientowane

zawsze tak, że ku obwodowi łodygi znajduje się łyko, a ku środkowi zwrócone jest drewno.
Pasma miękiszowe pomiędzy wiązkami są to promienie rdzeniowe (rys.8).

Rys. 8. Wiązki przewodzące: zamknięta (A) i otwarta (B) [1, s. 82]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Łodyga

wynosi

liście

górze,

dzięki

rozgałęzieniom

umożliwia

im  wszystkim  dostęp  do  światła  Poza  tym  w  łodydze  odbywa  się  transport  wody  ku  górze.
Ruch  ten  zależy  od  trzech  czynników.  Działają  tu  siły  włoskowatości  naczyń,  z  kolei  –  siła
parcia  korzeniowego,  i  wreszcie  ssące działanie liści  wyparowujących  stale  wodę.  W łodydze
również odbywa się transport asymilatów od liści do innych części rośliny.

Liść rozwija się ze wzgórka pierwotnego na stożku wzrostu. Liście niektórych roślin mają

u nasady drobne przydatki, zwane przylistkami. Mogą też nie mieć ogonka liściowego,
wówczas blaszkę liściową nazywamy siedzącą; czasem dolna część liścia wykształca się
w postaci pochwy, która obejmuje łodygę.

Liście na łodydze rozmieszczone są w określonym porządku: skrętolegle lub okółkowo.

W ich kątach zazwyczaj znajdują się pączki, które powstały ze wzgórków wtórnych.

Istnieje wielka rozmaitość kształtów liści, ale zawsze cechują je te same przystosowania

do zasadniczych  funkcji  w  życiu  rośliny, którymi są: fotosynteza, wymiana gazów w procesie
oddychania i transpiracja. Płaski kształt blaszki liściowej zwiększa powierzchnię zetknięcia się
z powietrzem atmosferycznym. Aparaty szparkowe rozmieszczone są głównie w skórce strony
dolnej,  na  którą  nie  padają  bezpośrednio  promienie  słoneczne.  Główną  masę  liścia  stanowi
miękisz  asymilujący,  u  wielu roślin zróżnicowany na: palisadowy od strony górnej i gąbczasty
od  strony  dolnej.  Kształt  komórek  miękiszu  palisadowego  i  rozmieszczenie  w  nim
chloroplastów  sprzyja  wykorzystaniu  promieni  słonecznych,  a  luźna  tkanka  gąbczasta  ułatwia
dyfuzję gazów przez szparki w dolnej skórce.

Układ przewodzący liścia, tworzący jego tzw. nerwację, stanowią wiązki łyko-drzewne

rozgałęziające się bądź pierzasto, bądź dłoniasto, albo biegnące w blaszce liściowej
równolegle. Doprowadzają one do liścia wodę, a odprowadzają asymilaty. Wiązkom
przewodzącym towarzyszy zwykle tkanka wzmacniająca, dzięki czemu nerwacja liścia stanowi
szkielet usztywniający płaską blaszkę liściową.

Prócz fotosyntezy ważną funkcją liścia jest transpiracja, tj. wyparowywanie wody przez

szparki, a także częściowo z powierzchni liści. Transpiracja sprzyja transportowi substancji
od korzenia ku górnym częściom rośliny oraz chroni liść przed przegrzaniem, obniżając jego
temperaturę.

Na pędzie możemy wyróżnić pączek wierzchołkowy i pączki boczne. Pączek

wierzchołkowy powstaje bezpośrednio ze stożka wzrostu, pączki boczne ze wzgórków
wtórnych. Najstarsze zawiązki liściowe okrywają cały pączek.

Pączki roślin zielnych rozwijają się przez cały okres wegetacji, dając przyrost pędu.
Pączki roślin drzewiastych okryte są łuskami. Są one skorkowaciałe, często sklejone

żywicą. Chronią pączek w okresie zimy, ponieważ pączki zawiązują się w poprzednim roku,
a rozwijają dopiero w następnym. W pączkach zawarty jest program rozwoju pędu – mogą
więc być pączki liściowe, kwiatowe i mieszane.
Budowa wtórna organów osiowych

Łodyga roślin dwuliściennych może przyrastać na grubość. U roślin drzewiastych przyrost

ten jest znaczny. Dzieje się to wskutek powstania dwóch tkanek twórczych wtórnych:
kambium i miazgi korkotwórczej.

Kambium powstaje w obrębie wiązek pomiędzy łykiem i drewnem oraz w miękiszu

pomiędzy  wiązkami. Kambium roślin wieloletnich odkłada rytmicznie i okresowo – co roku –
nowe  warstwy  łyka  ku  obwodowi  i  nowe  warstwy  drewna  ku  środkowi,  przy  tym  drewna
odkłada znacznie  więcej. Tym  się tłumaczą widoczne na pniach  ściętych drzew słoje, których
liczba odpowiada liczbie lat przeżytych przez drzewo.

Miazga korkotwórcza powstaje w peryferycznych częściach łodygi i, podobnie

jak kambium, działa dwustronnie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ku środkowi tworzy nieco miękiszu, a na zewnątrz specyficzną wtórną tkankę

okrywającą, zwaną korkiem. W ścianach komórek korka pojawia się substancja pochodzenia
tłuszczowego (suberyna), która powoduje jej nieprzepuszczalność dla wody i gazów. Komórki
korka tracą żywą treść i wypełniają się powietrzem.

Korzenie roślin drzewiastych także przyrastają na grubość, dzięki działalności tych samych

tkanek twórczych wtórnych. Budowa wtórna korzenia w początkowym okresie działalności
tych tkanek przedstawia się nieco inaczej niż w łodydze. Ze względu na inny układ tkanek
przewodzących w budowie pierwotnej korzenia kambium odkładając się tworzy faliste pasmo,
przebiegające tak, że wiązki drewna znajdą się wewnątrz niego, a wiązki łyka na zewnątrz. W
późniejszym

okresie budowa drewna wtórnego i łyka wtórnego w korzeniu

i łodydze jest podobna.

Miazga korkotwórcza powstaje w obrębie okolnicy i na skutek tego warstwa korka

odcina korę pierwotną, która pęka i złuszcza się w glebie. Pozostaje tylko rozrośnięty walec
osiowy.
Budowa, powstawanie i funkcja kwiatów

Kwiat roślin wyższych jest organem rozmnażania. W kwiecie powstają gamety i tam też

następuje ich łączenie się, czyli zapłodnienie.

Kwiaty bywają w różny sposób ukształtowane, ale najwyższy stopień rozwoju osiągają

u roślin okrytonasiennych.

W budowie kwiatu okrytonasiennych wyróżniamy następujące części: kielich złożony

z  działek,  koronę  złożoną  z  płatków,  pręcikowie (tj. zespół  pręcików)  i  słupkowie (tj.  zespół
słupków).  Wszystkie  te  części  rozmieszczone  są  na  dnie  kwiatowym  (u  większości
okrytonasiennych)  okółkowo.  Kwiat  przeważnie  przytwierdzony  jest  do  łodygi  za  pomocą
szypułki. Jeśli szypułki nie ma, nazywamy go siedzącym.

Kwiaty występują na pędzie rośliny pojedynczo lub w skupieniach, na rozgałęzionych

w różny sposób odcinkach pędu, które nazywamy wówczas kwiatostanami.
Charakterystyka biologiczna roślin nasiennych
Typ: Nagozalążkowe drobnolistne (Pinophyta = Coniferophyta)

Gromada: Miłorzębowe (Ginkgopsida)
Gromada: Kordaitowe (Cordaitopsida)
Gromada: Szpilkowe (Pinopsida)

Typ: Nagozalążkowe wielkolistne (Cycadophyta)

Gromada: Paprocie nasienne (Pteridospermopsida, Lyginopteropsida)
Gromada: Sagowce (Cycadopsida)
Gromada: Benetyty (Bennettitopsida, Cycadeoidopsida)
Gromada: Gniotowe (Gnetopsida)

Typ: Okrytozalążkowe (Magnoliophyta)

Gromada: Dwuliścienne (Magnoliopsida)
Gromada: Jednoliścienne (Liliopsida)
Rośliny nasienne mają łodygi i korzenie zdolne do wtórnego przyrostu na grubość,

a także specyficzny żeński organ rozrodczy, jakim jest zalążek. Zalążki po zapłodnieniu
znajdującej się w nich komórki jajowej przekształcają się w nasiona. Ponadto plemniki
nasiennych nie muszą płynąć w wodzie, aby dotrzeć do komórki jajowej.

Nasienne (zalążkowe) są grupą obejmującą kilka niezależnych linii rozwojowych,

prowadzących między innymi do współczesnych nagonasiennych (nagozalążkowych) oraz
do okrytonasiennych (okrytozalążkowych).

Współczesne rośliny nagonasienne mają solidne pnie oraz palowe korzenie zdolne

do wtórnego przyrostu na grubość.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Pierwotne okrytonasienne też miały zdrewniałe łodygi i korzenie o dużym przyroście na

grubość, jednak w tej grupie kilkakrotnie doszło do takiego uproszczenia budowy, że niektóre
z  nich  zaczęły  przypominać  bardziej  paprotniki niż  nasienne. Obok okazałych  drzew  pojawiły
się  tu  wyspecjalizowane  rośliny  zielne  pozbawione  wtórnego  przyrostu  na  grubość, o bardzo
rozdrobnionych i rozproszonych wiązkach przewodzących. W niektórych wypadkach nastąpiła
całkowita  redukcja  korzenia  palowego  i  zastąpienie  go  systemem  wiązkowym,  złożonym  z
korzeni przybyszowych (jak u paprotników).

Liście nasiennych są klasycznymi makrofilami, wywodzącymi się (według teorii

telomowej) z wielokrotnie rozgałęzionych, spłaszczonych i zrośniętych bocznych telomów.
W najbardziej typowej postaci składają się z ogonka i płaskiej blaszki, ale w tak zróżnicowanej
grupie roślin, jaką są nasienne, doszło do wielu modyfikacji tego planu budowy.

Nagonasienne drobnolistne mają liście pojedyncze, z dwudzielną, czyli dychotomiczną

nerwacją,  często  z  podłużnymi  wcięciami  (miłorzębowe),  lub  równowąskie,  przekształcone
w  mniej  lub  bardziej  spłaszczone  igły.  U  nagonasiennych  wielkolistnych  blaszka  ulega
najczęściej  podziałowi  na  pierzasto  ułożone  listki,  tworząc  liść  złożony (prymitywne paprocie
nasienne,  sagowce  i  benetyty).  Czasami  w  tej  grupie  roślin  zachodzi  redukcja  liści  –  blaszki
stają się pojedyncze, a nawet taśmowate (wyspecjalizowane paprocie nasienne i gniotowce).

U okrytonasiennych występuje największe zróżnicowanie liści. Tu spotykamy liście

ogonkowe,  bezogonkowe  (siedzące),  a  także  otaczające  łodygę  pochewką,  o  blaszkach
mających  najrozmaitsze  kształty  –  okrągłe, jajowate,  wydłużone  i  inne.  Oprócz  pojedynczych
występują  liście  z  blaszką  podzieloną  pierzasto lub  dłoniasto,  oprócz całobrzegich spotykamy
liście o brzegach karbowanych, ząbkowanych, wrębnych, siecznych itd.

Sposób rozmieszczenia liści na łodydze nazywa się ulistnieniem. Gdy wyrastają one

wzdłuż linii śrubowatej, jest to ulistnienie skrętoległe. Gdy ulokowane są po dwa naprzeciw
siebie, mówimy o ulistnieniu naprzeciwległym i wreszcie, gdy tworzą się po kilka z jednego
węzła, to jest to ulistnienie okółkowe.
Cykle rozwojowe roślin nasiennych

U roślin nasiennych dominacja sporofitu nad gametofitem jest jeszcze wyraźniejsza niż

u paprotników. Sporofit jest okazałą rośliną, często wyrastającą na kilkadziesiąt metrów
w górę, gametofity zaś są tak małe, że rozwijają się wewnątrz zarodnika.

U nagozalążkowych, na przykład u sosny zwyczajnej (rys. 9), liście zarodnionośne

(sporofile) zebrane są w kłosy zarodnionośne (strobile), zwane tu szyszkami lub czasami też
kwiatami.

Sosna jest rośliną jednopienną. Odrębne szyszki (zwyczajowo zwane męskimi) tworzone

są przez mikro sporofile (sporofile z mikrosporangiami).

Każdy taki liść zarodnionośny, zwany tu pręcikiem, ma podczepione po dwa

mikrosporangia,  czyli  worki  pyłkowe,  w  których  tworzą  się  mikrospory,  czyli  ziarna  pyłku.
W  każdym  ziarnie  pyłku  rozwija  się  haploidalny  gametofit  męski  (przedrośle),  ograniczony
do  kilku  niewielkich  i  szybko  zamierających  komórek  przedroślowych  oraz  dwóch  dużych
komórek  –  wegetatywnej  i  generatywnej.  Dodatkowo  osłonka  mikrospory  wytwarza  dwie
puste  komory  powietrzne  (co  jest  przystosowaniem  do  przenoszenia  przez  wiatr)  i  w  takiej
postaci  pyłek  uwalniany  jest  z  worków  pyłkowych.  Zwyczajowo  szyszka  składająca  się
z mikrosporofili i produkująca ziarna pyłku nazywana jest kwiatem męskim, choć „męski” jest
tylko gametofit rozwijający się wewnątrz mikrospor.

Makrosporangia u sosny ulokowane są również w specyficznych strukturach, nazywanych

zwyczajowo szyszkami żeńskimi.

Każde makrosporangium, zwane tu ośrodkiem, okryte jest osłonką (integumentem).

Ośrodek wraz z osłonką tworzy charakterystyczny dla nasiennych zalążek. Osłonki nie zrastają
się całkowicie, na szczycie pozostaje niewielki otwór – okienko. Zalążki znajdują się po dwa

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

na  łuskach  nasiennych.  Łuski  nasienne,  mimo  że  są  podobne  do  pojedynczych  liści
zarodnionośnych  (w  tym  wypadku  byłyby  to  makrosporofile),  w  rzeczywistości  powstały
z  przekształcenia  całych  krótkich  gałązek,  tak  zwanych  krótkopędów  (pierwotnie  mających
wiele listków). Wynika z tego, że w przeciwieństwie do szyszki męskiej sosny szyszka żeńska
nie  jest  kwiatem,  czyli  zbiorem  liści  zarodnionośnych,  lecz  kwiatostanem,  czyli  zbiorem
kwiatów. Kwiat żeński u sosny to pojedyncza łuska nasienna z dwoma zalążkami.

Makrosporangium sosny wytwarza tylko cztery haploidalne makrospory, z których trzy

bardzo szybko degenerują i zamierają – rozwija się tylko jedna makrospora, w niedługim czasie
wypełniająca  w  zasadzie  całe  wnętrze  ośrodka.  W  jej  wnętrzu  tworzy  się  wielokomórkowy
gametofit  żeński  (przedrośle),  który  oczywiście  też  ma  swoją  odrębną  nazwę  –  bielmo
pierwotne.  Gametofit  wytwarza  dwie  rodnie,  a  w  każdej  z  nich  po  jednej  komórce  jajowej.
Reszta  gametofitu  zaczyna  magazynować  substancje  odżywcze,  przyjmując  charakter  tkanki
spichrzowej (bielmo pierwotne).

Rys. 9. Cykl rozwojowy nagonasiennych na przykładzie sosny [1, s. 111]

Nasiennym nie jest potrzebna woda, aby doszło do zapłodnienia. Niektóre ziarna pyłku

(gametofity męskie), niesione wiatrem, trafiają na okienko zalążka. Jest to proces zapylenia.
Komórka wegetatywna gametofitu męskiego zaczyna tworzyć wyrostek, zwany łagiewką
pyłkową, wrastający w ośrodek aż do chwili dotarcia do jednej z dwóch komórek jajowych.

Komórka generatywna, dzieląc się, tworzy dwa plemniki, które u sosny pozbawione są

aparatów  ruchu  i  właściwie  zredukowane  do  samych  jąder  komórkowych,  dlatego  też  noszą
nazwę  komórek  plemnikowych.  Te  komórki  plemnikowe  wędrują  w  łagiewce  i  jedna  z  nich
łączy  się  z  komórką  jajową,  tworząc  zygotę.  Z  niej  powstaje  młody  sporofit,  czyli  zarodek
zbudowany  z  zawiązka  korzenia,  pączka  wierzchołkowego  i  kilku  (5–8)  liści  zarodkowych
zwanych  liścieniami.  Zarodek  otoczony  jest  tkanką  odżywczą,  czyli  bielmem  pierwotnym,
które  powstało  z  przekształconego  gametofitu  i  jest  haploidalne.  Osłonka  zalążka  twardnieje
i  przekształca  się  w  łupinę  nasienną,  a  u  sosny  tworzy  też  skrzydełko  umożliwiające
przenoszenie  przez  wiatr.  W  ten  sposób  tworzy  się  nasienie,  najbardziej  charakterystyczny
twór  roślin  nasiennych,  spoczywające  tu  na  łusce  nasiennej,  niczym  nieosłonięte  (i  stąd  inna
nazwa

nagozalążkowych

–

„nagonasienne”).

Proces

dojrzewania

nasion

jest

u nagozalążkowych powolny. U sosny trwa on dwa lata od momentu zapłodnienia. Gdy
jeszcze doliczymy rok upływający od momentu zapylenia (czyli przeniesienia pyłku na okienko
zalążka) do zapłodnienia komórki jajowej, to się okaże, że cały cykl rozrodczy trwa tu trzy

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

lata. Dopiero po tym okresie nasiona wysypują się i jeśli trafią na właściwe warunki,
to kiełkują, wytwarzając nową roślinę.

Organy rozrodcze okrytonasiennych uległy dość poważnym przekształceniom w stosunku

do odpowiednich struktur nagonasiennyeh. Przede wszystkim kwiaty – rozumiane jako zbiory
liści zarodnionośnych, a także niebiorących udziału w rozmnażaniu liści płonnych są zazwyczaj
obupłciowe. Składają się zarówno z pręcików (mikrosporofili), jak i makrosporofili
zaopatrzonych w zalążki.

Pręciki składają się z nitki pręcikowej i główki zbudowanej z czterech worków pyłkowych

(mikrosporangiów).

Gametofit rozwijający się w mikrosporach, czyli ziarnach pyłku, okrytonasiennych składa

się tylko z dwóch komórek – wegetatywnej i generatywnej.

Makrosporofile, nazywane tu owocolistkami, zrastają się (pojedynczo lub po kilka),

tworząc swoisty organ okrytonasiennych – słupek, w najbardziej typowej wersji składający się
ze  znamienia,  szyjki  i  zalążni.  W  jej  wnętrzu  zostają  ukryte  zalążki  wyróżniające  się  dwiema
osłonkami  (zalążki  nagonasiennyeh  mają  tylko  jedną),  ale  szczelina,  zwana  okienkiem,
pozostaje.  Tak  jak  u  nagonasiennych,  w  makrosporangium  (ośrodku)  tworzą  się  cztery
makrospory, z czego trzy zamierają, a czwarta rozwija się w gametofit żeński. W porównaniu
z  nagonasiennymi  jest  on  tu  jeszcze  bardziej  uproszczony  i  nosi  odrębną  nazwę  woreczka
zalążkowego.  Składa  się  z  siedmiu  komórek,  które  tworzą  się  wokół  jąder  powstałych
z  trzykrotnego  podziału  haploidalnego  jądra  makrospory.  Po  trzykrotnym  mitotycznym
podziale  jądra  tworzy  się  wprawdzie  osiem  haploidalnych  jąder  potomnych,  ale  w  wypadku
woreczka  zalążkowego  powstaje  tylko  sześć  haploidalnych  komórek  –  zlokalizowana
w  pobliżu  okienka  komórka  jajowa,  towarzyszące  jej  dwie  synergidy  (pozostałość  rodni)
i  trzy  tak  zwane  antypody,  leżące  po  przeciwnej  niż  komórka jajowa stronie  woreczka.  Dwa
pozostałe  jądra  zlewają  się  ze  sobą,  tworząc  diploidalne  jądro  centralne,  zwane  też  wtórnym
jądrem woreczka zalążkowego.

Pierwotnie pyłek okrytozalążkowych był przenoszony przez owady, co było jednym

z  powodów  ich  sukcesu  ewolucyjnego.  Później  powstało  także  wiele  grup  tych  roślin,  które
powróciły  do  zapylania  przez  wiatr.  Jednak  w  obu  tych  wypadkach  pyłek  jest  przenoszony
na znamię słupka,  a  nie  bezpośrednio  na okienko zalążka, jak u nagonasiennych. Tutaj ziarno
pyłku  kiełkuje,  czyli  komórka  wegetatywna  zaczyna  tworzyć  łagiewkę  pyłkową  (czasami
bardzo  długą)  wrastającą  w  słupek  i  kierującą  się  w  stronę  okienka  w  zalążku.  Komórka
generatywna  dzieli  się  na  dwie  pozbawione  ruchu  komórki  plemnikowe,  które  wędrują
wewnątrz  łagiewki,  aż  w  końcu  docierają  do  woreczka  zalążkowego.  Tutaj  dochodzi
do  niezwykłego  i  jedynego  w  świecie  organizmów  żywych  zjawiska  zwanego  podwójnym
zapłodnieniem (rys. 10).

W procesie tym uczestniczą obie komórki plemnikowe: jedna łączy się normalnie

z komórką  jajową,  tworząc  zygotę,  druga zaś  – z diploidalnym  jądrem centralnym  i powstaje
jądro  triploidalne.  Z  zygoty  po  wielokrotnej mitozie tworzy  się  zarodek  podobny do  zarodka
nagonasiennych,  z  tym  że  liczba  liścieni  jest  tu  zredukowana  do  dwóch  –  u  dwuliściennych,
bądź też do jednego – u jednoliściennych.

Jądro triploidalne, dzieląc się, tworzy wiele nowych komórek, które nabierają charakteru

tkanki spichrzowej, stanowiącej materiał zapasowy dla zarodka. Tkanka ta nazywa się bielmem
wtórnym  (dla  odróżnienia  od  bielma  pierwotnego  nagonasiennych, haploidalnego). Podwójne
osłonki  zalążka  twardnieją,  tworząc  dwuwarstwową  łupinę  nasienną,  a  ścianka  zalążni  (a
czasami  też  i  inne  elementy  kwiatu)  przekształca  się  w  mięsistą  lub  suchą  owocnię.
Tak powstaje kolejny twór charakterystyczny dla okrytonasiennych – owoc.

Wydaje się, że to właśnie sposób rozrodu spowodował, że okrytonasienne opanowały dziś

większość zbiorowisk lądowych. Zamknięcie delikatnych zalążków w słupku chroni je przed

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

uszkodzeniami.  Podwójne  zapłodnienie  sprawia,  że  substancja  zapasowa  dla  zarodka  (bielmo
wtórne) tworzy się dopiero po powstaniu zygoty, kiedy jest pewne, że zostanie wykorzystana.
U  nagonasiennych  bielmo  pierwotne  tworzy  się  bez  względu  na  to,  czy  dojdzie
do zapłodnienia, czy nie, co jest zdecydowanie mniej korzystne energetycznie. Taki oszczędny
rozród  wpłynął  na  przyspieszenie  całego  cyklu  życiowego  okrytonasiennych  –  większość  z
nich  to  rośliny  zielne  jedno-  lub  dwuletnie.  Korzystne  okazało  się  także  wykorzystanie
owadów  do  precyzyjnego  przenoszenia  pyłku,  dzięki  czemu  okrytonasienne  mogą  go
produkować znacznie mniej.

Rys. 10. Cykl rozwojowy okrytonasiennych na przykładzie jabłoni [1, s. 115]

Systematyczny

przegląd

wybranych

gatunków

roślin

nagonasiennych

i okrytonasiennych

Nasienne podzielono na trzy typy. Pierwszy stanowią nagozalążkowe drobnolistne

(Pinophyta,  inaczej  Coniferophyta).  Wykazują  one  silny  przyrost  łodyg  na  grubość  przez
odkładanie kolejnych  warstw  drewna  wtórnego o dość  prymitywnej budowie, gdyż składa się
ono z cewek, podobnie jak u paprotników. Liście współczesnych przedstawicieli tych roślin są
raczej  niewielkie  i  pojedyncze.  System  korzeniowy  jest  typu  palowego.  Zaliczamy  tu:
miłorzębowe, kordaitowe oraz szpilkowe.

Miłorzębowe (Ginkgopsida) – to drzewa o pokaźnym pniu i koronie, z liśćmi o blaszkach

w  kształcie  wachlarza  z  dychotomiczną  (dwudzielną)  nerwacją.  Zalążki  mają dwuwarstwową
osłonkę,  a  plemniki  są  ruchliwe.  Pojawiły się  pod  koniec  ery  paleozoicznej, a  szczyt  rozwoju
osiągnęły  w  mezozoiku.  Dziś  żyje  na  świecie  tylko  jeden  gatunek  –  miłorząb  dwuklapowy
(Ginkgo biloba).

Kordaitowe (Cordaitopsida) pojawiły się w górnym dewonie, wymarły zaś w permie. Były

to duże drzewa (do 30m wysokości), o liściach wydłużonych w kształcie długich
(do 1m) jęzorów. Miały jednopłciowe kwiaty, zebrane w kotkowate kwiatostany.
Przypuszczalnie z nich wywodzą się szpilkowe.

Do szpilkowych (lub iglastych, Pinopsida, czyli Coniferopsida) należą drzewa i krzewy

(łącznie około 600 gatunków) mające liście w postaci igieł lub łusek, które nie opadają
na zimę. Z naszych gatunków wyjątek stanowi modrzew.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

U większości łuski nasienne i mikrosporofile tworzą jednopłciowe strobile, czyli szyszki.

Do szpilkowych należą takie pospolite rośliny, jak sosna (Pinus; rys. 11b), świerk (Picea abies;
rys. 11c), jodła (Abies alba) czy jałowiec (Juniperus). Cztery gatunki zostały w Polsce uznane
za rośliny chronione – cis pospolity (Taxus baccata), limba (Pinus cembra), kosodrzewina
(Pinus mugo) i sosna błotna (Pinus uliginosa).

Rys. 11. Przedstawiciele szpilkowych: A – cis pospolity, B – sosna zwyczajna, C – świerk [1, s. 116]

Szpilkowe to bardzo stara grupa roślin, pierwsi jej przedstawiciele pojawili się już

w karbonie. Dziś stanowią bardzo ważny składnik lasów, zwłaszcza w klimacie umiarkowanym
i chłodnym, a także w wyższych partiach gór. Mają też duże znaczenie gospodarcze –
dostarczają drewna dla przemysłu budowlanego, meblarskiego, papierniczego itd.

Typ nagozalążkowe wielkolistne (Cycadophyta) to obecnie rośliny nieliczne

i wymierające. Doliczono się tylko około 180 gatunków żyjących w klimatach tropikalnych.
Zgodnie z nazwą ich liście są duże i najczęściej pierzasto podzielone. Mają stosunkowo słaby
przyrost łodygi na grubość, a ich drewno zbudowane jest zazwyczaj z cewek, rzadko z naczyń.
Zaliczamy tu cztery grupy roślin, w tym wymarłe już paprocie nasienne i benetyty.

Typ okrytozalążkowe (Magnoliophyta) to drzewa, krzewy lub rośliny zielne wykazujące

dużą  różnorodność  przystosowań  ekologicznych.  Mają  zalążki  okryte  zrośniętymi
owocolistkami  (czyli  słupkami),  charakteryzują  się  jeszcze  silniejszą  niż  u  nagonasiennych
redukcją gametofitu i występowaniem procesu podwójnego zapłodnienia. W drewnie wtórnym
występują  zazwyczaj  naczynia.  W  zależności  od  liczby  liścieni  w  zarodku  dzielimy  je  na
dwuliścienne oraz jednoliścienne.

Dwuliścienne (Magnoliopsida) mają zarodek z dwoma liścieniami. Zaliczane tu rośliny

mają  łodygi  zdrewniałe  lub  zielne,  o  otwartych,  czyli  zdolnych  do  wtórnego  przyrostu
na grubość, wiązkach przewodzących. System korzeniowy najczęściej jest palowy. Ich liście są
zazwyczaj  ogonkowe,  o  nerwacji  pierzastej  lub  dłoniastej,  czasami  miewają  przylistki.  Kwiat
obupłciowy  czterokrotny,  czyli  czteroelementowy,  składa  się  ze:  słupka  lub  kilku  słupków
tworzących  tak  zwane  słupkowie,  pręcików,  korony  utworzonej  z  płatków  (najczęściej  4–5
sztuk)  i  kielicha  złożonego  z  tak  zwanych działek. Płatki  korony i  działki  kielicha  tworzą  tak
zwany podwójny okwiat. Dwuliścienne są dziś najliczniejszą grupą roślin; należy do nich ponad
200  tysięcy  gatunków  występujących  we  wszystkich  strefach  klimatycznych  i  niemal  we
wszystkich typach siedlisk.

Systematycy dzielą je na 8 grup stanowiących niezależne linie rozwojowe:
Magnoliowe (Magnoliidae) są roślinami tropikalnymi uznawanymi za najprymitywniejszą

grupę  dwuliściennych,  zachowały  prawdopodobnie  wiele  cech  przodków  wszystkich
okrytonasiennych.  Są  to  krzewy  lub  niewielkie  drzewa  o  drewnie  wtórnym,  zbudowanym  u
niektórych  wyłącznie  z  cewek  (jak  u  typowych  nagonasiennych).  Ich  duże,  najczęściej

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

pojedyncze liście, mają pierzastą nerwację. Bardzo pierwotna jest budowa kwiatu. Jego oś jest
wydłużona i przypomina oś kłosa zarodnionośnego.

Wszystkie elementy kwiatu – listki okwiatu, a także pręciki i słupki – rozmieszczone są

na osi spiralnie (a nie w okółkach jak u pozostałych). Słupki mają bardzo prymitywną budowę:
czasami owocolistki, z których się składają, nie są nawet do końca zrośnięte. Do tej grupy
zaliczamy między innymi pochodzące z Dalekiego Wschodu magnolie (Magnolia), niewielkie
drzewa, często sadzone jako rośliny ozdobne, a z naszych rodzimych – grzybienie białe i grążel
żółty (Nuphar luteum).

Jaskrowe (Ranunculidae) są głównie roślinami zielnymi, dostosowanymi do klimatu

chłodnego  i  umiarkowanego.  Ich  kwiaty  mają  dość prymitywną budowę, listki okwiatu nie są
nigdy  zrośnięte  ze  sobą,  pręciki  i  słupki  są  liczne,  ustawione  spiralnie.  W  przeciwieństwie
do  magnoliowych  ich  drewno  zbudowane  jest  z  naczyń.  Do  jaskrowych  należą  bardzo
pospolite  rośliny  krajowe,  jak  na  przykład:  jaskier  ostry  (Rammculus  acer),  ziarnopłon
wiosenny  (Ficaria  fucaria)  i  mak  (Papaver  rhoeas),  zawilec  gajowy  (Anemone  nemorosa),
rosnący  w  miejscach  podmokłych  kaczeniec  (Caltha  palustris),  a  także  rosnący  powszechnie
na  poboczach  dróg  i  w  innych  tak  zwanych  siedliskach  ruderalnych  glistnik  jaskółcze  ziele
(Chelidonium maius).

Oczarowe (Hamamelididae) to niewielka grupa obejmująca prawie wyłącznie formy

drzewiaste  o  pojedynczych  liściach  i  drewnie  zbudowanym  z  samych  cewek,  bez  naczyń.
Wśród  oczarowych  większość  gatunków  ma  kwiaty  jednopłciowe.  Wyraźnie  widać  tu  także
stopniowe przejście od owadopylności do wiatropylności, czego dowodem mogą być rodzime
gatunki,  takie  jak  leszczyna  (Corylus  avellana),  buk  (Fagus  sylvatica),  dąb  (Quercus)  czy
brzoza (Betula) – wszystkie one są wiatropylne.

Goździkowe (Caryophyllidae) głównie są roślinami zielnymi, ale często spotykamy wśród

nich  sukulenty,  czyli  rośliny  magazynujące  wodę  w  liściach  (sukulenty  liściowe)  jak
przypołudniki  (Aizoaceae),  i  w  łodygach  (sukulenty  łodygowe),  na  przykład  kaktusy
(Cactaceae). Ich kwiaty mają symetrię promienistą i najczęściej tylko jeden słupek zbudowany
z  pięciu  zrośniętych  owocolistków.  Liście  są  zazwyczaj  pojedyncze.  Wśród  krajowych
reprezentantów  tej  grupy  wyróżniają  się  goździki  (12  gatunków),  na  przykład  goździk
kartuzek  (Dianthus  cartusianorum),  a  także  bardzo  niegdyś  powszechny  i  uciążliwy  chwast
kąkol (Agrostemma githago).

Do ukęślowych (Dilleniidae) zaliczamy ponad 35 tysięcy gatunków bardzo

zróżnicowanych  roślin,  mających  najczęściej  pięciopłatkowe  kwiaty  z  wyraźnym  kielichem
i koroną. Są wśród nich niewielkie rośliny zielne, takie jak fiołki, na przykład nasz fiołek leśny
Viola silvestris, a także drzewa i krzewy, jak na przykład wierzby (Salix), topole (Popidus) czy
morwy  (Morus).  Do  tej  grupy  zalicza  się  też  pospolite  pokrzywy  (Urtica),
a  ponadto  rząd  dyniowców  (Cucurbitales)  z  ważnymi  roślinami  uprawnymi,  takimi  jak  dynie
(Cucurbita), ogórki (Cucumis) i arbuzy (Citnillus).

Różowe (Rosidae) to liczna (60 tys. gatunków) i bardzo zróżnicowana morfologicznie

grupa  dwuliściennych  (drzewa,  krzewy  i  zielne),  prawdopodobnie  mających  wspólnych
przodków  z  ukęślowymi.  Kwiaty  są  tu  pięciopromienne  (u  form  prymitywnych,  na  przykład
jeżyna  Rubus)  lub  mają  symetrię  grzbiecistą (u  roślin  bardziej wyspecjalizowanych,  np.  groch
Pisum).

Kwiaty niektórych różowych uległy redukcji i przekształciły się w gęste kwiatostany,

wypełniające  funkcję  pojedynczego  kwiatu,  na  przykład  u  marchwi  (Daucus)  lub  kopru
(Anethum).  Do  różowych  zaliczamy  też  ważne  pod  względem  gospodarczym  drzewa
owocowe,  takie  jak  wiśnie  (Cerasus),  śliwy  (Prunus),  jabłonie  (Malus),  wszystkie  cytrusy
(różne gatunki z rodzaju Citrus), a ponadto klony (Acer) i kasztanowce (Aesculus). W Polsce
rośnie łącznie około 400 gatunków należących do tej grupy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Astrowe (Asteridae) wywodzą się z prymitywnych różowców i są jedną z dwóch

najbardziej  wyspecjalizowanych  grup  roślin  dwuliściennych.  Należą  tu  głównie  rośliny  zielne
o  liściach  najczęściej  mających  podzielone  blaszki.  U  wcześniejszych  astrowych  kwiaty  są
jeszcze  duże  o  zrośniętych  płatkach,  jak  u  leśnego  dzwonka  Campanula.  U  bardziej
wyspecjalizowanych,  skupionych  w  rodzinie  złożonych  (Asteraceae),  pojedyncze  kwiaty  są
drobne,  tworzące  gęsto  upakowane  kwiatostany,  wyglądające  jak  koszyczki  lub  główki
okolone  liśćmi  płonnymi,  tworzącymi  powabnie;  z  wierzchu  cały  taki  kwiatostan przypomina
jeden  kwiat.  Do  tej  rodziny  zaliczamy  takie powszechnie  znane  gatunki,  jak mniszek  lekarski
(Taraxacum  officinale),  różne  gatunki  astrów  (Aster),  rumianek  (Matricaria  chamomilla),
stokrotkę  o  pięknej  nazwie  łacińskiej  Bellis  perennis,  łopian  (Arctium)  czy  słonecznik
(Helianthus  annus),  a  z  roślin  użytecznych  gospodarczo  można  tu  oprócz  słonecznika
wymienić także sałatę (Lactuca sativa) i cykorię (Cichorium).

Potomkami pierwotnych różowców są także wyspecjalizowane jasnotowe (Lamiidae).

Większość  jasnotowych  to  rośliny  zielne  (choć  zdarzają  się  też  drzewa),  o  kwiatach
obupłciowych,  zrośniętych  płatkach  korony  i  działkach  kielicha.  Kwiaty  te  mogą  być
promieniste,  jak  u  ziemniaka  (Solanum  tuberosum)  czy  pomidora  (Lycopersicon),  lub
grzbieciste,  jak  u  jasnoty  białej  (Lamium  album).  W  tej  grupie  roślin  znajdują  się  także
popularne zioła i przyprawy, na przykład mięta pieprzowa (Mentha piperita), szałwia (Salvia),
melisa (Melissa), tymianek (Thymus), bazylia (Ocimum) i inne.

Jednoliścienne (Liliopsida) mają zarodek z jednym liścieniem i kwiaty trójdzielne są często

wiatropylne.  Większość  to  rośliny  zielne,  formy  drzewiaste  zdarzają  się  rzadko.  Ich  drobne
wiązki  przewodzące,  rozproszone  po  całej  szerokości  łodygi,  są  zamknięte,  a  więc
nie  występuje  tu  klasyczny  przyrost  na  grubość.  Jednoliścienne  mają  liście  o  blaszkach
niepodzielonych (choć są wyjątki!) i równoległej nerwacji, a system korzeniowy wiązkowy.

Wśród jednoliściennych wyróżniamy trzy linie rozwojowe.
Żabieńcowe (Alismatidae) – to najprymitywniejsza grupa jednoliściennych, obejmująca

w  większości  rośliny  wodne  lub  błotne.  Ich  liście  często  mają  ogonki.  Czasami  występuje
u  nich  heterofolia,  czyli  występowaniem  różnych  rodzajów  liści  na  jednej  roślinie  –  tak  jest
w wypadku strzałki wodnej (Sagittaria sagittifolia). W drewnie brak naczyń (są cewki). Słupki
przypominają złożony wpół owocolistek; są jak u magnoliowych liczne i umieszczone spiralnie
na  wydłużonym  dnie  kwiatowym.  U  niektórych  pyłek  jest  przenoszony  przez  wodę
i zapylenie też odbywa się pod wodą.

Liliowe (Liliidae) – należy tu większość gatunków jednoliściennych (ok. 60 tys.).

W  większości  są  to  rośliny  zielne  (rzadko  sukulenty  lub  o  łodygach  zdrewniałych,
z  przyrostem  na  grubość).  Kwiaty  mają  budowę  typową  dla  jednoliściennych,  są  zazwyczaj
owadopylne,  najczęściej  mają  6  niezrośniętych  działek  okwiatu.  Do  tej  grupy  zaliczamy
popularne  rośliny  cebulowe,  jak  tulipany  (Tulipa),  irysy  (Iris),  śnieżyczkę  przebiśnieg
(Galanthus nivalis),  cebulę  i  czosnek  (rodzaj Allium).  Tu  też należą wszystkie storczyki (rząd
Orchidales,  ok.  25  tys.  gatunków)  skrajnie  przystosowane do owadopylności, a także turzyce
(Carex)  i  trawy  (Poaceae)  przystosowane  do  wiatropylności.  W  Polsce  występuje  około  150
gatunków  dziko  rosnących  traw,  ale  największe  znaczenie  mają  sprowadzone do  nas  gatunki
hodowlane,  takie  jak  pszenica  (Triticum),  żyto  (Secale  cereale),  owies  (Avena),  jęczmień
(Hordeum)  i  kukurydza  (Zea  mays).  Trawą  jest też trzcina cukrowa (Saccharum officinarum)
i  ryż  (Oryza  sativa)  –  rośliny  stanowiące  podstawę  gospodarki  i  wyżywienia  ludności  wielu
państw na świecie. Wśród liliowych znalazły się też ananasy (Ananas) i drzewiaste bananowce
(Muso).

Arekowe (lub inaczej palmowe Arecidae) – to głównie tropikalne rośliny o pniu wysokim,

nierozgałęzionym, ale wykazującym swoisty przyrost na grubość. Na szczycie pnia mają
zazwyczaj pióropusz pierzastych liści. Ich kwiaty są niepozorne i wiatropylne. Powszechnie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

znane są tropikalne palmy kokosowe (Cocos nucifera) i daktylowe (Phoenix dactylifera). W
naszym klimacie grupę tę reprezentuje przywieziony i zadomowiony tatarak (Acorus calamus)
i niewielka rzęsa (Lemna), a także najmniejsza roślina kwiatowa na świecie, dorastająca do 1,5
mm wolfia bezkorzeniowa (Wolffia arrhiza).

Nie sposób w pełni docenić roli roślin nasiennych we współczesnym świecie. To one, jako

producenci wytwarzający materię organiczną z wykorzystaniem energii świetlnej, są podstawą
wszystkich  przemian  w  ekosystemach  lądowych.  Dają  pożywienie  i  schronienie  licznym
konsumentom,  a  dostarczając  materii  destruentom,  są głównym  ogniwem  przepływu  energii  i
obiegu  materii  w  ekosystemach.  Należy  także  pamiętać,  że  cały  tlen  w  atmosferze  jest
produktem  fotosyntezy  i  to  właśnie  nasienne  wraz  z  morskimi  autotroficznymi  protistami
należą do jego głównych „producentów”.

Także znaczenie gospodarcze roślin nasiennych jest ogromne. Papier, nasze ubranie

(bawełna) i meble są bowiem pochodzenia roślinnego. Nasienne są naszym pożywieniem
(dla wegetarian prawie jedynym), a także pożywieniem hodowanych zwierząt, z nich
produkuje się lekarstwa (i używki), a także dostarczają wrażeń estetycznych. W Polsce ponad
200 gatunków roślin nasiennych podlega ochronie gatunkowej.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń

1.  Co to jest tkanka?
2.  Jakie są rodzaje tkanek?
3.  Jakie są funkcje tkanek?
4.  Jak zbudowane są grzyby?
5.  Jak przebiega rozmnażanie u grzybów?
6.  Jakie jest znaczenie grzybów?
7.  Czym charakteryzują się mszaki?
8.  Jak u mszaków przebiega cykl rozwojowy?
9.  Czym charakteryzują się paprotniki?
10.  Jak u paprotników przebiega cykl rozwojowy?
11.  Jakich przedstawicieli mają mszaki i paprotniki w lasach?
12.  Jakie tkanki występują w korzeniach ?
13.  Na czym polega różnica w budowie wiązki przewodzącej zamkniętej i otwartej?
14.  Jakie tkanki wtórne twórcze występują u roślin?
15.  Jakie tkanki wytwarza kambium?
16.  Co oznaczają słoje widoczne na przekroju drewna wtórnego?
17.  Jakie wyróżniamy części w zewnętrznej budowie liścia?
18.  Jakie układy rozmieszczenia liści na łodydze możemy wyróżnić?
19.  Jakie tkanki występują w budowie wewnętrznej liścia?
20.  Jakie funkcje pełni liść?
21.  Co to jest transpiracja?
22.  Jaką funkcję pełni łodyga?
23.  Jakie są rodzaje pączków?
24.  Czym charakteryzują się rośliny nasienne?
25.  Jakich przedstawicieli mają nagozalążkowe?
26.  Jak przebiega cykl rozwojowy nagozalążkowych?
27.  Czym charakteryzują się okrytonasienne?
28.  Jak przebiega cykl rozwojowy u okrytonasiennych?
29.  Jakich przedstawicieli mają okrytonasienne?
30.  Jak zbudowane są kwiaty okrytonasiennych?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeprowadź obserwację mikroskopową przekroju poprzecznego przez igłę sosny i liść

rośliny  okrytonasiennej  (np.  jabłoni  lub  tulipana).  Obserwację  udokumentuj  w  postaci
schematycznych  rysunków.  Rozpoznaj  komórki  w  obu  preparatach,  zaznacz  je  i  opisz  na
swoim rysunku. Wynotuj różnice w budowie liścia rośliny okrytonasiennej i igły sosny. Wykaż
znaczenie przystosowawcze  (przystosowujące  do  warunków  i pełnionej funkcji) opisanych na
rysunku elementów.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  umieścić gotowe preparaty pod mikroskopem,
2)  ustawić ostrość i dokładnie przyjrzeć się każdemu z nich,
3)  na kartce sporządzić schematyczne rysunki spod mikroskopu,
4)  opisać rysunki,
5)  wynotować różnice w budowie igły sosny i liścia,
6)  zanotować cechy przystosowawcze do pełnionej funkcji.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

preparaty igły sosny i liścia,

–

mikroskop,

–

kartki papieru,

–

długopis, ołówek.

Ćwiczenie 2

Przeprowadź obserwację mikroskopową przekroju poprzecznego przez korzeń, łodygę

i liść. Obserwację udokumentuj w postaci schematycznych rysunków. Rozpoznaj tkanki
w obu preparatach, zaznacz je i opisz na swoim rysunku.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

preparaty igły sosny i liścia,

–

mikroskop,

–

kartki papieru,

–

długopis, ołówek.

Ćwiczenie 3

Wykonaj zielnik zawierający 40 pospolitych gatunków: chwastów, ziół, drzew i krzewów

(liście).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  zebrać rośliny do zielnika w terenie,
2)  oznaczyć je w terenie przy użyciu klucza do rozpoznawania roślin,
3)  rozłożyć rośliny w gazetach i wysuszyć,
4)  przykleić wysuszone rośliny na kartki bloku technicznego,
5)  opisać rośliny.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

teren z roślinami,

–

klucz do rozpoznawania roślin,

–

stare gazety,

–

kartki papieru,

–

długopis, ołówek.

Ćwiczenie 4

Wyszukaj

materiałach

źródłowych pełną listę gatunków roślin nago-

i okrytonasiennych podlegających w Polsce ochronie prawnej. Przedstaw w postaci posteru
krótką charakterystykę wybranych z listy 5 gatunków oraz uzasadnij, dlaczego prawna
ochrona tych gatunków jest konieczna.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  z listy gatunków chronionych wybrać 5 gatunków roślin nago- i okrytonasiennych,
2)  w kluczu do rozpoznawania odszukać zdjęcia i opisy tych roślin,
3)  na brystolu sporządzić poster,
4)  uzasadnić ustnie konieczność ochrony tych gatunków.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

lista gatunków chronionych,

–

zdjęcia i opisy roślin chronionych,

–

brystol, klej, nożyczki,

–

kartki papieru,

–

długopis, ołówek.

Ćwiczenie 5

Rozpoznaj rośliny dostarczone przez nauczyciela na podstawie klucza do oznaczania

roślin.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  przyjrzeć się roślinom i ich kwiatom,
2)  po barwie i budowie kwiatu, wyglądzie liścia określić rodzinę,
3)  w kluczu do rozpoznawania odszukać zdjęcia i opisy tych roślin,
4)  zapamiętać rozpoznane gatunki, nauczyć się ich charakterystycznych cech.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

klucz do rozpoznawania roślin,

–

zdjęcia i opisy roślin,

–

kartki papieru,

–

długopis, ołówek.

Ćwiczenie 6

Wykonaj pędownik 40 gatunków drzew i krzewów.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  zebrać pędy drzew i krzewów,
2)  rozpoznać pędy przy użyciu klucza lub przewodnika do oznaczania drzew i krzewów,
3)  zapamiętać rozpoznane gatunki,
4)  sporządzić karty pędownika,
5)  zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

klucz do rozpoznawania roślin,

–

zdjęcia i opisy roślin drzewiastych,

–

kartki papieru,

–

taśma klejąca lub klej,

–

długopis, ołówek.

Ćwiczenie 7

Rozpoznaj rośliny podczas zajęć terenowych na podstawie klucza do oznaczania roślin.

Przyjrzyj się, w jakim środowisku rosną rośliny zielne. Określ liczbę gatunków roślin.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

klucz do rozpoznawania roślin,

–

kartki papieru,

–

długopis, ołówek.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.3. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) scharakteryzować rodzaje tkanek?



2) omówić funkcje tkanek?



3) omówić rozmnażanie grzybów?



4) scharakteryzować znaczenie grzybów?



5) scharakteryzować mszaki?



6) porównać rozmnażanie mszaków i paprotników?



7) scharakteryzować paprotniki?



8) omówić funkcje organów roślinnych?



9) porównać cykl rozwojowy nagozalążkowych i okrytozalążkowych?



10) scharakteryzować rodziny nagozalążkowych?



11) scharakteryzować rodziny okrytozalążkowych?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Charakterystyka świata zwierząt

4.2.1. Materiał nauczania

Budowa i funkcje tkanek zwierzęcych

Tkankową budowę ma zarówno większość roślin, jak i zwierząt. Zwierzęta są znacznie

bardziej skomplikowane i zróżnicowane, wykształciły więc bardzo wiele wyspecjalizowanych
tkanek (tabela 1).

Tabela 1. Podział tkanek zwierzęcych [1, s. 154]

Tkanki zwierzęce

nabłonkowe

łączne

mięśniowe

nerwowa i glejowa

1.Nabłonki jednowarstwowe:

1. Właściwa:

- gładka,

- nerwowa,

- płaski,

- wiotka,

-poprzecznie prążkowana

- glejowa

- sześcienny (brukowy),

- zbita,

szkieletowa,

- walcowaty (cylindryczny)

- tłuszczowa,

-poprzecznie prążkowana

- wielorzędowy

-siateczkowata

serca

2.Nabłonki wielowarstwowe:

2. Oporowa

- płaski,

- chrzestna,

- przejściowy

- kostna

3. Krew i limfa

Nabłonki oddzielają organizm zwierzęcia od otaczającego środowiska, pozwalają

na  wymianę  gazową,  ułatwiają  odbiór  bodźców  ze  świata  zewnętrznego,  a  także  wyściełają
narządy  i jamy  ciała.  U  zwierząt  lądowych  nabłonki zabezpieczają też częściowo przed utratą
wody. Ze  względu  na  swoje  graniczne  położenie i  zróżnicowanie  funkcji nabłonki cechują się
urozmaiconą  budową.  Ich  wspólną  specyficzną  cechą  jest  natomiast  zwarty  układ  komórek,
utrzymywany  między  innymi  dzięki  tak  zwanej  błonie  podstawnej  oraz  różnego  rodzaju
połączeniom międzykomórkowym.

Nabłonki nie są unaczynione, a substancje odżywcze pobierają z leżącej pod nimi tkanki

łącznej. Wyjątkiem jest wielowarstwowy nabłonek skóry płazów, który jest ukrwiony.
Komórki nabłonkowe zdolne są do podziałów.

Podstawowy

podział

nabłonków

podyktowany

jest

liczbą

warstw

komórek

oraz ich kształtem. Nabłonki tworzone przez pojedynczą warstwę komórek określa się jako
jednowarstwowe, gdy warstw jest więcej -jako wielowarstwowe.

Podział nabłonków według funkcji, jakie pełnią w organizmie człowieka. Dzielimy je

wówczas  na:  pokrywające,  gruczołowe  i  zmysłowe oraz  wchłaniające. Typowym  przykładem
nabłonka  pokrywającego  jest  wielowarstwowy,  złuszczający  się  naskórek  czy  nabłonek
jednowarstwowy  płaski,  wyścielający  serce  oraz  naczynia  krwionośne.  Nabłonki  gruczołowe
zawierają liczne komórki zdolne do produkcji specyficznych substancji „na eksport”. Tkanki te
współtworzą takie gruczoły, jak na przykład ślinianki, trzustkę, wątrobę czy gruczoły łojowe w
skórze.  Nabłonki  zmysłowe  współtworzą  także  narządy  zmysłów:  kubki  smakowe
w błonie śluzowej języka, błonę węchową nosa, ślimak w uchu wewnętrznym i siatkówkę oka.
Nabłonki wchłaniające pokrywają światło jelit.

Tkanka łączna jest najbardziej zróżnicowana spośród wszystkich tkanek zwierzęcych.

W ciele kręgowców tkanka łączna spełnia liczne funkcje: wypełniającą, odżywczą

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

i transportową, mechaniczną (tu: szkieletową) oraz obronną. Tkanka łączna składa się zawsze
z istoty międzykomórkowej oraz komórek.

Włókna kolagenowe są zbudowane z nierozpuszczalnego w wodzie, złożonego białka

o nazwie kolagen (w organizmie człowieka stanowi on ok. 30% wszystkich białek).
Najistotniejszą cechą włókien kolagenowych jest ich bardzo duża odporność na rozrywanie,
dlatego licznie występują w ścięgnach, chrząstkach i kościach.

Włókna sprężyste (elastyczne) są znacznie cieńsze niż włókna kolagenowe i zbudowane

z innego białka – elastyny. Włókna elastyczne tworzą nieregularną, sprężystą sieć, którą można
znacznie rozciągać. Jej odporność na zerwanie jest natomiast niewielka, ale w ścianach naczyń
krwionośnych i w chrząstce sprężystej – wystarczająca. Najdelikatniejsze są włókna
retikulinowe tworzące pojedyncze, delikatne włókienka. Ten typ włókien stanowi delikatne
rusztowanie w niektórych narządach, na przykład w zrębie węzłów chłonnych.
Tkanki łączne właściwe

Grupa tkanek łącznych właściwych to tkanki środowiska wewnętrznego. Cechą

charakterystyczną  tkanek  łącznych  właściwych  są:  brak  substancji  twardych  w  istocie
międzykomórkowej,  duże  możliwości  regeneracyjne i  znaczny udział w metabolizmie ustroju.
Otacza  ona  między  innymi  naczynia  krwionośne,  nerwy  i  mięśnie,  a  z  tkanką  tłuszczową
współtworzy warstwę podskórną, przytwierdzającą skórę do muskulatury.

Tkanka łączna zbita natomiast zawiera liczne włókna kolagenowe. Jeśli są one ułożone

regularnie, to tkanka ta buduje ścięgna i torebki stawowe. Gdy układ włókien kolagenowych
jest nieregularny (w skórze właściwej), umożliwia silne odkształcanie.

Rezerwę metaboliczną ustroju stanowi tkanka łączna tłuszczowa. W warunkach stałej

nadwyżki substancji odżywczych jej liczne komórki syntetyzują i odkładają w swojej
cytoplazmie tłuszcze obojętne. Ponadto podskórna warstwa tkanki tłuszczowej pełni rolę
termoizolacyjną.

Tkanka łączna siateczkowata jest bogato unaczyniona i ma bardzo delikatną budowę. Jej

komórki  kontaktują  się  ze  sobą  przez  liczne  wypustki.  Powstaje  w  ten  sposób  przestrzenna
sieć,  a  jej  puste  miejsca  wypełnia  gąbczasta  substancja  podstawowa,  bogata  we  włókna
retikulinowe.  Ten  typ  tkanki  tworzy  zrąb  takich  narządów,  jak:  węzły  chłonne,  grasica  oraz
zrąb szpiku kostnego.

Tkanka łączna zarodkowa, czyli mezenchyma występuje tylko w okresie zarodkowym.

Oznacza to zdolność wytwarzania wszystkich rodzajów komórek tkanki łącznej.
Z mezenchymy powstają więc wszystkie rodzaje tkanki łącznej. Galaretowata substancja
podstawowa tkanki łącznej zarodkowej pozbawiona jest włókien.
Tkanki łączne oporowe

Grupa tkanek łącznych oporowych zapewnia podporę ciała i ochronę mechaniczną.

Tkanki łączne oporowe są charakterystyczne dla zwierząt mających twardy, wewnętrzny
szkielet osiowy, czyli dla kręgowców. Wśród bezkręgowców jedynie głowonogi mają puszkę
mózgową zbudowaną z tkanki o charakterze chrzestnym.

Ze względu na różnice w budowie i funkcjach tkankę łączną oporową podzielono na dwa

rodzaje: tkankę chrzestną (tworzącą chrząstki) i tkankę kostną (tworzącą kości).

Tkanka chrzestna nie jest unaczyniona ani unerwiona. W dojrzałej postaci składa się

z istoty międzykomórkowej (chondryny), w której zanurzone są włókna białkowe oraz
elementy komórkowe. W wypadku urazu mechanicznego w okolicy uszkodzenia chondrocyty
przekształcają się w komórki chrząstkogubne (chondroklasty), które rozpuszczają chrząstkę.
Pewna część komórek chrzęstnych przekształca się jednocześnie w komórki chrząstkotwórcze
(chondroblasty). Pozwala to na uzupełnienie ubytków w tej tkance.

Tkanka chrzestna szklista tworzy szkielet wszystkich kręgowców w okresie zarodkowym.

W szkielecie dorosłego człowieka chrząstka szklista buduje powierzchnie stawowe

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

i przymostkowe części żeber. Występuje także w części chrzestnej nosa, nagłośni
i oskrzelach.

Tkanka chrzestna sprężysta występuje w małżowinie usznej ssaków. Współtworzy też

część chrząstek krtani i nagłośni,

W organizmie większości kręgowców tkanka kostna powstaje jako szkielet ostateczny.

Tkanka kostna powstaje głównie w drodze kostnienia tkanki chrzestnej szklistej lub,
w mniejszym stopniu, tkanki łącznej właściwej. W odróżnieniu od chrząstek, kości są
unaczynione i unerwione.

Wyróżnia się dwa rodzaje tkanki kostnej: zbitą i gąbczastą.

Krew i limfa

Krew, a ściślej hemolimfa owadów, pozbawiona jest barwników oddechowych. Nie

transportuje  więc  gazów  oddechowych  (funkcję  tę  spełnia  układ  tchawkowy).  U  innych
bezkręgowców,  na  przykład  pierścienic,  krew  pełni  funkcję  przenośnika  tlenu  i  dwutlenku
węgla.  Nośnikiem  tlenu  jest  białko,  hemoglobina  (czerwona),  chlorokruoryna  (zielona)  lub
hemocyjanina (niebieska).

Kręgowce mają dwa rodzaje tkanki łącznej płynnej: krew oraz limfę. Krew, jak każdy

rodzaj  tkanki  łącznej,  składa  się  z  substancji  międzykomórkowej,  czyli  nieupostaciowanego
osocza  oraz  elementów  morfotycznych  –  krwinek  czerwonych,  białych  oraz  płytek  krwi.
Osocze  jest  lekko  żółtawą  cieczą  zawierającą  około  90%  wody.  W  osoczu  rozpuszczone  są
związki  organiczne  (około  9%),  z  czego  większość  stanowią  białka,  w  tym  odpornościowe
oraz  fibrynogen  odpowiadający  za  tworzenie  skrzepów.  W  osoczu  rozpuszczona  jest  także
glukoza  oraz  niewielka  ilość  wolnych  kwasów tłuszczowych, hormonów i mocznika. Związki
nieorganiczne  stanowią  niespełna  1%  składu  osocza  i  są  to  głównie:  chlorek  sodu,  jony
wapnia, potasu, magnezu oraz żelaza pochodzącego z przemian hemoglobiny.

Elementy morfotyczne krwi powstają głównie w czerwonym szpiku kostnym, który

wypełnia jamy szpikowe kości długich i płaskich oraz przestrzenie pomiędzy beleczkami
kostnymi części nasadowych kości.

Krew umożliwia dostarczanie tlenu z płuc do wszystkich komórek ciała – rola oddechowa,

a także zaopatruje wszystkie komórki w materiały budulcowe i energetyczne – rola odżywcza.
Ważną funkcją krwi jest też transportowanie zbędnych i szkodliwych produktów metabolizmu
–  przede  wszystkim  dwutlenku  węgla  oraz związków azotu –  rola  wydalnicza.  To  jednak nie
wszystko,  nie  można  bowiem  pominąć  udziału  krwi  w  procesach  odpornościowych  –  rola
immunologiczna.  Krążąca  krew  rozprowadza  także  ciepło,  pomaga  w utrzymaniu  stałej
temperatury ciała – rola termoregulacyjna.

Głównym składnikiem morfotycznym krwi są krwinki czerwone. Innym ważnym

składnikiem morfotycznym krwi są krwinki białe. Nazywane leukocytami, są faktycznie
bezbarwne. Występują nie tylko we krwi, ale także w mniejszych ilościach w limfie.

Ze względu na znaczne zróżnicowanie budowy i funkcji białe krwinki podzielono

na dwie grupy: granulocyty i agranulocyty.

Podstawową funkcją granulocytów jest niszczenie obcych białek, na przykład alergennych.

Agranulocyty są odpowiedzialne za pobudzanie innych leukocytów do działania i za produkcję
przeciwciał.

Monocyty są swoistymi strażnikami czystości biochemicznej organizmu. Mają zdolność

wydostawania się poza światło naczyń układu krążenia, szybkiego ruchu pełzakowatego
i są komórkami żernymi (przeprowadzają fagocytozę). Dojrzałe monocyty nazywa się
makrofagami (gr. makro – wielki, phagein – pożerać, zjadać).

Ostatnią z zasadniczych grup krwinek są płytki krwi, czyli trombocyty. Trombocyty

spełniają rolę wyzwalaczy, zapoczątkowujących złożony proces krzepnięcia krwi. Inaczej

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

mówiąc, podstawową rolą tych krwinek jest udział w hemostazie (zachowaniu ciągłości naczyń
krwionośnych).

Limfa, czyli chłonka, pośredniczy w dwustronnej wymianie substancji pomiędzy krwią

i innymi tkankami. Podobnie jak w wypadku krwi, w skład chłonki wchodzi nieupostaciowane
osocze, zbliżone składem do osocza krwi, zawierające jedynie nieco większy procent tłuszczu.
Powstaje ono jako przesącz z naczyń włosowatych do przestrzeni międzykomórkowych.
Spośród elementów morfotycznych zdecydowaną większość stanowią limfocyty. Chłonka
spełnia więc także rolę odpornościową.
Tkanka mięśniowa

Podstawową cechą tkanki mięśniowej jest zdolność jej komórek do aktywnego kurczenia

się.  Tkanka  mięśniowa  kręgowców  powstaje  głównie  z  mezodermy.  Jedynie  mięśnie  gładkie
gruczołów  potowych  i  mięsień  rzęskowy  źrenicy  pochodzą  z  ektodermy.  Ze  względu  na
budowę  oraz  lokalizację  tkankę  mięśniową  kręgowców  podzielono  na:  poprzecznie
prążkowaną  szkieletową,  poprzecznie  prążkowaną  serca  oraz  gładką.  Podstawową  jednostką
czynnościową tkanki mięśniowej jest włókno mięśniowe.

Tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana szkieletowa buduje aktywną część układu

ruchu  kręgowców.  Włókna  poprzecznie  prążkowane  szkieletowe  kształtem  przypominają
wydłużone  walce.  Włókna  w  mięśniu  ułożone  są  równolegle  do  siebie,  co  zwiększa  siłę
skurczu.  Ich  wnętrze  wypełnione  jest  głównie  pęczkami  miofibryli.  Pęczki  otoczone  są
rozbudowanymi  błonami  siateczki  śródplazmatycznej.  Pomiędzy  pęcherzyki  siateczki  wnikają
kanaliki,  łączące  się  z  błoną  komórkową  włókna.  Takie  rozwiązanie  zapewnia  połączenie
wewnętrznego systemu błoniastego z błoną komórkową i umożliwia szybkie rozprzestrzenianie
bodźca  skurczowego  we  włóknie.  Spłaszczone  jądra  komórkowe,  których  liczba  może
dochodzić do kilkuset w jednym włóknie, znajdują się na obrzeżach komórki.

Mięśnie dokonują zamiany energii chemicznej na pracę mechaniczną (skurcze).

Największe ilości energii zużywają mięśnie szkieletowe. Ponadto, ze względu na duże
zapotrzebowanie tlenowe i intensywną przemianę materii, mięśnie szkieletowe są bardzo
dobrze ukrwione i unerwione. Ich skurcz zależny jest od naszej woli.

Serce jest bardzo sprawną pompą mięśniową. Dzięki sercu organizm kręgowca może

sprawnie transportować różnego rodzaju substancje do wszystkich części ciała. Mięsień
sercowy powinien więc wykonywać stosunkowo szybkie skurcze, być mało podatny na
znużenie, lecz niekoniecznie charakteryzować się wielką siłą.

Podstawową jednostką budulcową tkanki sercowej kręgowców jest jednojądrzasta

(rzadko dwujądrzasta) komórka, która wykazuje poprzeczne prążkowanie. Dzięki temu
łączące się ze sobą włókna tworzą przestrzenną sieć, w której skurcz elementów prowadzi do
zmniejszenia objętości jam serca. Skurcze serca są niezależne od naszej woli, chociaż
pośrednio możemy na nie wpływać.

Tkanka mięśniowa gładka współtworzy wór powłokowo-mięśniowy i ściany narządów

wewnętrznych płazińców, nicieni i pierścienic. U tych bezkręgowców jest więc ona związana z
lokomocją. Tkanka ta nie występuje u stawonogów. Z kolei u kręgowców mięśnie gładkie nie
spełniają  funkcji  lokomocyjnych.  Tkanka mięśniowa  gładka tych zwierząt współtworzy ściany
narządów  wewnętrznych:  przewodu  pokarmowego,  naczyń  krwionośnych,  limfatycznych  i
narządów  moczopłciowych,  występuje  też  w  skórze.  Włókna  mięśniowe  gładkie  skupiają  się
najczęściej w pasma bądź w błony mięśniowe (stosuje się jednak określenie „mięsień”). Istotna
jest

odporność

znużenie,

czyli

zdolność

pozostawania

w długotrwałym skurczu, nawet w warunkach niedoboru tlenu. Skurcz mięśni gładkich jest
niezależny od naszej woli.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tkanka nerwowa i glejowa
Prymitywną tkankę nerwową mają już parzydełkowce, u wszystkich zwierząt

trójwarstwowych  tkanka  nerwowa  tworzy  mniej  lub  bardziej  rozwinięty  układ  nerwowy
z  centrum  nerwowym.  Podstawową  jednostką  anatomiczną  tkanki  nerwowej  są  komórki
nerwowe  (neurony)  oraz  komórki  glejowe.  Głównym  zadaniem  neuronów  jest  szybkie
przesyłanie  informacji  wzdłuż  komórki  w  postaci  impulsów  nerwowych  (fali  niewielkich
wyładowań  elektrycznych).  Komórki  glejowe  nie  przewodzą  impulsów  nerwowych.
Odpowiadają  natomiast  za  odżywianie  i  ochronę  komórek  nerwowych.  W  zależności
od  położenia  w  układzie  nerwowym  oraz  pełnionej  funkcji  neurony  ssaków  i  człowieka
znacznie  różnią  się  wielkością  i  kształtem.  Jednakże  w  każdym  zwykle  dość  łatwo  można
wyróżnić  trzy  charakterystyczne  elementy:  ciało  komórki  oraz  dwa  rodzaje  wypustek
cytoplazmatycznych.
Budowa i funkcje narządów i układów narządów zwierząt

Grupy tkanek tworzą narządy, czyli organy (np. ruchu, trawienia, krążenia, węchu, słuchu

itp.).

Narządem nazywamy taką część ciała, która zajmuje określone miejsce w organizmie

zwierzęcia, ma pewien określony kształt i jest zbudowana z tkanek przystosowanych do
wypełniania określonych czynności. Przykładem narządu jest np. mięsień, kość, śledziona,
nerka, gałka oczna itp.

Zespół narządów (stanowiących jedną całość morfologiczną i czynnościową) zgodnie ze

sobą współpracujących nazywamy układem lub systemem. U wyżej uorganizowanych zwierząt
rozróżniamy następujące układy: powłokowy, mięśniowy, szkieletowy, pokarmowy, krążenia,
limfatyczny, oddechowy, wydalniczy, rozrodczy oraz nerwowy z narządami zmysłów (czyli
czucia).

Układ powłokowy osłania ciało od zewnątrz. Zadaniem tego układu jest ochrona

organizmu zwierzęcia przed szkodliwym wpływem czynników zewnętrznych i nadmiernym
odwodnieniem, regulacja temperatury wewnętrznej organizmu, łączność ze środowiskiem
zewnętrznym (przy udziale układu nerwowego), udział w procesach oddychania zewnętrznego
i wydalania.

Układ mięśniowy zbudowany jest z tkanki mięśniowej. Umożliwia zwierzętom

wykonywanie ruchów. Podstawowym elementem tego układu są mięśnie.

Układ szkieletowy tworzy rusztowanie dla miękkich części ciała i spełnia funkcje

ochronne. Rozróżniamy szkielety; zewnętrzne i wewnętrzne.

Szkielet; zewnętrzny, osłaniający organizm, spotykamy najczęściej u zwierząt

bezkręgowych, (np. stawonogi mają zwykle silnie rozwinięty pancerz ochronny, ślimaki
i małże – twarde muszle).

Szkielet wewnętrzny w postaci igieł wapiennych, krzemionkowych lub włókien

sponginowych mają gąbki. Silnie rozwinięty wapienny szkielet wewnętrzny mają koralowce.

U kręgowców występuje charakterystyczny szkielet wewnętrzny, zbudowany albo

z tkanki chrząstkowej, albo z tkanki kostnej i chrząstkowej, w którym wyróżniamy: szkielet
osiowy (czaszka i kręgosłup), szkielet klatki piersiowej (żebra i mostek) oraz szkielet kończyn
(szkielety pasów – barkowego i miednicowego, oraz szkielety wolnych kończyn przednich
i tylnych).

Układ pokarmowy (trawienny) ma zadanie pobierania pokarmu oraz mechanicznego

i chemicznego jego przerobienia do stanu przyswajalności przez komórki ciała. Zwierzę,
niezależnie od tego, czy ciało jego składa się z jednej komórki, czy z zespołu tkanek, musi
pobierać pokarm, aby żyć, rosnąć i rozmnażać się. Pobieranie pokarmu może się odbywać całą
jego powierzchnią (np. u tasiemców) lub określoną częścią ciała.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W najprostszej postaci układ pokarmowy składa się z jamy chłonąco – trawiącej, która ma

tylko jeden otwór spełniający równocześnie rolę gęby i odbytu (np. u gąbek i jamochłonów).
W dalszym rozwoju ewolucyjnym świata zwierzęcego przekształca się on w przewód
pokarmowy.

Układ krążenia transportuje on za pomocą specjalnych cieczy pewne substancje

w  obrębie  ciała  zwierzęcia.  U  nisko  uorganizowanych  zwierząt  wielokomórkowych  układ
krążenia  nie  występuje.  U  jamochłonów  jego  funkcje  spełnia  układ  gastrowaskularny,
roznoszący  pokarm  po  całym  ciele.  U  zwierząt  wyżej  uorganizowanych,  np.  u  większości
obleńców,  rozprowadzanie  wchłoniętego  przez  jelito  pokarmu  odbywa  się  za  pośrednictwem
cieczy krążących w jamie ciała.

Rozróżniamy dwa typy układu krążenia. W układzie otwartym krew wlewa się

w niektórych częściach ciała do przestrzeni między tkankami i narządami (np. u stawonogów
i mięczaków). W układzie zamkniętym krew krąży wyłącznie w naczyniach (np. u pierścienic i
kręgowców).

Ponieważ u zwierząt wyżej uorganizowanych krew krążąca w organizmie oprócz

pożywienia transportuje również tlen, produkty przemiany materii i hormony, układ krążenia
współdziała ściśle z układem pokarmowym, oddechowym i wydalniczym.

Układ oddechowy umożliwia wymianę gazów między organizmem zwierzęcia

a  środowiskiem.  W  procesie  oddychania  organizm  pobiera  z  otoczenia  tlen  potrzebny  do
utlenienia  substancji  organicznych,  dostarczanych  komórkom  za  pośrednictwem  płynów
ustrojowych.  W  wyniku  utleniania  złożone  substancje  organiczne  rozpadają  się  na  składniki
prostsze, przy czym wyzwala się pewien zasób energii cieplnej, zależny od rodzaju utlenianych
substancji. Gąbki, jamochłony, niektóre robaki, pierścienice i pewne stawonogi pobierają tlen i
wydalają  CO

całą powierzchnią ciała. Gazy rozchodzą się, u nich bezpośrednio między

tkankami lub za pośrednictwem hemolimfy. Jest to tzw. oddychanie śródcząsteczkowe.

W miarę rozwoju układu powłokowego zwierząt wymiana gazowa przez powierzchnię

ciała  stawała  się  niemożliwa.  Rozwijały  się  więc  specjalne  narządy  oddechowe  w  postaci
tchawek  (np.  u  stawonogów  lądowych)  lub  płucotchawek  (np.  u  pajęczaków),  skrzeli
(u  zwierząt  wodnych),  skrzelotchawek  lub  płuc  (u  zwierząt  lądowych  lub  wtórnie  wodnych).
Znaczny udział w oddychaniu może brać skóra.

Układ wydalniczy służy on do usuwania z organizmu zbędnych lub szkodliwych

produktów przemiany materii, które pozostając w nim spowodowałyby jego zatrucie i śmierć.

Układ rozrodczy ma u różnych grup zwierzęcych budowę rozmaitą i często

skomplikowaną (np. u bezkręgowców). W skład narządów układu wchodzą: gruczoły
rozrodcze, czyli płciowe, zwane gonadami (produkujące komórki rozrodcze), przewody
wyprowadzające oraz często dodatkowe gruczoły płciowe i narządy kopulacyjne.

W skład narządów rozrodczych męskich wchodzą jądra (produkujące nasienie – plemniki),

nasieniowody, gruczoły dodatkowe (produkujące płyn, w którym zawieszone są plemniki) oraz
często narząd kopulacyjny.

Narządy rozrodcze żeńskie składają się z jajników (produkujących jaja), jajowodów,

gruczołów dodatkowych (produkujących m.in. osłonki jajowe), macicy (gdzie gromadzą się
jaja lub rozwija się zarodek) oraz często narządu kopulacyjnego (np. pochwy).

Jeśli u danego osobnika występują oba rodzaje narządów rozrodczych: męskie i żeńskie –

wówczas nazywamy go obojnakiem (hermafrodytą).

Układ nerwowy ma on zadanie koordynowania czynności wszystkich układów w ciele

zwierzęcia, odbierania bodźców i przewodzenia ich do reagujących na nie narządów. Jest on
łącznikiem między organizmem a środowiskiem zewnętrznym u różnych grup zwierzęcych
różnie zbudowanym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Narządy zmysłów. Bytowanie zwierzęcia w otaczającym go środowisku, jego zachowanie

się  i  reakcje  na  zjawiska  zewnętrzne  zależą  przede  wszystkim  od  czynności  jego  narządów
zmysłów,  czyli  układu  odbiorczego,  który  odbiera  wrażenia  i  jest  ściśle  związany
z  układem  nerwowym.  Za  pomocą  narządów  zmysłów  zwierzę  odbiera  bodźce  z  zewnątrz.
Wyróżniamy  zmysły  zasadnicze:  dotyk,  węch,  smak,  słuch  i  wzrok,  oraz  tzw.  zmysły
dodatkowe (np. zmysł równowagi, temperatury, orientacji przestrzennej itd.).
Rozmnażanie

Każdy żywy organizm odżywia się, rośnie, a po dojrzeniu wydaje potomstwo. Zjawisko

wydawania na świat potomstwa nosi nazwę rozrodu, czyli rozmnażania. Rozmnażanie może
być bezpłciowe lub płciowe.

Rozmnażanie bezpłciowe występuje wówczas, gdy powstanie nowych osobników odbywa

się bez udziału specjalnych komórek rozrodczych; osobnik potomny powstaje kosztem
substancji

jednego

organizmu

macierzystego.

Występuje

ono

zwierząt niżej

uorganizowanych. Formami rozmnażania bezpłciowego są: podział (np. u pierwotniaków),
pączkowanie (u wymoczków, jamochłonów i niektórych pierścienic) i podział wielokrotny
(u sporowców).

Przy rozmnażaniu płciowym osobnik potomny powstaje zwykle przy współudziale dwóch

osobników  macierzystych.  Rozmnażanie  płciowe  jest  związane  z  powstaniem  w  organizmie
rodzicielskim, specjalnych komórek rozrodczych (płciowych) zwanych gametami, które tworzą
się  w  specjalnych  gruczołach  płciowych  –  gonadach.  Gonady  produkujące  męskie  komórki
rozrodcze  (plemniki)  nazywamy  jądrami, gonady  zaś  produkujące  żeńskie komórki rozrodcze
(jaja)  –  jajnikami.  U  niektórych  zwierząt gonady  mogą  produkować  gamety  męskie  i żeńskie.
Takie gonady nazywamy obojnaczymi (hermafrodytycznymi).

U zwierząt nisko uorganizowanych komórki płciowe mogą się wydostać na zewnątrz bądź

przez  okrywę  ciała  w  różnych  jego  miejscach,  bądź  za  pośrednictwem  przewodu
pokarmowego.  U  zwierząt  wyżej  uorganizowanych  istnieją  specjalne  kanały  wywodzące
(u  samców  nasieniowody,  u  samic  –  jajowody).  Końcowe  części  jajowodów  mogą  się
rozszerzać, tworząc macicę, w której zbierają się jaja lub odbywa się rozwój zarodka.
Charakterystyka biologiczna bezkręgowców

Systematyka zwierząt bezkręgowych

Królestwo: Zwierzęta (Animalia)
Podkrólestwo: Beztkankowce (Parazoa)
Typ: Gąbki (Porifera)

Gromada: Gąbki wapienne (Calcarea)
Gromada: Gąbki szkliste {Hyallospongia)
Gromada: Gąbki pospolite, czyli zwyczajne (Demospongia)

Podkrólestwo: Tkankowce (Metazoa)
Typ: Parzydełkowce (Cnidaria)

Gromada: Stułbiopławy (Hydrozoa)
Gromada: Krążkopławy (Scyphozoa)
Gromada: Koralowce (Anthozoa)

Typ: Plazińce (Platyhelminthes)

Gromada: Wirki (Twbellaria)
Gromada: Przywry (Trematoda)
Gromada: Tasiemce (Cestoda)

Typ: Nicienie (Nematoda)
Typ: Wrotki (Rotifera)
Typ: Pierścienice (Annelida)

Gromada: Wieloszczety (Polychaeta)

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Gromada: Skąposzczety (Oligochaeta)
Gromada: Pijawki (Hirudinea)

Typ: Mięczaki (Mollusca)

Gromada: Ślimaki (Gastropoda)
Gromada: Małże (Bivalvia)
Gromada: Głowonogi (Cephalopoda)

Typ: Stawonogi (Arthropoda)

Gromada: Skorupiaki (Crustacea)
Gromada: Wije (Myńapoda)
Gromada: Owady (Insecta)
Gromada: Pajęczaki (Arachnoidea)
Gromada: Trylobity (Trilobita)

Typ: Szkarlupnie (Echinodermata)

Gromada: Liliowce (Crinoidea)
Gromada: Rozgwiazdy (Asteroidea)
Gromada: Wężowidła (Ophiuroidea)
Gromada: Jeżówce (Echinoidea)
Gromada: Strzykwy (Holothurioidea)

Typ: Strunowce (Chordata)

Podtyp: Osłonice (Tunicata)
Podtyp: Bezczaszkowce (Acrania)
Podtyp: Kręgowce (Yertebrata)
Gromada: Kręgouste (Cyclostomata)
Gromada: Ryby (Pisces)
Gromada: Płazy (Amphibia)
Gromada: Gady (Reptilia)
Gromada: Ptaki (Aves)
Gromada: Ssaki (Mammalia)

Typ: Gąbki – Portiera
Gąbki  są  najniżej  uorganizowanymi,  prymitywnymi  zwierzętami  wielokomórkowymi

o ciele asymetrycznym, żyjącymi przeważnie w morzach; nieliczne gatunki występują
w wodach słodkich. Wiodą one w postaci dorosłej nieruchomy, osiadły, kolonijny tryb życia,
usadawiając się na kamieniach, palach oraz innych przedmiotach zanurzonych w wodzie, gdzie
rozrastają się i przybierają różne formy: krzaczaste, bryłowate itp.

Ciało najprościej zbudowanej gąbki, wyodrębnionej z kolonii, ma kształt wydłużonego

woreczka o ściance zbudowanej z dwu komórek tkanki nabłonkowej, a mianowicie: warstwy
zewnętrznej – okrywającej, czyli ektodermy, i warstwy wyścielającej tkankę od zewnątrz, czyli
entodermy, przedzielonych bezkomórkową galaretowatą substancją (tzw. mezogleą).

Gąbki oddychają całą powierzchnią ciała. Woda przepływająca przez ciało gąbki

doprowadza do tkanek tlen rozpuszczony w wodzie i zabiera CO

. Na podrażnienia chemiczne

i mechaniczne gąbki nie reagują.

Gąbki mogą się rozmnażać sposobem płciowym lub bezpłciowym. Jedne gąbki są

organizmami obupłciowymi, inne – rozdzielnopłciowymi (np. nadecznik).

Gąbki wykazują znaczne zdolności regeneracji, tj. odtwarzania utraconych części ciała.

Ma to duże znaczenie dla zachowania gatunku.

Typ: Jamochłony
Do jamochłonów należą zwierzęta wodne, przeważnie morskie, wyżej uorganizowane niż

w poprzednim typie, ale o budowie ciała w ogólnych zarysach zbliżonej do budowy ciała

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

prymitywnej gąbki. Odznaczają się promienistą symetrią ciała. Ciało ich, podobnie jak u gąbek,
ma budowę workowatą, o ścianach zbudowanych z dwu warstw komórek tkanki nabłonkowej:
ektodermy,  która  okrywa  i  chroni  ciało  od  zewnątrz,  oraz  entodermy  wyścielającej  wnętrze
ciała.  Jamochłony  mają  dużą  jamę  chłonąco-trawiącą  do  trawienia  pokarmów.  Prowadzi  do
niej  otwór  gębowy,  spełniający  zarazem  rolę  otworu  odbytowego.  Pomiędzy  ektodermą  i
entodermą leży cienka błona podstawowa lub warstwa galaretowatej mezoglei.

Jamochłony występują w dwu różniących się od siebie postaciach: polipa – prowadzącego

życie osiadłe i meduzy – swobodnie pływającej w wodzie. U większości gatunków postaci te
występują na przemian po sobie. Jamochłony rozmnażają się sposobem płciowym
i bezpłciowym.

Ze względu na budowę ciała i obecność lub brak parzydełek omawiany typ dzielimy na

dwa podtypy: parzydełkowce i żebropławy.

Parzydełkowce (Cnidaria) odznaczają się symetrią ciała. Charakterystyczną cechą tej

grupy zwierząt są komórki parzydełkowe, występujące wśród komórek ektodermy.

Parzydełkowce dzielą się na 3 gromady: stułbiopławy, krążkopławy i koralowce.
Gromada: Stułbiopławy – (Hydrozoa)
Do gromady tej należą przeważnie zwierzęta morskie, rzadziej słodkowodne. Występują

w  dwu  postaciach:  polipa  i  meduzy,  podobnych  do  siebie  pod  względem  ogólnych  cech
budowy.  Polipy  mogą  być  wolno  żyjące  lub  tworzą  kolonie  (formy  morskie).  Meduzy  zaś
prowadzą  wolny  tryb  życia.  W  cyklu  rozwojowym  występuje  przemiana  pokoleń;  polipy  są
pokoleniem bezpłciowym, meduzy – płciowym.

Rys. 12.

Schemat cyklu rozwojowego chełbi modrej [1, s.176]

Typ: Płazińce (Robaki płaskie) – Plathelminthes
Do płazińców należy bardzo liczna grupa zwierząt, często znacznie różniących się między

sobą wyglądem, posiadających jednak w budowie ciała i w trybie życia szereg cech wspólnych.

Charakterystyczne jest dla nich ciało grzbieto-brzusznie spłaszczone, wstęgowato

wydłużone, owalne  lub  lancetowate,  bez szkieletu i  odnóży, dwubocznie symetryczne. Ściany
ciała  (członowanego  lub  nieczłonowanego)  stanowi  wór  skórno-mięśniowy,  nadający
płazińcom  stałe  kształty.  Zewnętrzną  warstwę  wora  tworzy  (orzęsiony  lub  nieorzęsiony)
nabłonek  okrywający,  który  od  strony  wewnętrznej  jest  zrośnięty  z  warstwą  włókien
mięśniowych.  Skurcze  i  rozkurcze  wora  powodują  ruch  ciała  płazińców.  Wnętrze  wora
skórno-mięśniowego (czyli jama ciała) jest wypełnione gąbczastą parenchymą. (tkanką łączną),
w której umiejscowione są narządy wewnętrzne. Układ trawienny jest prosto zbudowany. Ma
kształt  wydłużonego,  pojedynczego  lub  rozgałęzionego,  ślepo  zakończonego  jelita.  Otworu
odbytowego  brak.  Tasiemce  nie  mają  układu  trawiennego.  Układ  wydalniczy  prymitywny:  u

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

znacznej  części  zbudowany  jest  z  pierwotnych  kanalików wydalniczych,  czyli protonefridiów.
Układ  nerwowy,  tzw.  pasmowy,  składa się ze  zwojów głowowych  (mózgowych), od których
odbiegają  podłużne  pnie  nerwowe,  biegnące  wzdłuż  całego  ciała.  Narządy  zmysłów  są  słabo
wykształcone

lub

nie

ich

ogóle.

Układu

krwionośnego

i oddechowego płazińce nie mają. Formy wolno żyjące oddychają całą powierzchnią ciała.
U pasożytów wewnętrznych zaś oddychanie ma charakter beztlenowy. Układ rozrodczy silnie
rozwinięty. Cykl rozwojowy u niektórych gatunków jest bardzo skomplikowany. Prawie
wszystkie robaki są obojnakami o olbrzymiej płodności.

Płazińce żyją w wodach, wilgotnej ziemi oraz jako pasożyty w organizmach zwierząt

bezkręgowych i kręgowych. Często powodują duże straty w hodowli zwierząt domowych
i łownych.

Typ płazińców dzieli się na 3 gromady: wirki, przywry (motylica wątrobowa) i tasiemce

(tasiemiec).

Typ: Obleńce (Robaki obłe) – Nemathelminthes
Obleńce należą. do zwierząt szeroko rozpowszechnionych na świecie (około 5000

gatunków). Żyją w wodach lub w glebie jako formy drapieżne lub żywiące się martwymi
substancjami organicznymi. Wiele gatunków prowadzi życie pasożytnicze w organizmach
zwierzęcych lub roślinnych.

Ciało mają wydłużone, na przekroju poprzecznym koliste (obłe), nieczłonowane, pokryte

silnym  oskórkiem.  Wór  skórno-mięśniowy  otacza  pierwotną,  obszerną,  jamę  ciała,  w  której
mieszczą.  się  narządy  wewnętrzne.  U  większości  obleńców  pierwotna.  jamę  ciała  wypełnia
swoista  surowicza  ciecz,  która  wprawdzie  uniemożliwia  obleńcom  skracanie  i  wydłużanie
ciała, ale dzięki niej ciało ma dużą sprężystość i elastyczność.

Obleńce mają rurkowaty przewód pokarmowy, rozpoczynający się otworem gębowym.

Jelito kończy się otworem odbytowym. Trawienie jest zewnątrzkomórkowe. Układ wydalniczy
protonefridialny. Układ nerwowy składa się ze zwoju mózgowego i pni podłużnych. Obleńce
są rozdzielnopłciowe, o wyraźnym dymorfizmie płciowym. Dzielą się na 6 gromad. Największe
znaczenie dla gospodarstwa leśnego mają nicienie (glista ludzka, włosień spiralny) i
kolcogłowy (kolcogłów olbrzymi).

Typ: Pierścienice – Annelides
Pierścienice są szeroko rozprzestrzenione na świecie. Znanych jest około 7000 gatunków

pierścienic występujących głównie w wodach morskich i słodkich.

Niektóre gatunki żyją w glebach. Gatunki drapieżne żywią się pokarmem zwierzęcym,

pozostałe – roślinnym. Pewne gatunki są pasożytami.

Wydłużone ciało pierścienic jest podzielone poprzecznymi przewężeniami na liczne

odcinki,  różnicujące  się  na  mniej  lub  bardziej  wyraźną  okolicę  głowową,  tułowiową
i  ogonową zwierzęcia.  Segmentacji  zewnętrznej odpowiada  zwykle  segmentacja  wewnętrzna:
wtórna jama ciała jest podzielona przegrodami poprzecznymi na tyle odcinków wewnętrznych
(„komór”),  ile  jest  segmentów.  W  „komorach”  powtarzają  się  części  narządów  układów:
pokarmowego,  krwionośnego,  wydalniczego  i  nerwowego.  Silny  wór  skórno-mięśniowy
obejmuje  wtórną  jamę  ciała,  zajmującą  przestrzeń  między  wewnętrznymi  ścianami  wora
a jelitem.  U  większości  pierścienic  przestrzeń ta jest wyraźna i obszerna, natomiast u pijawek
ogranicza się do małych zatok krwionośnych leżących pośród mezenchymy.

Pierścienice mają prymitywne narządy ruchu w postaci szczecinek (u skąposzczetów) lub

pranóży (u wieloszczetów). Przewód pokarmowy jest zróżnicowany na poszczególne odcinki:
gardziel, przełyk, wole, żołądek, jelito środkowe i tylne. Układ wydalniczy (bardziej rozwinięty
niż u przedstawicieli typów poprzednich) jest metanefridialny. Układ krwionośny u większości
pierścienic jest zamknięty. Większość pierścienic oddycha całą powierzchnią ciała. Niektóre
(np. wieloszczety morskie) mają narządy oddechowe w postaci skrzeli skórnych na pranóżach.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Układ nerwowy ze względu na segmentację jest drabinkowy. Narządy zmysłów

koncentrują się w części głowowej zwierzęcia. Występują w postaci prymitywnych oczek,
dołków węchowych, szczecinek dotykowych itp.

Większość pierścienic rozmnaża się płciowo i jest rozdzielnopłciowa. Skąposzczety

i pijawki są obojnakami. Przechodzą rozwój prosty (np. obojnaki) lub złożony. Pierścienice
mają dużą zdolność regenerowania utraconych części ciała.

Do omawianego typu zaliczamy gromady: skąposzczety (dżdżownica ziemna),

wieloszczety i pijawki (pijawka).

Typ: Stawonogi – Arthropoda
Stawonogi stanowią bardzo liczną grupę zwierząt wodnych i lądowych, różnorodną pod

względem wielkości, wyglądu zewnętrznego i budowy wewnętrznej. Wszystkie należące tu
formy mają szereg wspólnych charakterystycznych cech.

Ciało ich jest z reguły dwubocznie symetryczne, składające się z szeregu pierścienia

(segmentów)  zgrupowanych  w  określone  (zasadnicze)  odcinki  ciała,  które  powstały
ze  zrośnięcia  się  określonej  liczby  pierścieni.  Ciało  stawonoga  może  się  składać
z  następujących  odcinków:  a)  głowo-tułowia i odwłoka, (u  gromady  skorupiaków  –  np.  raka
rzecznego)  lub  b)  głowy,  tułowia  i  odwłoka  (u  owadów),  albo  c)  głowy  wyraźnie
odgraniczonej od szeregu nie zróżnicowanych pierścieni (u wijów).

Na bokach segmentów tułowiowych, a często i odwłokowych, wyrastają odnóża,

składające się z poszczególnych członów („członkonogi”) połączonych ze sobą stawowato
(stąd druga nazwa „stawonogi”). U niektórych grup (np. u owadów) wytworzyły się narządy
służące do odbywania lotów.

Z zewnątrz ciało pokryte jest nabłonkiem okrywającym, tj. oskórkiem (kutikulą), który

tworzy szkielet zewnętrzny, często silnie przesycony solami wapnia i noszący wtedy nazwę
pancerza.

Stawonogi nie mają wora skórno-mięśniowego. Połączone z pancerzem mięśnie

zgrupowane są w pęczki, które mogą się kurczyć i rozkurczać, dzięki czemu możliwy jest ruch
odpowiednich części ciała.

Układ krwionośny jest otwarty. Charakteryzuje go obecność serca (leżącego

po grzbietowej stronie ciała), naczyń i zatok krwionośnych.

Narządy oddechowe są różnie wykształcone. Mogą nimi być skrzela, płucotchawki lub

tchawki w zależności od stadium rozwojowego poszczególnych rodzajów. Niektóre stawonogi
nie mają specjalnych narządów oddechowych; oddychają całą powierzchnią ciała.

Układ nerwowy jest drabinkowy, ale lepiej rozwinięty niż u pierścienic. Dotyczy to

zwłaszcza węzłów głowowych (mózgu). Narządy zmysłów są dobrze rozwinięte,
w szczególności oczy mają nader złożoną budowę.

Przewód pokarmowy jest rurowaty, rozpoczyna się otworem gębowym, a kończy

odbytowym. Jest on zróżnicowany na 3 odcinki: jelito przednie, środkowe i tylne. Przy
otworze gębowym wykształciły się narządy różnego typu. Procesy trawienia są wspomagane
wydzielinami gruczołów trawiennych, ślinowych i wątrobowo-trzustkowych.

Narządy wydalnicze są bardzo różne. Mogą one być np. w postaci ślepych, rurkowatych

wyrostków jelita środkowego lub tylnego (cewki Malpighiego), albo specjalnych gruczołów:
czułkowych, skorupowych i innych.

Układ rozrodczy jest dobrze rozwinięty. Stawonogi są rozdzielnopłciowe (wyjątek

stanowią nieliczne obojnacze skorupiaki) i mają jedną parę gonad. Samice niektórych
gatunków wyposażone są w specjalny narząd do składania jaj, czyli pokładełko. Stawonogi
przechodzą rozwój prosty lub przeobrażenie (metamorfoza).

Omawiany typ dzielimy na 6 gromad: trylobity, skorupiaki (rak rzeczny), pajęczaki (pająk

krzyżak), pratchawce, wije (drewniak) i owady.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Gromada: Owady – Insecta
Jest to bardzo liczna grupa (obejmująca 3/4 wszystkich gatunków zwierząt) najwyżej

organizowanych, dwubocznie symetrycznych stawonogów (przeważnie lądowych, niekiedy
wodnych), zamieszkujących różne biotopy, wykazujących różnorodne kształty ciała i często
swoiste cechy biologiczne.

Ciało owada jest pokryte nabłonkiem, którego komórki wytwarzają pancerz kutikularny,

tworzący  charakterystyczny  szkielet  zewnętrzny,  w  skład  którego  w  30%  wchodzi  chityna.
Ciało  jest  podzielone  na  3  wyraźne  odcinki:  głowę,  tułów  i  odwłok.  W  stadium  dojrzałym
owady  są  zawsze  zaopatrzone  w  3  pary  odnóży  wyrastających  z  tułowia.  U  wielu  gatunków
z górnej części tułowia wyrasta 1 lub 2 pary skrzydeł. Istnieją również owady bezskrzydłe.

Głowa owada tworzy dość dużą puszkę głowową, ochraniającą mózg. Na głowie znajduje

się najczęściej para czułków, narządy gębowe i para oczu złożonych. Czułki mogą być różnych
kształtów – równoczłonowe i różnoczłonowe. Mieszczą się w nich narządy dotyku
i węchu.

Oczy złożone i przyoczka są organami zmysłu wzroku. Zdarzają się również owady

pozbawione oczu (wtórnie), np. liczne gatunki żyjące w jaskiniach. Pod względem budowy
wyróżniamy oczy pojedyncze i złożone.

Oczy pojedyncze, zwane przyoczkami, są położone w obrębie ciemienia lub czoła.

Przyoczko nie ma zdolności akomodacji, gdyż kształt soczewki nie ulega zmianom.

Oczy złożone są parzyste i umieszczone zwykle po bokach głowy. Kształt mają półkolisty,

nerkowaty  lub  zbliżony  do  trójkątnego.  Czasem  nasada  czułków  wrzyna  się
w przedni brzeg oczu, a niekiedy dzieli oko na 2 części. Powierzchnia oka złożonego wykazuje
dużą  ilość  regularnych,  6-bocznych  pólek  –  soczewek.  Pod  każdą  soczewką  znajduje  się
pojedyncze  oczko  o  stożkowatym  kształcie.  Każde  z  nich  jest  odgraniczone  od  sąsiedniego
warstwą  barwnika  albo  barwnik  otacza  z zewnątrz  wszystkie  oczka razem.  Oczy  złożone nie
dają ostrego obrazu z każdej odległości, ponieważ kształt soczewki jest niezmienny.

Narządy gębowe otaczają otwór gębowy. W zależności od zjadanego pożywienia

wyróżniamy kilka ich typów. Najpierwotniejszym typem są narządy gębowe gryzące,
występujące np. u chrząszczy lub gąsienic motyli. Do pobierania pokarmów stałych
i płynnych przystosowane są narządy gębowe gryząco-liżące (np. u trzmieli i pszczół). Narządy
gębowe ssąco-kłujące (u pluskwiaków i niektórych muchówek) służą do pobierania pokarmów
płynnych

tkanek

roślinnych

lub

zwierzęcych.

Narządy

gębowe

liżące

(np. u niektórych muchówek) przystosowane są do zlizywania pokarmu płynnego. Narządy
gębowe ssące (np. u motyli) umożliwiają wysysanie płynnego pokarmu, np. z dna kielicha
kwiatowego.

Za głową leży tułów składający się z 3 pierścieni (przedtułowia, śródtułowia i zatułowia).

Na tułowiu osadzone są narządy ruchu: nogi i skrzydła. Wszystkie owady mają po 3 pary nóg,
które wyrastają po jednej parze z każdego pierścienia tułowiowego. Noga składa się z szeregu
członów połączonych ze sobą stawami. W zależności od spełnianej funkcji nogi owadów mają
różną budowę. Wyróżniamy więc nogi kroczne (np. u chrząszczy, błonkówek), nogi skoczne
(u szarańczaków, pcheł), nogi grzebne (u turkucia), nogi pływne (u pływaka), nogi czepne
(u wszy).

Skrzydła osadzone są po 1 parze na śródtułowiu i zatułowiu. Wiele owadów ma tylko

jedną parę skrzydeł. Istnieją gatunki bezskrzydłe. Skrzydła mogą być błoniaste, pergaminowate
lub silnie stwardniałe, tzw. pokrywy (np. u chrząszczy), które służą zwykle do ochrony drugiej
błoniastej pary skrzydeł lotnych.

Odwłok jest największym odcinkiem ciała owada. W nim mieści się większość narządów

wewnętrznych. Samice niektórych owadów (szarańczaków, owadziarek) mają odwłok

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zakończony pokładełkiem, które służy do składania jaj. Zmienionym pokładełkiem jest żądło (u
pszczołowatych) przeznaczone do obrony.

Układ pokarmowy składa się z 3 odcinków: jelita przedniego, rozpoczynającego się

otworem gębowym, jelita środkowego i końcowego, kończącego się odbytem.

Układ wydalniczy występuje w postaci cewek Malpighiego – ślepo zakończonych

rureczek, zbierających zbędne produkty przemiany materii i uchodzących do jelita.

Układ krwionośny jest otwarty. Składa się z wydłużonego cewkowatego serca, leżącego

po grzbietowej części odwłoka, kilku naczyń krwionośnych i zatok jamy ciała. Krew
najczęściej jest bezbarwna. Głównym jej zadaniem jest rozprowadzanie strawionych
pokarmów. W procesie oddychania prawie nie bierze udziału.

Układ oddechowy składa się z bardzo licznych, silnie rozgałęzionych tchawek,

przenikających i oplatających wszystkie narządy wewnętrzne. Zaczynają się one maleńkimi
otworkami, tzw. przetchlinkami, leżącymi po bokach tułowia i odwłoka.

Układ nerwowy jest drabinkowo-zwojowy. Pierwsze trzy pary zwojów głowowych

tworzą mózg. Po stronie brzusznej znajduje się drabinka brzuszna. Narządy zmysłów są różne i
dobrze  rozwinięte.  Narządami  wzroku  są  oczy  złożone  i  pojedyncze  przyoczka.  Narządy
węchu  w  postaci  jamek  węchowych  znajdują  się  przeważnie  na  czułkach.  Narządy  dotyku
w  postaci  włosków  i  szczecinek  umiejscowione  są  na  czułkach,  głaszczkach,  odnóżach  oraz
innych  częściach  ciała.  Narządy  słuchu  występują  na  różnych  częściach  ciała,  najczęściej  na
nogach  i  pierścieniach  odwłoka.  Narządy  smaku  i  węchu  mieszczą  się  na  wardze  dolnej
i  szczękach.  Charakterystyczne  dla  owadów  są  narządy  dźwiękowe  oraz  (mało  zbadane)
narządy zmysłu orientacji przestrzennej.

Układ rozrodczy u samca i samicy jest różny. Owady są rozdzielnopłciowe, często

o wyraźnym dymorfizmie płciowym. Obojnactwo jest zjawiskiem rzadkim (osobniki takie są
niepłodne), natomiast częste jest dzieworództwo. Narządy rozrodcze składają się z bardzo
różnie zbudowanych jajników i jąder, przewodów wyprowadzających, często zaopatrzonych w
narządy kupulacyjne i pokładełka.

Większość owadów jest jajorodna. Niektóre gatunki muchówek, mszyc i czerwców

są żyworodne.

Pierwszym stadium rozwojowym owada jest jajo. W rozwoju pozazarodkowym

wyróżniamy jeszcze stadia: larwy, poczwarki i postaci doskonałej (imago), dojrzałej płciowo.
Rozwój, w którym występują 4 wspomniane stadia rozwojowe, nazywany jest przeobrażeniem
zupełnym. Do grupy owadów o przeobrażeniu zupełnym należą: np. chrząszcze, błonkówki,
motyle i muchówki. Owady, w rozwoju których brak jest stadium poczwarki, przechodzą tzw.
przeobrażenie niezupełne.

Larwa jest jedynym stadium rozwojowym owada, w którym odbywa się jego wzrost.

W związku z tym co pewien czas larwa zrzuca starą osłonkę kutikularną, która wskutek
wzrostu staje się za ciasna. Jest to tzw. linienie (zrzucona „skórka” zwie się wylinką). Larwa w
swoim rozwoju przechodzi szereg linień. Wyróżniamy kilka typów larw:
–

czerw – larwa pszczoły,

–

gąsienica, liszka (owłosiona gąsienica), – larwy motyli,

–

pędrak – larwa chrabąszczy,

–

drutowiec – larwa sprężyków.
Poczwarki owadów mogą być typu zamkniętego – gdy powierzchnia ciała jest okryta dość

twardym  pancerzem,  na  którym są zaznaczone ogólne zarysy ciała, oraz typu wolnego – gdy
jest  pokryta  cienkim  oskórkiem  i  ma  dobrze  widoczne  podkurczone  części  ciała  przyszłej
postaci  doskonałej.  U  niektórych  owadów  poczwarka  wolna  spoczywa  w  ostatniej  wylince,
z której tworzy się owalna osłonka. Ten typ poczwarki nazywamy baryłką lub bobówką.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Postać doskonała, aby wydostać się z poczwarki, rozrywa jej osłonę, a jeśli dokoła niej

jest jeszcze oprzęd, wtedy nitki oprzędu rozpuszcza śliną. Długość życia postaci doskonałej
waha się od kilku godzin (np. jętka) do kilku lat (np. szeliniak). Postacie doskonałe niektórych
gatunków nie mają narządów pyszczkowych i wskutek tego nie pobierają pokarmu. Pozostałe
żywią się tkankami roślinnymi lub zwierzęcymi, wyrządzając zwykle mniejsze szkody niż
larwy.

Jeżeli jakiś gatunek owada rozwija się tylko jeden raz w ciągu roku, od jaja do postaci

doskonałej, mówimy wtedy, że ma generację jednoroczną. Wiele gatunków może mieć
w ciągu roku kilka generacji (np. mszyce, niektóre muchy lub błonkówki). Mamy wtedy
generacje podwójne, potrójne itd. Inne owady do osiągnięcia pełnego rozwoju potrzebują kilku
lub nawet kilkunastu lat (generacja n-letnia).

Gromadę owadów dzielimy na dwie podgromady: bezskrzydłe (Apterygota) i uskrzydlone

(Pterygota).

Podgromadę bezskrzydłych tworzą cztery rzędy: Skoczogonki (Collembola), pierwogonki

(Protura), widłogonki (Diplura) i szczeciogonki (Thysanura). Owady uskrzydlone zgrupowane
zostały w ok. 28 rzędach. Do najważniejszych należą: jętki, ważki, szarańczaki, skorki,
karaczany, psotniki, wszoły, wszy, przylżeńce, pluskwiaki, błonkówki, tęgopokrywe, sieciarki,
wojsiłki, chruściki, motyle, muchówki i pchły.

Typ: Mięczaki – Molusca
Typ ten obejmuje bardzo liczne (około 105 tys. gatunków) zwierzęta wodne i lądowe

o  różnej  postaci,  odznaczające  się  miękkim,  śliskim,  niesegmentowanym  ciałem,  dwubocznie
symetrycznym,  z  wyjątkiem  ślimaków  o  budowie  asymetrycznej.  Od  strony  grzbietowej  ciało
okryte  jest  płaszczem,  którego  gruczoły  wytwarzają  konchiolinowo-wapienną  muszlę
ochronną,  dość  luźno  związaną  z  ciałem.  Muszla  może  być  pojedyncza  (u  większości
ślimaków)  lub  złożona  z  2 połówek (np. u małży). U niektórych mięczaków wtórnie zanika.
U  wielu  mięczaków  można  wyróżnić  głowę  oraz  mięsistą  nogę,  służącą  za  narząd  ruchu.
Mięczaki  o  wyodrębnionej  głowie  mają  w  gardzieli  rogową  tarkę  do  rozcierania  pokarmów.
Na głowie umieszczone są narządy zmysłów, a niekiedy specjalne narządy chwytne.

Układ oddechowy u mięczaków wodnych występuje w postaci skrzeli, a u lądowych

i niektórych wodnych – w postaci płuc skórnych. Układ krwionośny jest otwarty. Składa się z
woreczkowatego  (osłoniętego  osierdziem)  serca,  o  jednym  lub  2  przedsionkach  i  jednej
komorze, oraz licznych naczyń i zatok krwionośnych. Układ nerwowy tworzą 3 pary głównych
zwojów  nerwowych:  głowowych,  nożnych  i  trzewiowych,  połączonych  spoidłami.  U  wielu
gatunków  przednie  zwoje  łączą  się  razem  tworząc  mózg.  Narządy  zmysłów
u  większości  mięczaków  są  dobrze  rozwinięte.  Układ wydalniczy  występuje  w  postaci nerek,
powstałych  z  silnie  zmienionych  metanefridiów,  uchodzących  jednym  końcem  do  osierdzia,
drugim  –  do  jamy  płaszczowej.  Układ  rozrodczy  dobrze  rozwinięty.  Rozmnażanie  jest
wyłącznie  płciowe  lub  obojnacze.  Rozwój  mięczaków  bywa  prosty  lub  przechodzą  one przez
stadium larwalne.

Większość mięczaków żyje w morzach. Wiele gatunków występuje w wodach słodkich

i na lądzie. Żywią się pokarmem roślinnym, niektóre zaś mieszanym (mięczaki drapieżne).

Gospodarcze znaczenie mięczaków jest różne. Niektóre gatunki (np. ślimak winniczek,

ostrygi,  omutki,  sercówki,  ośmiornice)  są  jadalne.  Szereg  gatunków  dostarcza  skorup
do  wyrobu  przedmiotów  użytkowych  (np.  guzików)  lub  ozdobnych  (perłopław).  Niektóre
gatunki  wyrządzają  szkody  w  warzywnictwie  i  rolnictwie.  Liczne  gatunki  są  żywicielami
pośrednimi  dla  różnych  pasożytów  zwierząt i ludzi (np. błotniarka dla motylicy wątrobowej).
Mięczaki  mają  duże  znaczenie  skałotwórcze:  z  muszli  gatunków  morskich  powstało  wiele
pokładów  skał  wapiennych.  Mięczaki  kopalne  mają  znaczenie  w  nauce  jako  skamieniałości
przewodnie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Mięczaki są spokrewnione z pierścienicami morskimi, od których pochodzą pramięczaki

(występujące w kambrze, tj. ponad 550 milionów lat temu). Typ mięczaków dzielimy na pięć
gromad. Do najważniejszych należą: ślimaki (ślimak winniczek), małże (szczeżuja)
i głowonogi.
Systematyczny przegląd wybranych rzędów owadów

Podgromada: Owady bezskrzydłe (Apterygota)
Są to przeważnie małe owady o prymitywnej budowie, nie mające skrzydeł. Niektóre na

pierwszych pierścieniach odwłoka mają kikutowate odnóża i widełki skokowe. Przeobrażenia
nie przechodzą. Żyją w środowiskach wilgotnych, żywiąc się odpadkami roślinnymi
i grzybami.

Należą tu np. pchlica wodna (Podura aąuatica), widłogonka zimowa (Entomobrya nivalis),

pojawiająca

się

niekiedy

masowo

zimą,

mysiogonek

(Sminthurus),

znany

z uszkadzania liścieni siewek sosny. Niektóre gatunki z rzędu pierwogonków i widłogonków
żyją w ściółce leśnej, przyczyniając się do jej rozkładu. Do szczeciogonów należy pospolity
w spiżarniach rybik cukrowy (Lepisma saccharina).

Podgromada: Owady uskrzydlone (Pterygota)
Cechą charakterystyczną tej podgromady, najliczniejszej pod względem gatunków, jest

brak kikutowatych kończyn na odwłoku. U wielu owadów ostatnie odnóża odwłokowe uległy
przemianie  na  pomocnicze  narządy  płciowe.  Wszystkie  owady  należące  do  tej  podgromady
mają  po  2  pary  skrzydeł,  które  mogą  wtórnie  ulegać  zanikowi  częściowemu  (np.  u  much
zanikła  jedna  para  skrzydeł)  lub  całkowitemu  (np.  u  wszy  i  pchły).  Odwłok  u  postaci
doskonałych składa się najwyżej z 10 pierścieni.

Rząd: Jętki – Ephemeroptera
Są to owady smukłe i o delikatnym ciele. Czułki mają krótkie. Funkcję ich przejęły długie

nogi  pierwszej  pary.  Skrzydła  są  gęsto  użytkowane.  Koniec  odwłoka  zaopatrzony  jest
w  długie  szczecinki. Narządy pyszczkowe zostały zredukowane (postacie doskonałe pokarmu
nie  pobierają).  Drapieżne  larwy  są  podobne  do  owada  doskonałego,  lecz  nie  mają  skrzydeł.
Żyją  w  wodzie  przez  kilka  lat,  natomiast  postać  doskonała  żyje  tylko  przez  kilka  godzin,
w  czasie  których  następuje  lot  godowy,  kopulacja  i  złożenie  jaj  do  wody.  Jętki pojawiają  się
niekiedy  w  olbrzymich  ilościach.  Zarówno  larwy,  jak  i  postacie  doskonałe  są  częstym
składnikiem pożywienia ryb. Spośród nich należy wymienić np. jętkę jednodniówkę (Ephemera
vulgata).

Rząd: Ważki – Odonata
Owady średniej wielkości lub duże, o silnie rozwiniętym tułowiu. Odwłok ich jest

wysmukły i długi. Mają dwie pary skrzydeł dość szerokich i długich, przeważnie bezbarwnych i
gęsto użytkowanych. Głowa ich jest duża i ruchliwa. Oczy mają złożone, bardzo duże
i mocno wypukłe. Czułki są szczeciniaste i prawie zanikłe. Zaopatrzone są w narządy
pyszczkowe typu gryzącego.

Nogi mają dość słabo rozwinięte, ale na tyle silne, że służą do chwytania w locie

zdobyczy, którą stanowią inne owady, przeważnie drobne motyle i muchówki.

Larwy ważek żyją w wodzie. Są podobne do postaci rodzicielskiej; początkowo nie mają

skrzydeł, których zawiązki pojawiają się dopiero po drugim linieniu. Warga dolna (tzw. maska)
u larwy zmieniona jest w wysuwalny organ chwytny, zaopatrzony na końcu w silne, hakowate
żuwki. Ważki przechodzą przeobrażenie niezupełne. Zarówno larwy jak i postacie doskonałe
są drapieżne.

Najpospolitszymi przedstawicielami tego rzędu są: panna wodna, czyli świtezianka

(Calopteryx virgo) oraz łątka (Agrion) i ważka czarnoplama (Libellula quadrimaculata).

Rząd: Prostoskrzydłe (Szarańczaki) – Orthoptera (Saltatoria)

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Szarańczaki są to owady przeważnie naziemne, o wydłużonym ciele i nieco spłaszczonym

z obu boków. Otwór gębowy skierowany jest ku dołowi. Narządy gębowe są gryzące, a czułki
–  szczeciniaste  lub  nitkowate  i  często  bardzo  długie.  U  samic  na  końcu  odwłoka  występuje
pokładełko.  Szarańczaki  wyposażone  są  w  dwie  pary  skrzydeł  (czasem  ich  brak,  zwłaszcza
u  samic).  Pierwsza  para  jest  pergaminowata,  węższa  od  skrzydeł  drugiej  pary,  które  są
delikatne  i  szerokie,  w  spoczynku  wachlarzowato  złożone,  przejrzyste  lub  jaskrawo
zabarwione.  Obie  pary  skrzydeł  w  spoczynku  okrywają  odwłok.  Odnóża  tylne  są  skoczne.
U  niektórych  szarańczaków  (np.  turkucia)  występują  nogi  grzebne.  Stopy  są  3-  lub  5-
członowe.  Narządy  dźwiękowe  u  samców  występują  często  na  skrzydłach,  piszczelach:
pierwszej  pary  nóg  lub  na  pierwszym  pierścieniu  i  odwłoka.  Larwy  są  podobne  do  postaci
doskonałej,  ale  początkowo  bezskrzydłe.  Owady  te  przechodzą  przeobrażenie  niezupełne.
Szarańczaki prawie zawsze znoszą jaja do ziemi. Są owadami łąk, pól i stepów, nieliczne tylko
gatunki  żyją  w  lasach  lub  zabudowaniach.  Żywią  się  przeważnie  pokarmem  roślinnym.
Rzadziej  spotyka  się  gatunki  mięsożerne,  u  których  występuje  nawet  kanibalizm.
W  sprzyjających  warunkach  mogą  się  masowo  rozmnażać  i  stają  się  plagą  dla  rolnictwa,  jak
np. szarańcza.

Rodzina: Opaślikowate – Scaphuridae
Do nich należy opaślik sosnowiec (Barbitistes constrictus), wyrządzający niekiedy duże

szkody w drągowinach, młodnikach i uprawach sosnowych.

Rodzina: Pasikonikowałe – Tettigonidae
Do nich należy łatczyn (Decticus verrucivorus) i pasikonik zielony (Tettigonia viridissima)

zasiedlający zakrzewione obrzeża lasów.

Rodzina: Świerszczowate – Gryllidae
Do rodziny tej należy turkuć podjadek (Gryllotalpa gryllotalpa) i świerszcz polny

(Liogryllus campestris).

Rodzina: Szarańczowate – Acrldldae
Do niej należy szarańcza wędrowna (Locusta migratoria), trajkotka czerwona (Psophus

stridulus).

Rząd: Wszoły – Mallophaga
Są to małe, często ślepe, płaskie, bezskrzydłe, podobne do wszy owady, o dużej głowie

z gryzącymi narządami gębowymi. W rozwoju ich brak jest stadium poczwarki.

Wszoły żyją w sierści ssaków i piór ptaków. Żywią się złuszczonym naskórkiem. Nie są

więc pasożytami w pełnym tego słowa znaczeniu. Mogą być groźne dla piskląt w gniazdach.
Gatunki żyjące na ssakach nazywają się sierścieniami, na ptakach zaś – pierzelami.

Rząd: Przylżeńce – Thysanoptera (Physopoda)
Do przylżeńców należą drobne, smukłe owady, przeważnie zaopatrzone w dwie pary

skrzydeł  o  szerokiej  frędzli  z  włosów.  Głowę  mają  silnie  pochyloną.  Narządy  gębowe  są
kłująco-ssące,  oczy  –  złożone,  duże  i  bardzo  wypukłe.  Występują  zwykle  3  przyoczka.
Odwłok  siedzący  z  10  pierścieniami  zwęża  się  ku  końcowi.  Są  to  owady  przeważnie
dzieworodne.  Rozwój  ich  trwa  2–3  tygodnie,  toteż  w  ciągu  okresu  wegetacyjnego  mogą
wydać  kilka  pokoleń.  Są  to  owady  roślinożerne. Za pomocą  kłujki  wysysają  soki  z komórek,
wskutek  czego  na  roślinie  pojawiają  się  jasne  plamki. Na  długopędach  modrzewia  pasożytuje
Taeniothrips  laricivorus,  który  powoduje  usychanie  pędów.  Większe  szkody  powodują
w rolnictwie.

Nadrząd: Pluskwiaki – Hemipteroidea (Rhynchota)
Do nadrzędu tego należą uskrzydlone lub bezskrzydłe owady o różnych kształtach

i narządach, gębowych kłująco-ssących. Skrzydła pierwszej pary w nasadowej części mają
skórzasto zgrubiałe lub całe cienkie i błoniaste. Rozród może być płciowy lub dzieworodny.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Niekiedy występuje przemiana pokoleń. W rozwoju brak stadium poczwarki. Mają znaczenie
gospodarcze jako szkodniki roślin lub drapieżniki żywiące się owadami.

Ze względu na duże zróżnicowanie budowy ciała nadrząd ten podzielono na 2 rzędy:

pluskwiaki różnoskrzydłe i pluskwiaki równoskrzydłe.

Rząd: Pluskwiaki różnoskrzydłe – Heteroptera
Owady tego rzędu mają ciało przeważnie spłaszczone. Kłujka w spoczynku ułożona jest

pod  spodem  ciała.  Nasadowa  część  przednich  skrzydeł  jest  skórzasta,  część  końcowa
błoniasta, tylne skrzydła są błoniaste. Odnóża u niektórych gatunków chwytne lub wiosłowate.
Większość  gatunków  wydziela  nieprzyjemny  zapach.  Są  to  owady  lądowe,  niektóre  –
słodkowodne.  Żywią  się  sokami  roślin  lub  krwią,  a  niektóre  (drapieżne)  napadają  na  inne
owady.

Rodzina: Tarczówkowate – Penłałomidae
Do rodziny tej należy zawadzik (Troilus luridus), tarczówka (Pentatoma rufipes) i wiele

innych.

Rodzina: Kowalowate – Pyrrhocoridae
Do nich należy kowal bezskrzydły (Pyrrhocoris apterus).
Rodzina: Rozwałkowate – Aradidae
Do nich należy pospolity w młodnikach sosnowych rozwałek sosnowiec (Aradus

cinnamomeus). Przebywa on pod łuskami kory i wysysając soki powoduje osłabienie
przyrostu, żółknięcie szpilek i charakterystyczne poprzeczne spękania korowiny.

Rząd: Pluskwiaki równoskrzydłe – Homoptera
Są to drobne owady o dość miękkim ciele oraz błoniastych, słabo użytkowanych

skrzydłach,  w  spoczynku  daszkowato ułożonych.  Skrzydeł często  brak. Czasem ostatnia para
nóg  jest  skoczna.  Ciało  niektórych  samic  jest  podobne  do  tarczki,  nie  przypominającej
wyglądem  owada.  W  rozwoju  brak  stadium  poczwarki.  Często  występujące  dzieworództwo
jest  połączone  z  przemianą  pokoleń.  Pluskwiaki  te  żywią  się  sokami  roślin  nakłuwając  ich
tkanki.  W  miejscach  nakłucia  roślina  zmienia  barwę.  Tworzą  się  plamki,  które  w  przypadku
masowego  pojawu  szkodnika  zlewają  się  razem.  Często  w  tym  miejscach  powstają  wyrośla.
Czasem  z  nakłuć  sączy  się  sok,  który  zmieszany  ze  śliną  lub  odchodami  szkodnika  daje
substancje poszukiwane w handlu, np. szelak, manna itp.

Rodzina: Smrekunowate – Chermesidae
Wymienić tu należy np. smrekuna (Cnaphalodes strobilobius), ochojnika (Chermes abietis)

i mszycę jodłową (Dreyfusia piceae).

Rodzina: Mszycowałe – Aphidae
Do rodziny tej należy kilka gatunków mszyc powodujących powstawanie specyficznych

wyrośli, m.in. tolebnica wiązowa (Tetraneura ulmi).

Rodzina: Czerwcowate – Coccidae
Wymienić tu należy np. czerwca polskiego (Margarodes polonicus) i misecznika miechuna

(Lecanium coryli).

Rząd: Błonkówki (Błonkoskrzydłe) – Hymenoptera
Owady te często różnią się między sobą wyglądem, wielkością i trybem życia. Obie pary

skrzydeł są błoniaste o silnie lub całkowicie zredukowanym użytkowaniu (czasem 1 lub 2 pary
skrzydeł mogą być zmarniałe). Głowa jest ruchliwa i dobrze odgraniczona od tułowia. Narządy
gębowe  są  gryzące  lub  gryząco-liżące.  Nogi  mają  bieżne.  Stopy  5-  członowe,  zakończone
pazurkami,  często  zaopatrzone  są  w  przylgi.  Odwłok jest siedzący lub połączony z tułowiem
za  pomocą  stylika.  Samice  często  wyposażone  są  w  pokładełko,  nieraz  znacznie  dłuższe  od
ciała.  U  niektórych  błonkówek  pokładełko  jest  przekształcone  w  żądło  i  połączone  z
gruczołem  jadowym.  Owady  te  przechodzą  przeobrażenie  zupełne.  Poczwarka  często  jest
wolno  leżąca  w  oprzędzie.  Larwa  ma  postać  czerwia  lub  podobna  jest  do  gąsienic  motyli.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Postacie doskonałe żywią się pyłkiem lub nektarem kwiatowym, delikatnymi tkankami
roślinnymi albo spadzią. Niektóre gatunki są drapieżne lub pasożytujące w zwierzętach.

Do tego rzędu należy wiele pożytecznych owadów, jak np. pszczoła miodna i trzmiele.

Szereg gatunków jest szkodliwych w rolnictwie i leśnictwie. Niektóre prowadzą życie
społeczne o wysokim stopniu organizacji. Ze względu na budowę ciała i tryb życia dzielimy
błonkówki na trzy podrzędy: rośliniarki, owadziarki i żądłówki.

Podrząd: Rośliniarki – Symphyta (Phytophaga)
Są to owady średniej wielkości lub duże. Narządy gębowe mają gryzące. Czułki

u  samców  są  okazalsze  niż  u  samic.  Pokładełko  jest  krótkie,  w  kształcie  piłeczki,  rzadziej
długie  (np.  u  trzpienników).  Larwy  wyróżniają  się  wyraźną  głową,  nogami  tułowiowymi
i  odwłokowymi.  Czasem  nogi  tułowiowe  są  bardzo  małe,  a  odwłokowych  jest  brak
(np. u trzpiennika). Są to owady roślinożerne i niekiedy bardzo szkodliwe.

Rodzina. Osnujowate – Pamphilidae
Do szkodników tych należy np. osnuja gwiaździsta (Acantholyda nemoralis), osnujka

świerkowa (Cephaleia abietis) i inne.

Rodzina: Pilarzowate – Tenthredinidae
Do nich należy np. bryzgun brzozowy (Cimbex femorata), borecznik sosnowy (Diprion

pini) oraz naroślan (Lygaeonemafus abietinus

Rodzina. Trzpiennikowate – Sircidae
Do nich należą: trzplennik olbrzym (Sirex gigas), husarek (Paururus juvencus), kruszel

(Xeris spectrum) i inne.

Podrząd: Owadziarki – Terebrantes
Podrząd ten obejmuje owady długości od 0,3 do 10 mm, przeważnie uskrzydlone.

Użyłkowanie  skrzydeł  może  być  zupełnie  zredukowane.  Narządy  gębowe  gryzące.  Czułki  są
najczęściej  szczeciniaste.  Odwłok  łączy  się  z  tułowiem  za  pomocą  stylika.  U  samic
niewciągalne  pokładełko  często  wystaje  poza  odwłok.  Czerwiowate  larwy  są  pasożytami
wewnętrznymi albo zewnętrznymi zwierząt lub roślin. Wiele gatunków jest pożytecznych.

Duże znaczenie w ochronie lasu mają gatunki, których larwy pasożytują w larwach

szkodliwych owadów.

Rodzina: Gąsienicznikowate – Ichneumonidae
Do pospolitych gatunków występujących w lasach należą: gąsienicznik czarny (Ichneumon

nigritarius), sierpoń (Ophion luteus), kosoń (Banchus łemoralis), zgłębień (Rhyssa) i zamarnik
(Ephialtes).

Rodzina: Meczelkowate – Braconidae
Pospolitym owadem jest baryłkarz (Apanteles fulvipes).
Rodzina: Galasówkowate – Cynipidae
Najbardziej znanym tego przykładem jest galasówka dębianka (Diplolepis quercus folii).
Rodzina: Bleskotkowate – Chalcidldae
Pospolitym gatunkiem jest kruszynek (Trichogramma embryophagum
Podrząd: Żądłówki – Aculeata
Narządy gębowe żądłówek są gryzące lub gryząco-liżące. Odwłok jest przeważnie

połączony  z  tułowiem  za  pomocą  stylika.  Pokładełko  zostało  przekształcone  w  żądło.
Czerwiowate  larwy  zaopatrzone  są  przez  rodziców  w  pokarm  roślinny  lub  zwierzęcy.
Poczwarki  występują  w  oprzędach.  Niektóre  gatunki  prowadzą  życie  w  licznych
społeczeństwach.  Wiele  jest  gatunków  drapieżnych.  Mają  bardzo  duże  znaczenie
w biologicznej ochronie przed szkodliwymi owadami.

Rodzina: Mrówkowate – Formicidae
Do rodziny tej należy gmachówka (Camponotus sp.) i mrówka rudnica (Formica rufa).
Rodzina: Osowate – Vespidae

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Do nich należy szerszeń (Vespa crabro).
Rodzina. Grzebaczowate – Sphecidae
Do nich należy szczerklina piaskowa (Ammophila sabulosa), pokazana na rysunku
Rodzina: Pszczołowate – Apidae
Do nich należy pszczoła miodna (Apis mellifica) oraz trzmiel ziemny (Bombus terrestris).
Rząd: Chrząszcze (Tęgopokrywe) – Coleoptera
Do rzędu tego należą bardzo liczne gatunki owadów o różnej wielkości i postaci. Ciało ich

okryte  jest  twardym  i  grubym  pancerzem.  Pierwsza  para  skrzydeł  (tzw.  pokrywy)  jest
skórzasta,  twarda.  Chroni  ona  pod  sobą  drugą parę – delikatną,  błoniastą, służącą  do  latania.
Pokrywy  układają  się  w  spoczynku  płasko  nad  odwłokiem.  Czułki  mogą  być  różnie
uformowane.  Przyoczek  brak.  Przedplecze  jest  dość  ruchomo  połączone  ze  zrośniętym
śródtułowiem  i  zatułowiem.  Odwłok  „siedzący”,  od  grzbietowej  strony  miękki.  Nogi
zakończone  są  3  –  5-członowymi  stopami.  Larwy  o  wyraźnej  głowie  są  przeważnie  białawe,
beznogie lub z 3 parami nóg tułowiowych. Narządy gębowe są gryzące. Owady te przechodzą
przeobrażenie zupełne. Poczwarka spoczywa w kolebce poczwarkowej, niekiedy w oprzędzie.

Chrząszcze pobierają pokarm roślinny, zwierzęcy lub mieszany. Wiele gatunków jest

pożytecznych, ponieważ niszczą szkodliwe owady, usuwają padlinę, odchody itp. Do rzędu
tego należy również wiele gatunków szkodliwych, wyrządzających w gospodarce człowieka
znaczne szkody. Rząd tęgopokrywych obejmuje szereg rodzin.

Rodzina. Trzyszczowate – Cicindelidae
Do rodziny tej należą trzyszcze (Cicindela sp.), a spośród nich pożyteczny chrząszcz

trzyszcz piaskowy (Cicindela hybrida).

Rodzina: Biegaczowate – Carabidae
Do rodziny tej należą tęcznik (Calosoma), biegacz (Carabus), dzier (Harpalus) i in.
Rodzina: Kusakowate – Staphylinidae
Do niej należy np. kusak cezarek (Staphylinus caesareus).
Rodzina: Omarlicowate – Silphidae
Do rodziny tej należy np. grabarz (Necrophorus vespillo), omarlica czterokropkowa

(Xylodrepa ąuadripunctata) i wiele innych gatunków.

Rodzina: Gnilikowate – Histeridae
Przedstawicielem tej rodziny jest pełcik (Platysoma deplanatum).
Rodzina: Jelonkowate – Lucanidae
Najokazalszy z tej rodziny jest jelonek rogacz (Lucanus cervus). Jest owadem

chronionym.

Rodzina: Żukowate – Scarabeidae
Do rodziny tej należą np. żuk gnojarz (Geofrupes mutałor), chrabąszcze (Melolontha),

kruszczyca (Cetonia aurata) i szereg innych.

Rodzina: Łyszczynkowate – Nitidulidae
Do niej należą gatunki rodzaju obumierek (Rhizophagus).
Rodzina: Zagwozdnikowate – Colydidae
Do nich należą gatunki np. rodzaju zagwozdnik (Colydium).
Rodzina: Biedronkowate – Coccinellidae
Do nich należy np. biedronka siedmiokropka (Coccinella septempunctata).
Rodzina: Bogatkowate – Buprestidae
Do nich należą np. przypłaszczek granatek (Phaenops cyanea), zrębień sosnowiec

(Chrysobothris solieri), opiętek zielony (Agrilus viridis) i in.

Rodzina: Sprężykowałe – Elateridae
Do nich należy szereg rodzajów, jak np. sprężyk (Elater), nieskorek (Athous), osiewnik

(Agriotes) i wiele innych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rodzina: Omomiłkowate – Cantharidae
Przedstawicielem tej rodziny jest m.in. rodzaj omomiłek (Cantharis).
Rodzina. Przekraskowate – Cleridae
Do tej rodziny należy rodzaj przekrasek (Clerus).
Rodzina: Drwionkowate – Lymexylonidae
Do rodziny tej należą rodzaje: drwionek (Lymexylon) i rylel (Hylecoetus).
Rodzina: Kołatkowate – Anobiidae
Do rodziny tej należy kołatek domowy (Anobium punctatum) i szereg innych gatunków.
Rodzina: Majkowałe – Meloidae
Do niej należy majka lekarska (Lytta vesicatoria) oraz oleica krówka (Meloe violaceus).
Rodzina: Śniadkowate – Melandryidae
Przedstawicielem tej rodziny jest głaszczyn brodaty (Serropalpus barbatus).
Rodzina: Czarnuchowate – Tenebrlonidae
Do nich należą: omrzel (Opatrum sabulosum), mrzygłodek (Opatrum tibiale) i in.
Rodzina: Kózkowate – Cerambycidae
Do rodziny tej należy szereg gatunków, a m.in. wiele szkodników leśnych, jak np.

kozioróg  dębosz  (Cerambyx  cerdo),  tycz  cieśla  (Acantociocnus  aedilis),  spuszczel  pospolity
(Hylotrupes  bajulus),  ściga  fioletowa  (Callidium  violaceum),  borówka  żółta  (Tetropium
fuscum),  paśnik  pałączasty  (Plagionotus  arcuatus),  żerdzianka  sosnówka  (Monochamus
galloprovincialis), rzemlik topolowiec (Saperda carcharias).

Rodzina: Stonkowate – Chrysomelidae
Do rodziny tej należy m.in. rynnica topolówka (Melasoma populi), hurmak olszowiec

(Agelastica alni) oraz stonka ziemniaczana (Leptinotarsa decemlineata).

Rodzina: Ryjkowcowate – Curculionidae
Do nich należy szereg szkodników rolnych oraz leśnych z rodzajów: szeliniak (Hylobius),

kluk (Otiorrhynchus), choinek (Brachyderes), zmiennik (Strophosomus), smolik (Pissodes),
słonik (Balaninus).

Rodzina. Kornikowate – Scolytidae
Do rodziny tej należy szereg gatunków, a m.in. wiele groźnych szkodników leśnych

z rodzajów: ogłodek (Scolytus), jeśniak (Hylesinus), cetyniec (Myelophilus), zakorek
(Hylastes), rytownik (Pityogenes), kornik (Ips) lub drwalnik (Xyloterus).

Rodzina: Wyrynnikowate – Platypodidae
Do niej należy wyrynnik dębowiec (Platypus cylindrus).
Rząd: Sieciarki (Siatkoskrzydłe) – Planipennia (Neuroptera)
Owady tego rzędu mają skrzydła błoniaste i przejrzyste. Użytkowanie ich jest gęste,

o  dużej  ilości  żyłek  poprzecznych.  Głowa,  osadzona  pionowo  w  stosunku  do  osi  ciała,
zaopatrzona  jest  w  gryzące  narządy  gębowe.  Czułki,  rozmaicie  zbudowane,  osadzone  są
wysoko  na  głowie.  Odwłok  –  wałeczkowaty,  siedzący.  Stopy  4  –  5-członowe.  Owady  te
przechodzą  przeobrażenie  zupełne.  Zarówno  owady  doskonałe,  jak  i  larwy  są  drapieżne
i pożyteczne.

Rząd: Wielbłądki – Raphidioptera
Rodzina: Wielbłądkowate – Raphidiidae
Przedstawicielem tej rodziny jest wielbłądka.
Rodzina. Mrówkolwy – Myrmeleontidae
Do nich należy mrówkolew pospolity (Myrmeleon formicarius).
Rodzina: Złotookowate – Chrysopidae
Przedstawicielem ich jest złotook pospolity (Chrysopa carnea).
Rząd: Wojsiłki – Mecoptera (Panorpatae)

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Do rzędu tego należą owady smukłe, miękkie, zwykle ciemno ubarwione, o 2 parach

błoniastych  plamistych  skrzydeł.  W  spoczynku  są  one  poziomo  ułożone  nad  ciałem.  Mała
głowa jest wyciągnięta w ryjek i zakończona otworem gębowym. Narządy gębowe są gryzące
lub  kłująco-ssące,  czułki  szczeciniaste,  oczy  duże.  Odwłok  „siedzący”  ma  koniec  zwykle
zadarty  do  góry.  Larwy  są  podobne  do  gąsienic  motyli.  Poczwarka  jest  wolna.  Niektóre
gatunki prowadzą tryb życia drapieżny, inne żywią się martwymi owadami.

Najpospolitsza z tego rzędu jest wojsiłka pospolita (Panorpa communis). Można ją

znaleźć na krzewach w ogrodach lub na obrzeżach lasu. Jest to owad drapieżny i pożyteczny.
Poluje na larwy i pożera jaja drobnych owadów.

Rząd: Motyle (Łuskoskrzydłe) – Lepidoptera
Rząd ten obejmuje owady o długości od kilku mm do kilkunastu cm. Mają one 2 pary

skrzydeł  błoniastych,  pokrytych  barwnymi  łuskami.  Rozpiętość  skrzydeł  u  niektórych
gatunków  dochodzi  do  30cm.  U  nielicznych  gatunków  samice  mają  skrzydła  zanikłe  lub
zmarniałe.  Głowa  motyla  jest  ruchoma,  oczy  są  złożone  i  duże.  Narządy  gębowe  są  typu
ssącego,  czasem  zupełnie  zmarniałe.  Czułki  mogą  być  szczeciniaste,  piłkowane  lub
grzebykowate,  czasem  maczużkowate.  Śródtułowie  i  zatułowie  jest  ściśle  zrośnięte,  odwłok
„siedzący” lub nieznacznie w nasadzie zwężony (np. u motyli dziennych). Gąsienice mogą być
nagie  lub  owłosione  z  dobrze  wykształconymi  nogami  tułowia  i odwłoka. Gąsienice, żerujące
wewnątrz  roślin,  często  są  beznogie.  Narządy  gębowe  mają  gryzące.  Poczwarka  jest
najczęściej zamknięta, czasami spoczywa w kokonie.

Postać doskonała żywi się nektarem kwiatów, powodując równocześnie ich zapylanie.

Larwy są przeważnie roślinożerne. Największą korzyść przynoszą motyle człowiekowi przez
zapylanie roślin.

Rodzina: Tyszerkowate – Tischeriidae
Do rodziny tej należy tyszerka (Tischeria complanella).
Rodzina: Smocznikowate – Hyponomeutidae
Do rodziny tej należą szkodniki leśne, jak np. jesik pączkowiec (Prays curtisellus) i mól

modrzewiowiec (Argyresthia laevigatella).

Rodzina: Pochwikowate – Coleophoridae
Do nich należy pochwik modrzewiowiec (Coleophora laricella).
Rodzina: Zwójkowate – Tortricidae
Do pospolitych rodzajów należą: zwójka (Evetria) i żywiczanka (Laspeyresia). Z rodziny

zwójkowatych najbardziej szkodliwa jest w drzewostanach sosnowych zwójka sosnóweczka
(Evetria buoliana), niszcząca pączki i młode pędy, przez co hamuje wzrost drzew i powoduje
ich deformację.

Rodzina: Trociniarkowate – Cossidae
Wymienić tu należy trociniarkę czerwicę (Cossus cossus) i torzyśniada kasztanówkę

(Zeuzera pyrina).

Rodzina: Przeziernikowate – Aegeriidae (Sesiidae)
Przedstawicielem tej rodziny jest przeziemik osowiec (Aegeria apiformis).
Rodzina: Omacnicowate – Pyralidae
Przykładem motyla tej rodziny jest omacnica szyszkowianka (Dioryctria abietella).
Rodzina: Zawisakowate – Sphingidae
Do rodziny tej należy szereg gatunków, m.in. zawisak borowiec (Sphinx pinastri).
Rodzina: Garbatkowate – Notodontidae
Motylem z tej rodziny jest narożnica zbrojówka (Phalera bucephala).
Rodzina: Korowódkowate – Cnethocampidae
Do nich należy m.in. korowódka sosnówka (Cnethocampa pinivora).
Rodzina: Brudnicowate – Lymantriidae

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Do nich należą m.in. motyle z rodzajów brudnica (Lymantria) i szczotecznica (Dasychira).
Rodzina: Barczatkowate – Lasiocampidae
W rodzinie tej występuje szereg szkodników drzew leśnych i owocowych, jak np.

barczatka sosnówka (Dendrolimus pini) lub puchowica wiśniówka (Eriogaster lanestris).

Rodzina: Sówkowate – Noctuidae
Do rodziny tej należą liczne szkodniki rolne i leśne, a wśród nich np. strzygonia

choinówka (Panolis flammea), rolnica szkółkówka (Agrotis vestigialis) oraz gatunki rodzaju
wstęgówka (Catocala).

Rodzina: Miernikowcowate – Geometridae
Do pospolitych należą: poproch cetyniak (Bupalus piniarius), piędzik przedzimek

(Operophtera brumata), witalnik sosnowiak (Semiothisa liturata).

Rząd: Muchówki (Dwuskrzydłe) – Diptera
Do rzędu tego należą niewielkie owady wykazujące dużą różnorodność w budowie ciała.

Mają  tylko  jedną  parę  skrzydeł  (przednią)  słabo  użytkowaną.  Druga  para  uległa  zmianie  na
tzw.  przezmianki  w  kształcie  maczużki  lub  łuski.  Znane  są  nieliczne  gatunki  bezskrzydłe.
Głowa  bardzo  ruchoma.  Oczy  są  złożone  i  dobrze  wykształcone.  Często  występują  również
przyoczka. Narządy gębowe są kłująco-ssące lub liżące, czułki kolbkowate, nitkowate, często
szczoteczkowato  owłosione.  Odcinki  tułowia  są  ściśle  zrośnięte.  Ciało  zwykle  pokryte  jest
szczecinkami.

Larwy w postaci typowego czerwia przechodzą przeobrażenie zupełne. Poczwarki są typu

wolnego  (w  kształcie  baryłki).  Postacie  doskonałe  żywią  się  nektarem  kwiatów  i  sokiem
płynącym  z  ran  roślin  lub  wysysają  krew  zwierząt.  Wiele  z  nich  żywi  się  produktami
powstałymi  przy  rozkładzie  zwłok  zwierzęcych,  gnojówką  itp.  Są  także  gatunki  drapieżne,
łowiące  inne  owady.  Larwy  żyją  w  wodzie,  odchodach,  zwłokach  zwierzęcych,  wewnątrz
żywych  roślin  lub  zwierząt  (pasożyty).  Wiele  gatunków  przyczynia  się  do  roznoszenia
zarazków chorób zakaźnych.

Rodzina: Pryszczarkowate – Cecidomyidae
Do nich należy szereg szkodliwych gatunków, powodujących charakterystyczne

uszkodzenia igieł lub liści drzew leśnych.

Rodzina: Koziółkowate – Tipulidae
Do nich należą np. komarnice (Tipula).
Rodzina. Trawiszkowate – Agromyzidae
Należy do niej m.in. plamkówka (Dendromyza carbonaria).
Rodzina: Komarowate – Culicidae
Są to gatunki komarów roznoszących zarazki chorób, zwłaszcza malarii, z czego znany

jest widliszek (Anopheles maculipennis).

Rodzina: Bąkowate – Tabanidae
Należą do niej krwiopijne muchówki, m. in. dokuczające latem bydłu i zwierzynie,

jak np. gatunki z rodzajów jusznica (Haematopota), ślepak (Chrysops) oraz bąk bydlęcy
(Tabanus bovinus).

Rodzina: Gzowate – Oestridae
Należą do niej strzykacz sarni (Cephenomyia stimulator), strzykacz łosi (Cephenomyia

ulrichii), giez jeleni (Hypoderma actaeon) oraz giez sarni (Hypoderma dianae).

Rodzina: Wpleszczowate – Hippoboscidae
Niektóre gatunki pasożytują na zwierzynie kryjąc się w sierści, np. strzyżak jelenica

(Lipoptena cervi).

Rodzina: Muchowate – Muscidae
Należy do niej mucha domowa (Musca domestica).
Rodzina: Rączycowate – Tachinidae

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Postacie doskonałe są silnie owłosione. Larwy gatunków należących do tej rodziny

pasożytują w szkodliwych owadach, czym przyczyniają się do likwidowania ich masowych
pojawów (np. Carcelia lutilla).
Charakterystyka biologiczna kręgowców

Typ: Strunowce – Chordata
Typ ten obejmuje wysoko uorganizowane, z reguły dwubocznie symetryczne zwierzęta

tkankowe, niekiedy różniące się znacznie między sobą budową ciała i sposobem życia. Żyją
w wodzie, na lądzie, w glebie lub powietrzu. Łączy je szereg cech wspólnych podanych
poniżej.

Główną cechą strunowców, której zawdzięczają one swą nazwę, jest obecność szkieletu

wewnętrznego  w  postaci  elastycznej,  biegnącej,  wzdłuż  ciała  (położenie  osiowe)  struny
grzbietowej,  która  niekiedy  zachowuje  się  przez  całe  życie  zwierzęcia  (np.  u  ogonic
i  bezczaszkowców.  W  większości  przypadków  występuje  ona  tylko  u  stadiów  młodocianych
(np.  u  larwy  żachw)  lub  u  stadiów  zarodkowych,  a  potem  przy  dalszym  rozwoju  zwierzęcia
zostaje  zastąpiona  przez  trzony  rozwijających  się  kręgów  kręgosłupa.  Struna  grzbietowa
zbudowana jest ze swoistej sprężystej tkanki.

Mają bardzo dobrze rozwinięty układ nerwowy (cewkowy), którego główne ośrodki

położone są zawsze w grzbietowej części ciała.

Dobrze rozwinięty układ krwionośny jest zamknięty. Główne naczynie krwionośne – serce

(jeśli występuje) znajduje się zawsze w brzusznej części ciała zwierzęcia.

Przednia część przewodu pokarmowego spełnia funkcję aparatu oddechowego, a u niżej

uorganizowanych strunowców oraz zarodków kręgowców – jamy skrzelowej. U dorosłych
osobników natomiast narządami oddychania są skrzela lub płuca, zawsze związane
z przednim odcinkiem przewodu pokarmowego.

Strunowce podzielono na 3 podtypy: bezczaszkowce, osłonice i kręgowce (czaszkowce).
Podtyp: Osłonice
Są to strunowce o bardzo uproszczonej budowie. Większość cech typu występuje

wyłącznie u larw. U form dorosłych występują szczeliny skrzelowe w gardzieli, ale struna
grzbietowa i cewka nerwowa u ogonie występuje już tylko w ogonie.

Osłonice żyją w morzach jako organizmy wolno żyjące, planktonowe, również jako

organizmy osiadłe, z wolno żyjącą larwą. Ich jednowarstwowy nabłonek wydziela
charakterystyczną

osłonkę

(tunikę),

zbudowaną

przeważnie

wielocukrów.

Są rozdzielnopłciowe albo obojnacze. Rozmnażają się bezpłciowo, przez pączkowanie.
U jednej z grup zaobserwowano nawet przemianę pokoleń.

Podtyp: Bezczaszkowce (Acrania)
Bezczaszkowce są to, podobnie jak osłonice, strunowce o prostej budowie. W ciągu

całego  życia  rolę  szkieletu  osiowego  pełni  struna grzbietowa,  ciągnąca się  przez całą długość
ciała,  oraz  elementy  łącznotkankowe.  Cewka  nerwowa  leży  bezpośrednio  nad  struną.
Początkowy  odcinek  przewodu  pokarmowego  –  gardziel  –  przebity  jest  szczelinami
skrzelowymi.  W  wielu  elementach  budowy  wewnętrznej  uwidacznia  się  metameria;
w  ułożeniu  mięśni,  w  budowie  specyficznych  narządów  wydalniczych  i  w  rozmieszczeniu
gonad.

Współcześnie znamy kilkanaście gatunków bezczaszkowców. Wszystkie zamieszkują

morza. Najlepiej znany jest lancetnik.

Podtyp: Kręgowce (Vertebrata)
Jest to najliczniej reprezentowany i najbardziej różnorodny podtyp strunowców.

Większość cech typu występuje u kręgowców tylko w okresie życia zarodkowego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wspólnymi cechami kręgowców są:
Pokrycie ciała – skóra – składa się z wielowarstwowego nabłonka, zwanego naskórkiem,

i  ze  skóry  właściwej.  Naskórek  zwilżany  jest  wydzieliną  śluzową  ułatwiającą  ruch  w  wodzie
lub tworzy warstwę zabezpieczającą zwierzę lądowe przed wysychaniem. Kręgowce, takie jak
gady  i  ptaki,  nie  mają w skórze prawie żadnych gruczołów. Oprócz gruczołów skóra zawiera
komórki  pigmentowe  i  rozmaite  twory  naskórka,  jak:  łuski,  pióra,  włosy,  kopyta,  pochwy
rogów etc. Skóra jest zawsze ukrwiona i unerwiona.

Dobrze wykształcony szkielet wewnętrzny zbudowany jest z tkanki chrzęstnej lub kostnej

i  składa  się  ze  szkieletu  osiowego,  szkieletu pasów i kończyn (wyjątek – kręgouste). Funkcję
szkieletu  osiowego  pełni  kręgosłup  oraz  czaszka.  Kręgosłup,  w  którym  u  kręgoustych,  ryb
i  płazów  znaleźć  można  resztki  struny  grzbietowej,  składa  się  z  ruchomo  połączonych
elementów,  zwanych  kręgami.  Czaszka  chroni  mózg  (mózgoczaszka),  a  jednocześnie  tworzy
szkielet  (trzewioczaszka)  wzmacniający  początkowy  odcinek  przewodu  pokarmowego
i  układu  oddechowego  (łuki  skrzelowe,  szczęki  etc).  Szkielet  pasów  służy  do  umocowania
płetw lub kończyn. Szkielet płetw jest promienisty (promienie ułożone w wachlarz), natomiast
szkielet kończyn krocznych zbudowany jest z elementów ustawionych szeregowo.

Ośrodkowy układ nerwowy powstaje z cewki nerwowej i składa się z pęcherzykowatego

mózgu  i  rdzenia  kręgowego.  Mózg  kręgowców  zbudowany  jest  z  pięciu  pęcherzyków,
są  to:  kresomózgowie,  międzymózgowie,  śródmózgowie,  móżdżek  (tyłomózgowie)  i  rdzeń
przedłużony (zamózgowie). Z ośrodkowego układu  nerwowego wychodzą nerwy obwodowe.

Kręgowce mają dobrze rozwinięte narządy zmysłów: wzroku, węchu (i ewentualnie

smaku), słuchu i równowagi – wszystkie położone na głowie, oraz dotyku i termorecepcji –
rozmieszczone w skórze. Odpowiednie receptory odbierają również bodźce płynące z wnętrza
organizmu.

Kręgowce mają zamknięty układ krwionośny, z dwu-, trój- lub czterojamistym sercem.

Mają  jeden  (skrzelodyszne)  lub  dwa  (płucodyszne)  krwiobiegi.  Krew  krąży  w  naczyniach
krwionośnych  o  różnej  budowie.  Z  serca  ku tkankom krew  płynie  w  tętnicach o sprężystych,
umięśnionych  ściankach.  W  poszczególnych  narządach  drobne  tętniczki  rozgałęziają  się,
tworząc  sieć  naczyń  włosowatych  (kapilarnych)  o  ściankach  zbudowanych  z  jednej  warstwy
komórek  nabłonkowych. Naczynia łączące dwie sieci naczyń włosowatych żylnych nazywamy
układami  zwrotnymi.  Z  tkanek  krew  wraca  do  serca  żyłami  –  naczyniami  o  mniejszej
sprężystości  wielowarstwowych  ścianek.  Niektóre  żyły  zaopatrzone  są  w  zastawki,
zapobiegające  cofaniu  się  krwi,  która  w  sieci  naczyń  włosowatych  straciła  prędkość  nadaną
przez skurcz serca.

W układzie wydalniczym kręgowców występują parzyste nerki. Podstawową jednostką

funkcjonalną i strukturalną nerek jest nefron. We wszystkich rodzajach nerek kręgowców
wydaliny kierowane są moczowodami do kloaki (wspólne zakończenie układu pokarmowego,
wydalniczego i rozrodczego) lub do wyodrębnionego z kloaki pęcherza moczowego,
a następnie otworem wydalniczym na zewnątrz.

Podtyp Kręgowce dzieli się na sześć gromad: kręgouste (Cyclostomata), ryby (Pisces),

płazy (Amplubia), gady (Reptilia), ptaki (Aves), ssaki (Mammalia).

Gromada: Kręgouste (Cyclostomata)
Kręgouste to gromada kręgowców zmiennocieplnych, zamieszkujących morza lub wody

słodkie. Charakterystyczną cechą kręgoustych jest brak płetw parzystych oraz szczęk. Stąd też
zalicza się je do bezszczękowców. Rozmiary kręgoustych wahają się od kilkunastu
centymetrów do 1 metra długości. Ich węgorzokształtne ciała są miękkie i bezłuskie,
zaś szkielety zbudowane są z chrząstki, a nie kości.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Gromada: Kręgouste (Cyclostomata) dzieli się na 2 rzędy:
minogi (Petromyzontes), np. minog morski (Petromyzon marinus), minog rzeczny

(Lampetra fluviatilis) i śluzice (Myxinoidei), np. śluzica (Myxine glutinosa)

Gromada: Ryby (Pisces)
Ryby to wodne kręgowce zmiennocieplne oddychające skrzelami. Ryby są typowymi

mieszkańcami  wód,  doskonale  przystosowanymi  do  środowiska.  Ich  ciało,  pokryte  łuskami,
ma  zazwyczaj  kształt  wrzecionowaty,  przeważnie  bocznie  spłaszczony.  Większość  gatunków
ryb żyje w strefie przybrzeżnej wód i w wodach powierzchniowych, ale znane są także gatunki
żyjące  na  dużych  głębokościach,  w  strefie  wiecznego  mroku  i  wysokiego  ciśnienia
hydrostatycznego sięgającego setek atmosfer.

Najważniejszą cechą odróżniającą ryby od kręgoustych jest obecność szczęk, płetw

parzystych i dwóch otworów nosowych.

Gromada: Ryby (Pisces) dzieli się na następujące podgromady: chrzęstnoszkieletowe,

spodouste (Elasmobranchii), np. rekin, płaszczka; kostnoszkieletowe (Teleostei), np.: okoń,
płoć, konik morski, iglicznia, makrela, śledź, szczupak; dwudyszne (Dipnoi), np.: płazak,
rogoząb, prapłetwiec; trzonopletwe (Crossopterygii), np. latimeria

Ryby cechuje olbrzymia różnorodność kształtów, związana głównie ze znacznym

zróżnicowaniem zajmowanego środowiska oraz trybem życia, jaki dany gatunek prowadzi.
Większość ryb żyjących w toni wodnej czy w wodach szybko płynących ma opływowy,
torpedowaty kształt ciała, tak jak np. tuńczyk, śledź czy makrela.

Ciało ryby pokrywa skóra, której rolę ochraniającą znacznie zwiększają łuski oraz liczne

jednokomórkowe  gruczoły  śluzowe.  Śluz  pomaga  także  w  pokonywaniu  oporu  wody.  Skóra
chroni  ciało  przed  urazami  mechanicznymi,  jak  również  przed  wnikaniem  czynników
chorobotwórczych,  ponadto  bierze  udział  w  procesach  wymiany  gazowej,  wydalania  oraz
osmoregulacji.

Skóra większości ryb pokryta jest twardymi łuskami. Łuski to charakterystyczne twory

skóry  właściwej,  pokrywające  dachówkowato  ciało  ryb.  Tworzą  na  ciele  ryby  jak  gdyby
pancerz,  który  w  znacznym  stopniu  zmniejsza  możliwość  zranienia,  a  także  utrudnia
atakowanie  zwierzęcia  przez  pasożyty  zewnętrzne.  Ponadto  łuski  (ich  budowa  i  wymiary)
pomagają rybie w pokonywaniu oporu wody przez zmniejszenie tarcia.

Szkielet stanowi miejsce przyczepu mięśni, ochrania narządy wewnętrzne oraz bierze

udział w ruchu. Szkielet ryby kostnoszkieletowej składa się ze szkieletu osiowego
(elastycznego kręgosłupa połączonego z czaszką), szkieletu pasów (obręczy) oraz szkieletu
płetw piersiowych. Z kolei pas miednicowy nie jest związany z kręgosłupem. Tworzą go dwie
zrośnięte kości bezimienne, luźno ułożone w mięśniach brzusznych ryby.

Mięśnie zebrane są w pasma (miomery) oddzielone przegrodami tkanki łącznej

(mioseptami). Metameryczne ułożenie mięśni pozwala rybie na swobodne wyginanie ciała.

Układ pokarmowy – rozpoczyna się otworem gębowym prowadzącym do jamy gębowej.

Gardziel,  przebita  pięcioma  parami  szczelin  skrzelowych,  przechodzi  w  krótki  przełyk,
rozszerzający  się  w żołądek.  Za żołądkiem znajduje  się jelito cienkie, jelito grube i odbyt. Do
przedniej  części  jelita  cienkiego,  zwanej  dwunastnicą,  uchodzą  przewody  dwóch  gruczołów
trawiennych – trzustki i wątroby.

Układ oddechowy tworzą skrzela zamknięte w jamie skrzelowej, która zapewnia im

ochronę  oraz  skuteczny  przepływ  wody.  Skrzela  osadzone  są  na  łukach  skrzelowych  po obu
stronach  gardzieli.  Od  każdego  łuku  odchodzą  dwa  rzędy  bogato  unaczynionych  listków
skrzelowych.  Mieszczące  się  na  listkach  drobne  fałdy  to  blaszki  skrzelowe,  zwiększające
powierzchnię  oddechową.  Pokrywy  skrzelowe  działają  jak  pompa ssąco-tłocząca, utrzymując
jednokierunkowy przepływ wody – od jamy gębowej do jamy skrzelowej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Układ krwionośny. Krew krąży w ciele ryby kostnoszkieletowej w obiegu zamkniętym,

pompowana dzięki pulsującej pracy serca zbudowanego z zatoki żylnej, przedsionka
i komory. W sercu ryby znajdują się zastawki (w postaci błonek), pozwalające na ruch krwi
tylko w jednym kierunku. Krew przepływająca przez serce jest krwią nieutlenowaną.

Układ wydalniczy zbudowany jest z parzystych nerek i moczowodów. Nerki usuwają

zbędne i szkodliwe produkty przemiany materii.

Ośrodkowy układ nerwowy składa się z mózgu i rdzenia kręgowego. Najlepiej

rozwiniętymi  odcinkami  mózgu są: śródmózgowie, w którym znajdują się ośrodki wzrokowe;
móżdżek, będący  ośrodkiem  równowagi;  oraz rdzeń przedłużony  (zamózgowie).  U  wielu  ryb
(np.  drapieżnych)  dobrze  rozwinięte  jest  również  kresomózgowie  i  płaty  węchowe.  Rdzeń
przedłużony przechodzi w rdzeń kręgowy, który w porównaniu z wielkością mózgu jest duży.
Od mózgu odchodzi 10 par nerwów czaszkowych.

Ryby w większości są rozdzielnopłciowe. U wielu gatunków zaznacza się dymorfizm

płciowy, przejawiający się między innymi długością płetw.

Gromada: Płazy (Amphibia)
Płazy są zwierzętami ziemnowodnymi i przez to zasięg ich występowania ogranicza się

przede  wszystkim  do  terenów  przybrzeżnych  wód  słodkich  (w  wodach  słonych  występuje
jeden  gatunek  żaby  –  (Rana  carnivora),  miejsc  podmokłych  i  bagnistych.  Ze  względu  na  to,
że  są  zmiennocieplne,  zasiedlają  w  szczególności  okolice  strefy  międzyzwrotnikowej.
W  klimacie  strefy  umiarkowanej  na  okres  zimy  zapadają  w  stan  odrętwienia,  tzn.  przestają
pobierać  pokarm,  zagrzebują  się  w  ziemi  lub  na  dnie  zbiorników  wodnych  i  prawie
w bezruchu trwają do wiosny. W Polsce żyje kilkanaście gatunków płazów.

Gromada: Płazy {Amphibia) dzieli się na następujące rzędy: płazy beznogie (Apoda),

np. marszczelec; płazy ogoniaste (Urodela), np. traszka, salamandra; płazy bezogonowe
(Anura), np.: żaba, ropucha, kumak, rzekotka, huczek

Płazy mają dużą spłaszczoną głowę, która opływowo przechodzi w tułów. U wielu płazów

beznogich  i  ogoniastych  za  tułowiem  wyrasta  dobrze  wykształcony  ogon.  Opływowy  kształt
ciała  jest  przystosowaniem  się  do  życia  w  wodzie.  Płazy  ogoniaste  i  bezogonowe  mają  dwie
pary  kończyn,  które  umożliwiają  zarówno  poruszanie  się  po  lądzie,  jak  i  pływanie
w wodzie (niektóre palce u wielu płazów są spięte błoną pławną).

Na głowie znajduje się duży otwór gębowy, para wypukłych oczu pokrytych powiekami,

parzyste nozdrza  z  klapkami  skórnymi oraz  dwa  otwory słuchowe pokryte błoną bębenkową,
która zamyka kanał ucha środkowego. Osadzenie oczu i nozdrzy na grzbietowej stronie głowy
umożliwia  obserwację  środowiska  i  wymianę  gazową,  gdy  płaz  jest  częściowo  zanurzony
w wodzie. Powieki natomiast chronią oczy przed wysychaniem na lądzie. Skóra jest wilgotna,
znajdują  się  w  niej  wielokomórkowe  gruczoły  śluzowe,  których  wydzielina  (śluz)  zwilża
i  „smaruje”  powierzchnię  naskórka.  Warstwa  śluzu  na  powierzchni  ciała  w  czasie  pływania
zmniejsza opór wody, a na lądzie częściowo chroni skórę przed wysychaniem.

Tylko płazy beznogie mają drobne łuski, wytworzone przez skórę właściwą. Barwę ciału

nadają skupienia pigmentu (barwnika) w komórkach pigmentowych, znajdujących się
w naskórku i w skórze właściwej.

Układ szkieletowy i mięśniowy płazów różni się od układu ruchowego ryb dość znacznie.

Czaszka  ma  dwa  kłykcie  potyliczne  (specyficzne  wyrostki),  które  wchodząc  w  zagłębienia
kręgu  szyjnego  dają  ruchome  połączenie  czaszki  z  kręgosłupem.  Umożliwia  to  ruch  głowy
w  płaszczyźnie  pionowej  i  ułatwia  wystawianie  głowy  ponad  wodę.  Ze  względu
na wykształcone płuca, łuki skrzelowe w czaszce płazów zanikają lub ich funkcja jest inna niż
u ryb. Cała czaszka jest bardzo delikatna.

Kręgosłup zróżnicowany jest na cztery odcinki: szyjny, piersiowy, krzyżowy i ogonowy.

Część szyjną tworzy jeden kręg, nazywany atlasem (dźwigaczem), którego panewki

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

(wgłębienia)  łączą  się  stawowo  z  kłykciami  potylicznymi.  Część  piersiowa  składa  się  z  kilku
kręgów,  a  część  krzyżowa  tylko  z  jednego.  Kręgi  ogonowe  występują  w  dużej  liczbie
u  płazów  ogoniastych  i  beznogich,  natomiast  u  bezogonowych  zrośnięte  są  w  jedną  kość,
nazywaną  urostylem.  U  niektórych  płazów  (głównie  u  beznogich  i  niektórych  ogoniastych)
z  wyrostkami  poprzecznymi  kręgów  piersiowych  połączone  są  żebra.  Płazy  bezogonowe
i  niektóre  ogoniaste  mają  wykształcony  mostek  –  element  szkieletu  położony  po  stronie
brzusznej; przytwierdzone są do niego kości pasa barkowego, co wzmacnia osadzenie kończyn
przednich.

Kości przedramienia (łokciowa i promieniowa) oraz podudzia (goleniowa i strzałkowa) są

zrośnięte. W kończynie przedniej zachowane są cztery palce, a w tylnej pięć. Stawy łokciowy i
kolanowy skierowane są na boki (poza obręb ciała), przez co ciało płazów nie jest zawieszone
na kończynach i zwierzęta te przemieszczając się na lądzie szorują brzuchem po podłożu.

Płazy bezogonowe mają dobrze wykształcone kończyny tylne, o wydłużonych kościach,

co umożliwia im skakanie i pływanie.

Płazy beznogie utraciły kończyny i poruszają się podobnie jak dżdżownice.
Układ pokarmowy rozpoczyna się jamą gębowo-gardłową. U niektórych płazów

bezogonowych  (żaby)  język  jest  rozwidlony  na  końcu  i  przytwierdzony  do  przedniej  części
szczęki  dolnej,  co  umożliwia  szybkie  wyrzucanie  go  i  chwytanie  pokarmu.  W  dalszej  części
układu  pokarmowego  płazów  występują  takie  same  narządy,  jakie  spotykamy  u  ryb.  Układ
pokarmowy zakończony jest kloaką, czyli rozszerzonym odcinkiem jelita prostego, do którego
uchodzi  układ  wydalniczy  i  rozrodczy.  Dorosłe  płazy  są  drapieżnikami  –  polują  na  drobne
zwierzęta, np.: owady, pajęczaki, pierścienice lub mięczaki.

Wymiana gazowa zachodzi przez dobrze unaczynioną i wilgotną skórę, ścianki jamy

gębowo-gardłowej oraz narządy oddechowe – płuca lub skrzela. Larwy płazów mają skrzela.

Wymiana powietrza w płucach możliwa jest dzięki ruchowi dna jamy gębowo-gardłowej,

odpowiednio zsynchronizowanemu z otwieraniem i zamykaniem krtani i nozdrzy
zewnętrznych.

Układ krwionośny larw płazów jest zbudowany podobnie jak u ryb. Znaczna przebudowa

tego układu następuje wraz z rozwojem płuc u dorosłych płazów. Tworzą się dwa obiegi krwi
(mały i duży), a serce staje się trójdziałowe, ponieważ następuje podział przedsionka na prawy
i lewy.

Układ wydalniczy ma budowę taką samą jak układ ryb: parzyste nerki (typu pranercza),

moczowody i pęcherz moczowy. Ujście tego układu u dorosłych płazów znajduje się
w kloace. Płazy są zwierzętami, które wydalają przede wszystkim mocznik.

W porównaniu z rybami, u płazów zaszły niewielkie zmiany w organizacji układu

nerwowego. Jedynie kresomózgowie rozrosło się i podzieliło na dwie półkule, pozostałe części
układu centralnego zachowały ten sam plan budowy.

W układzie obwodowym płazów wykształciły się nerwy, które kierują pracą mięśni

kończyn.

Płazy są zwierzętami rozdzielnopłciowymi, z zaznaczonym dymorfizmem płciowym, który

przejawia się przede wszystkim jaskrawszym ubarwieniem samców. Niektóre gatunki (żaba
wodna, kumak nizinny) w okresie rozrodu wydają charakterystyczny rechot, wzmacniany
przez rezonatory głosowe.

U większości płazów bezogonowych zachodzi zapłodnienie zewnętrzne, które polega

na  tym,  że samiec polewa spermą  złożone w wodzie jaja. U płazów ogoniastych i niektórych
beznogich zachodzi zapłodnienie wewnętrzne, a rolę narządu kopulacyjnego pełni wysuwający
się  stek.  Zapłodnione  jaja,  tzw.  skrzek,  lub  rodzące  się  larwy  (u  salamander)  składane  są  w
wodzie. Rozwój płazów przebiega z przeobrażeniem i postać larwalna – kijanka, przez pewien
czas  musi  żyć  w  wodzie.  Taki  sposób  rozrodu  i  rozwój  uzależnia  płazy  od  środowiska

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wodnego. Niektóre opiekują się jajami lub kijankami, np. gatunek Pipa pipa nosi jaja w
zagłębieniu grzbietu, a samiec żaby Darwina przechowuje kijanki w rezonatorze.

Gromada: Gady (Reptilia)
Ewolucyjnie gady są pierwszymi kręgowcami, które uniezależniły się od środowiska

wodnego i przystosowały do życia w środowisku lądowym, chociaż niektóre z nich powtórnie
weszły do wody (krokodyle, niektóre żółwie, jaszczurki i węże). Ponieważ są zmiennocieplne,
zamieszkują głównie rejony tropikalne i subtropikalne, natomiast w strefie umiarkowanej
występują nielicznie. Opanowały wiele środowisk lądowych i prowadzą różny tryb życia.

Gady są drapieżnikami, a ich łupem padają owady, mięczaki, pierścienice, płazy, inne gady

i ssaki. Tylko nieliczne z nich są roślinożerne (niektóre żółwie i jaszczurki).

Gromada: Gady (Reptilia) dzieli się na następujące rzędy: żółwie (Chelonia), np. żółw

błotny, żółw szylkretowy; hatterie (Sphenodontia); łuskonośne (Sąuamata), np. jaszczurki:
padalec zwyczajny, jaszczurka zwinka, kameleon, waran, iguana i węże: zaskroniec zwyczajny,
żmija zygzakowata, wąż Eskulapa; krokodyle (Crocodylia), np. krokodyl nilowy, gawial.

Rozmiary i kształty gadów są dość zróżnicowane. Ich ciało jest najczęściej wydłużone

i można w nim wyróżnić głowę, szyję, tułów i ogon. Większość gadów ma cztery kończyny,
których stawy łokciowe i kolanowe skierowane są na boki (poza obręb ciała), i przez to tułów
nie jest na nich zawieszony, podobnie jak u płazów. Na końcach palców mają pazury, które
usprawniają poruszanie się. Węże i niektóre jaszczurki utraciły kończyny i poruszają się dzięki
skurczom mięśni przytwierdzonych do żeber.

Na głowie gadów znajduje się otwór gębowy, para oczu z powiekami i dodatkową błoną

migawkową (nieco inaczej jest u węży), parzyste otwory nosowe oraz dwa otwory słuchowe
pokryte błoną bębenkową.

Powierzchnia ciała gadów jest sucha; w ich rogowaciejącym i złuszczającym się naskórku

nie ma gruczołów śluzowych. Naskórek tworzy łuski, tarczki lub płyty rogowe, które chronią
ciało przed wysychaniem na lądzie.

U węży i jaszczurek zrzucanie (linienie) złuszczającej się warstwy naskórka zachodzi

okresowo. Skóra właściwa żółwi i krokodyli wykształca płyty kostne, które dodatkowo
chronią ciało.

Czaszka tych zwierząt w porównaniu do czaszek płazów bezogonowych jest bardziej

wydłużona i zabudowana, ponieważ składa się z większej liczby kości. Dzięki temu jest
mocniejsza i lepiej chroni narządy głowy.

Na kościach obu szczęk są prawie jednakowe (słabo zróżnicowane) zęby (homodontyzm),

a u niektórych węży występują zęby jadowe, połączone z gruczołem wydzielającym jad. Zęby
utraciły tylko żółwie na rzecz rogowych płytek pokrywających szczęki, które razem tworzą
strukturę podobną do papuziego dzioba. Czaszka gadów łączy się z kręgosłupem za pomocą
jednego kłykcia potylicznego. Na obrotniku sprawnie obraca się dźwigacz wraz z czaszką, co
umożliwia sprawne skręty głową i łatwość orientacji w środowisku.

W porównaniu z kręgosłupem płazów bezogonowych kręgosłup gadów składa się z dużej

liczby kręgów (od kilkudziesięciu do kilkuset). Gady mają dodatkowy odcinek kręgosłupa –
część lędźwiową, położoną między odcinkiem piersiowym i krzyżowym. Gady mają dobrze
rozwinięte żebra.

Układ mięśniowy gadów zachowuje metameryzację mięśni przede wszystkim w odcinku

ogonowym. Wraz z rozwojem klatki piersiowej wykształciły się mięśnie międzyżebrowe, które
umożliwiają ruchy klatki piersiowej niezbędne do wymiany powietrza w płucach.

W jamie gębowej gadów znajduje się dobrze wykształcony język, zęby (oprócz żółwi)

oraz ujścia gruczołów ślinowych. Język węży i wielu jaszczurek pełni rolę narządu dotyku (jest
długi, cienki i rozwidlony na końcu), a u kameleona służy do pobierania pokarmu (jest
wysuwalny i zwijający się). Za jamą gębową jest gardziel, od której odchodzi przełyk. Żołądek

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

gadów  jest  dobrze  rozwinięty,  szczególnie  u  tych  grup,  które  pobierają  pokarm
o  dużej  objętości  (np.  węże).  U  gadów  roślinożernych  rozwinęło  się  jelito  ślepe,  co  ułatwia
trawienie  pokarmu  roślinnego.  Podobnie jak u płazów, układ  pokarmowy gadów zakończony
jest kloaką.

W odróżnieniu od płazów, wymiana gazowa u gadów zachodzi przede wszystkim przez

płuca.  Powietrze  przez  nozdrza,  gardziel,  krtań,  tchawicę  i  parzyste  oskrzela  dostaje  się
do  płuc,  czyli  właściwego  narządu  wymiany  gazowej.  Płuca  są  silnie  unaczynione  i  bardziej
pofałdowane  niż  płuca  płazów,  dzięki  czemu  mają  znacznie  większą  powierzchnię  wymiany
gazowej.

Układ krwionośny gadów ma budowę podobną jak układ płazów. Zmienia się tylko

budowa serca. Gady mają częściową przegrodę komory, a u krokodyli rozrasta się ona na tyle,
że całkowicie dzieli tę część serca na komorę prawą i lewą. W komorze serca gadów (oprócz
krokodyli) krew odtleniona z natlenioną miesza się, ale w mniejszym stopniu niż u płazów.

Gady są kręgowcami, u których w układzie wydalniczym rozwija się nowy typ nerki –

tzw. zanercze, zwane inaczej nerką ostateczną. W porównaniu z płazami, u gadów następuje
rozdzielenie ujść układu wydalniczego i rozrodczego. Moczowody uchodzą bezpośrednio
do kloaki.

W porównaniu z płazami, u gadów doskonali się budowa centralnego układu nerwowego.

Na  powierzchni  kresomózgowia  tworzy  się  kora  mózgowa  –  substancja  szara  z  licznymi
ośrodkami nerwowymi. Jednocześnie ta część mózgu rozrasta się i pokrywa międzymózgowie.
Ze  względu  na  wykształcenie  szyi  i  możliwość  unoszenia  głowy  ponad  poziom  tułowia
następuje  wygięcie  (w  kształcie  litery  S)  zamózgowia  i  jego  częściowe  podwinięcie  pod
móżdżek.  Efektem  tych  procesów  jest  zaburzenie  liniowego  ułożenia  poszczególnych  części
mózgu na korzyść ich wzajemnej integracji, co usprawnia koordynację czynności życiowych.

W układach rozrodczych samców gadów występują narządy kopulacyjne, które

umożliwiają zapłodnienie wewnętrzne. Rozwój zarodkowy większości gadów przebiega w jaju
(w  osłonkach  jajowych)  składanym  na  lądzie  lub  przetrzymywanym  w  organizmie  samicy
(niektóre  węże  i  jaszczurki).  Jaja  gadów  mają  skórzaste  osłonki,  dużą  zawartość  substancji
zapasowych,  a  rozwijające  się  zarodki  wytwarzają  błony  płodowe  –  co  umożliwia  rozwój
zarodkowy w środowisku lądowym. U gadów zachodzi rozwój prosty.

Gromada: Ptaki (Aves)
Charakterystyczną cechą ptaków jest zdolność do aktywnego lotu (nie fruwają jedynie

pingwiny i ptaki bezgrzebieniowe). Dzięki tej umiejętności ptaki potrafią znacznie szybciej niż
inne zwierzęta pokonywać duże odległości, aby zdobyć pokarm, uciec przed drapieżnikiem czy
znaleźć dogodniejsze środowisko do życia.

Przeloty ptaków mają różny zasięg i najczęściej odbywają się blisko miejsc gniazdowania,

ale czasami są znacznie dłuższe, jak np. sezonowe wędrówki bocianów, żurawi, dzikich gęsi
czy skowronków.

Ptaki są stałocieplne (temperatura ciała utrzymywana jest w granicach 39,5°–45°C),

prowadzą aktywne życie we wszystkich porach roku i występują we wszystkich strefach
klimatycznych kuli ziemskiej. Ptaki nie tylko świetnie fruwają (np. jastrząb, bielik, sokół, gołąb,
jerzyk, wróbel, jaskółka), ale także wiele z nich doskonale pływa i nurkuje (np. pingwiny,
rybitwy, perkozy, nury) lub sprawnie przemieszcza się po lądzie (strusie, kazuary).

Większość ptaków buduje gniazda, wysiaduje jaja i opiekuje się potomstwem. Niektóre

ptaki  żyją  gromadnie,  by  łatwiej  zdobyć  pokarm  i  spostrzec  niebezpieczeństwo,  a  nawet
wspólnie  bronić  jaj  lub  piskląt  przed  drapieżnikami  (np.  dzikie  kaczki).  Większość  ptaków
w  okresie  rozrodu  dobiera  się  w  pary  (samiec  i  samica),  by  wspólnie  zbudować  gniazdo
i wychować młode (np. bociany, orły).
Systematyka współcześnie żyjących ptaków:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Gromada: Ptaki (Aves)
nadrząd: ptaki bezgrzebieniowe {Paleogncithae)

rząd: strusie (Stnithiomformes)

nandu (Rheiformes)
kazuary (Casuańiformes)
kiwi (Apterygiformes)

nadrząd: pingwiny (Sphenisciformes)
nadrząd: ptaki grzebieniowe (Neognathae)

rząd: nury (Gaviiformes)

per kozy (Pedocipediform.es)
rurkonose (Procellariiformes)
wiosłonogie (Pelecaniformes)
bocianowate (Ciconiiformes)
drapieżne (Falconiformes)
kuraki (Galliformes)
żurawie (Gruiformes)
siewkowate (Charadiiformes)
gołębie (Columbiformes)
kukułki (Cuculiformes)
papugi (Psittaciformes)
sowy (Strigiformes)
lelki (Caprimulgiformes)
jerzykowate (Apodiformes)
kraski (Coraciiformes)
dzięcioły (Piciformes)
wróblowate (Passeriformes)

W ciele ptaków wyróżniamy głowę wraz z dziobem, osadzoną na stosunkowo długiej szyi,

opływowy tułów wraz ze skrzydłami (przekształcone kończyny przednie) oraz kończyny dolne
podciągnięte  pod  ciało  (staw  kolanowy  jest  skierowany  do  przodu,  a  skokowy  do  tyłu).
Dobrze  wykształcona  szyja  umożliwia  sprawne  obroty  głową  i  przez  to  szybką  orientację
w terenie nawet w czasie lotu. Skrzydła po rozpostarciu tworzą płaszczyzny lotne, a u ptaków,
które  nie  latają,  są  zredukowane  (ptaki  bezgrzebieniowe)  lub  słabo  wykształcone,
ale przystosowane do pływania (pingwiny).

Dziób ptaków, utworzony z wydłużonych szczęk pokrytych rogową pokrywą, umożliwia

przede wszystkim zdobywanie pokarmu. Dzioby ptaków drapieżnych (sowy, orły, sokoły,
krogulce) są duże i zakrzywione do dołu. Ptaki ziarnojady (łuszczaki) mają dzioby stożkowate,
czasami

przekrzywioną

względem

siebie

częścią

górną

dolną,

tak

jak

u krzyżodzioba. Ptaki blaszkodziobe (kaczki, gęsi) mają szerokie, spłaszczone dzioby,
umożliwiające odsączanie pokarmu pobieranego z wodą.

Na dziobie znajdują się parzyste nozdrza. Nad dziobem po obu stronach głowy osadzone

są oczy, osłonięte powiekami i błoną migawkową. Z boku głowy znajdują się otwory słuchowe
pokryte błoną bębenkową.

Ciało ptaków pokryte jest piórami, a na nogach łuskami. Pióra i łuski są tworami

naskórka. W zależności od budowy i pełnionych funkcji wyróżniamy pióra konturowe
i puchowe.

Szkielet ptaków jest stosunkowo lekki, ponieważ wiele kości ma budowę pneumatyczną.

Kości czaszki są cienkie, a mózgoczaszka znacznie bardziej wysklepiona niż u gadów.
Wydłużone kości szczęk tworzą szkielet dzioba. Sposób połączenia czaszki z kręgosłupem jest
taki sam jak u gadów, ale ruchliwość głowy ptaków jest większa ze względu na większą liczbę

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

kręgów  szyjnych  (od  8  do  25).  Dalsza  część  kręgosłupa  znacznie  usztywnia  ciało,  ponieważ
kręgi  piersiowe  i  lędźwiowo-krzyżowe  zrastają  się  ze  sobą.  Tak  usztywniony  kręgosłup  jest
dobrym  oparciem  dla  skrzydeł  i  kończyn  dolnych.  Ptaki  mają  kilka  kręgów  ogonowych
zrośniętych ze sobą, co tworzy dobre miejsce przyczepu dla mięśni sterówek.

Charakterystycznymi mięśniami ptaków są te, które umożliwiają ruch skrzydeł –

szczególnie  dobrze  rozwinięty  jest  mięsień  piersiowy,  osadzony  na  grzebieniu  mostka.
U  wszystkich  ptaków  silnie  rozwinięte  są  mięśnie  kończyn  dolnych,  ponieważ  ich  praca
warunkuje  sprawne  poruszanie  się  po  lądzie,  odbijanie  się  od  ziemi  podczas  wznoszenia  się
w powietrze i niejednokrotnie pływanie.

Układ pokarmowy ptaków rozpoczyna się bezzębną jamą gębową, w której jest język

(o częściowo zrogowaciałej powierzchni) oraz do której mają ujścia gruczoły ślinowe. Brak
zębów odciąża głowę (przystosowanie do lotu), ale powoduje konieczność połykania pokarmu
bez rozdrabniania.

Poprzez gardziel jama gębowa łączy się z przełykiem, którego końcowa część tworzy

rozszerzenie,  nazywane  wolem.  Ta  „kieszeń”  przewodu  pokarmowego  służy  nie  tylko  jako
magazyn  pokarmu,  ale  umożliwia  też  jego  rozmiękczanie  i  dzięki  temu  wytwarzanie  tzw.
mleczka  dla  piskląt.  Za  wolem  jest  żołądek  gruczołowy,  w  którym  zachodzi  trawienie
za  pomocą  enzymów,  a  za  nim  żołądek  mięśniowy,  miażdżący  i  rozcierający  pokarm  przy
udziale kamyków połykanych przez ptaka.

W stosunku do masy ciała, ptaki zjadają bardzo dużo pokarmu, ponieważ utrzymanie

stałocieplności i prowadzenie aktywnego trybu życia wymaga dużej ilości energii.

Układ oddechowy ptaków ma dość specyficzną budowę. Składa się z dróg oddechowych,

płuc  i dodatkowo  wykształconych  worków  powietrznych. Drogi  oddechowe  ptaków  składają
się z takich samych elementów, jakie wykształciły gady, ale ich tchawica jest znacznie dłuższa
(rozwój  szyi),  a  krtań  zróżnicowana  na  część  górną  (oddziela  tchawicę  od  gardzieli)
i  dolną,  która  znajduje  się  na  końcu  tchawicy  i  jest  narządem  głosu.  Oskrzela,  jako  parzyste
rozgałęzienia  tchawicy,  doprowadzają  powietrze  do  rurkowatych  płuc,  w  których  zachodzi
wymiana gazowa.

Serce tych zwierząt ma całkowicie podzieloną komorę, co chroni przed mieszaniem się

krwi odtlenionej z natlenioną. Ekonomicznie pracujący układ krwionośny i duża ilość tlenu,
dostarczana dzięki podwójnej wymianie gazowej, pozwalają na wytwarzanie dużej ilości
energii w organizmie ptaka, a to umożliwia utrzymywanie stałej temperatury ciała.

Układ wydalniczy ptaków ma taką samą budowę jak układ wydalniczy gadów. Większość

tych  zwierząt  nie  ma  pęcherza  moczowego,  a  szkodliwe  produkty  przemiany  materii  wydala
w  postaci  kryształków  kwasu  moczowego  wraz  z  kałem  (kałomocz).  Tak  oszczędna
gospodarka  wodna  powoduje,  że  liczne  ptaki  (np.  drapieżniki)  wcale  nie  piją  wody.  Brak
pęcherza moczowego obniża ciężar ptaka i ułatwia wznoszenie się w powietrze.

W porównaniu z gadami, u ptaków następuje dalszy rozwój mózgu. Silniej rozrastają się

półkule kresomózgowia oraz móżdżek, w którym są ośrodki równowagi i koordynacji ruchów,
co ma ogromne znaczenie dla lotu.

Ptaki mają dobrze rozwinięty zmysł wzroku. Dostosowanie oka do oglądania

przedmiotów z różnych odległości następuje przez zmianę kształtu soczewki i jej przesuwanie
w gałce ocznej. Proces ten nazywany jest podwójną akomodacją oka. Ze względu na to,
że oczy tych zwierząt osadzone są z boków głowy, ptaki mają duże (ok. 300°) pole widzenia.

Ptaki są kręgowcami o wyraźnym zazwyczaj dymorfizmie płciowym. Samce mają na ogół

barwniejsze upierzenie, szczególnie wyraziste w okresie godowym – prezentowane zwłaszcza
w czasie tańca godowego. U większości samców nie ma narządu kopulacyjnego, chociaż nadal
zachodzi zapłodnienie wewnętrzne przy udziale kloaki. Samice ptaków mają rozwinięty tylko

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

lewy jajnik i jeden jajowód, który jest zróżnicowany na odcinki produkujące białko
i skorupkę jaj.

Wszystkie ptaki składają jaja, które do czasu wylęgu piskląt wysiadują. Z jaj wylęgają się

młode ptaki (rozwój prosty), które przez pewien czas pozostają pod opieką rodziców.
Na okres rozrodu wiele ptaków buduje gniazda, chociaż niektóre podrzucają swoje jaja innym
ptakom, np. kukułka.

Pisklęta niektórych ptaków od razu po wylęgu są zdolne do samodzielnego życia

i  natychmiast  opuszczają  gniazdo,  a  opieka  samic  nad  nimi  sprowadza  się  do  wodzenia
młodych za sobą, wskazywania pokarmu i ochrony przed drapieżnikami. Takie ptaki nazywane
są  zagniazdownikami.  Należą  do  nich:  kuraki,  blaszkodziobe  i  bezgrzebieniowe.  Ale  inne
pisklęta,  np.  wróblowatych,  na  ogół  są  ślepe,  nie  pokryte  puchem  i  niezdolne
do  samodzielnego  życia.  Ich  rodzice  muszą  je  przez  dłuższy  czas  karmić,  poić  i  ogrzewać.
Takie  ptaki  nazywamy  gniazdownikami.  Pozostałe  ptaki  zaliczamy  do  półgniazdowników,
ponieważ  ich  pisklęta,  choć  wylęgają  się  pokryte  puchem,  przez  pewien  czas  pozostają
w gnieździe pod opieką rodziców.

Gromada: Ssaki (Mammalia)
Ssaki, podobnie jak ptaki, są stałocieplnymi kręgowcami powszechnymi we wszystkich

środowiskach  na  kuli  ziemskiej.  Większość  ssaków  prowadzi  naziemny  tryb  życia,  niektóre
żyją  pod  ziemią  (kret),  inne  w  wodzie  (wieloryby,  syreny). Ze środowiskiem życia wiążą się
różne  sposoby  poruszania  się  tych  zwierząt.  Tak  więc  ssaki  kroczą  (krowa),  szybko  biegają
(antylopa),  skaczą  (kangur),  przeskakują  z  drzewa  na  drzewo  (kapucynka),  pływają  (delfin)
i  latają  (gacek).  Różnorodność  siedlisk  i  trybu  życia  zadecydowała  o  przeogromnym
zróżnicowaniu form ssaków.

Ze względu na budowę i sposób życia ssaki są zwierzętami, które osiągnęły najwyższy

poziom rozwoju ewolucyjnego. Człowiek jest także ssakiem.
Gromada: Ssaki (Mammalia)
podgromada: prassaki (Prototheńa)

rząd: stekowce (Monotremata)

podgromada: ssaki niższe (Metatheria)

rząd: torbacze (Marsupialia)

podgromada: łożyskowce (EutherialPlacentalia),

rząd: owadożerne (Insectivora)
rząd: nietoperze (Chiroptera)
rząd: szczerbaki (Edentata)
rząd: łuskowce (Pholidota)
rząd: zajęczaki (Lagomorpha)
rząd: gryzonie (Rodentia)
rząd: drapieżne (Carnivora)
rząd: płetwonogie (Pinnipedia)
rząd: walenie (Cetacea)
rząd: góralki (Hyracoidea)
rząd: słonie (trąbowce) (Proboscidea)
rząd: syreny (Sirenia)
rząd: parzystokopytne (Artiodactyla)
rząd: nieparzystokopytne (Perissodactyla)
rząd: słupozębne (Tubulidentata)
rząd: naczelne (Primatcs)

Budowa zewnętrzna łożyskowców jest bardzo zróżnicowana. Głowa tych ssaków jest

dobrze wyodrębniona i osadzona na wyraźnie wykształconej szyi, jednak u form wodnych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

(foka) i podziemnych (kret) jest słabo wyróżniona. Na głowie znajduje się para oczu okrytych
powiekami, nozdrza zewnętrzne, małżowiny uszne, których brak u syren i waleni,
a zachowanych w formie szczątkowej u fok i kretów, oraz otwór gębowy otoczony wargami.

Na tułowiu ssaków są cztery kończyny, które ze względu na prowadzony tryb życia mogą

być bardzo wydłużone – jak u antylopy, silnie skrócone i rozszerzone – jak u kreta, chwytne –
jak kończyny przednie człowieka, wreszcie tworzące powierzchnie lotne – jak kończyny
przednie nietoperza.

Większość ssaków ma wykształcony ogon, chociaż u niektórych z nich ulega on silnej

redukcji (niedźwiedzie, małpy człekokształtne czy człowiek).

Ciało ssaków pokrywa skóra, która składa się z naskórka, skóry właściwej i warstwy

podskórnej, zbudowanej z podściółki tłuszczowej. Zrogowaciałe części naskórka tworzą
różnorodne struktury, tj.: włosy, łuski, pazury, paznokcie, kopyta, pochwy rogowe
pustorożców.

Naskórek tworzy także gruczoły potowe, łojowe i zapachowe. Gruczoły potowe

wspomagają  pracę  układu wydalniczego oraz pełnią istotną rolę w termoregulacji. Wydzielina
gruczołów  łojowych  nadaje  elastyczność  włosom  i  zabezpiecza  powierzchnię  skóry  przed
wysychaniem  i  pękaniem.  Gruczoły  zapachowe  umożliwiają  rozpoznawanie  się  osobników
tego samego gatunku.

W porównaniu z gadami, w czaszce ssaków zaszły dość istotne zmiany. Rozrosła się

mózgowa  część  czaszki,  która  np.  u  człowieka  przerasta  swoją  objętością  trzewiową  część
czaszki.  Czaszka  jest  mocna,  ponieważ  tworzące  ją  kości  ściśle  do  siebie  przylegają  (tworzą
szwy)  lub  zrastają  się.  W  zębodołach  szczęk  ssaków  osadzone  są  zróżnicowane  zęby
(heterodontyzm),  wśród  których  wyróżniamy:  siekacze,  kły,  przedtrzonowce  i  trzonowce.
Czaszka  ssaków  połączona  jest  z  kręgosłupem  za  pomocą  dwóch  kłykci  potylicznych,
ale pierwsze kręgi szyjne, atlas i obrotnik, są zmodyfikowane podobnie.

Również w kręgosłupie ssaków wyróżniamy takie same odcinki jak u gadów. Między

kręgami  znajdują  się  wstawki  chrzęstne,  tzw.  dyski międzykręgowe,  które zmniejszają  nacisk
kręgów  na  siebie.  Odcinek  szyjny  składa  się  najczęściej  z  siedmiu  kręgów,  a  piersiowy
zazwyczaj  zawiera  od  dwunastu  do  dwudziestu  pięciu  kręgów.  Wszystkie  kręgi  piersiowe
łączą się z żebrami. Część żeber po brzusznej stronie ciała przyrasta do mostka, co umożliwia
wytworzenie szkieletu klatki piersiowej.

Część lędźwiowa kręgosłupa najczęściej składa się z dwóch (leniwce) do dwudziestu

jeden kręgów (delfiny), które mają dobrze rozwinięte wyrostki poprzeczne i szczątkowe żebra.
Kręgi krzyżowe, w liczbie od jednego do trzynastu, zrastają się ze sobą i z kilkoma kręgami
ogonowymi, tworząc kość krzyżową.

Odcinek ogonowy charakteryzuje się dużą zmiennością liczby kręgów – od 3 do 49.

U człowieka ta część kręgosłupa składa się z kilku kręgów (4-5), które są zrośnięte, tworząc
kość ogonową, natomiast np. u parzystokopytnych odcinek ogonowy liczy sobie kilkadziesiąt
kręgów i tworzy szkielet długiego ogona.

U ssaków czworonożnych kręgosłup przyjmuje pozycję poziomą, a u człowieka pionową,

tworząc na przemian wygięcia ku przodowi i tyłowi – amortyzują one wstrząsy powstające w
trakcie poruszania się. W skład obręczy barkowej łożyskowców wchodzą łopatki; obojczyki
występują

tylko

ssaków,

które

wykazują

ruchliwość

kończyny

przedniej

w wielu płaszczyznach, takich jak owadożerne, naczelne czy nietoperze; kości krucze
natomiast nie występują.

Obręcz miednicowa ma budowę taką jak obręcz u gadów. Kończyny ssaków

są podciągnięte pod tułów (nie wystają poza obręb ciała) i unoszą ciało nad poziom podłoża,
co znacznie usprawnia poruszanie się.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

U ssaków ze względu na zróżnicowanie funkcji kończyn następują modyfikacje

ich  szkieletów.  W  kończynach,  które  służą do  pływania  (np.  u  waleni), grubieją i skracają się
odcinki  bliższe  tułowia,  wzrasta  liczba  palców  i  ich  paliczków,  natomiast  kończyny  tylne
najczęściej  zanikają.  Kończyny  lotne  (przednie  u  nietoperzy)  mają  wydłużone  cztery  palce.
Ssaki  kroczące  po  podłożu mogą podpierać się dobrze wykształconymi częściami ręki i stopy
(stopochodność u niedźwiedzia) lub czubkami palców (palcochodność u nieparzystokopytnych
i parzystokopytnych).

Wszystkie mięśnie szkieletowe ssaków są bardzo dobrze rozwinięte i warunkują

sprawność ruchów tych zwierząt. U ssaków wytwarza się dość istotny mięsień, który
współuczestniczy w mechanizmie wentylacji płuc – tzw. przepona, czyli mięsień rozpięty
między ostatnimi żebrami, mostkiem i kręgosłupem.

Układ pokarmowy ssaków zbudowany jest z takich samych narządów jak układ

pokarmowy  gadów.  W  jamie  gębowej  znajdują  się  zęby,  które  umożliwiają  odcinanie  kęsów
pokarmu  (siekacze),  jego  rozszarpywanie  (kły),  a  także  rozdrabnianie  (zęby  przedtrzonowe
i  trzonowe).  U  niektórych  ssaków,  takich  jak delfiny,  wszystkie  zęby  są jednakowe.  Czasami
uzębienie jest całkowicie zredukowane, jak u mrówkojadów, syren, wielorybów fiszbinowych.

Jama gębowa ssaka otoczona jest wargami, które wraz z językiem umożliwiają ssanie

i  pobieranie  pokarmu.  Do  jamy  gębowej uchodzą trzy pary  ślinianek.  Przez gardziel i przełyk
pokarm  dostaje  się  do  żołądka,  który  u  ssaków  wykazuje  dużą  zmienność  kształtów
i  rozmiarów.  Za  żołądkiem  ciągnie  się jelito,  bardzo długie u  roślinożerców (pokarm roślinny
jest trudniejszy do strawienia), a stosunkowo krótsze u drapieżców. Do pierwszej części jelita,
nazywanej  dwunastnicą,  uchodzą  przewody  z  trzustki  i  wątroby.  W  dalszej  części  jelita
cienkiego  odbywa  się  oprócz  trawienia  także  wchłanianie  aminokwasów,  cukrów  prostych
i kwasów tłuszczowych. W ostatnim odcinku, jelicie grubym, ma miejsce formowanie kału. Na
końcu jelita jest otwór odbytowy.

Powietrze przez nozdrza, gardziel, krtań, tchawicę i oskrzela zasysane jest do płuc.

Oskrzela wchodzące do płuc rozwidlają się na drobniejsze oskrzeliki zakończone groniastymi
układami pęcherzyków płucnych, w których następuje wymiana gazowa. Wdech zachodzi pod
wpływem podciśnienia wytworzonego w klatce piersiowej na skutek skurczu przepony
i mięśni międzyżebrowych. Wydech jest wynikiem rozciągania tych mięśni.

Układ krwionośny ssaków składa się z czterodziałowego serca, z całkowitą przegrodą

komory, oraz naczyń krwionośnych o podobnym układzie jak u gadów.

Budowa i funkcjonowanie układu oddechowego i krwionośnego umożliwia utrzymywanie

stałej temperatury ciała łożyskowców (ok. 37°C). Stałocieplność umożliwia aktywność ssaków
przez cały rok, a także pozwala im żyć we wszystkich strefach klimatycznych. Tylko niektóre
ssaki (z żyjących w Polsce np. borsuk, niedźwiedź) zapadają w sen zimowy, w czasie którego
zwalniają intensywność procesów metabolicznych i obniżają temperaturę ciała o kilka stopni
(hibernacja).

Układ wydalniczy ssaków składa się z parzystych nerek (zanercza), moczowodów,

pęcherza moczowego i cewki moczowej, która kończy się niezależnym od układu
pokarmowego otworem wydalniczym. Łożyskowce najczęściej wydalają mocznik.

U ssaków nastąpił intensywny rozwój mózgu. Przejawem tego jest duża jego objętość

w  stosunku  do  wielkości  ssaka  oraz  rozwój  poszczególnych  struktur  mózgu.  Najintensywniej
rozwinęło  się  kresomózgowie,  które  swoimi  półkulami  przykryło  międzymózgowie
i  śródmózgowie.  Powierzchnia  kresomózgowia  jest  pofałdowana,  a  w  korze  mózgowej
rozwinęły  się  ośrodki  wyższych  czynności  nerwowych,  takich  jak  pamięć  i  kojarzenie,  które
decydują  o  inteligencji  ssaków.  Wykazują  umiejętność  nie  tylko  szybkiego  reagowania
na bodźce środowiska, ale także przewidywania zachodzących w nim zmian.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ssaki w porównaniu z innymi kręgowcami mają dobrze rozwinięty móżdżek

(jest on podzielony na dwie półkule o pofałdowanej powierzchni), co decyduje o stopniu
rozwoju ośrodków odpowiadających za równowagę i koordynację ruchów.

Dobrze unerwiona skóra ssaków wrażliwa jest na dotyk, ucisk, ból, zimno i ciepło. Oko

ma budowę typową dla kręgowca, a jego akomodacja następuje poprzez zmianę kształtu
soczewki.

U większości łożyskowców jest dobrze wykształcona małżowina uszna, która służy

do „koncentracji”  fal  dźwiękowych.  W  uchu środkowym wszystkie ssaki, w tym łożyskowce,
mają  trzy  kosteczki  słuchowe,  które  przekazują  drgania  błony  bębenkowej  do  ucha
wewnętrznego.  Rozwój  narządu  słuchu  ma  przeogromne  znaczenie  dla  ssaków,  ponieważ
większość z nich wydaje dźwięki, za pomocą których porozumiewa się.

W układzie rozrodczym samców ssaków są dwa jądra, nasieniowody, tzw. gruczoły

dodatkowe (prostata i pęcherzyki nasienne, których wydzielina wraz z plemnikami
wytwarzanymi przez jądra tworzy spermę) oraz narząd kopulacyjny.

Układ rozrodczy samic łożyskowców składa się z dwóch jajników, jajowodów, macicy

i pochwy. U ssaków zachodzi zapłodnienie wewnętrzne; plemniki z komórkami jajowymi łączą
się  w  jajowodach,  a  rozwój  zarodka  przebiega  w  macicy.  Pod  tym  względem  łożyskowce  są
zwierzętami  szczególnymi,  ponieważ  ich  macica  wraz  z  błonami  płodowymi  zarodka  tworzy
łożysko  omoczniowe,  przez  które  do  zarodka  dostarczane  są  substancje  odżywcze  i  tlen,  a
zabierane szkodliwe produkty przemian związków azotowych i dwutlenek węgla.

Ssaki mają wykształcony instynkt macierzyński i ich młode długo pozostają pod opieką

rodziców.
Systematyczny przegląd wybranych rzędów ptaków

Nadrząd: Biegające – Gradientes
Rzędy: Strusie – Struthioniformes
Kazuary – Casuariiformes
Nieloty – Apterygiformes
Do nadrzędu  tego należą nielatające, przeważnie duże ptaki biegające (bezgrzebieniowe),

o  krępym  tułowiu,  zwykle  długiej  szyi,  małej  głowie  i  krótkim  dziobie.  Kończyny  przednie
mają  niedorozwinięte  oraz  silnie  zmienione  lub  zanikające  lotki.  Podobnie  zanikłe
są  sterówki.  Nogi,  2-  lub  3-  palcowe,  są  silnie  rozwinięte  i  dostosowane  do  biegania.  Ptaki
biegające mają kości wypełnione szpikiem kostnym, a na płaskim mostku brak jest grzebienia.
Kość  krucza  jest  zrośnięta  z  łopatką.  Obojczyków  jest  również  brak  lub  są  tylko  w  formie
szczątkowej.  Czaszka  jest  prymitywnie zbudowana.  Biegające mają  pióra  o  luźnych,  wskutek
braku  promyków,  rozwichrzonych  chorągiewkach  (przypominających  włosy).  Pióra  służą
głównie jako izolacja cieplna.

Ptaki te składają jaja na ziemi. U większości gatunków wysiadywaniem jaj i opieką nad

potomstwem zajmuje się samiec. Pisklęta są zagniazdownikami. Biegające żywią się pokarmem
roślinnym i drobnymi zwierzętami (głównie bezkręgowymi).

Należy do nich struś (Struthio camelus), największy ptak współcześnie żyjący, osiągający

do  2,75m  wysokości  i  ciężar  do  136  kg.  Zamieszkuje  stepy  i  pustynie  Afryki,  Arabii  i  Syrii.
Nandu  (Rhea)  występuje  na  pampasach  Ameryki  Południowej,  emu  (Dromiceius)  –
zamieszkuje sawanny i suche stepy wschodniej Australii oraz Tasmanię. Kazuar (Casuarius) –
zaś  żyje  w  tropikalnych  gęstych  lasach  północnej  Australii,  Nowej  Gwinei  i  na  sąsiednich
wyspach. Nielot, czyli kiwi (Apteryx), najmniejszy biegus (wielkości kury i o ciężarze 2–3 kg), żyje
na Nowej Zelandii.

Nadrząd: Latające – Volantes
Nadrząd latających, czyli ptaków grzebieniowych, wyróżnia się specyficznymi cechami.

Ptaki należące do tego nadrzędu mają pióra normalnie zbudowane (o zwartych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

chorągiewkach),  dobrze  wykształcone  skrzydła,  grzebień  w  mostku  i  są  w  większym  lub
mniejszym  stopniu  obdarzone  zdolnością  do  latania.  Kości  długie  są  u  nich  puste
(pneumatyczne),  a  kość  skokowa  jest  zawsze  złożona  z  całkowicie  zrośniętych  kości
śródstopia.

Rząd: Nury – Gaviiformes
Rodzina: Nury – Gaviidae
Są to ptaki wodne (przeważnie morskie), znakomicie pływające i nurkujące. Osiągają

wielkość  dużej  kaczki  domowej.  U  nas  jedynym,  rzadkim  gatunkiem  lęgowym  (Pomorze),
liczniejszym  na  przelotach,  jest  nur  czarnoszyi  –  Gavia  arctica.  Na  przelotach  spotykamy
również  nura  rdzawoszyjego  (G.  stellata)  i  bardzo  rzadko  nura  lodowca  (G.  immer).  Nury
objęte są ochroną gatunkową.

Rząd: Perkozy – Podicipediformes
Rodzina: Perkozy – Podicipedidae
Do rodziny tej należą dość duże ptaki wodne, bardzo dobrze pływające i nurkujące.

Perkoz dwuczuby – Podiceps cristatus, perkoz rdzawoszyi – Podiceps griseigena, zausznik –
Podiceps nigricollis, perkozek – Podiceps ruficollis.

Rząd: Pełnopłetwe (Wiosłonogie) – Pelecaniformes
Pełnopłetwe są to duże lub średniej wielkości ptaki wodne, bardzo dobrze pływające

i nurkujące (wyjątek stanowią pelikany, które nie nurkują), związane z większymi zbiornikami
wód śródlądowych lub z morzami. Charakterystyczną ich cechą jest budowa nóg: krótki skok i
dość długi tylny palec spięty wraz z trzema palcami przednimi szeroką błoną, tzw. błoną pełną.
Upierzenie jest gęste i przylegające do ciała. Gruczoł kuprowy dobrze rozwinięty.

Pełnopłetwe żyją w monogamii. Większość gnieździ się koloniami. Pisklęta są typowymi

zagniazdownikami. Karmią je oboje rodzice. Podstawę pożywienia stanowią ryby.

W skład fauny krajowej wchodzą 2 rodziny: pelikany (zalatujące) oraz kormorany. Objęte

są ochroną gatunkową.

Rodzina: Kormorany – Phalacrocoracidae
Do rodziny pelikanów (Pelecanidae) należy pelikan różowy (baba) – Pelecanus

onocrotalus.

Rząd: Brodzące (Szczudłonogie) – Ciconiiformes
Są to ptaki średniej wielkości lub duże, związane z nadbrzeżną strefą wód, błotami

i  wilgotnymi  łąkami.  Nogi  mają  długie,  przystosowane  do  brodzenia.  Dolna  część  goleni,
bardzo długi skok i 4 długie palce są nagie. Szyja jest cienka, długa i esowato wygięta. Głowa
– mała, dziób – dość długi, prosty lub nieco przygięty w dół. Skrzydła są szerokie, dość długie,
ogon  krótki.  Ubarwienie  obu  płci  jest  jednakowe.  Składają  przeważnie  3–5  jaj.
Są  to  gniazdowniki.  W  wychowaniu  młodych  biorą  udział  oboje  rodzice.  Brodzące  gatunki
żywią  się  płazami,  rybami,  drobnymi  skorupiakami,  mięczakami  i  owadami.  W  skład  rzędu
m.in. wchodzą rodziny: czapli oraz bocianów.

Rodzina: Czaplowate – Ardeidae
Czapla siwa – Ardea cinerea, bączek – lxobrychus minutus, bąk – Botaurus stellaris.
Rodzina: Bociany – Ciconiidae
Bocian biały – Ciconia ciconia, bocian czarny (hajstra) – Ciconia nigra.
Rząd: Blaszkodziobe – Anseriformes
Do rzędu tego należą ptaki związane ze środowiskiem wodnym i błotami. Tułów mają

krępy  i  wydłużoną  szyję.  Dziób  jest  dość  szeroki  i  spłaszczony  (wyjątek  stanowią  tracze),
zakończony  paznokciem.  Wewnętrzne  brzegi  szczęk  opatrzone  są  rogowymi  blaszkami
do  przecedzania  wody  z  mułem,  lub  ząbkami  do  przytrzymywania  śliskiej  zdobyczy.  Nogi są
krótkie, a trzy przednie palce spięte błoną pływną. Puch okrywa całe ciało. Gruczoł kuprowy
jest silnie rozwinięty. Gnieżdżą się najczęściej w pobliżu wód na ziemi (na suchych miejscach),

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

niektóre  gatunki  w  dziuplach,  a  nawet  norach.  Gniazda  ich  są  prymitywne,
w  postaci  zagłębień  wysłanych  szuwarem  lub  trawami.  Zagniazdowniki  te  mają  jeden  lęg
w  roku.  Po  lęgach  łączą  się  w  stada.  Zjadają pokarm roślinny lub zwierzęcy. Kilka gatunków
należy  do  zwierząt  łownych.  Na  terenach  Polski  występuje  jedna  rodzina  kaczkowatych
z 6 podrodzinami.

Rodzina: Kaczkowate – Anatidae Podrodzina: Łabędzie – Cygninae
Łabędź niemy – Cygnus olor, łabędź krzykliwy – Cygnus cygnus.
Podrodzina: Gęsi – Anserinae
Gęgawa (gęś gęgawa) – Anser anser, gęś zbożowa – Anser fabalis.
Podrodzina: Kaczki pływające (kaczki właściwe) – Anatinae
Krzyżówka – Anas plałyrhynchos, cyranka – Anas querquedula, cyraneczka – Anas

crecca. Do nielicznych gatunków lęgowych i przelotnych należą: płaskonos, krakwa, świstun
i rożeniec.

Podrodzina: Grążyce (kaczki nurkujące) – Aythinae
Na terenie kraju występują 4 pospolite gatunki lęgowe i przelotne: podgorzałka,

głowienka, czernica i gągoł.

Podrodzina: Tracze – Merginae
Nurogęś (tracz nurogęś) – Mergus merganser, szlachar (tracz długodziób) – Mergus

senator, bielaczek – Mergus albellus.

Rząd: Drapieżcę – Falconiformes
Rząd ten obejmuje ptaki różnej wielkości i rozmaitego wyglądu. Dziób mają silny,

haczykowato  zagięty,  u  nasady  okryty  woskówką.  Oczy  są  duże,  a  wzrok  silnie  rozwinięty.
Skrzydła  przeważnie  mają  długie,  różnego  kształtu,  wąskie  i  spiczaste,  jak  np.  u  sokołów,
szerokie  i  palczasto  zakończone  –  u  orłów  i  sępów  –  lub  dość  krótkie  i  tępe,
jak  np.  u  jastrzębi.  Drapieżce  latają  bardzo  dobrze  i  wytrwale.  Nogi  mają  silne  z  czterema
palcami  (3  w  przodzie  i  1  w  tyle),  u  większości  przystosowane  do  chwytania  zdobyczy,
zaopatrzone w ostre, haczykowate pazury.

Gatunki, które polują na ptaki (zwłaszcza w powietrzu), odznaczają się krótkim skokiem i

długimi palcami. Gatunki polujące przy ziemi lub na ziemi mają skok dłuższy i krótsze palce.
Gatunki karmiące się padliną mają pazury tępe i krótkie. Drapieżce (z wyjątkiem sępów) źle
chodzą po ziemi.

Dymorfizm płciowy zaznacza się głównie w wielkości osobników. Samice są zwykle

większe od samców. Upierzenie ich jest na ogół mniej barwne. Różnice w ubarwieniu ptaków
młodych i starych są zwykle dość duże.

Pożywienie drapieżców składa się przede wszystkim z kręgowców, ale udział owadów

w pokarmie w postaci pewnych małych gatunków jest czasem duży. Drapieżce chwytają
zdobycz pazurami, a rozdzierają dziobem. Wole mają obszerne. Żołądek wydziela duże ilości
soków, tak że trawienie odbywa się szybko. Piór, sierści, pazurów i twardych kości nie trawią,
ale formują w żołądku tzw. wypluwki, które wydalają przez otwór gębowy.

Drapieżce żyją parami, w które łączą się na długi czas. W okresie godowym obserwujemy

u  obu  płci  wielu  gatunków  loty  tokowe.  Gnieżdżą  się  na  drzewach,  skałach,  niektóre
w  dziuplach  i  ruinach.  Gniazda  własne  (otwarte)  są  budowane  dość  niedbale  z  gałęzi
i chrustu. Często zajmują gniazda innych większych ptaków. Gatunki duże przeważnie znoszą
1  lub  2  jaja,  gatunki  mniejsze  –  większą  ich  ilość.  Mają  jeden  lęg  w  roku.  Jaja  wysiaduje
głównie samica.

Rodzina: Sępy – Aegyplidae
Na tereny Polski zalatuje rzadko: sęp płowy (Gyps fulvus) i sęp kasztanowaty (Aegypius

monachus). Bardzo rzadko zalatuje ścierwnik (Neophron percnopterus).

Rodzina. Jastrzębiowate – Accipiiridae

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Do rodziny tej należy kilka rodzajów z szeregiem gatunków, różniących się niekiedy

znacznie wielkością i wyglądem. Orzeł przedni – Aquila chrysaetos, orlik krzykliwy – Aquila
pomarina, orlik grubodzioby – Aquila clanga, bielik – Haliaetus albicilla, rybołów – Pandion
haliaëtus, gadożer (krótkoszpon) – Circaëtus galicus, trzmielojad – Pernis apivorus, myszołów
(myszołów zwyczajny) – Buteo buteo, myszołów włochaty (kosmacz) – Bufeo lagopus, kania
czarna – Milvus migrans, kania ruda (rdzawa) – Milvus milvus, jastrząb (gołębiarz) – Accipiter
gentilis, krogulec – Accipiter nisus, błotniak stawowy – Circus aeruginosus, błotniak zbożowy
– Circus cyancus, błotniak łąkowy (popielaty) – Circus pygargus.

Rodzina: Sokołowałe – Falconidae
Sokół wędrowny – Falco peregrinus, raróg – Falco cherrug, biatozór (sokół norweski) –

Falco gyrfalco, kobuz – Falco subbuteo, drzemlik – Falco columbarius, kobczyk – Falco
vespertinus, pustułka – Falco tinnunculus, pustułeczka – Falco naumanni.

Rząd: Kuraki (grzebiące) – Galliformes (Galii)
Do rzędu tego należą liczne gatunki ptaków (przeważnie) naziemnych, zamieszkujące

otwarte, a czasem półotwarte przestrzenie. Niektóre żyją w lasach. Pożywienia poszukują
rozgrzebując ziemię, stąd ich nazwa „grzebiące”.

Są to ptaki duże lub średniej wielkości, rzadko małe o krępym tułowiu. Głowę mają

niedużą, szyję średniej długości, dziób krótki, u podstawy szeroki i silny. Nogi krótkie i silne, o
krótkich palcach (z tępymi pazurami), skierowanych w przód i w tył, są dobrze przystosowane
do  biegania  i  grzebania.  Skrzydła  krótkie  i  wypukłe  (o  wygiętych  lotkach)
u  większości  gatunków  są  zaokrąglowe.  Niektóre  gatunki  (np.  przepiórka)  mają  skrzydła
spiczaste.  Ogony  u  różnych  gatunków  są  różnego  kształtu  i  długości.  Kuraki  latają  nisko
i ciężko, ale dość szybko i głośno, zwykle na krótkie odległości.

Samce są przeważnie większe od samic. Dymorfizm płciowy zaznacza się wyraźnie

u  tych  gatunków,  u  których  samica  bez  udziału samca wysiaduje  i wychowuje  młode.  Samce
tych gatunków są większe od samic i barwniejsze. Niektóre mają ostrogi na skoku oraz narośle
na  głowie  i  szyi.  Upierzenie  natomiast  samic  jest  bardzo  skromne  i  zwykle  harmonizuje  z
ubarwieniem  środowiska,  w  jakim  ptak  przebywa.  U  gatunków,  u  których  osobniki  obu  płci
uczestniczą  w  wysiadywaniu  jaj  i  w  wychowie  piskląt,  dymorfizm  nie  jest  tak  wyraźnie
zaznaczony.  Niektóre  gatunki żyją  w  monogamii  (np.  kuropatwa, pardwa, jarząbek), inne zaś
(np.  głuszce,  cietrzewie)  w  swoistym  rodzaju  poligamii.  One  właśnie  w porze  godowej
odbywają głośne i burzliwe toki.

Kuraki gnieżdżą się na ziemi w prymitywnych gniazdach. Pisklęta ich są typowymi

zagniazdownikami. Szybko rosną i bardzo szybko zaczynają podlatywać. Pożywienie ich jest
mieszane – roślinno-zwierzęce. Obszerne wole mieści dużą jego ilość, a silnie umięśniony
żołądek (i połykane kamyki) umożliwiają zjadanie twardego pożywienia (nasiona, owady itp.).

Kuraki mają duże znaczenie gospodarcze. Wiele gatunków hodowanych jest w fermach,

np. drób, inne zaś „półdziko” lub w stanie dzikim. Wszystkie dziko żyjące gatunki krajowe są
zwierzętami łownymi.

Rodzina: Głuszcowate – Tetraonidae
Cietrzew – Lyrurus tetrix, głuszec – Tetrao urogallus, jarząbek – Tetrastes bonasia.
Rodzina: Bażantowate – Phasianidae
Kuropatwa – Perdix perdix, przepiórka – Coturnix coturnix, bażant (bażant obrożny) –

Phasianus colchicus.

Z ładnie ubarwionych bażantów ozdobnych najczęściej bywa hodowany w wolierach

bażant srebrzysty (Gennaeus nycthemerus), bażant złocisty (Chrysolophus pictus), bażant
diamentowy (Chrysolophus amherstiae) i bażant królewski (Syrmaticus reeversii).

Rząd: Żurawiowe – Gruiformes
Rodzina: Żurawie – Gruidae

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Do rodziny tej należą duże ptaki naziemne, podobne do bocianów. Mają długą szyję

i  długie nogi.  Dziób  natomiast  jest  niedługi,  prosty  i  spiczasty.  Na  głowie widoczne  są  nagie,
barwne partie skóry. Skrzydła ich są długie, szerokie i zaokrąglone. Część lotek ramieniowych
i  lotki  łokciowe  mają  bardzo  długie  chorągiewki,  zwisające  przez  ogon.  Lecą  kluczami
z wyciągniętą szyją i nogami wyprostowanymi do tyłu. Są to ptaki monogamiczne. W okresie
lęgów  żyją  odosobnionymi  parami,  potem  zbierają  się  w  gromady.  Gnieżdżą  się  na  ziemi.
Są  zagniazdownikami.  Pożywienie  ich  jest  przeważnie  roślinne,  w  mniejszym  stopniu
zwierzęce. Należą do ptaków chronionych. Na terenach Polski występuje tylko jeden gatunek
lęgowy żuraw (Grus grus).

Rodzina: Dropie – Otididae
Drop (Otis tarcia). Do Polski z południowego wschodu przypadkowo zalatuje strepet

(Otis tetrax) i hubara (Chlamydotis undulata).

Rodzina: Chruściele – Rallidae
Derkacz (chruściel) – (Crex crex), kokoszka wodna (kurka wodna) – Gallinula chloropus.

Gęste zarośla nadwodne bagnistych stawów, jezior i rzek oraz mokradła i bagna zamieszkuje:
kureczka

nakrapiana

(Porzana

porzana),

kureczka

zielonka

(Porzana

parva)

i wodnik (Rallus aquaticus). Łyska – (Fulica atra).

Rząd: Siewkowe – Charadriiformes
Rząd ten obejmuje kilka grup ptaków różniących się niekiedy znacznie wyglądem

zewnętrznym oraz biologią, ale wykazujących wiele cech wspólnych w budowie anatomicznej.
Do niego należy kilka rodzin. Dla leśników najważniejsze są rodziny: siewkowatych, bekasów i
kulonów.

Rodzina. Siewkowate – Charadriidae
Czajka – Vanellus vanellus, sieweczka rzeczna – Charadrius dubius, siewka złota –

Charadrius apricarius.

Rodzina: Bekasowate – Scolopacidae
Słonka – Scolopax rusticola, kszyk – Capella gallinago, dubelt – Capella media, bekasik –

Lymnocryptes  minimus,  kulik  wielki  –  Numenius  arquata,  rycyk  –  Limosa  limosa,  samotnik
(brodziec  samotny,  stalugwa)  –  Tringa  ochropus,  łączak  (brodziec  leśny)  –  Tringa  glareola,
krwawodziób  (brodziec  krwawodzioby)  –  Tringa  totanus,  kuliczek  (brodziec  piskliwy)  –
Tringa hypoleucos, batalion (bojownik) – Philomachus pugnax.

Rodzina: Kulony – Burhinidae
Kulon (Burhinus oedicnemus)
Rodziny: Rybitwy – Stemidae i Mewy – Laridae
Rybitwa zwyczajna – Sterna hirundo, rybitwa czarna – Chlidonias nigra, śmieszka (mewa

śmieszka) – Larus ridibundus.

Rząd: Gołębiowe – Columbiformes
Są to ptaki nadrzewne i naziemne zamieszkujące lasy i okolice półotwarte. Tułów mają

wrzecionowaty,  dość  krępy,  o  krótkiej  szyi  i  małej  głowie,  dziób  słaby.  W  nasadzie  szczęki
górnej ponad nozdrzami występują 2 wypukłe woskówki. Oczy okolone są nagimi powiekami.
Skrzydła  mają  długie,  spiczaste  i  szeroki  ogon.  Nogi  ich  są  krótkie,  skok  nagi,
koralowoczerwony.  Osobniki  obu  płci  są  podobnie  ubarwione.  Gołębiowe  dobrze  chodzą
i szybko latają. Są ptakami monogamicznymi. W okresie lęgów żyją parami, potem gromadnie.
Budują na drzewach prymitywne gniazda z chrustu lub zamieszkują dziuple (np. siniak). Młode
są  typowymi  gniazdownikami.  Rodzą  się  ślepe  i  niedołężne.  W  pierwszych  dniach  życia
karmione  są  przez  rodziców  tzw.  mleczkiem,  wydzielanym  przez  ściankę  wola
i częściowo nadtrawionym w wolu. Podstawowym pożywieniem gołębi są nasiona z dość dużą
domieszką karmy zwierzęcej (np. owadów i ślimaków).

Rodzina: Gołębiowate – Columbidae

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Grzywacz (gołąb grzywacz) – Columba palumbus, siniak (gołąb siniak) – Columba oenas,

turkawka – Streptopelia turtur, sierpówka (synogarlica turecka) – Streptopelia decaocto.

Rząd: Kukułkowe – Cuculiformes Rodzina: Kukułkowate – Cuculidae
Są to nadrzewne ptaki zamieszkujące lasy, parki i okolice półotwarte. Tułów mają smukły

o długim ogonie i spiczastych skrzydłach, dziób – mały, cienki i spiczasty. Otwór gębowy jest
szeroko rozcięty. Nogi są krótkie, słabe o 2 palcach skierowanych w przód i 2 w tył.
Upierzenie mają miękkie. Osobniki obu płci są podobnie ubarwione.

Dobrze latają. Podstawowym pożywieniem są owady.
Kukułka (Cuculus canorus)
Rząd: Sowy – Słhgilormes
Do rzędu tego należą drapieżniki różnej wielkości, wiodące przeważnie nocny tryb życia.

Mają  dużą  głowę  o  dużych,  wypukłych,  skierowanych  ku  przodowi  oczach,  otoczonych
okrągłą  lub  owalną  obwódką,  tzw.  szlarą.  Dziób  ich  jest  krótki,  haczykowaty.  Duże  otwory
uszne  zaopatrzone  są  od  przodu  w  fałdy  skórne,  uruchamiane  za  pośrednictwem  specjalnych
mięśni,  tak  że  ptak  może  „otwierać”  uszy.  Nogi  są  silne,  dość  długie.  Skok  i  palce  są  także
upierzone.  Palec  zewnętrzny  jest  zwrotny.  Pazury  haczykowate  i  bardzo  ostre.  Sowy  chodzą
źle  i  niezgrabnie.  Siedząc,  przyjmują  postawę  pionową.  Skrzydła  mają  duże,  szerokie
i  zaokrąglone.  Ogon  jest  krótki,  upierzenie  –  miękkie  i  puszyste.  Osobniki  obu  płci
są ubarwione podobnie. Niektóre gatunki mają na głowie „uszy” z piór.

Sowy najbardziej związane są z lasami. Zamieszkują również parki, a niektóre gatunki –

zabudowania.  Większość  gatunków  prowadzi  osiadły  tryb  życia.  Są  to  ptaki  monogamiczne.
Gnieżdżą  się  w  dziuplach,  szczelinach  murów  i  pod  dachami  budowli.  Gniazd  nie  ścielą.
Z  białych,  okrągławych  jaj  lęgną  się  pisklęta  okryte  gęstym  białym  puchem.
Są  gniazdownikami.  Pożywienie  stanowią  ssaki,  ptaki,  gady,  płazy  i  owady.  Sowy  są  bardzo
pożytecznymi  ptakami.  Żywią  się  głównie  myszowatymi  gryzoniami  i  dlatego  mają  duże
znaczenie w biologicznej ochronie roślin. Są pod ochroną gatunkową.

Rodzina: Płomykówki – Tytonidae
Płomykówka (Tyto alba)
Rodzina: Puszczykowate – Strigidae
Puchacz – Bubo bubo, syczek – Otus scops, sowa śnieżna – Nyctea scandiaca, sowa

jarzębata – Surnia ulula, sóweczka – Glaucidium passerinum, pójdźka – Athene noctua,
puszczyk – Strix aluco, puszczyk mszarny – Strix nebulosa, puszczyk uralski – Strix uralensis,
sowa uszata (uszatka) – Asio otus, sowa błotna – Asio flammeus, włochatka – Aegolius
funereus.

Rząd: Lelkowe – Capriipulgiformes
Do rzędu tego należą niewielkie ptaki przypominające wyglądem duże jaskółki.
Rodzina: Lelki – Caprimulgidae
Lelek (lelek kozodój) – (Caprimulgus europaeus).
Rząd: Krótkonogie – Apodiformes
Do rzędu tego należą 2 rodziny: jerzyki oraz kolibry – najmniejsze ptaki na świecie.
Rodzina: Jerzyki – Apodidae
Jerzyk (Apus apus)
Rząd: Kraskowe – Coraciiformes Rodzina: Zimorodki – Alcedinidae
Zimorodek {Alcedo atthis).
Rodzina: Żołny – Meropidae
Żołna (szczurek pszczołojad – Merops apiaster)
Rodzina: Kraski – Coraciidae
Kraska (krasnowronka – Coracias garrulus)
Rodzina: Dudki – Upupidae

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Dudek (Upupa epops).
Rząd: Łaźce – Piciformes
Ptaki te dobrze są przystosowane do chodzenia po pniach i gałęziach drzew i zdobywania

na nich pożywienia. Cechami charakterystycznymi tego rzędu jest budowa nóg o 2 palcach
skierowanych w przód i 2 w tył, dość długi, silny i dłutowało zakończony dziób, oraz budowa,
kształt i układ sterówek.

Rodzina: Dzięciołowate – Plcidae
Dzięcioł zielony – Picus viridis, dzięcioł zielonosiwy – Picus canus, dzięcioł duży –

Dendrocopus major, dzięcioł średni – Dendrocopus medius, dzięcioł białogrzbiety –
Dendrocopus leucotos, dzięciołek (dzięcioł mały) – Dendrocopus minor, dzięcioł trójpalczasty
– Picoides tridactylus, dzięcioł czarny – Dryocopus martius, kręłogłów – lynx torquilla

Rząd: Wróblowe – Passeriformes
Jest to najliczniejszy ze wszystkich rzędów ptaków. Obejmuje około 5100 gatunków,

niekiedy znacznie różniących się od siebie.

Ptaki śpiewające – Oscines
Od tzw. ptaków krzykliwych ptaki śpiewające różnią się swoistą budową organów

głosowych.  Krtań  dolna ma 5 par mięśni głosowych. Wielkość poszczególnych gatunków jest
różna – od małych (np. mysikrólik) aż do dużych (kruk). Tułów ich jest przeważnie krępy. Na
skutek  specjalizacji  pokarmowej  nastąpiło  u  nich  wyraźne  przystosowanie  postaci,
a zwłaszcza dziobów, które mogą być rozmaitego kształtu, przeważnie silne, krótkie i proste.
Nogi  tych ptaków  są  krótkie  z  3  palcami  zwróconymi  do przodu  i  1  do  tyłu. Budują gniazda
otwarte.  Niektóre  gnieżdżą  się  w  dziuplach  lub norach.  Rozwój zarodkowy  jest  szybki.  Małe
gatunki wylęgają się po 13–16 dniach wysiadywania. Pisklęta są gniazdownikami. Wylęgają się
niedołężne,  nagie  lub  okryte  miejscami  bardzo  rzadkim  puchem,  z  zamkniętymi  oczyma
i  uszami.  Są  troskliwie  pielęgnowane  przez  rodziców.  W  kątach  dzioba  mają  grube  wargi
jaskrawo ubarwione. Okres gniazdowania trwa krótko (13–14 dni).

Omawianą grupę podzielono na szereg rodzin. Rodziny ważniejsze dla leśnika zostaną

krótko omówione poniżej.

Rodzina: Skowronkowate – Alaudidae
Skowronek (skowronek polny) – Alauda arvensis, lerka (skowronek borowy) – Lullula

arborea, dzierlatka – Galerida cristata.

Rodzina: Jaskółkowate – Hirundinidae
Dymówka (jaskółka dymówka) – Hirundo rustica, oknówka (jaskółka oknówka) –

Delichon urbica, brzegówka (jaskółka brzegówka) – Riparia riparia.

Rodzina: Wilgi – Oriolidae
Wilga (Oriolus oriolus)
Rodzina: Krukowate – Corvidae
Kruk – Corvus corax, wrona – Corvus corone, wrona siwa – Corvus corone cornix,

gawron – Corvus frugilegus, kawka – Coloeus monedula, sroka – Pica pica, orzechówka –
Nucifraga caryocatactes, sójka – Garrulus glandarius.

Rodzina: Sikory – Paridae
Bogatka – Parus major, modraszka (sikora modra) – Parus caeruleus, sosnówka (sikora

sosnówka) – Parus afer, czubatka (sikora czubatka) – Parus cristatus, szarytka (sikora uboga)
– Parus palustris, czarnogłówka (sikora czamogłówka) – Parus atrica-pillus, raniuszek –
Aegithalos caudatus, remiz – Remiz pendulinus, wąsatka – Panurus biarmicus.

Rodzina: Kowaliki – Sittidae
Kowalik (Sitta europaea)
Rodzina: Pełzacze – Certhiidae

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Pełzacz leśny – Certhia łamiliaris, pełzacz ogrodowy – Certhia brachydactyla, pomurnik –

Tichodroma muraria.

Rodzina: Strzyżyki – Troglodytidae
Strzyżyk (Troglodytes troglodytes)
Rodzina: Pluszcze – Cinclidae
Pluszcz (Cinclus cinclus)
Rodzina: Drozdowate – Turdidae
Paszkot – Turdus viscivorus, kwiczoł – Turdus pilaris, śpiewak (drozd śpiewak) – Turdus

ericetorum,  droździk  –  Turdus  musicus,  kos  –  Turdus  merula,  drozd  obrożny  –  Turdus
torquatus,  białorzytka  –  Oenanthe  oenanthe,  pokląskwa  –  Saxicola  rubetra,  pleszka  –
Phoenicurus  phoenicurus,  kopciuszek  –  Phoenicurus  ochruros,  słowik  rdzawy  –  Luscinia
megarrhynchos, słowik szary – Luscinia luscinia, rudzik – Erithacus rubecula.

Rodzina: Pokrzewkowate – Sylvidae
Świerszczak – Locustella naevia, strumieniówka – Locustella fluviatilis, zaganiacz –

Hippolais  icterina,  kapturka  (pokrzewka  czarnołbista)  –  Sylvia  atricapilla,  jarzębatka
(pokrzewka  jarzębata)  –  Sylvia  nisoria,  gajówka  (pokrzewka  ogrodowa)  –  Sylvia  borin,
cierniówka (pokrzewka cierniówka) – Sylvia communis, pierwiosnek – Phylloscopus collybita,
piecuszek  –  Phylloscopus  trochilus,  mysikrólik  –  Regulus  regulus,  zniczek  –  Regulus
ignicapillus.

Rodzina: Muchołówkowate – Muscicapidae
Muchołówka szara – Muscicapa striata, muchołówka żałobna – Muscicapa hypoleuca,

muchołówka białoszyja – Muscicapa albicollis, muchołówka mała – Muscicapa parva.

Rodzina: Płochacze – Prunellidae
Pokrzywnica (płochacz pokrzywnica) (Prunella modularis)
Rodzina: Pliszkowate – Motacillidae
Świergotek drzewny – Anthus trivialis, pliszka siwa – Motacilla alba, pliszka żółta –

Motacilla flava, pliszka górska – Motacilla cinerea.

Rodzina: Jemiołuszki – Bombycillidae
Jemiołuszka (Bombycilla garrulus)
Rodzina: Dzierzbowate – Laniidae
Srokosz (dzierzba srokosz) – Lanius excubitor, gąsiorek (dzierzba gąsiorek) – Lanius

collurio.

Rodzina: Szpakowate – Sturnidae
Szpak – Sturnus vulgaris
Rodzina: Łuszczaki – Fringillidae
Grubodziób  –  Coccothraustes  coccothraustes,  dzwoniec  –  Chloris  chloris,  szczygieł  –

Carduelis  carduelis,  czyż  –  Carduelis  spinus,  makolągwa  –  Carduelis  cannabina,  kulczyk  –
Serinus  canaria,  gil  –  Pyrrhula  pyrrhula, krzyżodziób świerkowy – Loxica cuwirostra, zięba –
Fringilla coelebs, trznadel – Emberiza citrinella

Rodzina: Wróble – Passeridae
Wróbel – Passer domesticus, mazurek – Passer montanus

Systematyczny przegląd wybranych rzędów ssaków

Gromada: Ssaki – Mammalia
Współcześnie żyjące ssaki zgrupowano w 3 podgromady: prassaki, torbacze (ssaki niższe)

i łożyskowce (ssaki wyższe).

Podgromada: Prassaki – Prototheria Rząd: Stekowce – Monotremata
Stekowce są rzędem wymierającym. Przetrwanie do czasów obecnych zawdzięczają

bardzo wczesnemu oddzieleniu się Australii z najbliższymi wyspami od kontynentu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

azjatyckiego oraz temu, że przez długi okres czasu nie występowały tam konkurencyjne grupy
zwierząt ssących. Fauna ssaków krainy australijskiej składała się przed przybyciem
Europejczyków tylko ze stekowców i torbaczy.

Dziobak (Ornithorhynchus anatinus)
Podgromada: Ssaki niższe – Metatheria
Rząd: Torbacze – Marsupialia
Torbacze  zamieszkują  przeważnie  krainę  australijską.  Kilka  gatunków  żyje  w  Ameryce

Południowej,  niektóre  w Środkowej  i  Północnej. Mają  one  prymitywną budowę,  ale  są wyżej
uorganizowane  niż  stekowce.  Są  one  żyworodne.  Steku  nie  mają.  Gruczoły  mleczne
zaopatrzone  są  w  sutki.  Kilka  cech  wyróżnia  je  od  ssaków  wyższych.  Najbardziej
charakterystyczną  cechą  w  rozwoju  embrionalnym  większości  torbaczy  jest  brak  łożyska.
W  związku  z  brakiem  łożyska  zarodek  przebywa  wewnątrz  ciała  matki  tylko  przez  bardzo
krótki  okres,  rozwijając  się  w  nieznacznym  stopniu.  Młody  po  urodzeniu  jest  bardzo  mały
(w stosunku do wielkości ciała samicy) i niedorozwinięty. U większości torbaczy samice mają
na brzuchu specjalny fałd skórny – torbę, do wychowywania niedołężnych młodych.

Do torbaczy należą kangury, których wyróżniamy kilkanaście gatunków: od form dużych,

np. kangur olbrzymi – Macropus giganteus.

Podgromada: Łożyskowce – Eutheria (Placentalia)
Do podgromady łożyskowców należy olbrzymia większość obecnie żyjących ssaków,

które  odznaczają  się  następującymi  cechami:  są  stałocieplne,  żyworodne,  zarodki  ich  aż  do
urodzenia  znajdują  się  w  ciele  matki,  zamknięte  w  jaju  płodowym  i  odżywiane
za  pośrednictwem  łożyska,  które  może  być,  w  różny  sposób  ukształtowane.  Na  skutek
stosunkowo  długiego  życia  płodowego  w  organizmie  matki  noworodki  rodzą  się  dobrze
rozwinięte,  są  dość  duże  (w  stosunku  do  ciała matki) i mogą samodzielnie ssać. Łożyskowce
nie  mają  torby  i  kości  torbowych.  Półkule  przedmóżdża  są  połączone  ze  sobą  ciałem
modzelowatym. Uzębienie definitywne jest poprzedzone uzębieniem mlecznym.

Łożyskowce są szeroko rozprzestrzenione na kuli ziemskiej. Są głównie zwierzętami

lądowymi. Żyją również w oceanach (walenie, syreny, płetwonogie), a niektóre mają zdolność
latania (nietoperze). Współczesne łożyskowce dzielimy na 17 rzędów. Na ziemiach Polski
występuje 89 gatunków dziko żyjących. Ważnymi cechami systematycznymi poszczególnych
rzędów jest uzębienie i budowa kończyn.

Rząd: Owadożerne – lnsectivora
Jest to najstarszy i najpierwotniejszy rząd łożyskowców. Do niego należą małe ssaki,

przeważnie  owadożerne,  odznaczające  się  wieloma  prymitywnymi  cechami  w  budowie:
półkule  mózgowe  nie  mają  bruzd  i  fałd,  płaty  węchowe  są  silnie  rozwinięte.  W  czaszce
nastąpiło  silne  wydłużenie  części  pyszczkowej.  Uzębienie  zupełne  jest  słabo  zróżnicowane
na poszczególne  kategorie  zębów.  Kły  są zwykle  małe i niewiele różnią się od innych zębów.
Zęby  trzonowe  mają  ostre  sęczki.  Długi  pyszczek  jest  zakończony  ruchomym,  wydłużonym
ryjkiem.  Węch  tych  zwierząt  jest  doskonały.  Są  one  stopochodne.  Nogi  mają  krótkie,
5-palcowe,  zaopatrzone  w  pazury.  Prowadzą  nocny  tryb  życia.  Niektóre  gatunki  zapadają
w sen zimowy.

Podstawowym pożywieniem są owady (stąd nazwa rzędu). Pewien dodatek stanowią inne

bezkręgowce, czasem drobne kręgowce, nasiona i delikatne pędy roślin. Dzienne
zapotrzebowanie pożywienia jest na ogół duże. Dlatego też należące do tego rzędu gatunki
mają duże znaczenie w biologicznej ochronie roślin przed szkodliwymi owadami.

Rząd dzieli się na 8 rodzin, z czego w Polsce występują: jeżowate, kretowate

i ryjówkowate.

Rodzina: Jeżowate – Erinaceidae
Jeż zachodni – Erinaceus europaeus, jeż wschodni – E. concolor.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rodzina: Ryjówkowate – Soricidae
Ryjówka aksamitna – Sorex araneus, ryjówka malutka – Sorex minutus, rzęsorek rzeczek

– Neomys fodiens

Rodzina: Kretowate – Talpidae
Kret – Talpa europaea
Rząd: Nietoperze – Chlroptera
Są to jedyne ssaki obdarzone zdolnością lotu czynnego. W związku z tym budowa

ich ciała uległa dużym zmianom. Kończyny przednie przekształciły się w „skrzydła”. Pomiędzy
silnie wydłużonymi palcami, przedramieniem i ramieniem oraz bokiem ciała, odnóżami tylnymi
(z wyjątkiem stopy) i ogonem rozpięta jest miękka i elastyczna błona lotna. Klatka piersiowa,
bardzo silnie zbudowana, stała się sztywna. W związku z dostosowaniem kończyn przednich
do

lotu

wytworzył

się

mostku

grzebień

(podobnie

jak

ptaków),

do którego przytwierdzone są silne mięśnie poruszające skrzydła. Mocne obojczyki
wzmacniają pas barkowy. Kończyny tylne, zaopatrzone w pazury (o stawie kolanowym
skierowanym do tyłu), służą do zawieszania się (w okresie spoczynku) głową w dół.

Nietoperze nie siadają na ziemi. Rząd ten rozpada się na 2 podrzędy: nietoperze

owocożerne (Megachiroptera), zamieszkujące kraje gorące, i nietoperze owadożerne
(Microchiroptera), których pewne gatunki żyją u nas.

Podrząd: Nietoperze owadożerne – Microchiroptera
Nietoperze są bardzo pożyteczne. Zjadają wielkie ilości szkodliwych owadów, latających

o zmierzchu i w nocy. Ich pożyteczna rola w biologicznej ochronie lasu jest przez wielu
leśników niedoceniana.

Rodzina: Podkowcowate – Rhinolophidae
Podkowiec mały (Rhinolophus hipposideros)
Rodzina: Mroczkowate – Vespertillonidae
Gacek wielkouch – Plecotus auritus, borowiec wielki – Nyctalus noctula, borowiaczek

(Nyctalus leisleri), nocek Natterera (Myotis nattereri), nocek rudy (Myotis daubentonii), nocek
wąsatek (Myotis mystacinus), mroczek pozłocisty (Eptesicus nilssonii), karlik malutki
(Pipistrellus pipistrellus), karlik większy (Pipistrellus nathusii).

Rząd: Zającokształtne – Lagomorpha (Duplicidentata)
Rząd ten niedawno wydzielony z rzędu gryzoni obejmuje niewielkie ssaki o niektórych

cechach podobnych do gryzoni. Nie mają one np. kłów i częściowo zębów przedtrzonowych,
wskutek czego między siekaczami a pozostałymi zębami przedtrzonowymi występuje duża
bezzębna przestrzeń, zwana diastemą.

Rodzina: Zającowate – Leporldae
Zając szarak – Lepus capensis, zając bielak – Lepus timidus, królik – Oryctolagus

cuniculus

Rząd: Gryzonie – Rodentia
Jest to najliczniejszy rząd w podgromadzie łożyskowców. Należą do niego zwierzęta

przeważnie małe i o różnych kształtach ciała. Wiąże się to ściśle z różnorodnością biotopów, w
jakich przebywają. Bardzo charakterystyczną cechą gryzoni jest ich uzębienie. Duże siekacze
zredukowane do 2 w żuchwie i do 2 w szczęce górnej, podobnie jak u poprzedniego rzędu, są
większe od pozostałych zębów, łukowato zgięte i dłutowate zaostrzone. Rosną one przez całe
życie zwierzęcia. Wzrost ich jest zsynchronizowany ze ścieraniem się.

Gryzonie zamieszkują różne środowiska, do których dostosowały się budową ciała

i  sposobem  życia  (np.  bóbr  żyje  w  środowisku  lądowo-wodnym,  wiewiórka  –  w  leśnym).
Niektóre  gatunki  zapadają  w  sen  zimowy  (np.  chomik,  suseł,  świstak),  gromadzą  zapasy
zimowe  (np.  niektóre  myszowate,  wiewiórka  lub  chomik).  Większość  szybko  się  rozmnaża,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

rodząc kilka razy w roku od kilku do kilkunastu młodych. Dojrzałość płciową osiągają
wcześnie.

Rodzina: Wiewiórkowate – Sciuridae
Wiewiórka – Sciurus vulgaris, świstak – Marmota marmota, suseł perełkowany –

Spermophilus suslicus, suseł moręgowany – Spermophilus citellus.

Rodzina: Bobrowate – Castoridae
Bóbr europejski – Castor fiber, bóbr kanadyjski – Casfor canadensis.
Rodzina: Chomikowate – Cricetidae
Chomik (Cricetus cricetus)
Rodzina: Nornikowate – Microtidae
Nornica ruda – Clethrionomys glareolus, karczownik ziemnowodny – Arvicola terrestris,

piżmak – Ondatra zibethicus, darniówka zwyczajna – Pitymys subterraneus, nornik zwyczajny
(polnik) – Microtus arvalis, nornik bury – Microtus agrestis, nornik północny – Microtus
oeconomus.

Rodzina: Myszowate – Murldae
Badylarka – Micromys minutus, mysz leśna (mysz wielkooka leśna) – Apodemus

flavicollis, mysz zaroślowa (mysz wielkooka polna) – Apodemus sylvaticus, mysz polna –
Apodemus agrarius, szczur wędrowny – Rattus norvegicus, szczur śniady (szczur domowy) –
Rattus rattus, mysz domowa – Mus musculus

Rodzina: Popielicowate (pilchowate) – Gliridae
Popielica – Glis glis, orzesznica – Muscardinus avellanarius, żołędnica – Eliomys

quercinus, koszałka – Dryomys nitedula

Rodzina: Smużkowate – Dipodidae
Smużka (Sicista betulina)
Rząd: Drapieżne – Carnivora
Rząd ten obejmuje ssaki lądowe i ziemnowodne. Wielkość i kształt ciała gatunków

należących  do  tego  rzędu  są  różne:  od  małego  i  wydłużonego  (np.  u  łasicy)  aż  do  dużego
i  krępego  (np.  u  niedźwiedzia).  Zwierzęta  mięsożerne  żywią  się  głównie  mięsem  zwierząt
kręgowych,  które  najczęściej  same  chwytają  i  zabijają.  Tylko  niektóre  gatunki  żywią  się
padliną (np. hieny) lub zjadają pokarm mieszany (np. niedźwiedź brunatny lub borsuk).

Przystosowanie do chwytania i zabijania zwierząt wyraża się głównie w typowym dla

mięsożernych uzębieniu zupełnym, składającym się z kilku typów zębów. Charakterystyczne są
cztery silnie rozwinięte i ostre kły, wystające znacznie nad pozostałe zęby.

Kończyny u drapieżnych są silnie rozwinięte, 4-lub 5- palcowe, zaopatrzone w pazury –

u przedstawicieli niektórych rodzin (np. u kołowatych) wciągane. U gatunków związanych
ze środowiskiem wodnym palce są spięte błoną pływną (np. u wydry). Obojczyki zwykle
nie występują lub są szczątkowe, ponieważ ruch kończyn odbywa się zwykle tylko równolegle
do osi ciała.

Mózg jest dobrze rozwinięty. Zmysły działają bardzo sprawnie, szczególnie węch, wzrok

oraz dotyk. Przewód pokarmowy drapieżne mają krótki, żołądek – pojedynczy, workowaty,
ponieważ zjadany pokarm jest dobrze rozdrabniany, łatwo strawny i wysoko kaloryczny.

Większość mięsożernych prowadzi przeważnie nocny tryb życia i odznacza się dużą

zręcznością  w  polowaniu  na  zdobycz.  U  wielu  gatunków  osobniki  obu  płci  przez  większą
część  roku  żyją  osobno;  łączą  się  dopiero  na  okres  rui.  W  tym  czasie  samce  bardzo  często
staczają  walki  o  samice.  Większość  mięsożernych  jest  poligamiczna.  Młode  rodzą  się
z zamkniętymi powiekami, słabe i niedołężne, długo pozostają pod opieką matki.

Rodzina: Psowate – Canidae
Wilk – Canis lupus, pies domowy – Canis familiaris, lis – Vulpes vulpes, jenot (junat) –

Nyctereutes procyonoides

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rodzina: Niedźwiedziowate – Ursidae
Niedźwiedź brunatny – Ursus arctos
Rodzina: Łasicowate – Mustelidae
Borsuk – Meles meles, gronostaj – Mustela erminea, łasica (łaska) – Mustela nivalis,

tchórz – Mustela putdius, wydra – Lutra lutra, kuna leśna (tumak) – Martes martes, kuna
domowa (kamionka) – Martes foina.

Rodzina: Kołowate – Felidae
Żbik – Felis silvestris, kot domowy – Felis catus, ryś – Felis lynx, pantera – Panthera

pardus, tygrys – Panthera tigris, pantera śnieżna (irbis albo bars) – Panthera uncia, gepard –
Acinonyx jubatus, jaguar – Panthera onca, puma (kuguar) – Felis concolor.

Rząd: Płetwonogie – Pinnipedia
Rząd: Walenie – Cetacea
Walenie dzielimy na 2 podrzędy: uzębione – zębowce i bezzębne – fiszbinowce.
Rząd: Parzystokopytne – Artiodactyla
Rząd ten obejmuje ssaki naziemne niekiedy znacznie różniące się wielkością i wyglądem

zewnętrznym.

Olbrzymia większość należących do tego rzędu gatunków jest roślinożerna. Wyjątek

stanowią świniowate, których pożywienie jest mieszane. Ze względu na sposób rozdrabniania i
przygotowania do trawienia zjadanego pokarmu parzystokopytne dzielimy na 2 podrzędy:
nieprzeżuwające i przeżuwające. Wiąże się z tym odmienność uzębienia i różna budowa
żołądka.

Podrząd: Nieprzeżuwające – Nonruminantia
Do podrzędu tego należą ssaki średniej wielkości lub duże – roślinożerne albo zjadające

pożywienie mieszane. Podrząd ten tworzą 2 rodziny: hipopotamowate i świniowate.

Rodzina: Świniowate – Suidae
Dzik (Sus scrofa)
Pod rząd: Przeżuwające – Ruminantia
Przeżuwające są wyłącznie roślinożercami. Żołądek o bardzo złożonej budowie składa się

u krajowych gatunków z 4 oddziałów (worków): żwacza, czepca, ksiąg i trawieńca. Podrząd
dzieli się na rodziny: wielbłądowate, jeleniowate, żyrafowate i pustorogie.

Rodzina: Jeleniowate – Cervidae
Jeleń europejski (jeleń szlachetny) – Cervus elaphus, jeleń europejski zachodni – Cenus

elaphus elaphus, jeleń europejski karpacki – Cervus elaphus montanus, jeleń sika (jeleń
plamisty) – Cervus nippon, daniel – Dama dama, sarna europejska – Capreolus capreolus, łoś –
Alces alces

Rodzina: Krętorogie – Bovidae
Żubr – Bison bonasus, bizon amerykański – Bison bison, bawoły (Bubalus), muflon – Ovis

musimon, kozica – Rupicapra rupicapra

Rząd: Nieparzystokopytne – Perissodactyla
Rząd ten obejmuje średniej wielkości lub duże roślinożerne ssaki, różniące się niekiedy

znacznie budową i kształtem ciała (np. koń, tapir, nosorożec).

Nieparzystokopytne dzielimy na 3 rodziny: tapirowate i nosorożcowate, zamieszkujące

kraje gorące, oraz koniowate, których przedstawiciele występują i u nas.

Rodzina: Koniowate – Equidae
Tarpan – Equus gmelini, koń domowy – Equus caballus, koń Przewalskiego (Equus

przewalskii), osioł (Asinus), kułan (Equus hemionus), muł jest krzyżówką miedzygatunkową
ogiera-osła z klaczą konia domowego.

Rząd: Słonie – Proboscidea

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Do rzędu tego należą największe ze współcześnie żyjących, lądowe, roślinożerne ssaki

o  ciężkim,  krótkim,  ale  wysokim  tułowiu, osadzonym na grubych, słupowatych,  5-palcowych
kończynach,  zaopatrzonych  w  płaskie  kopytka.  Najbardziej  charakterystyczna  dla  słoni  jest
mięsista,  wydłużona  trąba,  która  stanowi  sprawnie  działający  narząd  chwytny,  a  zarazem
narząd dotyku i powonienia (na końcu trąby znajdują się 3 otwory nosowe). Za pomocą trąby
słoń dźwiga ciężary, broni się, zrywa i wkłada do pyska pożywienie oraz pije wodę, wciągając
ją  najpierw  do  trąby,  a  następnie  wstrzykując  do  jamy  gębowej.  Uzębienie  mają  niezupełne.
Dwa  górne  siekacze  (szczególnie  u  samców)  są  przekształcone  w  olbrzymie  ciosy
(niewłaściwie  nazywane  kłami).  Mają  one  zdolność  nieograniczonego  wzrostu.  Skóra  słonia
jest  gruba,  bardzo  rzadko  owłosiona,  sfałdowana,  luźno  okrywająca  ciało.  Cienki  ogon
zakończony jest pękiem szczecin.

Słoń indyjski – Elephas indicus, słoń afrykański – Loxodonta africana.
Rząd: Naczelne – Primates
Podrząd: Małpiatki – Prosimiae
Do małpiatek należą małe (od wielkości myszy do wielkości dużego kota), nadrzewne

ssaki, bardzo blisko spokrewnione z małpami. Do nich należą np. lemury i wyraki, występujące
na wyspach Archipelagu Malajskiego.

Podrząd: Małpy – Simiae
Podrząd małp obejmuje różnej wielkości, głównie formy leśne, prowadzące przeważnie

nadrzewny tryb życia. Są one najwyżej uorganizowanymi ssakami. Omawiany podrząd dzieli
się na 2 działy: małpy szerokonose i małpy wąskonose.

Dział: Małpy szerokonose – Platyrhina
Do nich należą np. liczne gatunki wyjców (Alouatta).
Dział: Małpy wąskonose – Catarrhina
Należą do nich: koczkodanowate, gibonowate, małpy człekokształtne oraz odrębna

rodzina człowiekowatych.

Rodzina: Koczkodanowate – Cercopithecidae
Należą do nich liczne gatunki afrykańskich koczkodanów (Cercopithecus) oraz pawianów.

Do rodziny tej należą również indomalajskie makaki (Macacus) oraz jedyne małpy europejskie
– magoty (Macacus sylvanus), żyjące w Gilbraltarze i w północnej Afryce.

Rodzina: Gibony – Hylobatidae
Przedstawicielem tej rodziny jest np. gibon hulok (Hylobates hoolock).
Rodzina: Ludomałpy – Pongidae
Orangutan – Pongo pygmaeus, szympans – Pan troglodytes, goryl – Gorilla gorllla,

człowiek (Homo sapiens).
Podstawowe pojęcia i prawa genetyki, teoria dziedziczności

W przyrodzie występuje prawidłowość powtarzania się cech rodzicielskich w potomstwie

i  to  zarówno  przy  rozmnażaniu  płciowym,  jak  i  bezpłciowym.  Wyjaśnieniem  tych  zagadnień
zajmuje  się  dział  biologii  zwany  genetyką.  Wiadomo  już,  że  o  dziedziczeniu  cech  decyduje
kwas  dezoksyrybonukleinowy,  którego  cząsteczki  rozmieszczone  są  w  chromosomach  i  są
głównym składnikiem tych struktur jądrowych.

Ze specyficznej budowy DNA wynika ważna właściwość tego związku, którą określamy

jako zdolność do samopowielania się. Odbywa się to w następujący sposób. Podwójny łańcuch
nukleotydów zostaje rozdzielony na skutek rozerwania wiązań między odpowiadającymi sobie
zasadami.  Każdy  z  pojedynczych  łańcuchów  staje  się  wówczas  wzorcem  dla  dopełniającego
łańcucha,  który  tworzy  się  przez  syntetyzowanie  dopełniających  nukleotydów  i  łączenie  par
odpowiadających  sobie  zasad.  W  ten  sposób  z  jednej  cząsteczki  DNA  powstają  dwie
jednakowe,  tzn.  o  tej  samej  kolejności  nukleotydów.  W  podobny  sposób  odbywa  się

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

powielanie RNA, który może być odwzorowany na jednej z nici DNA, z tą tylko różnicą, że w
miejscu, gdzie powinna znaleźć się tymina, wystąpi uracyl.

Znając zdolność DNA do sarnopowielania się możemy głębiej wejrzeć w istotę mitozy.

Podłużny  podział  chromosomów  na  chromatydy  wiąże  się  zatem  ze  zjawiskiem  rozdzielania
podwójnych  łańcuchów  DNA,  a  podwajanie  ilości  chromatyny  przed  mitozą  z  syntezą
dopełniających  łańcuchów.  W  świetle  tych  właściwości  DNA,  identyczność  potomnych
chromosomów w mitozie jest koniecznością biologiczną.

Kwas dezoksyrybonukleinowy decyduje o zjawiskach dziedziczności. Jak to rozumieć?

Dlaczego  identyczność  potomnych  chromosomów  w  mitozie  wiąże  się  z  podobieństwem
potomnej  komórki  macierzystej?  Aby  to  zrozumieć,  należy  uświadomić  sobie,
że  podobieństwo  to  nie  ogranicza  się  tylko  do  wielkości  i  kształtu,  ale  polega  przede
wszystkim  na  tym,  że  protoplasty  ich  są zbudowane z tych samych  białek  i  że  typ  przemiany
materii, a więc system enzymów działających w nich, jest ten sam.

Biosynteza białek
Badania biochemiczne ostatnich kilku dziesiątków lat wyjaśniły rolę kwasów

nukleinowych w syntezie białek w komórce. Złożony ten proces przedstawiony schematycznie
przebiega następująco:
1. na pojedynczym odcinku dna zostaje syntetyzowany odcinek rna z odwzorowaną

kolejnością nukleotydów. w ten sposób powstaje rna informacyjny (mrna),

2. mrna niosąc zaszyfrowany wzór przenika z jądra do cytoplazmy i wchodzi w kontakt

z rybosomami,

3. inny rodzaj kwasu rybonukleinowego, tzw. rna przenośnikowy – trna (obecny

w cytoplazmie) łączy się z występującymi na jej terenie aminokwasami. każdy aminokwas
ma swoisty rodzaj cząsteczki trna,

4. cząsteczka trna transportuje aminokwas do rybosomu, ale zakotwiczyć się może tylko

w tym miejscu, w którym jej układ zasad azotowych odpowiada układowi zasad mrna,

5. doprowadziwszy aminokwas do rybosomu, trna odłącza się,
6. doprowadzane, przez inne cząsteczki trna, następne aminokwasy (ale zawsze w kolejności

narzuconej przez sekwencję (kolejność) zasad w łańcuchu mRNA) tworzą cząsteczki
białka.

Kod genetyczny

Kolejność aminokwasów w łańcuchu białka decyduje o właściwościach tego ostatniego.

Kolejność zaś aminokwasów w budującej się w rybosomie cząsteczce białka wynika
z kolejności nukleotydów zawartych w odcinku DNA, przepisanej na RNA informacyjnym,
a odczytanej przez RNA przenośnikowy.

Komórka potomna zatem, otrzymując w mitozie identyczny z macierzystą komórką

łańcuch  DNA,  przejmuje  zaszyfrowany  w  nim  kod  genetyczny,  określający  strukturę
syntetyzowanego białka. Specyficzność tego kodu polega na tym, że każdemu aminokwasowi
odpowiada  odcinek  trzech  kolejnych  nukleotydówj  przepisanych  z  DNA  na  mRNA.  Trójki
nukłeotydów  w  mRNA  noszą  nazwę  kodonów,  a  odpowiadające  im  trójki  w  tRNA  –
antykodonów.

Geny

Aktywne odcinki DNA, syntetyzujące mRNA nazywa się genami. Geny decydują o tym,

jakie rodzaje białek będą powstawały w danej komórce. Będą to nie tylko białka strukturalne,
ale  i  enzymy,  które  określają  charakter  przemiany  materii  w  komórce  potomnej.  Potocznie
mówimy,  że  komórka  odziedziczyła  po  macierzystej  zespół  cech.  DNA  w  komórkach
organizmów  wyższych  może  zawierać  nawet  kilkadziesiąt  tysięcy  różnych  genów,  nie
wszystkie  jednak  działają  równocześnie.  Istnieją  złożone  mechanizmy  regulacji  działania

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

genów, umożliwiające tak skomplikowane procesy, jak różnicowanie się komórek,
czy przystosowywanie się do warunków zewnętrznych.
Znaczenie mejozy w cyklu życiowym organizmu.

Większą część w cyklu życiowym wyższych roślin i zwierząt stanowi faza diploidalna.

Komórki  somatyczne  organizmu  zawierają  w  jądrach  komórkowych  zespół  chromosomów,
składający  się  z  pewnej  liczby  par  chromosomów  jednakowych,  tzw.  homologicznych
(np.  w  komórkach  kukurydzy  znajdujemy  10  par,  w  komórkach  człowieka  23  pary).
Parzystość  zespołów  chromosomów  wynika  stąd,  że  organizmy  te  powstały  na  drodze
płciowej,  tj.  pierwsza  komórka  w  ich  cyklu  życiowym  (zygota)  otrzymała  w  procesie
zapłodnienia  zespół  chromosomów  gamety  męskiej  i  takiż  gamety  żeńskiej.  W  parach
chromosomów homologicznych, jeden chromosom pochodzi zatem od ojca, a drugi od matki.
Chromosomy  homologiczne  są  nie  tylko  zewnętrznie  podobne,  ale  zawierają  te  same  geny
rozmieszczone  w  tych  samych  miejscach.  A  zatem  komórki  somatyczne  zawierają  po  2  geny
każdej cechy.

Chromosomy homologiczne zostają od siebie oddzielone w procesie mejozy, która

z reguły poprzedza wytworzenie gamet. Redukcja chromosomów w gametach jest konieczna,
gdyż w przeciwnym przypadku liczba chromosomów z pokolenia na pokolenie stale by
wzrastała. Wynika z tego, że gamety, które powstają w drodze mejozy, zawierają tylko po
jednym genie każdej cechy.

Biologiczny sens mejozy w rozmnażaniu płciowym jest więc ten sam, co sens biologiczny

mitozy w rozmnażaniu bezpłciowym – zachowanie składu genetycznego u osobników danego
gatunku.
Zmienność w przyrodzie

Oprócz zjawiska dziedziczności, obserwujemy w przyrodzie inną prawidłowość pozornie z

nim sprzeczną, a polegającą na tym, że nawet potomstwo jednej pary rodzicielskiej nie bywa
identyczne, lecz różni się niektórymi cechami. Prawidłowość tą nazywamy zmiennością.

Zmienność zależy od różnych przyczyn i w zależności od nich odróżniamy: zmienność

rekombinacyjną, mutacyjną i modyfikacyjną.

Zmienność rekombinacyjna wiąże się bezpośrednio z przebiegiem mejozy. Przede

wszystkim, w pierwszym podziale mejozy chromosomy homologiczne rozchodzą się do
przeciwległych biegunów losowo, przy czym im więcej par, tym większa może być rozmaitość
ich segregacji. Następnie, w profazie pierwszego podziału chromatydy chromosomów
homologicznych wymieniają między sobą odcinki.

Powoduje to dodatkowe przemieszczanie genów. Gamety zatem, w przeciwieństwie do

komórek somatycznych nie są genetycznie identyczne. Te właściwości mejozy powodują,
że w czasie zapłodnienia geny ojca i matki mogą łączyć się w różne układy i, co za tym idzie,
potomne organizmy wykazywać muszą różne cechy. Zmienność rekombinacyjną jest
dziedziczna.
Reguły dziedziczenia

Współczesne pojęcie genu zawdzięczamy postępowi biochemii, a przede wszystkim

poznaniu właściwości kwasów nukleinowych, ale koncepcja istnienia jednostek dziedzicznych i
reguły dziedziczenia pochodzą z historycznych doświadczeń czeskiego uczonego Grzegorza
Mendla (1822 –1884) nad krzyżowaniem odmian roślin, różniących się parami cech
przeciwstawnych.
Krzyżowanie grochu o kwiatach białych z grochem o kwiatach czerwonych

Groch o kwiatach czerwonych zawiera w komórkach po 2 geny czerwonej barwy,

rozmieszczone w parze chromosomów homologicznych dokładnie naprzeciw siebie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Taką parę genów nazywamy allelami. Na schemacie oznaczono je wielkimi literami AA.

Boślina o kwiatach białych ma allelo oznaczone odpowiednio małymi literami – aa. Gamety
wytworzone przez te rośliny będą zawierały po jednym genie, a więc albo A albo a.

Pierwsze pokolenie mieszańców, które w genetyce oznacza się symbolem F

będzie

zawierało  w  komórkach  zarówno  gen  A,  jak  i  gen  a.  W  praktyce  okazuje  się,  że  wszystkie
mieszańce  mają  kwiaty  czerwonej  barwy.  Tego  rodzaju  fakt  obserwowany  przy  krzyżowaniu
określa  się  jako  dominowanie jednego genu (w tym przypadku barwy czerwonej). Gen barwy
przeciwstawnej  określamy  wówczas  jako  recesywny  (ustępujący).  Mieszaniec  F

będzie

produkował dwa rodzaje gamet A i a.

W drugim pokoleniu (oznaczonym F

) mieszańce będą miały różny skład genetyczny,

ponieważ mogą powstać aż 3 kombinacje genów AA, aa i Aa.

Zespół genów w organizmie nazywamy jego genotypem. Jak widać ze schematu

występują  tu  3  genotypy  w  proporcji  1:2:1,  gdyż  genotyp  Aa  będzie  2  razy  liczniejszy
od  pozostałych.  Jeśli  chodzi  o  barwę  kwiatów,  to  zróżnicowanie  będzie  inne.  3/4  kwiatów
będzie barwy czerwonej, zgodnie z dominacją genu czerwonej barwy. Zespół ujawniających się
cech  danego  organizmu  nazywamy  jego  fenotypem.  Zatem,  w  pokoleniu  F

wystąpią dwa

fenotypy w proporcji 3:1.

W drugim pokoleniu mieszańców znajdą się osobniki, które powstały z gamet,

posiadających ten sam gen, bądź z gamet zawierających różne geny. Pierwsze z nich nazywamy
homozygotycznymi. Będą one produkowały gamety zawierające tylko jeden rodzaj genu.
Osobniki zaś, zawierające zarówno gen A, jak i gen a, produkujące gamety
o zróżnicowanej zawartości genów, nazywamy heterozy-gotycżnymi.
Krzyżowanie dziwaczka o barwie czerwonej z dziwaczkiem o barwie białej

Doświadczenie to jest pozornie identyczne z poprzednim, jednakże w F

otrzymano jeden

rodzaj fenotypu, nie występujący u żadnej z form rodzicielskich. Wszystkie kwiaty były barwy
pośredniej, tj. różowe. W tym przypadku żaden z genów nie był dominujący. W drugim
pokoleniu mieszańców nastąpiło rozszczepienie na 3 genotypy w proporcji 1:2:1, identycznie
jak w przykładzie z grochem, i na 3 fenotypy w proporcji 1:2:1.

Mimo różnic między tymi dwoma przykładami, analiza kolejnych pokoleń mieszańców

wykazuje,  że jakikolwiek genotyp reprezentuje dany organizm, jego gamety zawierają zawsze
jeden  gen  danej  pary.  Ta  prawidłowość  nosi  nazwę  prawa  czystości  gamet
(tzw. I prawo Mendla).
Doświadczenie  z  krzyżowaniem  roślin,  różniących  się  dwiema  parami  cech
przeciwstawnych

Krzyżowano groch o żółtych i kulistych nasionach z grochem o nasionach kanciastych,

zielonych.

Formy rodzicielskie różnią się w tym przypadku dwiema cechami. Jeśli przy tym kształt

kulisty dominuje nad kanciastym i barwa żółta nad zieloną, wówczas skład genetyczny jednego
z rodziców będzie AABB a drugiego aabb. Będą one wytwarzały gamety AB i ab. Mieszaniec
w

pierwszym

pokoleniu

będzie

heterozygotą

składzie

genetycznym

AaBb

i nasionach żółtych, kulistych. Zgodnie z prawem czystości gamet będzie on produkował
4 rodzaje gamet, zawierających geny AB, aB, Ab i ab. Prawidłowość ta stanowi II prawo
Mendla.

W trakcie dalszych badań okazało się, że prawo to nie zawsze się sprawdza. Niezgodność

tę starały się wyjaśnić badania  amerykańskiego biologa T. H. Morgana, które nazwano teorią
chromosomową,  ponieważ  kładła  ona  nacisk  na  związek  zjawisk  dziedziczenia  i  zmienności
z  cechami  zespołu  chromosomów  w  komórce.  Prace  te  wykazały,  że  II  prawo  Mendla  jest
słuszne  tylko  wówczas,  gdy  badane  geny  znajdują  się  w  różnych  parach  chromosomów
homologicznych,  natomiast  komplikuje  się,  gdy  geny  występują  w  jednym  chromosomie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

i to blisko siebie. Wówczas cechy związane z tymi genami dziedziczą się zawsze razem.
Według prawa Morgana, geny mają stałe rozmieszczenie w określonych chromosomach
i ułożone są w chromosomie liniowo.

Zgadza się to z nowoczesnym poglądem na istotę genu, jako aktywnego odcinka DNA,

zdolnego do syntezy RNA informacyjnego.
Dziedziczenie płci

Zasada występowania par homologicznych chromosomów naruszona jest w przypadku

chromosomów warunkujących płeć człowieka i niektórych innych organizmów. I tak,
gdy w komórkach somatycznych kobiety występują homologiczne chromosomy, oznaczane
symbolami XX, u mężczyzny są one zróżnicowane i oznaczone symbolem XY.

Zgodnie z prawem czystości gamet, jajo będzie miało zawsze chromosom X, plemniki zaś

mogą mieć chromosom X lub chromosom Y. A zatem 50% zygot będzie zawierało geny XX
i 50% geny XY. Istotnie obserwujemy w przybliżeniu jednakową liczbę kobiet i mężczyzn.

Zmienność rekombinaeyjna, jak okazuje się, nie tylko nie stoi w sprzeczności

z dziedzicznością, ale jest koniecznością biologiczną, wynikającą z zachowania reguł
dziedziczenia.
Zmienność mutacyjna

Mutacją nazywamy trwałą zmianę dziedziczną, której przyczyny mogą być różne,

ale zwykle są odchyleniem od normalnego przebiegu pewnych procesów. Jeżeli np. w czasie
mej ozy nie nastąpi redukcja chromosomów, powstaną gamety o podwójnej liczbie
chromosomów, a organizm potomny będzie miał zwielokrotnioną liczbę chromosomów. Takie
organizmy nazywamy poliploidami.

Zmiany mogą dotyczyć nie tylko liczebności chromosomów, ale mogą wystąpić także

w strukturze chromosomu, mogą także dotyczyć błędu w replikacji DNA w chromosomie.

Wszystkie tego rodzaju mutacje mogą utrwalać się w następnych pokoleniach i powstają

wówczas osobniki o wyraźnie zmienionych cechach. Niekiedy cechy te są tak niekorzystne,
że prowadzą do śmierci osobnika. Takie mutacje nazywamy letalnymi.

Zmienność modyfikacyjna
Zmiennością modyfikacyjna nazywamy zmienność właściwą wszystkim organizmom

i  wywoływaną  działaniem  czynników  środowiska  na  ich  wzrost  i  rozwój.  Wprawdzie,  jak
wiadomo,  geny  decydują  o  podstawowych  procesach  metabolicznych,  ale  z  drugiej  strony
aktywność  enzymów  modyfikowana  jest  przez  takie  czynniki,  jak  temperatura,  światło,
stężenie różnych substancji w środowisku itp. Zwykle, jeśli o jakiejś cesze decyduje jeden gen,
warunki  zewnętrzne wpływają na nią w małym stopniu. Większość jednak cech kontrolowana
jest przez zespoły genów. Wtedy zwiększa się możliwość ich modyfikowania. Do takich należą
np. u roślin szybkość wzrostu, termin dojrzewania, kształty liści.

Przykładem może być tu różnolistność u strzałki wodnej, a mianowicie, u rośliny tej inny

kształt mają liście zanurzone w wodzie, inny pływające na powierzchni wody, a jeszcze inny
wystające nad jej powierzchnię.

We wszystkich tych przypadkach zmianie ulega tylko fenotyp, genotyp pozostaje nie

zmieniony, dlatego zmienność modyfikacyjna nie jest przekazywana dziedzicznie.

Znaczenie genetyki w gospodarce człowieka

Znajomość praw rządzących dziedzicznością znajduje zastosowanie w hodowli. Hodowlą

nazywamy  tworzenie  nowych  odmian  roślin  uprawnych  i  nowych  ras  zwierząt  domowych.
Studiując,  w  poprzednim  rozdziale,  schematy  osobników  o  różnych  cechach,  zauważyliśmy,
jak różne powstają przy tym genotypy. Jeśli nowy genotyp okaże się homozygotyczny i niesie
w  swym  układzie  cechy  gospodarczo  korzystne,  staje  się  w  hodowli  początkiem  nowej
odmiany. Jeżeli np. w jakiejś rasie cecha korzystna połączona jest z cechą niepożądaną, można

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

niekiedy przez krzyżowanie oddzielić je od siebie i uzyskać na tej drodze lepsze kombinacje
cech. Tak właśnie postępuje człowiek w praktyce hodowlanej.

W hodowli wykorzystuje się także mutacje. Samorzutne mutanty roślin, związane

z  poliploidalnością,  przeważnie  odznaczają  się  większą  bujnością,  większymi  kwiatostanami
i  owocami,  toteż  wykorzystywane  są  chętnie  w  kwiaciarstwie  i  warzywnictwie,  gdzie  przez
dalsze  zabiegi  hodowlane,  jak  krzyżowanie  i  selekcja,  tworzy  człowiek  ulepszone  odmiany.
Większość roślin uprawnych to właśnie poliploidy.

W hodowli roślin stosuje się także sztuczne indukowanie mutacji przez działanie pewnymi

środkami chemicznymi lub promieniami jonizującymi na nasiona, kwiaty lub całe rośliny.
Zwiększa to zwykle częstotliwość pojawiania się mutantów. Część spośród nich może okazać
się gospodarczo przydatna.
Znaczenie badań genetycznych dla wyjaśnienia ewolucji świata organicznego

W poprzednich rozdziałach posługiwaliśmy się pojęciem gatunku. W świetle rozwoju

biochemii  i  genetyki  gatunek  jest  realnie  istniejącą  jednostką  biologiczną.  Są  to  osobniki
występujące  w  dziejach  świata  roślinnego,  związane  wspólnym  pochodzeniem.  Przy
rozmnażaniu  płciowym  przekazywana  jest  z  pokolenia  na  pokolenie  substancja  dziedziczna
w postaci  określonego  zespołu  genów.  Wprawdzie  na  skutek  zmienności  rekombinacyjnej
osobniki  mogą  różnić  się  różnym  ich  zestawem,  jednak  ogólny  zasób  genów  wszystkich
osobników  składających  się  na  gatunek  jest  ciągle  ten  sam.  Nazywamy  go  pulą  genową
gatunku. Gatunek w tym rozumieniu składa się z osobników mających wspólną pulę genową.

Jeżeli jednak w obrębie gatunku powstanie mutacja, a będzie ona w określonych

warunkach korzystna, może utrwalić się, co daje początek nowej populacji.

Utrwalenie się odrębnej populacji o nowym składzie genowym może nastąpić na skutek

ograniczenia wymiany genów z populacją, z której się wyłoniła. Może to być spowodowane
izolacją przestrzenną. Wówczas dwie populacje różnicują się niezależnie i ich pule genowe
zmienić się mogą tak dalece, że będą uznane za odrębne jednostki systematyczne.

Innym rodzajem izolacji, która może rozdzielić populację na dwa odrębne gatunki, jest

tzw. izolacja genetyczna, polegająca na tym, że wskutek mutacji powstaną zmiany
uniemożliwiające krzyżowanie się. Niepłodność krzyżówek uważana jest przez biologów
za główny wskaźnik odrębności gatunków.

W ten sposób badania genetyczne rzucają światło na rozwój świata organicznego w jego

historii,  wyjaśniają  w  jaki  sposób  mógł  on  przebiegać  dawniej  i  jak  może  odbywać  się  dziś.
Współczesny  ewolucjo-nizm  przyjmuje,  że  decydującą  rolę  odgrywa  tu  drobna  zmienność
mutacyjna,  którą  utrwala  modyfikujący  wpływ  warunków  zewnętrznych  i  czynniki  izolacji
nowo powstałych populacji.
Znaczenie gospodarcze wybranych roślin i zwierząt żyjących w lesie

Znaczenie roślin i zwierząt w przyrodzie jest wielostronne. Rośliny w procesie fotosyntezy

produkują substancje organiczne, które służą jako pożywienie dla wielu gatunków zwierząt.
Produktem „ubocznym” fotosyntezy jest tlen. Wszystkie żywe organizmy z niego korzystają.
Pochłaniają

pobierają

gleby

transpirują

ogromne

ilości

wody

do atmosfery. Stanowią żródło leków naturalnych (np. rośliny z rodziny Wargowe,
Szorstkolistne i inne).

Rośliny żyjące w lesie zajmują całą przestrzeń od gleby po korony drzew. Dzielą się one

na trzy grupy:
–

krzewinki – rośliny o wysokości do 0,5m, a więc występujące w warstwie runa leśnego.
Mają znaczenie użytkowe ze względu na pozyskiwanie owoców,

–

krzewy – rośliny o wysokości przeważnie do 5m, a więc występujące w warstwie
podszytu. Mają one większą liczbę łodyg wyrastających z szyi korzeniowej. Ich znaczenie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

użytkowe polega na możliwości wykorzystania łodyg (np. leszczynowe laski
i wikliniarskie pręty), korzeni lub owoców,

–

drzewa  –  mają  pojedynczą  łodygę,  na  której  znajdują  się  konary,  gałęzie  i  ulistnione
gałązki.  W  naszych  warunkach  klimatycznych  drzewa  w  wieku  rębności  osiągają
wysokość  20–35m,  a  grubość  na  wysokości  1,3m  (pierśnicy)  waha  się  najczęściej
w  granicach  25–60cm.  Długość  życia  drzew  iglastych  to  ok.  300  lat,  a  liściastych
do 1000 lat; są to nieliczne egzemplarze,
Pod względem funkcji pełnionej w drzewostanie dzielimy je na:

–

produkcyjne – są to głównie drzewa; dostarczają surowca drzewnego, są towarem
rynkowym,

–

biocenotyczne – krzewy i krzewinki; wzbogacają i wspomagają rozwój biocenozy leśnej,
np. ptaki, drobne kręgowce,

–

użytkowe – rośliny lecznicze, owocodajne,

–

ozdobne.
Ogromne znaczenie owadów w przyrodzie i w życiu człowieka wynika z tego,

iż występują one w przyrodzie w wielkiej liczbie i w wielu siedliskach, oraz z tego,
że reprezentując bardzo różnorodne typy odżywiania tworzą ogromną rzeszę
konsumentów.

Gady są drapieżnikami, które redukują liczebność owadów i ślimaków, będących

szkodnikami roślin, a także gryzoni, powodujących duże straty ekonomiczne w rolnictwie
i leśnictwie. W przemyśle farmaceutycznym wykorzystuje się jad węży do produkcji leków
przeciw reumatyzmowi, epilepsji, hemofilii i nowotworom.

Płazy dorosłe są drapieżnikami. Szczególnie cenne dla człowieka jest to,

że ich pożywieniem są owady będące szkodnikami upraw. Niektóre gatunki żab
i salamander są jadane przez ludzi. Żaby wykorzystywane są również w badaniach
laboratoryjnych.

Wiele ptaków odżywia się owadami i z tego powodu jest istotnym czynnikiem

ograniczającym  liczebność  owadów  szkodników. W lasach rolę  taką pełnią np.: dzięcioły,
wilgi,  sikory,  kowaliki  i  kukułki.  Na  polach  i  łąkach  szkodniki  roślin  zjadane  są  np.  przez
szpaki i gawrony. Ptaki drapieżne, takie jak sowy, myszołowy czy orły, ograniczają liczebność
gryzoni.  Ptaki  łowne  (cietrzewie,  przepiórki,  bażanty,  kuropatwy,  dzikie  kaczki  i  gęsi)
dostarczają  człowiekowi  mięsa,  piór,  puchu,  a  nawet  jaj,  toteż  człowiek  docenił  znaczenie
ptaków i dlatego wiele z nich udomowił i rozwinął ich hodowlę.

Ptaki ożywiają krajobraz, a ich głosy (gdakanie, kwakanie, gęganie, świergot, śpiew)

są naturalnym głosem przyrody.

Nie tylko jednak pożyteczność ptaków w gospodarce i życiu człowieka zadecydowała

o tym, że większość z nich podlega ochronie gatunkowej. W Polsce chronimy kilkadziesiąt
gatunków ptaków. Należą do nich wszystkie gatunki z rzędu drapieżnych, dzięciołów, sów,
wszystkie gatunki z rodzaju perkozów, sikor, dzierzb, jaskółek, skowronków, pliszek,
łuszczaków, muchołówek, pokrzewek, słowików, oraz wybrane gatunki z innych rzędów i
rodzajów,

jak

tracz

nurogęś,

kormoran

czarny,

bocian

czarny

i bocian biały, czapla purpurowa, drozd śpiewak, mysikrólik czubaty i wiele innych.

Największe znaczenie ssaków w życiu człowieka wynika z tego, że wiele z nich

bezpośrednio służy ludziom jako zwierzęta udomowione. Wiele ssaków dostarcza również
skór – jak lisy, nutrie, norki, szynszyle, króliki czy owce, lub pełni rolę zwierząt pociągowych
-jak renifery, konie, bawoły, jaki, wielbłądy. Psy i koty są przyjaciółmi człowieka. Oprócz tego
również ssaki dziko żyjące są wykorzystywane w gospodarce człowieka. Często są
odławiane i zabijane w celu pozyskania wartościowego mięsa, rogów, ciosów, futer itp.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wiele ssaków pełni rolę zwierząt laboratoryjnych, na których testowane są leki, a także
pozyskuje się z nich surowice.

Niektóre ssaki niszczą uprawy człowieka (gryzonie, dziki) lub polują na zwierzęta

hodowlane  (drapieżniki).  Należy  także  pamiętać,  że  wiele  ssaków  jest  swoistym
rezerwuarem  i  przenosicielem  chorób  człowieka,  a  pośrednikami  w  rozprzestrzenianiu
zarazków  (np.  świdrowców)  są  najczęściej  owady.  Wyniszczający  stosunek  człowieka
do  wielu  ssaków  zadecydował,  że  liczne  gatunki  są  obecnie  objęte  ochroną  gatunkową.
W  Polsce  chronimy  jeża,  kreta,  ryjówkę,  rzęsorka,  nietoperza,  niedźwiedzia,  borsuka,
wydrę,  kunę,  gronostaja,  łasicę,  żbika,  rysia,  żołędnicę,  koszatkę,  orzesznicę,  popielicę,
świstaka,  bobra,  dzika,  jelenia,  daniela,  sarnę,  łosia,  kozicę,  żubra,  przy  czym  niektóre
z tych ssaków – zwierzęta łowne – podlegają tylko częściowej ochronie.
Ekosystem lasu i podstawowe prawa ekologiczne

Punkt wyjścia dla wszystkich rozważań leśnych stanowi siedlisko, które jest

podstawowym czynnikiem produkcji leśnej. Na siedlisko składa się klimat i gleba w danym
położeniu. Siedlisko jako kompleks czynników abiotycznych nosi nazwę ekotopu.

Znajomość siedliska stanowi podstawę diagnostyki hodowlanej i ma zasadnicze znaczenie

dla  właściwego  gospodarowania  w  lesie.  Do  siedliska  muszą  być  dostosowane  wszystkie
czynności gospodarcze, a w szczególności: wybór gatunków drzew, forma zmieszania, metody
odnowienia,  pielęgnowania,  użytkowania  i  ochrony  lasu.  Zależność  od  siedliska  wykazuje
produktywność  lasów  i  zapas  drzewostanów.  Również  liczba  i  jakość  sortymentów  drewna
zależy  w  dużym  stopniu  od  siedliska.  Największą  różnorodność  sortymentów  mają  siedliska
żyzne, najmniejszą – ubogie.

W przyrodzie rośliny nie rosną pojedynczo, lecz tworzą skupienia, czyli zbiorowiska,

które rzadko bywają jednogatunkowe, lecz przeważnie składają się z wielu gatunków.
Zbiorowiskiem jest karpacki las bukowy, las bukowy, torfowisko, łąka itp.

Warunki siedliskowe są w pewnych wypadkach podobne na znacznych obszarach; na

dużej przestrzeni panuje ten sam klimat ogólny oraz przeważają gleby o zbliżonych
właściwościach, pozwalających je zaliczyć do tego samego typu. Obszary takie nazywamy
makrosiedliskiem

W obrębie makrosiedliska można jednak zauważyć pewne zmiany siedliskowe na

mniejszych lub większych przestrzeniach. Mogą one dotyczyć warunków klimatycznych
(np. zmrozowisko), a częściej warunków podłoża (skały macierzystej, głębokości zalegania
wody gruntowej itp.). Mamy wówczas do czynienia z mikrosiedliskiem.

Zespoły roślinne (fitocenozy) oraz zwierzęta w ramach danego siedliska przekształcają je

w swoisty sposób. Dzieje się to częściowo już przez samo wypełnienie przestrzeni roślinami w
charakterystyczny  sposób,  czyli  przez  ich  układ  przestrzenny,  częściowo  przez  ich  czynności
życiowe.  Pomiędzy  poszczególnymi  organizmami,  zarówno  roślinnymi  jak  i zwierzęcymi,
istnieje  szereg  współzależności,  wynikających  ze  współżycia  w  ramach  jednego  siedliska.
Wskutek  tego  powstają  swoiste  warunki  życiowe  określone  mianem  środowiska  życiowego
lub biotopu.

Całokształt warunków siedliskowych wraz z wpływem, jaki na siebie wzajemnie

wywierają żyjące w nim rośliny i zwierzęta, nazywany środowiskiem lub biotopem.

Świat roślin i zwierząt, wspólnie zasiedlający określone siedlisko, tworzący wraz z tym

siedliskiem pewien przestrzennie wyodrębniający się i zmienny w czasie układ ekologiczny na-
zywa się ekosystemem.

Przestrzeń życiowa w lesie jest oddzielona od otoczenia żywą masą gałęzi, konarów, liści i

korzeni. W ten sposób powstaje swoisty klimat leśny, a gleba nabiera charakterystycznych
cech. Wynika to z przestrzennego rozmieszczenia roślinności, która układa się w lesie w kilka
warstw. W każdej z nich panują odmienne warunki mikroklimatyczne, przy czym są one zróż-

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

nicowane nawet w obrębie tej samej warstwy, w zależności od rozmieszczenia roślin, obecno-
ści różnych gatunków, wpływu warstw roślinnych wyżej położonych, które mogą np. w jed-
nym miejscu przepuszczać więcej światła i opadów niż w innym.

Zmienione pod wpływem przestrzennego układu roślin warunki klimatyczne w lesie

wpływają z kolei na same rośliny, a także zwierzęta. Poszczególne warstwy lasu dostosowują
się  do  istniejących  w  ich  obrębie  warunków  życia,  np.  pora  rozkwitu  flory  zielnej  przypada
na wczesną  wiosnę,  gdy  pąki  drzew  jeszcze się  nie rozwinęły  i promienie słoneczne docierają
prawie bez przeszkód do dna lasu. W porze, gdy liście drzew są w pełni rozwinięte większość
flory  wiosennej  kończy  swój  cykl  rozwojowy, wydając nasiona.  Zakwitają  teraz inne gatunki,
mniej liczne, dobrze znoszące ocienienie.

Następstwem warstwowego układu roślinności jest warstwowy układ fauny, związanej

biologicznie z roślinami poszczególnych warstw (owady, ptaki).

Niezależnie od warstwowości nadziemnej, także i podziemne części roślin układają się

w warstwy dochodzące do rozmaitej głębokości. Fakt ten ma duże znaczenie, wpływa bowiem
na przebieg procesów glebotwórczych oraz pozwala roślinom pełniej wykorzystać związki
pokarmowe znajdujące się w glebie.

Można powiedzieć, że sposób wypełnienia przestrzeni roślinnością, czyli jej układ

przestrzenny, prowadzi do lepszego wykorzystania siedliska przez organizmy. Jednym
z koniecznych warunków wytworzenia się warstwowego układu roślinności jest występowanie
w nim gatunków roślin o odmiennych wymaganiach względem różnych czynników
ekologicznych.

Wpływ czynności życiowych. Na zmianę warunków życia w obrębie siedliska zajętego

przez  zbiorowisko  leśne  wpływa  nie  tylko  sposób  wypełnienia  przestrzeni  przez  rośliny,  ale
także  czynności  życiowe  organizmów.  W  wyniku  procesów  życiowych  zachodzi  ustawiczna
wymiana  energii  i  materii  pomiędzy  organizmami  a  zewnętrznymi  warunkami  ich  życia
i pomiędzy samymi organizmami.

Pod wpływem światła słonecznego rośliny pobierają z powietrza dwutlenek węgla, który

rozkładają na tlen i węgiel. Węgiel jest pochłaniany i przetwarzany w związki organiczne, tlen
rośliny  wydzielają  w  powietrze. Inne składniki odżywcze rośliny pobierają z gleby, przy czym
niektóre  mikroorganizmy  wiążą  azot  z  powietrza  i  w  ten  sposób  udostępniają  go  roślinom.
Rośliny,  podobnie  jak  opadłe  na  glebę  martwe  resztki  w  postaci  ściółki  leśnej,  ulegają
rozkładowi  pod  wpływem  licznych  organizmów  glebowych  wchodzących  w  skład  edafonu.
Dzięki  temu  do  gleby  przedostają się związki węgla, azotu i innych pierwiastków. Dwutlenek
węgla z kolei zakwasza roztwór glebowy oraz wydziela się do atmosfery.

Zwierzęta leśne czerpią tlen bezpośrednio z powietrza, a związki węgla i azot uzyskują za

pośrednictwem roślin, którymi się żywią. Wydalając dwutlenek węgla użyteczny dla roślin oraz
zwracając glebie związki węgla i azotu w postaci odchodów za życia, a przez rozkład swych
ciał po śmierci – zwierzęta przyczyniają się do zamknięcia ustawicznego cyklu krążenia materii
i energii, którego motorem jest Słońce, a ogniwami: atmosfera, gleba, roślinność i zwierzęta.

Współzależności między organizmami w środowisku leśnym

Pomiędzy organizmami żyjącymi w ramach danego środowiska leśnego zachodzą

różnorodne i liczne związki. Jedne z najważniejszych to związki pokarmowe.

Pierwszym ogniwem w obiegu materii są producenci. Są to rośliny zielone mające

zdolność  wykorzystywania  energii  słonecznej  do  produkowania  materii  organicznej
z substancji nieorganicznych (w procesie fotosyntezy), a także bakterie samożywne, zdolne do
wykorzystywania  jako  pokarmu  substancji  nieorganicznych.  Jedne  i  drugie  nazywamy
organizmami  samożywnymi, czyli autotrofami. Dzięki działalności producentów gromadzą się
zapasy  materii  organicznej  wykorzystywanej  przez  następną  grupę  organizmów.  Grupę  tę

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

tworzą  konsumenci,  czyli  rośliny  i  zwierzęta  cudzożywne,  heterotroficzne,  odżywiające  się
innymi  organizmami  lub  gotową  materią  organiczną.  Trzecią  grupę  stanowią  destruenci
(reducenci);  są  to  organizmy  (bakterie  i  grzyby)  rozkładające  martwą  materię  organiczną:
opadłe  liście,  uschłe  trawy  i  inne  rośliny  zielone,  martwe  drzewa,  trupy  zwierząt  i  kał.
Działalność destruentów sprawia, że uwolnione związki nieorganiczne wracają do środowiska i
zostają włączone do obiegu i są ponownie pobierane przez rośliny.

Ciągłe procesy produkcji i rozkładu materii organicznej są podstawą obiegu materii

i energii w przyrodzie. Przytoczony podział organizmów wskazuje, iż każdy gatunek ma swoje
określone miejsce w tzw. gospodarce natury i mówi o ścisłej zależności jednych grup
organizmów od drugich.

Stosunki pomiędzy organizmami nie ograniczają się tylko do wspomnianej konkurencji lub

relacji: zjadający – zjadany. Stosunki te obejmują też różne formy współżycia,
o

charakterze

antagonistycznym

lub

symbiotycznym.

Przykładem

stosunków

antagonistycznych jest pasożytnictwo. W gospodarce natury najważniejsze jest pasożytnictwo
grzybów i bakterii w organizmach roślinnych i zwierzęcych. U roślin przeważają pasożyty
grzybowe. U zwierząt większą rolę odgrywają pasożyty bakteryjne.

Współżycie, w jakim obaj partnerzy odnoszą jakąś korzyść, nazywamy symbiozą,

a stosunki, gdzie gospodarz nie ponosi widocznej szkody, ani korzyści – komensalizmem.

Przykładem symbiozy jest współżycie grzybów z korzeniami roślin. Zjawisko to

nazywamy mikoryzą. Przykładem komensalizmu mogą być paprocie rosnące jako epifity na
drzewach.

Środowisko leśne ma ograniczone możliwości dostarczania organizmom pokarmu.

Dlatego  też  między  gatunkami  o  podobnych  wymaganiach  oraz  między  osobnikami  tego
samego  gatunku  dochodzi  do  konkurencji  pokarmowej.  Konkurencja  dotyczy  nie  tylko
pokarmu,  ale  i  przestrzeni,  światła  i  innych  czynników.  Z  konkurencji  wychodzą  zwycięsko
te  gatunki  lub  osobniki,  które  są  obdarzone  korzystniejszymi  cechami  indywidualnymi
i zdolnościami przystosowawczymi do warunków danego środowiska. Rezultatem konkurencji
może

być

zupełne

wyparcie

jednego

gatunku

przez

drugi.

Wynikiem

walki

o  pokarm  i  światło  jest  w  lesie  proces  wydzielania się drzew.  Polega  on  na  tym,  że  z drzew,
które  we  wczesnej  młodości  rosły  gęsto  obok  siebie,  do  wieku  dojrzałego  dochodzą  tylko
nieliczne,  pozostałe  nie  nadążając  we  współzawodnictwie  o  światło  i  pokarm,  stopniowo
zostają przygłuszone i obumierają.

Nieraz można obserwować, że poszczególne osobniki danego gatunku, a także różnych

gatunków,  wspierają  się  wzajemnie.  Przykładem  takiego  wspierania  się  mogą  być  stosunki
w biogrupach. Biogrupy składają się z kilku drzew jednego lub różnych gatunków rosnących w
większym  zagęszczeniu  niż  inne.  Systemy  korzeniowe  tych  drzew,  również  zagęszczone,
przenikają  do  głębszych  warstw  gleby,  przy  czym  często  korzenie  kilku  drzew  zrastają  się
ze  sobą.  Powstaje  wówczas  z  kilku  drzew  jak  gdyby  jeden  organizm,  posługujący  się
wspólnym  systemem  korzeniowym  i  aparatem  asymilacyjnym.  Biogrupy  skuteczniej  niż
pojedyncze  drzewa  przeciwstawiają  się  konkurencji  ze  strony  innych  drzew  oraz  uzyskują
większe przyrosty. Jest to szczególnie ważne w warunkach skrajnych (np. biogrupy świerkowe
przy górnej granicy lasu i na dalekiej północy).

Przedstawione współzależności pokarmowe między organizmami w środowisku leśnym

nie  są  jedynymi  formami  wzajemnego  oddziaływania  na  siebie  roślin  i  zwierząt.
Współzależności  jest  znacznie  więcej.  Liczne  zwierzęta  pośredniczą  przy  zapylaniu
i  rozsiewaniu  nasion,  są  przenosicielami  zarodników  grzybów  pasożytniczych  lub  chorób
bakteryjnych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Pojęcie środowiska wiąże się z pojęciem biocenozy, którą tworzą populacje (zgrupowania

współistniejących osobników jednego gatunku) różnych gatunków roślinnych i zwierzęcych,
zasiedlających wybrane środowiska.

Obecnie przez biocenozę rozumiemy naturalny zespół organizmów żywych danego

środowiska, powiązanych ze sobą przez różne czynniki ekologiczne i tworzących organiczną
całość, która dzięki zdolności do rozmnażania i samoregulacji zagęszczenia utrzymuje się
trwale w przyrodzie w stanie dynamicznej równowagi.

Biocenozy mogą być wyraźnie i ostro odgraniczone jedna od drugiej, np. gdy siedlisko

zmienia  się  nagle.  Często  jednak  przechodzą  jedna  w  drugą  szerszym  lub  węższym  pasem
przejściowym.  Strefę  przejściową  między  różnymi  biocenozami  nazywamy  ekotonem.  Strefa
przejściowa  jest  najczęściej  bogatsza  w  gatunki.  W  ekotonie  spotyka  się  gatunki
wyspecjalizowane dla strefy przejściowej, np. ptaki gnieżdżące się na granicy lasu i pola.

Umiejscowienie gatunku w biocenozie nazywamy niszą ekologiczną. Przez niszę

ekologiczną rozumiemy przestrzeń zajmowaną przez dany organizm, jak i funkcje tego
organizmu w biocenozie (np. jego miejsce w łańcuchu pokarmowym) oraz zależność od
warunków bytowania.

Strukturę biocenozy można przedstawić w postaci nałożonych na siebie bloków, które

tworzą charakterystyczną piramidę. Jej podstawę stanowi poziom troficzny producentów.
Na nim ustawione są kolejne poziomy troficzne konsumentów i destruentów.

Każdy wyższy poziom troficzny obejmuje mniejszą liczbę i biomasę organizmów niż

poziomy niższe.

Przenoszenie energii z jednego poziomu troficznego na drugi odbywa się w biocenozie

poprzez  łańcuchy  pokarmowe  (troficzne).  Zgodnie  z  zasadami  przekazywania  energii,
w ekosystemie kolejne ogniwa łańcucha są coraz mniejsze. Łańcuchy pokarmowe realizowane
są  przez  układy  prowadzące  od  producentów  do  drapieżców,  pasożytów  bądź  saprofagów
(organizmy odżywiające się szczątkami organicznymi). Krótkie łańcuchy troficzne występują w
biocenozach  młodych,  np.  tundrowych.  W  ekosystemach  leśnych  obejmują  one  do  siedmiu
komponentów:  igły  sosny  –  mszyce  –  drapieżne  bzygi  –  pająki  –  drapieżne  osy  –  ptaki
owadożerne – jastrząb.

Dynamika biocenozy w ekosystemie leśnym. Każda biocenoza podlega przemianom,

a  więc  charakteryzuje  się  dynamiką.  Fitocenoza  leśna,  jako  najwyższa  organizacja  świata
roślinnego,  jest  najistotniejszą  i  najbardziej stabilną  częścią biocenozy leśnej. W zależności od
kierunku  i  intensywności  działających  przyczyn,  fitocenoza  leśna  zmienia  się  w  czasie
i przestrzeni.

Zmiany zachodzące w zespołach roślinnych dzieli się na trzy kategorie:

–

zmiany cykliczne (dobowe, sezonowe, roczne, okresowe),

–

zmiany regeneracyjne (sukcesja wtórna),

–

zmiany asymptotyczne (zmiany sukcesyjne i historyczne).
Zmiany cykliczne dyktowane są różnym nasileniem w czasie poszczególnych czynników

meteorologicznych. W drodze ewolucji życie biologiczne dostosowało się do dobowych zmian
w dopływie do Ziemi energii słonecznej wytwarzając własne rytmy różnych funkcji
fizjologicznych.

Zmiany sezonowe polegają na tym, że wraz ze zmieniającymi się porami roku zmienia się

też abiotyczna część środowiska, która z kolei wpływa na aktywność życiową organizmów
zespołu (pobieranie pokarmu, rozmnażanie się itp.). Przykładem tych roślin mogą być zawilce,
przylaszczki, pierwiosnki, miodunki, kokorycze itp. Aspekt letni złożony jest z roślin
przystosowanych do zmniejszonej ilości światła (zachyłka, marzanna, gajowiec, czerniec itp.).

Zmiany roczne spowodowane są czynnikami meteorologicznymi. W każdym roku mogą

one mieć nieco inny przebieg. W zależności od nich, a także od obfitości pokarmu w danym

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

roku, pewne gatunki wykazują większą aktywność życiową, wzrasta np. ich liczebność
w stosunku do lat poprzednich. Od pogody zależy np. urodzaj nasion, a od niego liczba
drobnych gryzoni, lisów; od liczby mszyc – liczba biedronek itp.

Inny charakter mają zmiany dobowe. W ciągu doby nie obserwuje się ogólnej aktywności,

to znów ogólnej bezczynności zespołu. Konsekwencją takiego podziału pracy w ciągu doby są
zmiany  w  układzie  stosunków  między  poszczególnymi  gatunkami  biocenozy.  Istnienie
w  każdym  zespole  gatunków  aktywnych  w  ciągu  dnia  i  nocy  pozwala  na  pełniejsze
wykorzystanie  środowiska  przez  organizmy  niż  by  to  było  możliwe,  gdyby  cały  zespół  był
aktywny tylko w dzień.

Zmiany okresowe również zależą od układu czynników pogodowych, meteorologicznych,

działających w okresach niestałych. Przykładem mogą być lasy zalewowe (olsy typowe), które
w zależności od opadów w danym roku podlegają dłuższemu lub krótszemu zalewowi wiosną
lub jesienią.

Zmiany regeneracyjne (nieregularne) występują pod wpływem przemijającego czynnika

destrukcyjnego i zmierzają do powrotu zniszczonego lub zniekształconego zespołu do typu
zasadniczego. W wyniku tych zmian jedna biocenoza stopniowo przechodzi w inną,
a ta z kolei w jeszcze inną. Takie naturalne następstwo biocenoz nazywamy sukcesją.

Rozróżniamy dwa typy sukcesji: pierwotną i wtórną. Sukcesja pierwotna rozwija się

na  obszarach,  bądź  na  siedliskach,  które  dotąd  nie  były  zasiedlone  przez  żywe  organizmy.
Sukcesja  wtórna  obejmuje  szeregi  rozwojowe,  występujące  na  obszarach  uprzednio
zasiedlonych  przez  organizmy,  na  których  w  wyniku  katastrof  środowiskowych,  lub  zmiany
sposobu  użytkowania  gleby  aktualne  zasiedlenie  zostaje  zniszczone  całkowicie  i  rozpoczyna
się  szereg  sukcesyjny.  Katastrofy  środowiskowe  na  terenach  suchych  powodowane są często
przez ogień (pożar), silne mrozy lub długotrwałą pokrywę śnieżną, ugorowanie gleb w wyniku
porzucenia gospodarstw rolnych (sukcesja olszy szarej w Bieszczadach).

Zmiany asymptotyczne (niepowtarzalne), czyli sukcesje ekologiczne, przebiegają

w pewnym określonym kierunku, pod wpływem stale działającego czynnika. Prowadzą one
do całkowitego zastępowania jednej roślinności przez inną roślinność różną od pierwotnej.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania ,sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Jakie są rodzaje tkanek zwierzęcych?
2.  Jakie są funkcje tkanek zwierzęcych?
3.  Jakie funkcje pełni tkanka mięśniowa i jakie są jej rodzaje?
4.  Czym charakteryzuje się krew i limfa?
5.  Jaką funkcję pełni szpik kostny?
6.  Czym charakteryzuje się tkanka nerwowa?
7.  Jakie funkcje pełnią układy tkanek zwierzęcych?
8.  Jak przebiega rozmnażanie u zwierząt?
9.  Jak systematyzuje się bezkręgowce?
10.  Jak rozmnażają się jamochłony?
11.  Czym charakteryzują się pierścienice?
12.  Czym charakteryzują się skorupiaki?
13.  Jaką funkcję pełnią owady?
14.  Jak zbudowane jest cało owada?
15.  Jak ewoluowały poszczególne narządy u gromad kręgowców?
16.  Na jakie rzędy dzieli się gromada ptaki?
17.  Czym charakteryzują się ssaki?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

18.  Jakie znasz rodzaje dziedziczności?
19.  Czym charakteryzuje się ekosystem lasu?
20.  Jakie współzależności panują pomiędzy organizmami w biocenozie?
21.  Co to jest sukcesja?
22.  Jakie jest znaczenie roślin i zwierząt dla biocenozy leśnej?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Obserwacja mikroskopowa budowy nabłonka wielowarstwowego płaskiego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przygotować mikroskop do przeprowadzenia obserwacji,
2) zebrać czystym wacikiem z wewnętrznej strony policzków nieco komórek błony śluzowej

i umieść ją na szkiełku podstawowym,

3)  zabarwić preparat błękitem metylenowym, a nadmiar barwnika odsączyć,
4)  obejrzeć wybarwiony preparat,
5)  wykonać schematyczny rysunek kilku komórek i opisać go,
6)  na podstawie obserwacji zidentyfikować rodzaj nabłonka,
7)  zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

wymaz błony śluzowej z jamy ustnej,

–

przyrządy i odczynniki: mikroskop,

–

przybory do mikroskopowania – szkiełko podstawowe i nakrywkowe, pęseta, igła
preparacyjna,

–

paski bibuły,

–

patyczek z watą,

–

błękit metylenowy,

–

miękkie ołówki.

Ćwiczenie 2

Obserwacja budowy mikroskopowej tkanki kostnej i chrzęstnej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przygotować mikroskop do przeprowadzenia obserwacji, a następnie umieścić na stoliku

mikroskopu preparat trwały,

2) przeprowadzić obserwację przy różnym nastawieniu powiększenia mikroskopu,
3) zwrócić szczególną uwagę na kształt komórek obu tkanek oraz charakterystyczny sposób

ich ułożenia,

4) wykonać rysunek osteonu i zaznaczyć na nim szczegóły budowy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

przeparty mikroskopowe trwałe szlifu poprzecznego kości, tkanki chrzestnej,

–

mikroskopy optyczne,

–

kartki papieru,

–

miękkie ołówki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 3

Rozpoznaj owady w gablocie dostarczonej przez nauczyciela. Omów cechy

charakterystyczne rzędów, do których należą.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  przyjrzeć się dokładnie owadom,
2)  przypomnieć cechy rozpoznawcze poszczególnych rzędów owadów,
3)  sklasyfikować owady do rzędów,
4)  omówić cechy charakterystyczne rzędów.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

gabloty z owadami,

–

lupy, atlasy owadów,

–

kartki papieru,

–

miękkie ołówki.

Ćwiczenie 4

Rozpoznaj na zdjęciach lub planszach ptaki. Na podstawie wyglądu sylwetek ptaków

scharakteryzuj środowisko jego życia.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  przyjrzeć się dokładnie ptakom,
2)  przypomnieć cechy rozpoznawcze poszczególnych gatunków ptaków,
3)  rozpoznać ptaki,
4)  omówić środowisko życia ptaków.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

zdjęcia, plansze ptaków,

–

kartki papieru,

–

miękkie ołówki, długopisy.

Ćwiczenie 5

Rozpoznaj na zdjęciach lub planszach ssaki. Zaznacz, te które podlegają ochronie.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  przyjrzeć się dokładnie ssakom,
2)  rozpoznać ssaki,
3)  wymienić ssaki chronione.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

zdjęcia, plansze ssaków,

–

kartki papieru,

–

miękkie ołówki, długopisy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 6

Przeprowadź obserwację roślin zielnych, krzewiastych i drzewiastych w środowisku

leśnym. Opisz różnice w budowie, terminie kwitnienia tych roślin w zależności od miejsca
wzrostu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  przyjrzeć się dokładnie roślinom,
2)  przypomnieć budowę piętrową lasu,
3)  sklasyfikować rośliny w zależności od miejsca wzrostu,
4)  omówić cechy charakterystyczne roślin (termin kwitnienia, budowę, itp.),
5)  przedstawić wnioski.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

Poradnik,

–

atlas do rozpoznawania roślin,

–

kartki papieru,

–

długopis.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) scharakteryzować rodzaje tkanek?



2) omówić funkcje tkanek?



3) omówić rozmnażanie jamochłonów?



4) scharakteryzować bezkręgowce?



5) scharakteryzować owady?



6) porównać rozmnażanie bezkręgowców i kręgowców?



7) scharakteryzować typ kręgowce?



8) omówić budowę ryb i płazów?



9) porównać gromady płazów i gadów?



10) scharakteryzować rzędy ptaków?



11) scharakteryzować rzędy ssaków?



12) wyjaśnić teorię dziedziczności?



13) scharakteryzować środowisko leśne?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Podstawy ekologii

4.3.1. Materiał nauczania

Nazwa ekologia, wprowadzona przez niemieckiego biologa Ernesta Haeckla w 1866 roku,

pochodzi  z  połączenia  dwóch  słów  greckich:  „oikos”  –  dom,  otoczenie,  „logos”  –  słowo,
nauka.  Dyscyplina  ta  zajmuje  się  więc  badaniem  żywych  organizmów  lub  zbiorowisk  w  ich
„domu”,  czyli  naturalnym  otoczeniu.  Inaczej  ekologię  określić  możemy  jako  naukę
o środowisku roślin i zwierząt lub też naukę, która bada współzależności między organizmami
żywymi  a  ich  nieożywionym  środowiskiem.  Ponieważ  ekologia  dotyczy  przede  wszystkim
biologii  grup  organizmów  z  całą  złożonością  ich  procesów  funkcjonalnych,  definicję
ekologii  można  określić  jako naukę o strukturze i funkcjonowaniu żywej przyrody, Możemy
określić ją krótko jako „biologię środowiskową”.

Stosunek ekologii do innych nauk przyrodniczych można plastycznie przedstawić

w postaci „biologicznego przekładańca”, w którym warstwy tworzą tzw. działy podstawowe
biologii, jak: anatomia, morfologia, fizjologia, ekologia, genetyka itd., a wycinki tzw. działy
taksonomiczne: bakteriologia, mikologia, entomologia, botanika itp.

Żadna inna dyscyplina poza ekologią nie poszukuje wyjaśnień tak różnorodnych zjawisk,

przebiegających  w  wielu  poziomach  organizacyjnych.  W  konsekwencji  ekologia  ujmuje
różne aspekty wielu innych dziedzin, takich jak fizyka, chemia, matematyka i jej zastosowanie,
geografia,  klimatologia,  geologia,  oceanografia,  ekonomia,  socjologia,  psychologia  i
antropologia.  Wyróżnia  się  wprawdzie  ekologię  roślin  i  ekologię  zwierząt,  jednakże
niesłusznie,  gdyż  rośliny  i  zwierzęta  tworzą  nierozerwalną  część  swego  środowiska  i
ekologia tych organizmów powinna być zawsze rozważana łącznie.

Istnieje naturalna sekwencja wykładania przedmiotu ekologii, zaczynająca się

od świata nieorganicznego, a kończąca na organicznym. Składowe systemów ekologicznych
rozważa się tu zgodnie z rozwojem złożoności, od układów prostych do bardziej
skomplikowanych.

Z kolei zakres poznawczy ekologii przedstawia się w postaci tzw. poziomów organizacji

życia na Ziemi, składających się na spektrum biologiczne: protoplazma – komórki – tkanki –
narządy – układy narządów – organizmy – populacje – biocenozy – ekosystemy – biosfera.
Ekologia zajmuje się końcową częścią spektrum biologicznego powyżej poziomu organizmu.

Najogólniej ekologię dzielimy na dwa podstawowe działy:

−

autekologię, czyli naukę o przystosowaniu się organizmów żywych do ich środowiska,
bardzo silnie związaną z klimatologią, gleboznawstwem, fizjologią i fenologią;

−

synekologię, zajmującą się zbiorowiskiem współwystępujących ze sobą organizmów
jako określoną jednostką socjalną i jej stosunkiem do środowiska. Ten dział opiera się na
fitosocjologii i zoosocjologii oraz fitogeografii i zoogeografii.
W ekologii lasu autekologię reprezentuje siedliskoznawstwo leśne, natomiast

synekologię – ekologia populacji drzewiastych, ekologia biocenoz leśnych i ekologia
ekosystemów leśnych.

Nauka o siedlisku leśnym stanowi dziś jeden z głównych działów przyrodniczych podstaw

hodowli  lasu,  bez  którego  znajomości  nie może być  mowy o racjonalnym  gospodarowaniu w
lesie.  Siedlisko  jest  zresztą  podstawowym  czynnikiem  produkcji  leśnej.  Jako  kompleks
czynników  abiotycznych  nosi  nazwę  ekotopu,  w  odróżnieniu  od  biotopu,  czyli  środowiska,
które  jest  układem  czynników  abiotycznych  specyficznie  ukształtowanych  przez  czynniki
biotyczne.  W  środowisku  czynniki  abiotyczne  i  biotyczne  wzajemnie  na  siebie  oddziałują,
stwarzając charakterystyczne warunki bytowania organizmów żywych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Siedlisko jest pojęciem węższym od środowiska, zawiera się w środowisku. Inaczej

mówiąc siedlisko (ekotop) to zespół warunków klimatycznych i edaficznych danego
środowiska (biotopu).
Czynniki środowiska ograniczające występowanie organizmów

Poszczególne elementy siedliska nie działają w przyrodzie nigdy w oderwaniu

od  pozostałych.  Tylko  w  laboratorium  można  sztucznie  oddzielić  i  nasilać  działanie  jednego
czynnika.  Do  tego  celu  służy  automatyczne  urządzenie  klimatyzacyjne  zwane  fitotronem,
w  którego  komorach  dozować  można  roślinie  ciepło,  światło  czy  wilgotność  powietrza  przy
zachowaniu  innych  elementów  na  stałym  poziomie.  Tylko  w  ten  sposób  możemy  poznać
znaczenie  i  wpływ  pojedynczego  czynnika  klimatycznego  oraz  reakcję  rośliny  na  dawki
maksymalne,  minimalne  i  wypośrodkowane  optymalne,  dające  najlepszy  efekt  wzrostowy
i rozwojowy.

W przyrodzie czynniki siedliska działają zawsze kompleksowo, w różnych kombinacjach.

Zgodnie  z  teorią  tzw.  czynników  ograniczających,  wszystkie  elementy  zarówno  natury
edaficznej,  jak  i klimatycznej są dla rośliny bezwarunkowo potrzebne. Nie ma więc czynnika,
który  można  by  zastąpić  innym.  Tylko  niektóre  z  nich  pod  względem  nasilenia  mogą  się  do
pewnego stopnia  zastępować,  np.  niedobór światła może  rekompensować większa żyzność
gleby,  wyższa  temperatura  gleby  i  powietrza  lub  wyższa  zawartość  dwutlenku  węgla
w powietrzu.  Jednakże  zmiana  nasilenia  jednego  czynnika  pociąga  za  sobą  równocześnie
zmianę pozostałych  czynników  danego  kompleksu.  W  ten sposób  w przyrodzie  zmienia się
nie  pojedynczy  czynnik,  lecz  cały  kompleksowy  układ  warunków  siedliskowych,
powodowany łańcuchową reakcją zmiany nawet tylko jednego czynnika.

Czułym instrumentem reagującym na kompleksowy układ warunków siedliskowych

w  przyrodzie  jest  sama  roślina  i  dlatego  wykorzystujemy  ją  w  tzw.  badaniach  fenologicznych.
Obserwacje  fenologiczne  dotyczą  związku,  jaki  zachodzi  między  rytmiką  roczną  warunków
klimatycznych a przebiegiem podstawowych funkcji fizjologicznych roślin. Rozwój wiosenny liści,
kwitnienie,  dojrzewanie  i  opadanie  owoców,  żółknienie  i  opadanie  liści  przed  zimą  informują
nas  o  początku  i  końcu  tzw.  fenofaz,  czyli  fenologicznych  pór  roku  (przedwiośnie,
pierwiośnie,  wiosna,  wczesne  lato,  lato,  wczesna  jesień,  jesień  i  zima).  Izofeny,  czyli  linie
łączące regiony o jednakowym terminie rozpoczynania i kończenia fenofaz, informują bardziej
precyzyjnie  o  warunkach  klimatycznych  danej  okolicy  aniżeli  zestawienia  danych
meteorologicznych.

Siedlisko jest podstawowym czynnikiem produkcji leśnej. Od warunków siedliskowych

zależy zarówno ilość, jak i jakość produkcji. Na skrajnie ubogich siedliskach cykl produkcyjny
jest bardzo długi, użytek często lichy i w małej ilości. W miarę poprawy warunków
siedliskowych zwiększają się również możliwości produkcyjne, skraca się okres produkcji.

Zaznaczyć tu trzeba, że siedlisko nie jest czymś stałym, niezmiennym, że warunki siedliska

można  w  sposób  sztuczny  poprawić  przez  stosowanie  szeroko  pojętej  agrotechniki
i  mądrego  kierowania  przebiegiem  produkcji  na  gruncie  głębokiej  znajomości  praw
ekologicznych rządzących przyrodą
Prawo minimum Liebiga i prawo tolerancji Shelforda

Bardzo istotne znaczenie w ekologii mają tzw. czynniki ograniczające. Zasadniczo rolę

czynników

ograniczających

regulujących

funkcjonowanie

zespołów

biotycznych

w najogólniejszym ujęciu spełniają: obieg materii i przepływ energii w przyrodzie. Czynnikami
ograniczającymi  (limitującymi)  nazywamy  wszystkie  te  czynniki,  które  hamują  potencjalny
wzrost  organizmów,  populacji  bądź  nawet  całych  ekosystemów.  Jeżeli  wspomniane
hamowanie ma wpływ na  przeżywalność gatunków lub populacji, to czynniki odpowiedzialne
za ten stan rzeczy nazywamy czynnikami regulującymi.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Znany niemiecki chemik (pionier chemii rolnej), Justus Liebig, jako pierwszy w roku 1840

wyraził  przypuszczenie,  że  organizm  nie  jest  silniejszy  od  najsłabszego  ogniwa
w  ekologicznym  łańcuchu  jego  potrzeb,  twierdząc:  „Aby  organizm  mógł  się  pojawić
i  normalnie  rozwijać  w  określonym  środowisku,  muszą  się  w  nim  znajdować  pewne
podstawowe  substancje,  konieczne  dla  jego  wzrostu  i  rozmnażania  się”.  Są  one  różne  –
zależnie  od  gatunku  i  okoliczności.  Podstawowe  dla  procesów  życiowych  danych  gatunków
substancje, które  dostępne  są  w ilościach najbliższych krytycznego minimum, stają się zwykle
czynnikami ograniczającymi.

W ten sposób dochodzimy do istoty prawa minimum Liebiga, który uważał, że plon roślin

jest  często  ograniczany  przez  brak  w  glebie  ważnych  dla  życia  pierwiastków  –
bez  względu  na  to,  czy  pierwiastki  te  są  roślinie  potrzebne  w  dużych  czy  małych  ilościach.
Prawo  Liebiga  mówi  więc,  że  tempo  wzrostu  rośliny  zależy  od  składników  pokarmowych
w ilościach minimalnych w stosunku do zapotrzebowania organizmu.

Rolnicy do dziś uznają za słuszne, że czynnikami ograniczającymi nie mogą być takie

związki pokarmowe roślin jak woda czy dwutlenek węgla, występują one bowiem w przyrodzie w
dużej obfitości, lecz głównie pewne substancje mineralne, jak np. bor, występujące i potrzebne
roślinom w bardzo małych ilościach.

Nieraz organizmy mogą w części zastępować pewną substancję, której brak w danym

momencie  w  ich  środowisku,  inną  substancją  podobną  pod  względem  chemicznym  lub
fizjologicznym.  Przykłady:  mięczaki  zastępujące  strontem  wapń  niezbędny  do  budowy
skorupek  albo  mniejsze  zapotrzebowanie pewnych roślin na cynk w warunkach ocienienia niż
w  pełnym  świetle  (stąd  cynk  może  w  glebie  działać  w  mniejszym  stopniu  ograniczająco,  jeśli
rośliny rosną w ocienieniu)”.

W ten sposób dochodzimy do sformułowania prawa tolerancji Shelforda, według

którego  „istnienie  i  pomyślne  bytowanie  organizmu  w  jakimś  środowisku  zależą  od  pełności
całego  kompleksu  czynników”.  Niewystępowanie  bądź  degeneracja  biologiczna  organizmu
mogą  być  wywołane  zarówno  brakiem,  jak  i  nadmiarem  (zarówno  pod  względem  ilości
jak  i  jakości)  któregokolwiek  z  czynników  bliskich  granic  jego  tolerancji.  Koncepcję
czynników  ograniczających  w  całościowym  ujęciu  możemy  sformułować  następująco:
prawidłowy  wzrost  i  rozwój  populacji  lub biocenozy zależy od całego kompleksu czynników;
każdy  czynnik,  który  zbliża  się  do  granic  tolerancji  organizmu  albo  grupy  organizmów
lub przekracza tę granicę, może być nazwany czynnikiem ograniczającym.

Chociaż ostateczne granice biosfery wyznaczane są przez dopływ energii słonecznej

i prawa termodynamiki, to jednak różne ekosystemy rządzą się odrębnymi prawami i różne
kombinacje czynników powodować mogą dalsze ograniczenie w ich funkcjonowaniu
i strukturze biologicznej.

Na przykład przestrzeń i pokarm to dwa czynniki ograniczające liczebność populacji

organizmów. Organizmy nie mogą bowiem żyć w nadmiernym przegęszczeniu
bądź w przestrzeni pozbawionej pokarmów ani zdobywać pokarmu tam, gdzie go nie ma lub
gdzie jest niedostępny.

Znaczenie prawa czynników ograniczających w autekologii polega na tym, że daje

ekologowi kardynalną zasadę w badaniach bardzo nieraz skomplikowanych zależności
środowiskowych. Przy tym fakt, iż nie wszystkie czynniki mają jednakowe znaczenie
ekologiczne, stwarza dla badacza bardzo korzystny punkt wyjścia.

Do prawa tolerancji Shelforda można wprowadzić pomocnicze zasady, pozwalające

na lepsze jego zrozumienie:

−

organizmy mogą mieć szeroki zakres tolerancji w stosunku do jednego czynnika
i wąski w stosunku do innego (eurybionty, stenobionty),

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

organizmy z szerokim zakresem tolerancji w stosunku do wszystkich czynników
są również najszerzej rozprzestrzenione (np. drzewiaste gatunki pionierskie – brzoza
brodawkowata, sosna zwyczajna itp.),

−

kiedy  warunki  środowiskowe  nie  są  optymalne  dla  gatunku  pod  względem  jednego
czynnika  ekologicznego,  wtedy  granice  tolerancji  w  odniesieniu  do  innych  czynników
mogą  być  zawężone,  np.  azot  występujący  w  glebie  jest  czynnikiem  ograniczającym,
zmniejsza  się  wytrzymałość  traw  na  suszę.  rozumieć  to  można  w  ten  sposób,
że więdnięcie traw następowało później przy dużej zawartości azotu w glebie lub innymi
słowy  potrzeba  było  większej  ilości  wody,  aby  nie  dopuścić  do  więdnięcia  roślin  przy
małej ilości azotu aniżeli przy dużej,

−

granice  tolerancji  organizmu  i  zakres  wartości  optymalnych  czynnika  fizycznego
podlegają  często  zmienności  geograficznej,  tak  jak  wspomniano  na  wstępie,
a  także  sezonowej.  organizmy  bowiem  dostosowują  intensywność  swoich  procesów
życiowych  do  warunków  lokalnych.  w  ekologii  odmiany  (lub  rasy)  przystosowane
do lokalnych warunków zwą się ekotypami,

−

niejednokrotnie  stwierdza  się,  że  w  przyrodzie  organizmy  nie  zawsze  żyją  w  zasięgu
optimum  jakiegoś  czynnika  fizycznego.  okazuje  się,  że  w  takich  przypadkach  jakiś  inny
czynnik  lub  czynniki  mają  dla  organizmu  większe  znaczenie,  np.  borówka  czernica
u  górnej  granicy  lasu  z  gatunku  cienistego  staje  się  wybitnie  światłożądna  i  wychodzi  na
polany i hale,

−

okres rozmnażania jest zazwyczaj okresem krytycznym, w którym czynniki środowiskowe
mają  prawdopodobnie  najbardziej  ograniczający  wpływ  (warunki  kiełkowania  roślin,
niebezpieczeństwa  ze  strony  świata  nieożywionego  i  ożywionego,  konkurencja  itp.).
Granice tolerancji dla młodych stadiów rozwojowych są zawsze węższe niż dla dojrzałych
osobników roślin czy zwierząt.
Dla  wyrażenia  względnego  stopnia  tolerancji  gatunku  w  stosunku  do  czynników

środowiskowych powszechnie używa się w ekologii terminów z przedrostkiem „steno”, co
oznacza wąski, i „eury” – szeroki. Tak więc np. terminy stenotermiczny, eurytermiczny –
odnoszą się do temperatury;

Oczywiście, organizmy o szerokich granicach tolerancji, tzw. eurytopowe (eurywalentne),

mają  większą  szansę  przeżycia  –  a  co  za tym idzie rozprzestrzenienia w przyrodzie. Pamiętać
jednak  należy,  że  szerokie  granice  w  stosunku  do  jednego  czynnika  nie  muszą  oznaczać
szerokich  granic  w  stosunku  do  wszystkich  czynników.  Roślina  może być  np.  eurytermiczna,
lecz  jednocześnie  stenohydryczna,  czyli może  mieć szerokie  granice  tolerancji  w  stosunku  do
temperatury,  lecz  jednocześnie  wąskie  w  stosunku  do  wody  (gatunki  kserotermiczne).
Pamiętać  również  należy,  że  prawo  tolerancji  ekologicznych  wiąże  się  ściśle
z kompleksowością działania w przyrodzie czynników ograniczających.

Czynniki ograniczające: 1) temperatura, 2) promieniowanie świetlne, 3) woda, 4) łączne

działanie wody i temperatury, 5) gazy atmosferyczne, 6) sole biogenne, czyli makro-
i mikroelementy, 7) prądy i ciśnienia (powietrza i wody w morzach), 8) gleba, 9) pożary
i huragany, 10) mikrośrodowisko.

Organizmy w przyrodzie, dzięki zdolności różnego reagowania na zmienne nasilenie

czynników ograniczających, mogą z powodzeniem służyć jako wskaźniki ekologiczne
o różnym naukowym i praktycznym zastosowaniu (przykłady: gatunki charakterystyczne
w fitosocjologii, rośliny wskaźnikowe runa w typologii leśnej itp.).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Najlepsze wskaźniki ekologiczne to:

−

gatunki stenotopowe są przeważnie dużo lepszymi wskaźnikami niż gatunki eurytopowe.
poza

tym

gatunki

nie

należą

najliczniejszych

przyrodzie,

co przemawia na ich korzyść,

−

gatunki większe, o znaczniejszej masie, są zwykle lepszymi organizmami wskaźnikowymi
aniżeli mniejsze, ponieważ w pierwszym przypadku kosztem określonego przepływu
energii może być utrzymana większa i bardziej stała biomasa,

−

aby  sprawdzić,  czy  dany  czynnik  jest  rzeczywiście  czynnikiem  ograniczającym,  trzeba
poznać  także  zdolności  organizmów  do  kompensacji  i  przystosowania  się  (czyli
akomodacji).  jeżeli  w  środowisku  pojawiają  się  specyficzne  formy,  wystąpienie  tych
samych jednostek klasyfikacyjnych w różnych miejscach niekoniecznie musi oznaczać, iż
panują tam takie same warunki środowiska,

−

zależności liczbowe między gatunkami, populacjami i całymi biocenozami są często
bardziej

niezawodnym

wskaźnikiem

aniżeli

pojedynczy

gatunek

(wierny,

charakterystyczny itp.), ponieważ sumowanie się warunków środowiskowych lepiej
odzwierciedla się w całości niż w części.
Zasada skupinowości Allee'go oraz konkurencja i kooperacja u roślin i zwierząt

leśnych

Zależności liczbowe między gatunkami, populacjami i całymi biocenozami mają ścisły

związek z ogólnym prawem czynników ograniczających poprzez zasadę skupinowości.
Według tej zasady pojedynczy osobnik prowadzi odmienną „gospodarkę” aniżeli zgrupowanie
(agregacja) danego gatunku. Życie w zgrupowaniu z jednej strony prowadzić może do zjawisk
negatywnych,

przejawiających

się

postaci

szybszego

zużywania

tlenu

i zatruwania środowiska nadmiarem CO

lub wydalin – w tym przypadku zasada agregacji

może  przy  przegęszczeniu  populacji  prowadzić  do  jej  zagłady  bądź  ograniczenia  możliwości
rozwojowych  gatunku,  z  drugiej  strony  obserwuje  się  także  zjawiska  pozytywne,  gdzie
skupienie  danego  gatunku  (najczęściej  obserwujemy  to  u  roślin)  kształtuje  w  swym  wnętrzu
specyficzny,  korzystny  mikroklimat,  zwiększając  szansę  przeżycia  gatunku  w  warunkach
niesprzyjającego środowiska. Zjawisko to wiąże się ściśle z konkurencją i kooperacją u roślin i
zwierząt.  Już  od  czasów  Darwina  datuje się znajomość  „walki o byt”,  która  u  roślin  oznacza
właśnie  konkurencję  między  osobnikami  tego  samego  gatunku  (ale  także  różnych
gatunków),  w  wyniku  której  osobniki  najsilniejsze  lub  najlepiej  przystosowane  wydają
potomstwo i przekazują swe korzystne cechy następnemu pokoleniu.

Wśród zwierząt konkurencja przejawia się w walce o zajęty areał bazy żerowej

lub o przodownictwo w stadzie tego samego gatunku (najsilniejszy samiec staje się
reproduktorem najlepszych cech przystosowawczych).

U roślin konkurencja jest wyraźniejsza i łatwiejsza do zaobserwowania, gdyż przy

dużym zagęszczeniu osobników na jednostce powierzchni, w trakcie wzrostu, stopniowej
eliminacji podlegają słabsze, gorzej do warunków środowiska przystosowane egzemplarze.
Konkurencja wśród drzew może być dwojaka: pozbawiająca i wypierająca.

Konkurencja pozbawiająca polega na efektywniejszym pobieraniu np. wody, soli

mineralnych lub pochłanianiu światła, w wyniku czego czynników tych zaczyna brakować dla
pozostałych drzew, które stopniowo zostają zagłodzone i zagłuszone. Jest to więc wynik
„wyścigu” po pokarm, bez antagonistycznego nastawienia konkurentów.

Konkurencja wypierająca polega już na fizycznym ograniczaniu wzrostu konkurentów

przez intensywny wzrost własny. Przykładem mogą tu być dwa gatunki o skrajnie różnym
tempie wzrostu w młodości lub w łonie jednego gatunku, np. „rozpieracze”, tj. drzewa
nadmiernie wybujałe, zagłuszające swe najbliższe otoczenie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Innym przykładem konkurencji między pokoleniem dojrzałym a młodocianym jest

odnawianie się – ściśle związane z zagadnieniem następstwa gatunków. Ograniczanie rozwoju
własnego potomstwa prowadzi bowiem do zmiany składu gatunkowego drzewostanu
w procesie naturalnej sukcesji.

Konkurencja, jest zawsze najsilniejsza między osobnikami najbardziej do siebie podobnymi

pod  względem  wymagań.  Gdyby  stanowiła  główny  motor  ewolucji,  wówczas  zbiorowiska
roślinne  byłyby  maksymalnie  zróżnicowane  gatunkowo  –  co  znajduje  potwierdzenie  w
naturze,  gdyż  na  żyźniejszych  glebach  i  w  bardziej  sprzyjających  warunkach  klimatycznych
spotyka

się

bogatsze

gatunkowo

bardziej

zróżnicowane

zespoły

roślinne.

W lasach tropikalnych trudno nieraz znaleźć dwa drzewa tego samego gatunku blisko siebie.
Natomiast w naszych, przeważnie jednogatunkowych lasach, konkurencja siłą rzeczy przebiega
zawsze

ostro,

dokonująca

się

selekcja

sprzyja

powstawaniu

form

o korzystniejszych cechach przystosowawczych, zwanych ekotypami.

Istnieją jednak również mechanizmy, które mimo silnego zagęszczenia roślin lub zwierząt

jednego  gatunku  na  niewielkiej  przestrzeni  sprzyjają  ich  wspólnemu  występowaniu,  a  nawet
pomagają  im  w  przetrwaniu.  Jednym  z  takich  mechanizmów  jest  kooperacja,
która  w  świecie  zwierząt  przejawia  się  w  życiu  stadnym,  jak  to  ma  miejsce  u  gatunków
kopytnych, lub w życiu zorganizowanym bądź skolonizowanym jak u mrówek, termitów itp.

U roślin drzewiastych zjawisko kooperacji przejawia się we wspomnianym tworzeniu się

biogrup  umożliwiających  przetrwanie  gatunku  w  niesprzyjających  warunkach środowiska, np.
biogrupy  dębu  na  granicy  lasu  ze  stepem  (granicy  suszy,  gdzie  zrosty  korzeniowe  i  oszczędna
gospodarka  wodą  decydują  o  przeżyciu),  bądź  roty  świerkowe  w  górnej  granicy  lasu  (gdzie
suche  wiatry  zimowe  i  lawiny  śnieżne  zagrażają  każdemu  osobnikowi  rosnącemu
w odosobnieniu).

Pod wpływem konkurencji oraz lokalnych warunków edaficznych i klimatycznych

powstają  w  ciągu  wielu  pokoleń  ekotypy.  Są  to  więc  jakby  typy  geograficzne  (siedlisko
bowiem  zależy  w  znacznym  stopniu  od  położenia  geograficznego),  które  swe  cechy
przystosowawcze  utrwaliły  w  ciągu  wielu  pokoleń  w  strukturze  chromosomalnej  i  które
wyróżniają  się  w  formie  populacji  wśród  innych  ekotypów  obcego  pochodzenia
(proweniencji).  Ekotypy  przekazujące  swe  cechy  przystosowawcze  potomstwu  reprezentują
zazwyczaj  pewien  genotyp  o  bliżej  już określonych  i ustabilizowanych genetycznie cechach
wewnętrznych i zewnętrznych.

Nie zawsze jednak wpływy otaczającego środowiska prowadzą do wyżej opisanych

przystosowań  trwałych,  tj.  przekazywalnych.  Zmienność  postaci  osobniczej  (pokroju)
lub  innych  cech  bardziej  utajonych,  jak  np.  rytmiki  życia,  wywołaną  przez  otaczające
środowisko,  lecz  nieprzekazywalną  na  potomstwo,  zwiemy  fenotypową.  Jest  to  zmienność
osobnicza,  niepowtarzalna,  wywołana  zwykle  sytuacją  życiową  osobnika,  mikrosiedliskiem
lub uprzywilejowanym stanowiskiem względem otoczenia i na odwrót.
Populacja, interakcje między populacjami

Względnie stałym zgrupowaniem osobników jednego gatunku jest populacja. Populację

możemy  zdefiniować  jako  grupę  osobników  jednego  gatunku,  kontaktujących  się  ze  sobą
i  współdziałających  na  danym  terenie.  Populację  będą  stanowiły  sosny  w  lesie,  wszystkie  lisy
żyjące  w  tym  lesie,  dżdżownice  żyjące  w  glebie  określonego  terenu,  czy  ludzie  z  jednej
miejscowości.  Między  poszczególnymi  osobnikami  populacji  tworzą  się  różnorodne
zależności, wiążące je w jedną funkcjonalną całość.

Populacje reagują na działanie środowiska fizycznego inaczej niż pojedynczy osobnik. Na

przykład osobniki zgromadzone w populacji potrafią wytworzyć mikroklimat, który pozwala
im bytować w warunkach, w których pojedynczo nie mogłyby przeżyć, np. rój pszczół

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wytwarza i utrzymuje taką ilość ciepła, która wystarcza do przeżycia wszystkich osobników
w niskich temperaturach, w których pojedyncze osobniki zginęłyby.

Charakteryzując populację należy zwrócić uwagę na takie cechy, jak: liczebność

i zagęszczenie, rozrodczość, śmiertelność, struktura wiekowa, struktura przestrzenna
i wewnętrzna. Rozpatrzmy niektóre z nich.

Jedną z ważniejszych cech populacji jest jej liczebność, z którą wiąże się zagęszczenie,

czyli  liczba  osobników  przypadająca  na  jednostkę  powierzchni  lub  objętości.  Liczebność
i zagęszczenie są wskaźnikami stopnia rozwoju populacji na danym terenie. Zrozumiałe jest, że
cechy te dla populacji różnych gatunków są bardzo różne. Jest to związane z wymiarami ciała,
jak  też  z  właściwościami  biologicznymi  poszczególnych  gatunków.  Na  przykład  gatunki
drapieżne  przedstawiają  znacznie  mniejsze  zagęszczenie  niż  gatunki  roślinożerne,  gatunki
o małych  wymiarach  ciała  większe  niż  gatunki  charakteryzujące  się  jego  dużymi  wymiarami.
Populacje  żyjące  w  odmiennych  warunkach  środowiska  mają  różne  zagęszczenie  w  związku
z odmiennymi warunkami zarówno fizycznymi, jak i biotycznymi, takimi jak np. ilość pokarmu,
obecność innych gatunków konkurencyjnych, pasożytniczych bądź drapieżnych.

Ważną cechą populacji jest nie tylko liczebność i zagęszczenie, ale zmiany tych cech

w czasie. Zmiany liczebności populacji występujące w toku jej powstawania mają
charakterystyczny przebieg, właściwy populacjom wszystkich gatunków żywych organizmów.
Pojawienie się osobników danego gatunku na obszarze, na którym poprzednio nie występował,
prowadzi w początkowym okresie do powolnego wzrostu liczebności. Następnie zaczyna ona
gwałtownie wzrastać, a po jakimś czasie tempo wzrostu liczebności maleje i ustala się pewien
stan równowagi. Osiągnięcie stanu równowagi świadczy o dostosowaniu się zagęszczenia
populacji do warunków środowiska.

Na ustalenie się pewnej liczebności populacji w danym środowisku mają wpływ zarówno

abiotyczne, jak i biotyczne czynniki środowiska. Możemy tu wyróżnić czynniki zewnętrzne,
działające na populację, jak i czynniki wewnątrzpopulacyjne.

Czynnikami zewnętrznymi, ograniczającymi liczebność populacji, jak też wywołującymi

różnego rodzaju wahania są czynniki klimatyczne, zasobność pokarmu, jak też obecność
gatunków konkurujących, pasożytów czy drapieżników.

Bardzo ważnymi, odgrywającymi istotną rolę w regulacji liczebności populacji

są czynniki wewnątrzpopulacyjne. Wiele populacji ma swoje własne wewnętrzne mechanizmy
regulujące, nie dopuszczające do nadmiernego jej zagęszczenia.

Innym wewnętrznym czynnikiem regulującym liczebność populacji jest rozmieszczenie

przestrzenne  populacji.  Często  poszczególne  jej  osobniki  rozchodzą  się  równomiernie
po  danym  terenie,  każdy  z  nich  ma  własne  terytorium  bronione  przed  wkroczeniem  innych
osobników  tego  samego  gatunku.  Może  to  być  zarówno  zjawiskiem  okresowym,  związanym
głównie  z  porą  rozrodu  zwierząt,  jak  też  i  stałym.  Wśród  ssaków  najsilniej  bronią  swojego
terytorium  drapieżniki.  Przestrzenna  izolacja  osobników  jednego  gatunku  zmniejsza
konkurencję i zapobiega wyczerpaniu zasobów pokarmowych.

Przy silnie rozwiniętym terytorializmie część osobników zmuszona jest do migracji poza

obręb populacji. Wielkość terytoriów zajmowanych przez poszczególne osobniki jest różna,
zależy ona głównie od zasobności środowiska w pokarm. Na przykład terytoria samców rysi
mają często powierzchnię przekraczającą 100 km².

Terytorializm nie występuje wśród gatunków zwierząt, którym środowisko zapewnia tak

dużą ilość pokarmu, że zwierzę może zaspokoić swoje potrzeby życiowe na niewielkiej
powierzchni (np. szkodniki magazynowe).
Zależności pokarmowe

Pierwotnym źródłem energii w ekosystemie jest energia słoneczna, a pierwotnym

materiałem budulcowym są nieorganiczne związki jak woda, dwutlenek węgla i sole mineralne,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

a więc składniki środowiska nieożywionego. Podstawowym warunkiem funkcjonowania
ekosystemu są organizmy autotroficzne, czyli rośliny mające zdolność syntetyzowania, przy
wykorzystaniu energii świetlnej, materii organicznej ze składników nieorganicznych.

Organizmy samożywne nazywamy producentami, gdyż wytwarzają (produkują) materię

organiczną. Główna masa producentów, niezależnie od typu ekosystemu, stanowi zawsze jego
najwyższe piętro, w lesie są to liście drzew, a w morzu plankton roślinny

Obok autotrofów w każdym ekosystemie występują organizmy cudzożywne,

heterotroficzne.  Korzystają  one  z  wytworzonej  przez  organizmy  autotroficzne  materii
organicznej,  którą  zużywają  jako  materiał  budulcowy  i  energetyczny  nazywamy  je
konsumentami,  gdyż  spożywają  (konsumują)  wytworzona  przez  producentów  materię
organiczną.  Wśród  konsumentów  można  wyróżnić  kilka  grup.  Organizmy  odżywiające  się
pokarmem roślinnym stanowią grupę konsumentów pierwszego rzędu – w lesie będzie do nich
należała  sarna,  bądź  chrząszcz  zjadający  liście,  czy  grzyb  pasożytujący  na  nich.  Drapieżcy  i
pasożyty  odżywiające  się  kosztem  organizmów  roślinożernych  będą  stanowiły  grupę
konsumentów  drugiego  rzędu  jak  wilk  czy  zwierzęta  owadożerne.  Mogą  też  występować
konsumenci trzeciego rzędu, odżywiający się mięsożernymi konsumentami drugiego rzędu itd.

Trzecią grupę w ekosystemie stanowią organizmy heterotroficzne, odżywiające się martwą

materią organiczną (martwe zwierzęta i rośliny), którą rozkładają na proste związki organiczne
i  nieorganiczne.  Organizmy  te,  głównie  bakterie  i  grzyby,  budują  własne  substancje  z  materii
wytworzonej  przez  rośliny  i  zwierzęta,  a  więc  są  również  konsumentami,  ale  ponieważ
jednocześnie  zmniejszają  stopień  złożoności  materii  rozkładając  ją  do  związków
nieorganicznych nazywane są reducentami lub też destruentami.

Organizmy tworzące biotyczną części ekosystemu będą oczywiście zupełnie odmienne

w różnych ekosystemach, np. w lesie lub w stawie, ale nawet największy i najbardziej złożony
ekosystem składa się z nieożywionego środowiska i z trzech podstawowych elementów
biotycznych: producentów, konsumentów i reducentów. Dobrym przykładem ekosystemu jest
mały staw lub mokradło.

Rys. 1. Schemat przepływu energii i krążenia materii w ekosystemie (wg Pieczyńskiej i Spodniewskiej 1972)

[12 s.93]

Zależności pokarmowe, w których jeden gatunek jest pokarmem drugiego, a ten z kolei

stanowi pokarm dla innego gatunku nazywamy łańcuchem pokarmowym Organizmy zajmujące
taką  samą  pozycję  w  łańcuchu  pokarmowym  stanowią  jeden  poziom  troficzny,
np.  wszystkie  rośliny  samożywne  tworzą  jeden  poziom  troficzny,  jeden  też  taki  poziom
stanowią  wszystkie  zwierzęta  roślinożerne.  W  przyrodzie  rzadko  spotykamy  sytuacje,
w których  zależności  pokarmowe  można  przedstawić  w  postaci  prostych  łańcuchów

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

100

pokarmowych,  np.  roślina  –  roślinożerca  (sarna)  –  drapieżca  (wilk).  Niewiele  bowiem
gatunków  zwierząt  korzysta  tylko  z  jednego rodzaju pokarmu.  W ekosystemie  jeden gatunek
zwierząt  może  znajdować się w różnych miejscach łańcucha pokarmowego. Na przykład wilk
polujący  na  sarnę  będzie  konsumentem  drugiego  rzędu,  a  ten  sam  wilk  polujący  na  lisa
żywiącego się gryzoniami, będzie konsumentem trzeciego lub czwartego rzędu.

W naturalnych warunkach ekosystemu stosunki pokarmowe stanowią skomplikowaną

sieć, w której poszczególne łańcuchy łączą się, rozgałęziają i krzyżują. Sieć pokarmowa
ekosystemu nie jest stała, podlega ona zmianom związanym z wahaniami, jakie zachodzą
w biocenozie ekosystemu. W przypadku spadku liczebności zwierząt stanowiących pożywienie
drapieżcy następuje przestawienie się tego ostatniego na inny pokarm, na inne organizmy.

Wzajemne zależności między poszczególnymi organizmami w łańcuchu pokarmowym,

uwzględniające ilościowe stosunki między pojedynczymi ogniwami łańcucha, przedstawia tzw.
piramida  pokarmowa.  Podstawę  każdej  piramidy  pokarmowej  stanowią  organizmy
autotroficzne.  Następne  poziomy  reprezentują  organizmy  heterotroficzne,  przy  czym
na  kolejnych  coraz  wyższych  poziomach  piramidy  liczba  osobników  jest  coraz  mniejsza.
Z

liczebnością

związane

jest

również

zróżnicowanie

rozmiarów

organizmów

w  poszczególnych  poziomach  piramidy  pokarmowej. Na ogół najmniejsze osobniki występują
u  podstawy  piramidy,  największe  zaś  na  jej  szczycie  (wyjąwszy  łańcuchy  pasożytów,
w których „zjadający” jest znacznie mniejszy od „zjadanego”). Zależności pokarmowe w całym
ekosystemie można ponadto przedstawić jako piramidę biomas, obrazującą ilość żywej materii
w  poszczególnych  poziomach  troficznych.  Całkowita  biomasa  producentów  jest  znacznie
większa  od  biomasy  konsumentów  pierwszego  rzędu,  a  ta  z  kolei  przewyższa  biomasę
konsumentów  drugiego  rzędu.  O  takim  układzie  decydują  stosunki  energetyczne.  Na
wszystkich  poziomach  troficznych  zachodzą  straty  energii  wynikające  z procesów  życiowych
organizmów,  co  powoduje  zmniejszenie  jej  zapasu  dostępnego  dla  konsumentów  wyższych
poziomów troficznych.
Struktura i funkcjonowanie ekosystemu

Biocenoza i jej nieożywione środowisko tworzą naturalną funkcjonalną jednostkę

ekologiczną, w ramach której odbywa się przepływ energii i krążenie materii. Jednostkę tę
nazywamy ekosystemem.

Rys. 2, 3 [12, s. 11]

Ekosystemami

mogą

być

różne

układy

ekologiczne,

zarówno

naturalne,

jak i przekształcone przez człowieka. W wyniku wzajemnego oddziaływania nieożywionych
i ożywionych elementów ekosystemu, powstaje ustabilizowany układ, w którym odbywa się

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

101

przepływ energii i krążenie materii między biotycznymi i abiotycznymi składnikami.
Ekosystemy zwykle są jednostkami samowystarczającymi, tzn. mogą funkcjonować niezależnie
od istnienia innych ekosystemów.

Każdy ekosystem podlega zmianom w czasie jego trwania. Zmiany te zachodzą zarówno

w krótkich odcinkach czasu (np. zmiany sezonowe), jak też mogą to być powolne, długotrwałe
i  kierunkowe  zmiany,  w  rezultacie  których  zachodzi  przekształcanie  się  w  inny  ekosystem.
Zmiany tego rodzaju określa się mianem sukcesji (następstwa). W warunkach naturalnych (bez
ingerencji  człowieka)  zmiany  te  związane  są  głównie  z  przekształcaniem  środowiska  przez
biocenozę.  Organizmy  nieustannie  zmieniają  swoje  środowisko:  rośliny  wytwarzają  glebę  i
jednocześnie czerpią z niej nieorganiczne składniki, zwierzęta zmieniają strukturę i skład gleby
przez  swoje  odchody  i  wydaliny,  przez  przemieszczanie  się  w  ziemi.  To  stale  przekształcane

środowisko

staje

się

rezultacie

coraz

mniej

korzystne

dla

nich,

a  jednocześnie  okazuje  się  dogodnym  miejscem  dla  innych  gatunków,  które  stopniowo
wchodzą do ekosystemu. W ten sposób po długim czasie następuje przekształcenie biocenozy
danego ekosystemu i tym samym wchodzi on w następne stadium sukcesji. Sukcesyjne zmiany
powodowane mogą być również przez czynniki fizyczne, np. klimatyczne, które przekształcają
ekosystem. Sukcesję, która rozpoczyna się na obszarze nie zajętym uprzednio przez biocenozę
(np.  nowo  powstała  piaszczysta  wydma  lub  odsłonięta  w  wyniku  przesunięć  tektonicznych
skała)  nazywamy  sukcesją  pierwotną.  Natomiast, jeżeli biocenoza rozwija  się na  obszarze  już
zasiedlonym  poprzednio  przez  inną  biocenozę,  mówimy  o  sukcesji  wtórnej  (np.  stopniowe
zarastanie  osuszonego  stawu,  zaoranej łąki,  poręby). Każde  stadium sukcesji tak przekształca
warunki  środowiska,  że  staje  się  ono  mniej  sprzyjające  dla  niej,  ale  bardziej  korzystne  dla
następnego  stadium.  Z  sukcesją  roślinności  związana  jest  sukcesja  zwierząt.  Każdy  zespół
roślinny

charakterystyczne

zespoły

zwierząt.

Sukcesja

nie

zachodzi

stale

z tą samą intensywnością, osiąga swój szczyt z chwilą wytworzenia stabilnego ekosystemu.
Ten stan równowagi charakterystyczny dla danych warunków określamy terminem klimaksu.
Odznacza się on dużą złożonością i trwałością w czasie.
Przepływ energii i krążenie materii w ekosystemie

Pierwotnym źródłem energii jest energia słoneczna, która jest wykorzystywana przez

producentów  w  procesie  fotosyntezy  i zostaje  zmagazynowana  w  substancjach organicznych.
Ilość  wyprodukowanej  substancji  organicznej  (ujmowanej  w  gramach  lub  też  w  dżulach
w  stosunku  do  jednostki  czasu  doba,  rok)  określamy  jako  produkcję  pierwotną  (produkcję
brutto).  Część  tej  zmagazynowanej  energii  jest  zużywana  przez  same  rośliny  w  procesach
utleniania  biologicznego,  a  wyzwalana  podczas  tych  procesów  energia  ulega  rozproszeniu
w  postaci  ciepła.  Energia  pozostająca  w substancji  organicznej  roślin stanowi tzw.  produkcję
pierwotną czystą (netto) dostępną dla organizmów roślinożernych – dla konsumentów. Całość
materii  organicznej  przetwarzanej  przez  konsumentów  określamy  mianem  produkcji  wtórnej.
Wydajność  wyższych  poziomów  troficznych  (roślinożerców,  drapieżników)  jest  wyższa
niż  produkcja  roślin,  ale  również  stosunkowo  niska.  Na  przykład  roślinożercy  ekosystemu
leśnego  zjadają  około  kilkunastu  procent  dostępnego  im  pokarmu,  z  czego  około  60%
pozostaje  przez  organizm  nie  przyswojone  i  wydalone  w  postaci  kału.  Z  przyswojonego
pokarmu  około  90%  zostaje  zużyte  w  procesach  oddechowych,  a  jedynie  10%
zmagazynowane  w  związkach  organicznych  ciała.  W  ekosystemach  wodnych  większa  część
produkcji pierwotnej jest wykorzystywana przez organizmy roślinożerne, jak też nieco większe
jest  zużycie  pobranego  pokarmu.  Przy  przejściu  z  jednego  na  drugi  poziom  troficzny  około
90%  przyswojonej  energii  ulega  rozproszeniu  jako  energia  cieplna.  Ta  ilość  energii  zostaje
stracona, gdyż żadne organizmy nie potrafią jej wiązać. Biorąc to pod uwagę rozumiemy, że z
energetycznego  punktu  widzenia  najbardziej  wydajne  są  te  łańcuchy  pokarmowe,  które  mają
najmniejszą  liczbę  ogniw.  W  przyrodzie  bardzo  rzadko  spotyka  się  łańcuchy  pokarmowe  o
większej liczbie ogniw niż sześć.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

103

procesów związanych z tworzeniem z nieorganicznych elementów środowiska

materii

organicznej, jej użytkowaniem przez poszczególne części biocenozy i jej rozkładem na
składniki nieorganiczne, które ponownie są wykorzystane przez organizmy autotroficzne.

Głównym związkiem w obiegu węgla jest dwutlenek węgla; zarówno CO

atmosferyczny,

jak  i  rozpuszczony  w  wodzie  jest  źródłem  węgla  zużywanego  przez  rośliny
w  procesie  fotosyntezy  do  syntezy  związków  organicznych.  Cześć  tych  związków  jest
wykorzystywana  w  procesie  oddychania  i  wytworzony  dwutlenek  węgla  wraca
do  środowiska,  część  zaś  tworzy  struktury  komórek  roślinnych  i  zwierzęcych.  Po  śmierci
organizmów,  w  wyniku  działania  bakterii  gnilnych  i  grzybów  (reducentów)  protoplazma
zostaje rozłożona i dwutlenek węgla zostaje uwolniony od atmosfery. Podczas krążenia materii
część  atomów  węgla  jest  czasowo  wyłączona  z  cyklu  krążenia.  Dotyczy  to  ciał  martwych
roślin  i  zwierząt  znajdujących  się  w  wodzie  pod  ciśnieniem.  Nie  są  one  rozkładane  przez
bakterie,  ale  przechodzą  szereg  przemian  chemicznych,  w  wyniku  których  powstaje  torf,
węgiel brunatny i kamienny, a także ropa naftowa i gaz ziemny. Węgiel wchodzący w ich skład
zostaje włączony ponownie w obieg w wyniku przypadkowych zmian w budowie geologicznej
skorupy ziemskiej, a głównie w wyniku działalności człowieka. Uwalnianie węgla do atmosfery
zachodzi  również  w  wyniku  stopniowego  kruszenia  się  skał,  głównie  wapiennych,  z  których
węglany  zostają  włączone  w  ogólny  obieg  związków  węgla.  Jednocześnie  duża  ilość
dwutlenku  węgla  przenika  do  zbiorników  wodnych,  gdzie  jest  magazynowana  w  postaci
węglanów.  Dzięki  opisanym  procesom  ogólna  ilość  węgla  w  obiegu  utrzymuje  się  na  mniej
więcej stałym poziomie.

Teoria doboru naturalnego jest fundamentalną teorią odnoszącą się do całego świata

organicznego. Stanowi ona podstawę zrozumienia współczesnej teorii populacji. Często teorię
doboru  naturalnego  utożsamia  się  z  teorią  ewolucji.  Warto  więc  przypomnieć,
że pojęcie ewolucji odnosi się do zmian gatunku w czasie, a dobór naturalny opisuje sposób
dochodzenia  do  tych  zmian.  Naturalna  selekcja  i  dostosowanie  osobników  są  koncepcjami
teoretycznymi,  obejmującymi  całą  złożoność  interakcji  między  organizmami  i  ich
środowiskiem.

Ewolucja faworyzuje osobniki, którym ich sposób rozmnażania oraz przeżywalność

zapewniają  najlepsze  dostosowanie  do  środowiska.  Tak  więc  wzorce  rozrodu  i  przeżywania
reprezentują  swoistą  –  wykształconą  na  drodze  doboru  naturalnego  strategię  zapewniającą
przetrwanie roślinom.
Strategie  życia  roślin  mogą  być  definiowane  jako  zespoły  podobnych  lub  analogicznych
genetycznych  właściwości,  które  pojawiają  się  wśród  gatunków  lub  populacji  i  powodują
ujawnienie się tych podobieństw na poziomie ekologicznym.
Mianem  strategii  życiowej  określa  się  zatem  genetycznie  uwarunkowane  cechy  osobników
(zbiór  adaptacji),  zapewniające  gatunkom  utrzymanie  się  w  konkretnym  środowisku.
Do  tych  cech  osobników  zalicza  się:  (a)  wielkość,  (b)  typ  wzrostu,  (c)  tempo  rozwoju
ontogenetycznego,  (d)  płodność,  (e)  podział  materii  na  podstawowe  procesy  życiowe:
trwanie, wzrost, rozwój i reprodukcję, (f) długowieczność.
Struktura troficzna biocenozy

Populacje wszystkich gatunków roślin i zwierząt występujące na określonym obszarze

tworzą zespół życia, czyli biocenozę. Możemy ją określić jako wspólnotę życiową wielu
gatunków roślin i zwierząt żyjących na danym terenie.

Biocenoza może się składać z setek, a nawet tysięcy gatunków roślin i zwierząt,

ale decydujący wpływ na nią ma zwykle kilka tylko gatunków. W biocenozach lądowych
dominującymi są rośliny nasienne, które stanowią źródło pokarmu dla wielu innych gatunków,
oraz dostarczają schronienia i w wyraźny sposób przekształcają środowisko. Dlatego też
nazwy

wielu

lądowych

biocenoz

pochodzą

dominujących

nich

roślin,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

104

np. bór sosnowy, las dębowy itp. Nazwy biocenoz wodnych związane są z pewnymi cechami
środowiska; biocenoza strumienia, stawu, jeziora, osadów dennych.

Skład biocenozy nie jest przypadkowy. Łatwo można dostrzec, że zarówno skład

jakościowy (rodzaj gatunków), jak i ilościowy (liczebność gatunków) w biocenozach tego
samego typu, występujących w podobnych warunkach siedliskowych, różnych typów
ma bardzo mało wspólnych cech lub też nie ma ich w ogóle.

Zarówno rośliny, jak i zwierzęta tworzące biocenozę są rozmieszczone w niej w sposób

uporządkowany.  Każdy  gatunek  ma  swoje  określone  miejsce  w  biocenozie  i  to  zarówno
w  rozumieniu  przestrzeni,  jak  i  łańcucha  wzajemnych  powiązań  między  poszczególnymi
gatunkami.  Powiązania te są głównie typu odżywczego – troficznego. Tak rozumiane miejsce
gatunku  w  biocenozie  określane  jest  jako  nisza  ekologiczna.  Mówimy,  że  każdy  gatunek  ma
w biocenozie niszę.

Każda biocenoza charakteryzuje się zróżnicowaniem przestrzennym. Szczególnie wyraźnie

rzuca  się  w  oczy  piętrowe  ułożenie  roślinności  w  lesie,  gdzie  każdy  może  rozpoznać  i
wymienić takie piętra jak gleba, ściółka, runo utworzone przez trawy i zioła, piętro krzewów i
drzew.  Każde  z  tych.  pięter  obejmuje  charakterystyczne  gatunki  roślin i zwierząt. Strefowość
typowa  jest  również  dla  zwierząt  mogących  stosunkowo  łatwo  przemieszczać  się  z  niskich
pięter  aż  do  koron  drzew,  np.  ptaki  wykazują  przywiązanie  do  pewnych  pięter  roślinności,
zarówno  budowa  gniazd,  jak  nawet  tereny  żerowania  są  często  ograniczone  układem
pionowym  Inną  cechą  biocenozy  jest  typ  jej  aktywności.  W  większości  biocenoz  zarówno
skład gatunkowy, jak i liczebność poszczególnych gatunków zmienia się w czasie. Często są to
zmiany  cykliczne  związane  z  sezonowymi  zmianami  klimatu,  jak  też  z  cyklem  dobowym.
Zmiany dobowe biocenozy są uzależnione od typu aktywności (dzienny czy nocny) tworzących
ją  gatunków.  Te  cykliczne,  dobowe  zmiany  dzielą  jak  gdyby  biocenozę  na  szereg  kolejno  po
sobie  następujących  drobniejszych  zespołów.  I  tak  na  przykład  nocą  aktywne  są  owady
prowadzące  nocny  tryb  życia,  żerują  wówczas  owadożerne  ssaki,  jak  ryjówka,  jeż  i liczne
gryzonie i ich drapieżniki nocne ptaki (sowy, puchacze). W dzień gatunki te zostają zastąpione
przez  inne  o  dziennym  trybie  życia.  W  ten  sposób  możliwe  jest  współbytowanie  na  jednym
obszarze  gatunków  o  podobnych,  wymaganiach,  wykorzystujących  te  same  elementy
środowiska,  gatunków,  które  w  wielu  przypadkach  nie  mogłyby  jednocześnie  istnieć  obok
siebie.  Jeszcze  większym  zmianom  ulega skład biocenozy w zależności od sezonowych zmian
klimatycznych.  Wystarczy  porównać  wygląd  lasu  podczas  kolejnych  pór roku, aby  stwierdzić
wyraźne zmiany  struktury  biocenozy.  Powszechnie znanym przykładem sezonowych zmian są
zmiany wywołane migracjami zwierząt (na przykład odbywające się jesienią odloty ptaków na
południe i jednocześnie przylot innych z terenów położonych bardziej na północ).

Sezonowa zmienność biocenozy zależy również od właściwości biologicznych gatunków

ją tworzących: długości życia, okresów wylęgowych, faz rozwojowych. I tak na przykład
miejsce gatunku, który skończył cykl życia lub wszedł w fazę nieaktywną (np. poczwarki)
wchodzi inny gatunek rozpoczynający aktywny tryb życia.

Omówione zmiany w biocenozie wskazują na jej ścisłe powiązanie z abiotycznym

środowiskiem, które jest jednocześnie przez biocenozę zmieniane.

Ekosystemy, podobnie jak wchodzące w ich skład biocenozy, populacje

i  organizmy,  mają  wewnętrzną,  samoistną  zdolność  utrzymywania  się  i  samoregulacji.  Sam
termin  homeostaza  (homeo  =  ten  sam,  stasis  –  stan)  oznacza,  według,  tendencje  układów
biologicznych  do  opierania  się  zmianom  i  trwania  w  stanie  równowagi.  Występują  tu
sprzężenia  zwrotne  dodatnie  i  ujemne,  upodabniając  układ  do  systemów  cybernetycznych
stąd  zastosowanie  cybernetyki  w  ekologii.  W  wyniku  wzajemnych  zależności  w  dużych
ekosystemach,  do  których  niewątpliwie  należy  las,  powstaje  samoregulujący  się  układ

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

105

homeostatyczny, nie wymagający ani sterowania z zewnątrz, ani żadnego układu odniesienia
(wzorca).

Na szczeblu ekosystemu, czyli pełnego układu ekologicznego (biocenoza + biotop),

homeostazę określają cztery zasady regulacji biocenotycznej:
Zasada I – zachowanie struktury. Dążność i zdolność do odtwarzania struktury stanowi
podstawową cechę biocenoz. Zniszczenie istotnych elementów tej struktury, które nie mogą
być odbudowane, prowadzi do załamania homeostazy układu jako całości i jego zniszczenia.

Zasada II – zachowanie obiegu materii i przepływu energii. Zahamowanie obiegu materii i

energii

jakimkolwiek

punkcie

układu

może

doprowadzić

zablokowania

i zniszczenia układu.

Zasada III – zachowanie produktywności. Proces regulacji i dostosowania produkcji

odbywa się przede wszystkim na poziomie troficznym producentów. Zachowanie ustalonego
poziomu produkcji bądź jej optymalizacja wynikają właśnie z działania mechanizmów
homeostatycznych biocenoz.

Zasada IV – stabilizacja procesów. Stanowi także przedmiot działania homeostatycznego.

Obserwacja zjawisk w szeregach sukcesyjnych poucza, że kontrola procesów przebiegających
wzrasta wraz z dojrzałością biocenozy. Dzięki temu zmniejsza się amplituda wahań liczebności
poszczególnych  komponentów,  a  stabilizacja  procesów  wewnętrznych  w kolejnych  ogniwach
zachodzi zarówno w układach o ustabilizowanym środowisku zewnętrznym, jak i w takich, w
których środowisko to podlega fluktuacjom.
Biocenozy  mogą  mieć  w  przyrodzie  wyraźnie  wykształcone  granice  (co  zwykle  ma  miejsce
przy  dużej  jednorodności  i  uwarunkowaniu  komponentów).  Często  jednak  przechodzą
jedna  w  drugą  stopniowo,  bez  ostro  zaznaczonych  granic,  z  szerszym  lub  węższym  pasem
przejściowym.

Ta strefa przejściowa między dwiema biocenozami stwarza specyficzne warunki

środowiska, odmienne od każdej z graniczących biocenoz. Jest przy tym zazwyczaj bogatsza w
gatunki  i  ma  bardziej  skomplikowany  układ  warunków  ekologicznych,  niż  każda  z  biocenoz
sąsiednich. Określa się ją jako efekt stykowy biocenoz, zwany inaczej ekotonem.
Badania  wykazały,  że  w  miejscach  stykania  się  biocenoz  występuje  nie  tylko  tendencja
do  wzrostu  liczby,  lecz  także  do  większego  zróżnicowania  gatunków  oraz  ich  koncentracji
(zagęszczenia).  Prócz  gatunków  obu  sąsiadujących  biocenoz  w  ekotonie  spotyka  się  gatunki
wyspecjalizowane dla tejże strefy przejściowej.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Wyjaśnij, co rozumiesz przez pojęcia: producent, konsument, reducent. Jakie to grupy

organizmów?

2.  Co rozumiesz przez pojęcie łańcuch pokarmowy?
3.  Czy wiesz dlaczego przepływ energii w ekosystemie jest tak naprawdę bilansem strat?
4.  Czy  mówimy  prawdę,  mówiąc,  że  energia  przepływa  przez  ekosystem,  a  materia  krąży

w ekosystemie?

5. Czy potrafisz przedstawić schemat krążenia węgla w przyrodzie?
6. Przedstaw krążenie materii na przykładzie dowolnego ekosystemu. Jakie są wzajemne

zależności pokarmowe między poszczególnymi grupami zwierząt?

7.  Czy znasz ich wpływ na biotyczną część środowiska?
8.  Czym zajmuje się ekologia?
9.  Czym charakteryzuje się ekosystem, biocenoza, biotop?
10.  Co powstaje na styku różnych biocenoz?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

106

11.  Czym charakteryzuje się piramida pokarmowa?
12.  Jak działają czynniki środowiska?
13.  Czemu służą badania fenologiczne?
14.  Czy znasz pojęcia fenofazy, fenologii? Omów je
15.  Czego dotyczy prawo minimum?
16.  Czego dotyczy prawo tolerancji?
17.  Jak organizmy potrafią zmodyfikować prawo minimum?
18.  Czego dotyczy prawo minimum?
19.  Jakie są zasady pomocnicze do prawa tolerancji?
20.  Czy znasz pojęcia eurybionty, stenobionty?
21.  Czy wiesz, jakie organizmy są najlepszymi wskaźnikami ekologicznymi?
22.  Jakie są korzyści życia w grupach?
23.  Jakie są przejawy konkurencji pomiędzy organizmami?
24.  Pomiędzy jakimi organizmami konkurencja jest najsilniejsza?
25.  Co to jest terytorializm i jakie są jego przejawy?
26.  Jakie są skutki konkurencji?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na podstawie dostarczonych danych wykonaj zestawienie rodzajowe organizmów

występujących w danym typie biocenozy Wykonaj piramidę pokarmową oraz sieć troficzną.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  wybrać odpowiedni rozdział dotyczący funkcjonowania biocenozy,
2)  dokładnie przeczytać rozdział dotyczący działania ekosystemów,
3)  zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

książki z zakresu ekologii

−

kartka papieru,

−

długopis.

Ćwiczenie 2

Będąc w lesie, zaobserwuj jego piętrową strukturę oraz charakterystyczną dla danego

piętra roślinność i zwierzęta. Postaraj się wykonać zgodnie z zasadami fitosocjologii zdjęcie
fitosocjologiczne – dominujące gatunki roślin (i zwierząt jeśli można je zaobserwować).
Obserwacje wpisz w tabelę.

Zastanów się, czy gatunki roślin występujące w danym piętrze lasu mają jakieś wspólne

cechy przystosowawcze (np. takie same zapotrzebowanie na wodę lub światło itp). Zastanów
się, co wiąże zwierzęta z danym piętrem lasu (czy jest ono dla nich miejscem rozwoju,
„lęgowiskiem” czy też obszarem zaopatrywania się w pokarm).

Powtórz obserwację w innej porze roku. Opisz zmiany, jakie zaszły w biocenozie.
Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować opis taksacyjny drzewostanu,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

107

2) wypełnić kartę,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

opis taksacyjny drzewostanu,

–

karta pracy,

–

przewodnik do oznaczania roślin,

–

długopis, ołówek.

Ćwiczenie 3

Zbadaj zagęszczenie populacji mszyc na pokrzywie lub innych pędach roślinnych

pokrytych koloniami mszyc (mszyce należy policzyć). Obserwacje wpisz w tabelę.

Zastanów się, czy rośliny rosły w identycznych warunkach nasłonecznienia (szczególnie

istotne w przypadku pędów drzew i krzewów, które pochodzą z różnej części rośliny).

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie,powinieneś:

1)  zmierzyć długość pędu, zaznaczyć podział na odcinki,
2)  obliczyć powierzchnię pędu i odcinków,
3)  policzyć  mszyce  na  całym  pędzie  i  na  poszczególnych  odcinkach  np.  na  1  cm  bieżący

pędu.

4) wypełnić kartę określając liczebność i zagęszczenie na jednostce długości i na jednostce

powierzchni.

5) zaprezentować wykonane ćwiczenie.
6) wykonać zestawienie wyników z poszczególnych grup z podziałem na pędy pochodzące

z różnych miejsc w lesie np. o zmiennym nasłonecznieniu w przypadku pędów
drzewiastych z różnych części drzewa lub krzewu.

7) zanotować wspólne wnioski.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

zebrane pędy pokrzywy lub roślin drzewiastych z koloniami mszyc,

−

lupki lub binokulary, kalkulatory, linijki lub centymetry krawieckie

−

karta pracy,

−

długopis, ołówek.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

108

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wymienić rodzaje ekologii i podać definicje?



2) scharakteryzować biocenozę biotop, ekosystem?



3) wymienić różnice między producentami a konsumentami?



4) scharakteryzować krążenie energii i obieg materii?



5) wyjaśnić zależności pomiędzy organizmami?



6) omówić prawo minimum?



7) omówić prawo tolerancji?



8) opisać różne typy organizmów pod względem tolerancji?



9) scharakteryzować fenologię?



10) opisać typy rozmieszczenia populacji w przestrzeni?



11) opisać piramidę pokarmową?



12) określić pojęcia: populacja, terytorializm?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

110

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Tkanką nazywamy

a)  zespół komórek o jednakowej budowie.
b)  komórki pełniące jednakowe czynności życiowe.
c)  część komórek o takich samych wymiarach.
d)  zespół komórek o takich samych ścianach komórkowych.

2. Tkanka twórcza nazywana jest

a)  micelą.
b)  lamelą.
c)  floemem.
d)  kambium.

3. Do tkanek stałych należą

a)  okrywająca.
b)  włóknista.
c)  gąbczasta.
d)  chlorofilowa.

4. Wiązki przewodzące zbudowane są z dwóch rodzajów tkanki przewodzącej. Do

transportu wody i soli służy
a)  łyko.
b)  drewno.
c)  kambium.
d)  korek.

5. Strzępki grzybów otoczone są ścianą komórkową, której głównym elementem

budulcowym jest
a)  cholina.
b)  chromatyna.
c)  chityna.
d)  glikogen.

6. Grzyby są organizmami heterotroficznymi, saprofitami lub pasożytami. Czasmi wchodzą w

symbiozy z korzeniami roślin. Symbioza grzyba i rośliny drzewiastej nazywana jest
a)  marnieniem.
b)  mikoryzą.
c)  komensalizmem.
d)  pasożytnictwem.

7. Mogą się rozmnażać bezpłciowo przez fragmentację, pączkowanie bądź różnego typu

zarodniki powstające po mitozie lub po mejozie. Opis dotyczy
a)  grzybów.
b)  paprotników.
c)  mszaków.
d)  iglastych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

111

8. Mają przemianę pokoleń z przewagą sporofitu, ale ich gametofit (zwany przedroślem) jest

nadal samodzielną rośliną. Opis dotyczy
a)  grzybów.
b)  iglastych.
c)  mszaków.
d)  paprotników.

9. Gametofit mszaków jest to

a)  ulistniona łodyżka.
b)  niepozorne przedrośle.
c)  splątek.
d)  strzępek.

10. Liście zarodnionośne nasiennych tworzą struktury zwane

a)  szyszkami.
b)  kwiatami.
c)  owocami.
d)  nasionami.

11. Cykl rozwojowy nasiennych charakteryzuje się silną redukcją

a)  sporogonu.
b)  sporofitu.
c)  gametofitu.
d)  mikrospor.

12. U okrytonasiennych dochodzi do procesu podwójnego zapłodnienia, po którym tworzy się

a)  słupek.
b)  miodniki.
c)  owoc.
d)  zarodek.

13. Wskaż właściwe zestawienie tkanek i organów, w których występują

1. ksylem

A. liść

2. miękisz asymilacyjny

B. łodyga

3. ryzoderma

C. korzeń

4. fellogen

D. kora

a)  1–C.
b)  2–A.
c)  3–B.

4–A.

14. Przeobrażenie zupełne u owadów charakteryzuje się

a)  występowaniem tylko części stadiów rozwojowych.
b)  występuje stadium larwy i imago.
c)  występują wcztery stadia rozwojowe: jajo, larwa, poczwarka i imago.
d)  występuje jajo i poczwarka z pominięciem larwy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

112

15. Najbardziej zróżnicowana pod względem budowy i funkcji jest

a)  tkanka mięśniowa.
b)  tkanka łączna.
c)  tkanka okrywająca.
d)  tkanka nerwowa.

16. Charakterystyczne cechy ryb to

a)  zwierzęta wodne o kanciastym kształcie ciała.
b)  brak łusek, linii bocznej.
c)  układ  krwionośny  zamknięty,  z  sercem  zbudowanym  z  zatoki  żylnej,  przedsionka

i komory.

d) pęcherz bezpławny.

17. Charakterystyczne cechy płazów to

a)  pięć kończyn z palcami spiętymi błoną pławną.
b)  skóra naga i wilgotna, dzięki wielokomórkowym gruczołom śluzowym.
c)  wymiana gazowa zachodząca przez płuca.
d)  jeden obieg krwi z trójdziałowym sercem.

18. Charakterystyczne cechy gadów to

a)  wilgotna skóra, pokryta rogowymi łuskami i tarczkami.
b)  dwa obiegi krwi z jednodziałowym sercem.
c)  pofałdowane płuca jako narząd wymiany gazowej.
d)  rozwój prosty zachodzący w macicy.

19. Charakterystyczne cechy ptaków to

a)  kończyny przednie przekształcone w skrzydła.
b)  dwa obiegi krwi z trójdziałowym sercem i zachowanym prawym łukiem aorty.
c)  silnie rozwinięty mózg.
d)  rozwój złożony zachodzący w osłonkach jajowych.

20. Charakterystyczne cechy ssaków to

a) dwa obiegi krwi, z trójdziałowym sercem i zachowanym lewym łukiem aorty,

bezjądrzaste erytrocyty i płytki krwi.

b) skrzelowate płuca jako narząd wymiany gazowej.
c) zróżnicowane twory naskórka, takie jak włosy, pazury, paznokcie, kopyta, rogi,

gruczoły potowe, łojowe i zapachowe.

d) przepona wspomagająca pracę żołąka.

21. Zmienność rekombinacyjna to cecha

a)  niedziedziczna.
b)  dziedziczna.
c)  zakaźna.
d)  recesywna.

22. Osobnik z podwójnym garniturem chromosomów to osobnik

a)  diploidalny.
b)  diplodok.
c)  diplogen.
d)  diplogon.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

114

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko.......................................................................................................................

Charakterystyka środowiska leśnego

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem: