Technik_lesnik_321[02]_Z2.02

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Selekcja drzew leśnych

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Nasiennictwo

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3. Gospodarka szkółkarska

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

5. Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o prowadzeniu gospodarki

nasiennej, selekcji i produkcji szkółkarskiej drzew leśnych.

W poradniku zamieszczono:

−

wykaz umiejętności, jakie powinieneś posiadać przed przystąpieniem do nauki tego
modułu,

−

wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z tym poradnikiem oraz pracy
na zajęciach,

−

materiał nauczania,

−

ćwiczenia, które umożliwią Ci nabycie umiejętności praktycznych,

−

zestawy pytań, które pomogą Ci sprawdzić opanowanie podanych treści prowadzenia
gospodarki nasiennej, selekcji i produkcji szkółkarskiej drzew leśnych,

−

sprawdzian postępów, który pomoże Ci przygotować się do pracy kontrolnej z całego
materiału nauczania,

−

wykaz literatury, z jakiej możesz korzystać podczas nauki.

321[02].Z2

Hodowla lasu

321[02].Z2.01

Określanie właściwości

biologicznych oraz wymagań

ekologicznych drzew

i krzewów

321[02].Z2.02

Prowadzenie gospodarki

nasiennej, selekcji

i produkcji szkółkarskiej

drzew leśnych

321[02].Z2.03

Organizowanie

prac z zakresu odnowienia

lasu, zalesień i zakładania

zadrzewień

321[02].Z2.04

Organizowanie zabiegów

pielęgnacyjnych

w drzewostanach

Schemat układu jednostek modułowych w module

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

korzystać z różnych źródeł informacji,

−

posługiwać się terminologią leśną,

−

określać zasoby środowiska przyrodniczego,

−

charakteryzować zjawiska klimatyczne,

−

określać właściwości gleb,

−

interpretować przepisy środowiska przyrodniczego,

−

przestrzegać przepisów BHP,

−

rozwiązywać określone zadania i problemy teoretycznie i praktycznie,

−

współpracować w grupie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

− określić podstawowe cele selekcji drzew leśnych,

− scharakteryzować cechy drzewostanów nasiennych, drzew doborowych, plantacyjnych

upraw nasiennych i plantacji nasiennych,

− rozpoznać szyszki i nasiona drzew oraz krzewów leśnych,

− przewidzieć urodzaj nasion,

− oszacować urodzaj nasion,

− określić stadia dojrzałości nasion,

− określić stopień dojrzałości nasion,

− określić termin zbioru nasion,

− zorganizować zbiór nasion,

− scharakteryzować proces wyłuszczania nasion,

− określić warunki przechowywania nasion,

− scharakteryzować sposoby przechowywania nasion różnych gatunków drzew i krzewów

leśnych,

− scharakteryzować metody oceny jakości nasion stosowanych w gospodarstwie leśnym,

− pobrać i wysłać próbki nasion do oceny,

− przygotować nasiona do wysiewu,

− scharakteryzować uwarunkowania przyrodnicze i techniczne produkcji szkółkarskiej,

− scharakteryzować sposoby przygotowania gleby w szkółkach leśnych,

− określić terminy i normy siewu,

− zastosować odpowiednie metody siewu,

− zastosować metody produkcji wieloletniego materiału szkółkarskiego,

− zastosować metody pielęgnacji roślin w szkółkach leśnych,

− przygotować różnego rodzaju komposty,

− zastosować nawozy mineralne w produkcji szkółkarskiej,

− zastosować urządzenia nawadniające w szkółce leśnej,

− scharakteryzować produkcję materiału sadzeniowego w warunkach kontrolowanych,

− posortować i przechować materiał szkółkarski,

− ocenić jakość materiału sadzeniowego,

− ocenić wydajność produkcji szkółkarskiej,

− posłużyć się dokumentacją produkcji szkółkarskiej,

− posłużyć się urządzeniami i sprzętem stosowanym w produkcji szkółkarskiej,

− zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy dotyczące produkcji szkółkarskiej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Selekcja drzew leśnych

4.1.1. Materiał nauczania

Selekcja

jest

procesem

nierozerwalnie

związanym

istnieniem

gatunków

i warunkującym ich trwanie.

Selekcja działa w kierunku dostosowania populacji do określonych warunków wzrostu

(warunki glebowe, klimatyczne itp.). Proces dostosowywania się jest możliwy dzięki istnieniu
zmienności, która stanowi podstawę procesów zachodzących w populacjach. Źródła
zmienności biologicznej dzieli się na dziedziczne i niedziedziczne (genetyczne
i środowiskowe).

Podstawowe rodzaje selekcji to:

−

selekcja populacyjna,

−

selekcja rodowa,

−

selekcja indywidualna.
Selekcja populacyjna jest to wybór i wykorzystanie jako bazy nasiennej drzewostanów

(populacji) najlepszych w danych warunkach wzrostu (gospodarcze i wyłączone drzewostany
nasienne).

Selekcja rodowa polega na wykorzystywaniu, potomstw wybranych drzew.

Z wyhodowanych w szkółce potomstw – rodów usuwa się słabo przyrastające i wskazujące
inne niekorzystne cechy, a wykorzystuje się najlepsze do zakładania plantacyjnych upraw
nasiennych.

Selekcja indywidualna polega na wyborze drzew doborowych w wyłączonych

i  gospodarczych  drzewostanach  nasiennych  odznaczających  się  najlepszymi  cechami
jakościowymi  i przyrostami, wykorzystywanych  następnie do pozyskania zrazów  i produkcji
szczepów  przy  zakładaniu  plantacji  nasiennych  oraz  zbioru  nasion  w  celu  wyhodowania
sadzonek do zakładania plantacyjnych upraw nasiennych.

Głównym kierunkiem selekcji drzew leśnych w Polsce jest selekcja populacyjna,

natomiast selekcja indywidualna stanowi jej uzupełnienie. Podstawową bazą selekcyjną
w naszym kraju są wyłączone drzewostany nasienne, które mają zapewnić trwałe zachowanie
najcenniejszych populacji reprezentowanych przez rodzime gatunki drzew leśnych.
Drzewostany te stanowią główne źródło pozyskania nasion do zakładania upraw pochodnych.

Selekcję indywidualną realizuje się przez wybór drzew doborowych w wyłączonych

i gospodarczych drzewostanach nasiennych. Z drzew tych pozyskuje się następnie zrazy
do szczepień i nasiona do zakładania plantacji nasiennych i plantacyjnych upraw nasiennych.

Nasiona z wyłączonych drzewostanów nasiennych, plantacji i plantacyjnych upraw

nasiennych wykorzystuje się do zakładania rejestrowanych upraw pochodnych.

Gospodarcze drzewostany nasienne
Są to drzewostany korzystnie wyróżniające się swoją jakością hodowlaną i użytkowane

rębnie w latach dobrego lub przynajmniej średniego urodzaju nasion danego gatunku.
Gospodarcze drzewostany nasienne powinny być rodzime (poza gatunkami introdukowanymi)
i w wieku rębnym, lub bliskorębnym.

Drzewa w gospodarczym drzewostanie nasiennym powinny:

−

wykazywać pełną zdrowotność,

−

dobrą jakość,

−

dużą produkcyjność w porównaniu z innymi drzewostanami tego samego gatunku
i wieku, na tym samym siedlisku.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Powierzchnia GDN-u powinna wynosić minimum 2ha i nie może tworzyć wąskich kulis

otoczonych przez drzewostany negatywne.

W czasie prac urządzeniowych typowane są, w porozumieniu z nadleśnictwem wszystkie

drzewostany  wyróżniające  się  dobrą  jakością  hodowlaną  na  danym  terenie  i  siedlisku
w  wieku  rębnym  i  bliskorębnym.  GDN-y  zatwierdza  Komisja  Techniczno-Gospodarcza.
Przeglądu  zgłoszonych  drzewostanów  dokonuje  komisja  powołana  przez  dyrektora  RDLP.
Po  zakończeniu  przeglądu  komisja  sporządza  protokół,  w  którym  podaje  wykaz
drzewostanów  uznanych  za  gospodarcze  nasienne.  Protokół  wymaga  zatwierdzenia  przez
dyrektora RDLP.

Gospodarcze drzewostany nasienne zapisane są w specjalnym rejestrze, stanowiącym

załącznik do planu urządzania lasu i naniesione na mapę selekcji drzew leśnych.

Granice GDN-u oznacza się w terenie na obrzeżnych drzewach i na narożnikach

na wysokości 1,50m przerywanych opasek jasnożółtą farbą olejną Opaski te złożone są
z odcinków długości 10cm i szerokości 5cm; odstęp między odcinkami wynosi 10cm.

Zagospodarowanie gospodarczego drzewostanu nasiennego polega na usunięciu z niego

wszystkich drzew chorych – porażonych przez grzyby i szkodliwe owady, oraz drzew
wadliwie ukształtowanych – z silną krzywizną strzały, rozwidlonych, źle oczyszczonych,
silnie guzowatych i ze skrętem włókien.

Gospodarcze drzewostany nasienne wykorzystuje się do zbioru szyszek i nasion do

zakładania upraw gospodarczych oraz do wyrobu drzew doborowych i drzew aprobowanych.
Gospodarcze drzewostany nasienne stanowią w gospodarce leśnej podstawową bazę nasienną.

Gospodarcze drzewostany nasienne podlegają wyrębowi zgodnie z planem cięć, ale ich

użytkowanie rębne może następować tylko w latach dobrego urodzaju nasion drzew gatunku
panującego.

Wyłączone drzewostany nasienne
Wyłączone drzewostany nasienne wybiera sięi uznaje, aby trwale zachować wartościowe

i swoiste dla nich cechy rodzimych ekotypów drzew. Drzewostany te stanowią jednocześnie
podstawę wyboru drzew doborowych.

Przy typowaniu, a następnie uznawaniu drzewostanów za nasienne analizuje się:

rodzimość pochodzenia, wiek, zdrowotność, jakość, produkcyjność, otoczenie i obszar.

Wiek wyłączonego drzewostanu nasiennego powinien wynosić:

−

u dębu i buka – 100 lat,

−

sosny pospolitej, świerka, jodły i jesionu – 80 lat,

−

modrzewia, jedlicy i wejmutki – 60 lat oraz olszy czarnej, brzozy i lipy – 40 lat.
Zdrowotność drzew decyduje o trwałości produkcji i jakości drewna oraz o długości

okresu wykorzystania drzewostanu na cele nasienne, a pośrednio – także o hodowlanej
wartości potomstwa z jego nasion.

Jakość drzewostanu wyraża się udziałem drzew prawidłowo ukształtowanych.

U gatunków iglastych za takie uważa się drzewa  o prostych, pełnych, dobrze oczyszczonych
strzałach  bez  nabiegów  korzeniowych  i  z  cienką  korą  oraz  o  wąskich,  drobnogałęzistych
koronach.  U  liściastych  za  prawidłowo  ukształtowane  uważa  się  drzewa  o  jak  najdłuższych
prostych  kłodach  i  o  koronach  z  krótkimi  gałęziami,  wyrastającymi  z  kłody  pod  kątem
zbliżonym  do  prostego.  U  wszystkich  gatunków  istotną wadą  jest  skręt  włókien.  Nie  nadają
się do zgłoszenia drzewostany z dużym udziałem (powyżej 25%) drzew z rozwidleniami oraz
drzew wielowierzchołkowych (spotykane szczególnie w drzewostanach bukowych.

Produkcyjność zgłaszanego drzewostanu powinna wyraźnie przewyższać sąsiednie tego

samego gatunku i wieku, rosnące w takich samych warunkach siedliskowych.

Nie należy typować do uznania drzewostanu w pobliżu negatywnych drzewostanów tego

samego gatunku, których nie można usunąć.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Powierzchnia drzewostanu zgłaszanego do uznania za nasienny dla gatunków głównych

(sosny  pospolitej,  świerka  pospolitego)  nie  powinna  być  mniejsza  niż  10  ha.  Drzewostany
tych  gatunków  o  powierzchni  5–10ha  mogą  być  zgłaszane  do  uznania  wtedy,  kiedy
reprezentują  wyjątkową  jakość  hodowlaną,  a  w  sąsiedztwie  nie  ma  innych  drzewostanów
danego  gatunku.  Drzewostany  innych  gatunków  rodzimych  powinny  mieć  co  najmniej  2ha;
jedynie dla modrzewia i gatunków introdukowanych dopuszcza się powierzchnię 1 ha.

Propozycję uznania drzewostanu za nasienny składa nadleśnictwo do RDLP. Komisja

z  RDLP  sprawdza  aktualność  propozycji  i  daje  pierwszą  ocenę  słuszności  typowania.
Drzewostany  zakwalifikowane  jako  spełniające  wymagania  stawiane  nasiennym  zgłasza
RDLP  do  Instytutu  Badawczego  Leśnictwa.  Razem  ze  zgłoszeniem  powinny  być  przesłane
szkice,  obrazujące  położenie  poszczególnych  drzewostanów  i  ich  ukształtowanie.  Uznania
drzewostanów  za  nasienne  wyłączone  dokonuje  komisja,  powoływana  zarządzeniem
dyrektora  DGLP.  Jej  zadaniem  jest  szczegółowy  przegląd  wszystkich  drzewostanów
ze  zgłoszonych  przez  RDLP  oraz  ocena  hodowlanej  wartości  tych  drzewostanów  i  ich
przydatności  do  pozyskania  nasion  na  cele  selekcyjne.  Po  zakończeniu  przeglądu  komisja
sporządza  protokół,  który  przedkłada  dyrektorowi  generalnemu  LP  z  wnioskiem
o  wyłączenie.  Uznane  przez  komisję  drzewostany  nasienne  dyrektor  generalny  LP  wyłącza
zarządzeniem  od  wyrębu  i  innego  użytkowania  w  okresie  spełniania  przez  nie  roli
drzewostanów nasiennych.

Wszystkie wyłączone drzewostany nasienne wpisuje się do „Rejestru drzewostanów

nasiennych", prowadzonego przez IBL.

Wyłączone drzewostany nasienne mogą przestać spełniać swoje zadania. Po stwierdzeniu

takiego stanu wyłączonego drzewostanu nadleśnictwo ma obowiązek zgłoszenia
tego do RDLP.

Komisja dokonująca w RDLP uznawania drzewostanów za nasienne określa dalszą

przydatność do zbioru nasion. Komisja ta sporządza następnie zbiorczy wykaz drzewostanów,
które nie spełniają roli drzewostanów nasiennych. Wykaz ten przedkłada komisja naczelnemu
dyrektorowi LP z wnioskiem o skreślenie wymienionych w nim drzewostanów z „Rejestru
wyłączonych drzewostanów nasiennych".

Granicę drzewostanu oznacza się opaskami szerokości 10cm, wykonanymi jasnożółtą

farbą olejną na wysokości 1,5m na skrajnych drzewach. Odstęp między drzewami
z opaskami powinien być taki, aby od drzewa oznaczonego nią było w obie strony widoczne
następne drzewo z opaską. Drzewa rosnące na załamaniach granicy oznacza się dodatkowo
literą „N" wysokości 15cm, wykonaną nad opaską jasnożółtą farbą.

Jeżeli z uznanym drzewostanem sąsiadują drzewostany tego samego gatunku,

to wyznacza się w nich otulinę szerokości nie mniejszej niż 40m. Zewnętrzne granice otuliny
oznacza się na obrzeżnych drzewach pełnymi opaskami szerokości 5cm, wykonanymi
na wysokości 1,5m jasnożółtą farbą.

W celu stworzenia korzystnych warunków rozwoju, zapylania i obradzania drzewom

o najlepszych właściwościach hodowlanych należy wyłączony drzewostan nasienny
właściwie zagospodarować. Wyróżnia się 3 fazy zagospodarowania:

−

wykonanie cięcia sanitarno-selekcyjnego,

−

przerzedzenie drzewostanu,

−

uporządkowanie podrostów i podszytów.
Zagospodarowania wymaga także otulina. Jej zagospodarowanie polega na wykonaniu

cięcia sanitarno-selekcyjnego, przy którym usuwa się wszystkie drzewa chore i wadliwe.
Cięcie to przeprowadza się równocześnie z cięciem sanitarno-selekcyjnym w chronionym
przez nią drzewostanie nasiennym.

W drzewostanach nasiennych wzmaganie obradzania uzyskuje się przez: przerzedzenie

drzewostanu, wapnowanie i nawożenie oraz zabiegi fitomelioracyjne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W wyłączonych drzewostanach nasiennych szyszki zbiera się z drzew stojących,

a pozostałe nasiona bukiew i żołędzie) z ziemi. Dla każdej partii szyszek czy nasion z jednego
wyłączonego drzewostanu nasiennego wystawia się oddzielne „Świadectwo pochodzenia
nasion (szyszek)".

Szyszki i nasiona z wyłączonych drzewostanów nasiennych zbiera się oddzielnie

z poszczególnych drzewostanów. Nie można mieszać i łączyć ze sobą nasion z kilku
drzewostanów.

Zebrane szyszki łuszczy się w macierzystym nadleśnictwie w szafach wyłuszczarskich

lub w wyznaczonej do tego w każdej RDLP wyłuszczarni gospodarczej. Dalsze czynności
takie jak odskrzydlanie, oczyszczanie i przechowywanie nasion wykonuje się oddzielnie
dla każdego wyłączonego drzewostanu nasiennego.

Po wyłączonym drzewostanie nasiennym powinno pozostać następne jego pokolenie,

pochodzące z odnowienia naturalnego – samosiewem.

Drzewostan powinno nadleśnictwo zgłosić do skreślenia z „Rejestru", informując

w zgłoszeniu o stanie odnowienia naturalnego.

Po zakwalifikowaniu przez komisję do skreślenia i zaakceptowaniu tego przez dyrektora

generalnego LP utrzymuje się drzewostan do najbliższego urodzaju nasion. Wówczas zakłada
się w nim zrąb, a ze ściętych drzew zbiera się szyszki, aby mieć nasiona do założenia jeszcze
jednej uprawy pochodnej.

Zakładanie upraw pochodnych
Zebrane nasiona z wyłączonych drzewostanów nasiennych służą do zakładania

rejestrowanych upraw pochodnych oraz do hodowania sadzonek na podkładki do szczepień.

We wszystkich nadleśnictwach, w których znajdują się wyłączone drzewostany nasienne,

powinny  być  zaprojektowane  bloki  upraw  pochodnych  wielkości  proporcjonalnej
do  powierzchni  tych  drzewostanów.  Dotyczy  to  głównie  sosny  pospolitej  i  świerka,  dla
których  należy  zaprojektować  bloki  nie  mniejsze  niż  30ha.  Duża  powierzchnia  bloków
zapewnia  lepsze  warunki  zapylania  się  i  krzyżowania  między  potomstwami  najlepszych
drzewostanów.

Uprawy pochodne należy zakładać na podobnym siedlisku, na jakim wyrósł wyłączony

drzewostan nasienny.

Glebę w uprawach pochodnych przygotowuje się zgodnie z obowiązującymi zasadami

hodowlanymi. Do sadzenia używa się sadzonek wyłącznie I klasy jakości. Sadzenie powinno
być tak wykonane, aby udatność po dwóch latach była nie mniejsza niż 90%.

Uprawa może być pochodną dla dwóch gatunków, jeżeli materiał sadzeniowy każdego

z gatunków pochodzi z wyłączonego drzewostanu nasiennego.

Poprawki i uzupełnienia muszą być wykonywane przy użyciu materiału tylko z tego

samego wyłączonego drzewostanu nasiennego. Jeżeli takiego materiału sadzeniowego nie ma,
wówczas miejsca wypadów wypełnia się sadzonkami innych gatunków.

Każda uprawa pochodna powinna być trwale oznaczona słupkami z napisem w formie

ułamka, w którym w liczniku jest litera „P" (tzn. pochodna) i skrót nazwy gatunku,
dla którego założono tę uprawę, a w mianowniku – rok jej założenia.

Dla każdej uprawy pochodnej zakłada się „Kartę uprawy pochodnej", w której na bieżąco

prowadzi się odpowiednie zapisy. Uprawy pochodne muszą być także zarejestrowane
w „Planie odnowienia i pielęgnowania lasu", będącym częścią składową „Planu urządzania
gospodarstwa leśnego".

Drzewa doborowe
Drzewa doborowe gatunków rodzimych wybiera się tylko w wyłączonych drzewostanach

nasiennych i w gospodarczych drzewostanach nasiennych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przy wyborze drzew doborowych analizuje się przede wszystkim ich cechy jakościowe,

gdyż są w znacznie większym stopniu uwarunkowane genetycznie niż cechy ilościowe –
przyrostowe, na które możemy wpływać np. przez nawożenie czy rzadszą więźbę.

Zgłaszane do uznania drzewa powinny spełniać następujące warunki:

−

widocznie dominować pod względem wysokości i grubości nad otaczającym
drzewostanem;

−

posiadać odpowiedni wiek; wiek zgłaszanych drzew nie powinien być niższy niż:

40 lat dla brzozy, olszy czarnej i lipy,
60 lat – dla modrzewia, jedlicy i wejmutki,
80 lat – dla sosny pospolitej i czarnej, świerka, jodły,
100 lat – dla dębu i buka;

−

wykazywać pełną żywotność i zdrowotność;

−

charakteryzować się częstym i obfitym obradzaniem nasion;

−

mieć strzałę całkowicie oczyszczoną, prostą oraz reprezentować pożądane właściwości
techniczne drewna;

−

posiadać wąską, długą i regularną koronę, nie krótszą niż 1/4 wysokości drzewa i nie
szerszą niż 1/2 jej długości; drzewa o takich koronach nie cierpią od śniegołomów
i wiatrołomów,

−

dobrze się oczyszczają, mają gładkie strzały;

−

mieć gałęzie cienkie, wyrastające ze strzały pod kątem zbliżonym do prostego;

−

wykazywać duże przyrosty pędów.
Kandydatów na drzewa doborowe wybiera się w drzewostanach nasiennych spośród

drzew najlepszej jakości. Razem ze zgłaszanym drzewem opisuje się także 4 drzewa
porównawcze, aby wykazać jego większą wartość. Jako porównawcze wybiera się drzewa
tego samego gatunku i wieku, o największej masie, w promieniu 25m od zgłaszanego drzewa.
Drzewa te powinny być jednocześnie prawidłowo ukształtowane.

Wypełnione „Zgłoszenie drzew" przesyła nadleśnictwo do RDLP.
Wybrane drzewo może uznać za doborowe tylko komisja, w skład której wchodzi

pracownik Zakładu Nasiennictwa i Selekcji IBL, naczelnik wydziału Zagospodarowania Lasu
RDLP i pracownik tego wydziału prowadzący sprawy selekcji. Drzewa doborowe uznaje się
w danym nadleśnictwie w obecności co najmniej zastępcy nadleśniczego.

Drzewo uznane za doborowe oznacza się w terenie opaską szerokości 5cm, wykonaną

jasno-żółtą farbą olejną na wysokości 1,50m, oraz numerem, pod którym zostaje ono wpisane
do „Rejestru drzew doborowych". Cyfry numeru maluje się taką samą jasnożółtą farbą 10cm
nad opaską. Drzewa porównawcze oznacza się cyframi 1 – 4, wykonanymi także jasnożółtą
farbą.

Drzewa doborowe nie podlegają wyrębowi. Jeżeli w gospodarczym drzewostanie

nasiennym, w którym są drzewa doborowe, zakłada się zrąb w roku urodzaju, to wokół
każdego drzewa doborowego należ pozostawić wszystkie drzewa i krzewy w promieniu 15 – 20m
jako otulinę dla tego drzewa. Otulinę tę zachowuje się tak długo, jak długo chronione przez
nią drzewo doborowe wykazuje zadowalającą żywotność.

Gdy drzewo doborowe zostanie wywalone lub złamane przez wiatr, zniszczone przez

piorun,  doprowadzone  do  obumarcia  przez  grzyby  czy  szkodniki  owadzie  lub  przestanie
istnieć  z  innych  przyczyn,  nadleśnictwo  musi  niezwłocznie  poinformować  o  tym  Zakład
Nasiennictwa  i  Selekcji  IBL.  W  informacji  nadleśnictwo  podaje  numer  drzewa  oraz  datę
i  przyczynę  jego  obumarcia.  Jest  to  niezbędne  do  wykreślenia  drzewa  z  „Rejestru  drzew
doborowych".

Drzewa doborowe stanowią bazę do zakładania plantacji nasiennych, które mają

dostarczyć polskim lasom nasion do produkcji sadzonek o ulepszonych właściwościach
hodowlanych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Plantacje nasienne i plantacyjne uprawy nasienne zakładane są z materiału, który był

poddany  stosunkowo  intensywnej  selekcji.  Pozyskiwane  w  plantacjach  nasiona  są  więc  pod
względem  genetycznym  znacznie  ulepszone.  Nasiona  z tych  plantacji  wykorzystuje  się  jako
uzupełnienie  do  zakładania  bloków  upraw  pochodnych  oraz  do  zakładania  plantacyjnych
upraw drzew szybko rosnących.

Przygotowanie materiału wyjściowego do zakładania plantacji nasiennych wymaga

wykonania kilku następujących czynności:

−

przygotowania podkładek i pędów do szczepień,

−

wykonania szczepień,

−

prowadzenia szczepów.

Jako podkładek używa się szkółkowanych sadzonek wyhodowanych z nasion z tych

samych  drzewostanów,  w  których  pozyskuje  się  zrazy.  Szczepienie  wykonuje  się  w  okresie
wiosennym  lub  letnim.  Pozyskanie  pędów  do  szczepień  powinno  być  prowadzone  pod
ścisłym  nadzorem  pracownika  prowadzącego  szczepienia,  którego  obowiązkiem  jest
prawidłowe oznaczenie pędów oraz ich ochrona przed pomieszaniem.

Wybór sposobu szczepienia zależy od gatunku drzewa, grubości zrazu i podkładki.

Formowanie i pielęgnowanie szczepów polega na stopniowej redukcji pędu głównego
podkładki, sprawdzeniu poprawności założenia taśmy plastykowej oraz usuwaniu pędów
wyrastających poniżej miejsca szczepienia.

Hodowanie sadzonek do zakładania plantacyjnych upraw nasiennych obejmuje

3 zasadnicze etapy:

−

zgromadzenie materiału wyjściowego – nasion z drzew doborowych,

−

hodowanie wielolatek,

−

kwalifikowanie wielolatek do wysadzania.

Szyszki i nasiona z drzew doborowych należy zbierać tylko w latach co najmniej

średniego urodzaju. Szyszki z drzew doborowych łuszczy się oddzielnie. Nasiona
po wyłuszczeniu przechowuje się w odpowiednich warunkach, dopóki nie zbierze się pełnego
zestawu potomstw (co najmniej 40 dla sosny i modrzewia i 30 dla pozostałych gatunków).

Aby uzyskać lepiej rozwinięte siewki, należy nasiona wysiewać rzadziej niż zwykle.

Siewkom należy zapewnić dobre warunki rozwoju przez zraszanie kwater, pielęgnację gleby,
nawożenie i inne. Po pierwszym roku przesortowane sadzonki I klasy jakości szkółkuje się
w więźbie 50 x 25cm. Po dwóch latach od przeszkółkowania sadzonki powinny osiągnąć
przeciętną wysokość nie mniejszą niż 40cm dla sosny i jedlicy, 80cm dla modrzewia i brzozy
oraz 100cm dla olszy czarnej.

Różnica między plantacją nasienną i plantacyjną uprawą nasienną polega głównie

na różnym sposobie produkcji materiału wyjściowego i wynikającym z tego różnym
bogactwie genotypów reprezentowanych w tych plantacjach. Natomiast zasady zakładania
i prowadzenia są podobne w obydwu typach plantacji.

Plantacje nasienne powinno się sadzić na glebach leśnych o jedną bonitację słabszych

od optymalnych dla danego gatunku. Najodpowiedniejsze do tych celów są przewiewne gleby
piaszczyste o umiarkowanej żyzności, z domieszką próchnicy i o niezbyt wysokim poziomie
wody  gruntowej.  Nie  należy  zakładać  plantacji  na  siedliskach  zbyt  żyznych  oraz  bardzo
ubogich.  Powierzchnia  plantacji  powinna  być  równa.  Korzystne  jest,  aby  powierzchnia
plantacji  była  minimalnie  i równomiernie  nachylona w kierunku południowego zachodu  lub
wschodu.

Powierzchnie plantacji, szczególnie dla sosny pospolitej, powinny być możliwie duże,

stwarza  to  bowiem  lepsze  warunki  zapylania.  Przyjmuje  się,  że  dla  sosny  minimalna
powierzchnia  powinna  wynosić  5ha.  Dla  innych  gatunków  powierzchnie  te  mogą  być
mniejsze,  lecz  nie  poniżej  2ha.  Plantacje  nasienne  można  lokować  wewnątrz  drzewostanów
innego  gatunku,  w  drzewostanach  śródpolnych  lub  na  gruntach  porolnych.  Jeżeli  plantacje

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

lokowane  są  wewnątrz  drzewostanu,  to  w  otaczającym  je  pasie  drzewostanu  o  szerokości
300m  należy  usunąć  wszystkie  drzewa  z  gatunku,  z  którego  założono  plantację.  Minimalna
odległość  drzewostanów  od  kompleksów  śródpolnych,  na  których  zakłada  się  plantacje,
wynosi w kierunku zachodnim co najmniej 1,5km, a w pozostałych kierunkach 1,0km.

Decyzję o przydatności określonej powierzchni do założenia plantacji podejmuje

pracownik IBL wspólnie z przedstawicielem RDLP, po przeprowadzeniu szczegółowej oceny
na gruncie.

Plantacja musi być zabezpieczona przed przedostaniem się pyłku z zewnątrz. Plantacje

ulokowane  wewnątrz  drzewostanu  izoluje  otaczający  je  drzewostan,  dla  pozostałych  należy
założyć  sztuczną  otulinę.  Najskuteczniejsza  otulina  to  3  lub  4  rzędy  drzew  gatunku  szybko
rosnącego  w  więźbie  4x4  lub  5x5m  z  przesunięciem,  między  nimi  2  lub  3  rzędy  drzew
gatunku wolno rosnącego z odstępem w rzędzie 2 lub 3m; w dalszej warstwie krzewy.

Zakładanie otuliny należy zakończyć rok przed rozpoczęciem zakładania plantacji.

Wszystkie plantacje powinny być trwale i szczelnie ogrodzone.

Gleba na plantacji powinna być odpowiednio przygotowana. Na zrębach po

wykarczowaniu pniaków należy wykonać pełną orkę i usunąć wszystkie korzenie. Przez  lato
i jesień  utrzymuje  się  glebę  w  czarnym  ugorze.  Im  dokładniej  przygotuje  się  glebę  przed
założeniem  plantacji,  tym  łatwiejsza  będzie  później  pielęgnacja  gleby  po  wysadzeniu
szczepów lub sadzonek.

Na każdej plantacji mogą być wysadzone szczepy lub sadzonki z nasion z drzew

doborowych tylko z  jednego określonego kompleksu  lasów  lub wyraźnie zaznaczającego się
regionu.  W  przypadku  tworzenia  zespołu  plantacji  nie  mogą  ze  sobą  sąsiadować  plantacje
tego samego gatunku reprezentujące różne kompleksy  lasów lub regiony. Należy dążyć, aby
liczba  klonów  w  plantacji  nasiennej  i  potomstw  w  plantacyjnej  uprawie  nasiennej  była  jak
największa.  Minimalna  liczba  klonów  i  rodów  wynosi  dla  sosny  i  świerka  40,  a  dla
pozostałych gatunków 30.

Podział powierzchni na kwatery oraz rozmieszczenie szczepów i sadzonek na kwaterach

przygotowuje IBL na podstawie dostarczonych następujących materiałów:

−

zorientowany szkic powierzchni z wymiarami boków, kątami oraz informacją
o gatunkach i wieku sąsiadujących drzewostanów,

−

zestawienie

liczebności

szczepów

klonach

lub

zestawienie

informacji

charakteryzujących poszczególne potomstwa.

Po otrzymaniu rozmieszczenia szczepów lub rodów plantacji należy najpierw wytyczyć

powierzchnie  kwater,  a  następnie  wypalikować  miejsca  sadzenia  szczepów  na  kwaterach
w  więźbie  podanej  w  planie.  Na  każdym  paliku  należy  napisać  numer  drzewa  doborowego
według  planu  rozmieszczenia.  Po  zanumerowaniu  wszystkich  palików  i  sprawdzeniu
zgodności z  planem  przywozi  się  zaetykietowane szczepy  czy  sadzonki  ze  szkółki.  Szczepy
lub sadzonki wyjmuje się z gleby z bryłką o wymiarach 20 x 20 x 25cm. Bryłka powinna być
opakowana  papierową  tkaniną  workową.  Po  rozmieszczeniu  szczepów  lub  sadzonek  obok
ponumerowanych  palików  sprawdza  się  poprawność  ich  rozmieszczenia  z  planem.  Dopiero
wtedy  sadzi  się  je  i  przywiązuje  do  palików.  Po  zakończeniu  sadzenia  całej  plantacji
przedstawiciel RDLP w obecności zastępcy nadleśniczego przeprowadza ostateczną kontrolę
poprawności rozmieszczenia.

Przez pierwsze 3 – 4 lata po założeniu plantacji glebę należy utrzymywać w czarnym

ugorze przez systematyczne talerzowanie, kultywatorowanie i bronowanie. Placówki wokół
szczepów (sadzonek) należy odchwaszczać i spulchniać ręcznie. Zabiegi te należy
wykonywać zgodnie z potrzebami przynajmniej 5 razy w ciągu sezonu.

Wczesną wiosną w 4 lub 5 roku należy glebę dokładnie wyrównać, wysiać mieszankę

traw szlachetnych i uwałować. W następnych latach trawę należy kosić kilka razy w roku
i sprzątać lub roztrząsać po całej powierzchni. Nawożenie gleby na plantacji powinno być

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

prowadzone  zgodnie  z  wynikami  okresowych  badań  glebowych.  Pielęgnowanie  szczepów
polega  na  usuwaniu  z  podkładki  w  pierwszych  2–3  latach  po  jej  wysadzeniu  odbitek
wyrastających  poniżej  miejsca  szczepienia,  ewentualnym  usunięciu  pędów  najwyższego
okółka,  aby  ułatwić  pielęgnowanie  gleby  na  placówkach,  oraz  stałej  kontroli  poprawności
przywiązywania  szczepów  lub  drzewek.  Gdy  w  plantacyjnej  uprawie  nasiennej  drzewka
osiągną wysokość około 3m, podkrzesuje się dolne gałęzie do wysokości 50cm.

Po upływie 10 lat od założenia plantacji przeprowadza się ocenę hodowlanej wartości

szczepów lub drzewek na części kwater lub na całej plantacji, zgodnie ze szczegółowymi
zaleceniami opracowanymi przez IBL. Ocena ta służy do ewentualnej eliminacji
w pierwszym cięciu klonów lub rodów o niepożądanych cechach.

Przerzedzenie plantacji przeprowadza się zgodnie z ustalonymi przez IBL zasadami.

W pierwszym cięciu uwzględnia się wyniki przeprowadzonej oceny ich wartości. Następne
przerzedzenia są już na ogół schematyczne. Z zabiegiem wkracza się wtedy, gdy szczepy
(drzewka) zaczynają się stykać koronami.

Nasiona z plantacji nasiennych i plantacyjnych upraw nasiennych wykorzystuje się

do  zakładania  rejestrowanych  upraw  pochodnych.  Szczepy  i  drzewka  wyróżniające  się
szybkim  przyrostem  i  dobrym  pokrojem  powinny  być  jedynym  źródłem  pozyskania  nasion
do  zakładania  plantacyjnych  upraw  gatunków  szybko  rosnących,  których  celem  jest
dostarczanie w krótkim czasie dużych ilości drewna dobrej jakości.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Czym zajmuje się selekcja drzew leśnych?
2.  W jakim celu typuje się gospodarcze drzewostany nasienne?
3.  W jaki sposób typuje się GDN-y?
4.  Jak oznaczane są w terenie GDN-y?
5.  W jaki sposób pozyskuje się materiał nasienny z GDN-u?
6.  W jakim celu typuje się wyłączone drzewostany nasienne?
7.  Czym powinien charakteryzować się WDN?
8.  W jaki sposób typowane są WDN-y?
9.  Jak przebiega zbiór nasion z WDN-u?
10.  Czym są uprawy pochodne?
11.  W jaki sposób są zakładane uprawy pochodne?
12.  Do czego służą drzewa doborowe?
13.  W jaki sposób wyznacza się drzewa doborowe?
14.  Gdzie są zgłaszane drzewa doborowe?
15.  Jaki jest minimalny wiek drzew doborowych poszczególnych gatunków?
16.  Jak przebiega procedura uznawania drzewa za doborowe?
17.  Do czego służą drzewa porównawcze?
18.  Do czego służą nasiona pozyskane z WDN-u i drzew doborowych?
19.  Czym się różni plantacja nasienna od plantacyjnej uprawy nasiennej?
20.  Co  jest  materiałem  wyjściowym  przy  zakładaniu  plantacji  nasiennych  i  plantacyjnych

upraw nasiennych?

21. Jak zakładane są plantacje nasienne/ plantacyjne uprawy nasienne?
22. Do czego służą nasiona zebrane z plantacji nasiennych i plantacyjnych upraw

nasiennych?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na podstawie dostarczonych przez nauczyciela dokumentów wykonaj zestawienie

punktowe zasad typowania wyłączonych drzewostanów nasiennych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  wybrać odpowiedni rozdział dotyczący wyłączonych drzewostanów nasiennych,
2)  dokładnie przeczytać rozdział dotyczący wyłączonych drzewostanów nasiennych,
3)  wynotować w punktach zasady typowania i uznawania WDN-ów,
4)  zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

fragmenty

„Poradnika

Hodowcy

Lasu”

dotyczące

typowania,

wyznaczania

i zagospodarowania WDN-u

−

kartka papieru,

−

długopis.

Ćwiczenie 2

Na podstawie dokumentacji dostarczonej przez nauczyciela wypełnij zgłoszenie drzewa

do uznania za doborowe.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać opis taksacyjny drzewostanu, w którym będzie typowane drzewo doborowe,
2) przeanalizować dokumentację fotograficzną fragmentu powierzchni i drzew doborowego

oraz porównawczych,

3)  odszukać informacje potrzebne do wypełnienia formularza,
4)  wybrać z fotografii i uszeregować według kolejności drzewa porównawcze,
5)  wypełnić formularz,
6)  zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

opis taksacyjny drzewostanu,

−

zdjęcia drzewostanu oraz drzew doborowego i porównawczych,

−

kwestionariusz zgłoszenia drzewa,

−

długopis, ołówek.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wymienić rodzaje selekcji?



2) scharakteryzować gospodarczy drzewostan nasienny?



3) wymienić różnice między GDN i WDN?



4) scharakteryzować drzewa doborowe?



5) wyjaśnić, gdzie są zgłaszane drzewa doborowe?



6) scharakteryzować uprawy pochodne?



7) określić, w jakim celu typuje się wyłączone drzewostany nasienne?



8) opisać, jak oznaczane są drzewostany nasienne w terenie?



9) założyć plantację nasienną?



10) opisać różnice pomiędzy plantacją nasienną i plantacyjną uprawą

nasienną?



11) określić, do czego służą nasiona zebrane z plantacji nasiennych

i plantacyjnych upraw nasiennych?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Nasiennictwo

4.2.1. Materiał nauczania

Partia szyszek lub nasion – zapas szyszek lub nasion jednego gatunku, zebranych

w  tym  samym  leśnictwie  w  gospodarczych  drzewostanach  nasiennych  tego  samego  wieku,
siedliska,  nie  różniących  się  okresem  przeprowadzenia  zbioru,  wyłuszczania  z  szyszek  lub
wydobycia  z  owocni  więcej  niż  o  1  miesiąc  oraz  sposobem  i  okresem  przechowywania
konserwującego  czy  przysposabiającego.  Przy  zbiorze  szyszek  i  nasion  w  wyłączonym
drzewostanie  nasiennym  lub  z  drzew doborowych szyszki  i  nasiona  z  każdego  wyłączonego
drzewostanu i każdego drzewa doborowego stanowią oddzielną partię.

Wstępne przesuszenie – zabieg polegający na usunięciu nadmiaru wilgoci ze świeżych

szyszek i nasion bez stosowania sztucznego ich podgrzewania.

Próbka pierwotna – część partii materiału siewnego, pobrana jednorazowo z jednego

miejsca partii w celu uzyskania próbki średniej.

Próbka średnia – określona dla danego gatunku ilość materiału siewnego, pobrana

ze wszystkich próbek pierwotnych z danej partii i reprezentująca partię pod względem
właściwości siewnych.

Próbka ścisła – określona ilość nasion wydzielona z próbki średniej w celu

przeprowadzenia badań ich właściwości siewnych.

Czystość nasion – wyrażony w procentach stosunek masy pewnej ilości z wyglądu

zdrowych nasion danego gatunku do ogólnej masy próbki.

Masa 1000 nasion – właściwość charakterystyczna dla danego gatunku, wyrażająca się

masą 1000 sztuk normalnie wykształconych i zdrowych nasion bez zanieczyszczeń.

Zdrowotność nasion – wyrażony w odsetkach stosunek liczbowy nasion zdrowych

do ogólnej liczby nasion w próbce.

Energia kiełkowania – właściwość określona odsetkiem nasion normalnie kiełkujących w

pierwszym okresie próby kiełkowania.

Zdolność kiełkowania – właściwość określona odsetkiem nasion normalnie kiełkujących

w ciągu całego okresu próby.

Wilgotność nasion – ilość wody zawartej w nasionach, określona przez zastosowanie

metody suszenia lub barwnej reakcji i wyrażona w odsetkach w odniesieniu do początkowej
masy tych nasion.

Metoda kalorymetryczna (barwnej reakcji) określania wilgotności nasion – metoda

orientacyjnego oznaczania ilości wody w nasionach przy użyciu papierków kobaltowych.

Podsuszanie nasion – zabieg przeprowadzany w temperaturze do 30°C, służący

do osiągnięcia właściwej wilgotności nasion przeznaczonych do przechowywania na sucho.

Przechowywanie luzem – przetrzymywanie szyszek i nasion zsypanych luźno

na przewiewnym podłożu, w suchym pomieszczeniu, przy łatwym dostępie powietrza.

Przechowywanie na sucho – przetrzymywanie nasion o właściwej wilgotności

w szczelnie zamkniętych pojemnikach, uniemożliwiających dostęp powietrza z zewnątrz,
w temperaturze 5–12°C.

Przechowywanie w umiarkowanej wilgotności – przetrzymywanie nasion

w warunkach zbliżonych do takich, jakie znajdują one w drzewostanach jesienią
po spadnięciu na ziemię.

Przechowywanie w piasku – przetrzymywanie nasion w środowisku umożliwiającym im

zachowanie równomiernej wilgotności.

Wilgotny piasek – piasek, który podczas ściskania w dłoni pozostawia ślady wilgoci, lecz

nie daje się z niego wycisnąć kropli wody.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Dołowanie nasion – przetrzymywanie w regulowanych naturalnie, przez glebę lub ściółkę

leśną, warunkach dostępu powietrza, wilgotności i temperatury umożliwiających
przygotowanie się do skiełkowania.

Stratyfikacja nasion – przetrzymywanie w regulowanych sztucznie lub naturalnych

warunkach wilgotności, temperatury i dostępu powietrza przez okres umożliwiający
nasionom przygotowanie się do skiełkowania.

Skaryfikacja nasion – uszkadzanie środkami mechanicznymi lub chemicznymi skorupy

nasion (nacinanie, nakłuwanie lub ścieranie) w celu ułatwienia pobrania wody przez nasiona
i przyśpieszenia kiełkowania.

Przysposobianie nasion – poddanie nasion oddziaływaniu określonych warunków

temperaturowo-wilgotnościowych, umożliwiających odbycie procesów fizjologicznych
niezbędnych do ich kiełkowania.

Klasy jakości – rozróżnia się trzy klasy jakości: I, II i III, zależnie od zdolności

i energii kiełkowania lub zdrowotności nasion, przy uwzględnieniu czystości plonu.

Prowadzenie i wykorzystanie bazy nasiennej
Od kilkunastu lat w Polsce obserwujemy stałe pogarszanie się stanu środowiska

przyrodniczego,  uwidaczniające  się  najbardziej  jaskrawo  w  ekosystemach  leśnych.  Szkody
w lasach  powodowane  są  przez  różne  czynniki  natury  biotycznej,  abiotycznej
i antropogenicznej,  spośród  których  najgroźniejsze  są  zanieczyszczenia  przemysłowe
powietrza  atmosferycznego  i  gleby.  Wskaźnikiem  doskonale  obrazującym  stan  zdrowotny
naszych lasów jest stopień defoliacji, czyli ubytek aparatu asymilacyjnego drzew (igły i liście)
przedstawiony  w  procentach.  Zamieranie  drzewostanów  powodowane  przez  przemysłowe
zanieczyszczenia  powietrza  obejmuje  znaczne  powierzchnie.  Prowadzi  to  do  całkowitego
wymierania  populacji  przystosowanych  do  warunków  danego  regionu  i  związanego  z  tym
genetycznego zubożenia całego gatunku.

W latach dobrego urodzaju tworzone są rezerwy nasion na potrzeby całego kraju.

Podstawowymi

bazami o znaczeniu ogólnokrajowym są drzewostany

nasienne

w następujących kompleksach leśnych i regionach:

−

dla sosny – Lasy Taborskie i Napiwodzko-Ramuckie, Puszcza Piska, Augustowska
i Knyszyńska oraz Bory Tucholskie,

−

dla świerka – drzewostany Beskidu Śląskiego i Żywieckiego oraz Puszcza Białowieska,
Augustowska i Borecka,

−

dla jodły – drzewostany Beskidu Sądeckiego i Roztocza,

−

dla modrzewia – drzewostany Gór Świętokrzyskich (oprócz Góry Chełmowej),
Kłodczyzny i Nadleśnictwa Prószków,

−

dla dębu – drzewostany krotoszyńskie, gorzowskie, krajeńskie, dolnośląskie
i chełmskie,

−

dla buka – Puszcza Bukowa i Bieszczady,

−

dla olszy czarnej – Puszcza Augustowska i Białowieska oraz drzewostany Polesia
Lubelskiego i Nadleśnictwa Włoszczowa,

−

dla brzozy – Puszcza Białowieska i Augustowska.

O wykorzystaniu ogólnokrajowej rezerwy nasion decyduje DGLP.

Przy przenoszeniu nasion do innej dzielnicy lub krainy przyrodniczo-leśnej obowiązują

następujące zasady przedstawione poniżej:
1) Na obszarach nizinnych (do 300m n.p.m.) można przenosić nasiona z północy i wschodu

na południe i zachód.

2) Na obszarach górskich można przenosić nasiona ze wschodu na zachód, należy jednak

używać ich na podobnej wysokości n.p.m., na jakiej zostały zebrane; dopuszcza się
przenoszenie nasion świerka z Beskidu Śląskiego i Żywieckiego na obszary nizinne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3) Nasiona modrzewia polskiego z Gór Świętokrzyskich (z wyjątkiem Góry Chełmowej)

mogą być używane na obszarach nizinnych w całym kraju.

4) Nasiona modrzewia europejskiego odmiany sudeckiej mogą być używane w całej Polsce

z wyjątkiem krainy IV i VI.

5) Nasion modrzewia europejskiego innych ekotypów używa się tylko w krainie, w której

zostały zebrane.

6) Nasiona modrzewia japońskiego wykorzystuje się tylko na obszarach zagrożonych

szkodami przemysłowymi.

7) Nasiona gatunków introdukowanych, pozyskane z drzewostanów krajowych,

nie powinny być przenoszone do innych krain przyrodniczoleśnych (z wyjątkiem
pochodzeń zbadanych i zalecanych do wprowadzania na skalę gospodarczą
w odpowiednich wytycznych).

8) Corocznie na podstawie komunikatu o urodzaju i zapotrzebowaniu nasion DGLP

opracowuje  rozmiar  zbioru  szyszek,  owoców  i  nasion  głównych  gatunków
lasotwórczych.  Na  tej  samej  podstawie  każda  z  RDLP  opracowuje  szczegółowe  plany
zbioru  dla  nadleśnictw,  uwzględniając  własne  zapotrzebowanie  oraz  konieczność
tworzenia rezerw. Wielkość rezerw ogólnokrajowych w latach dobrego urodzaju powinna
być następująca: dla sosny pospolitej, świerka, modrzewia i buka – powinna odpowiadać
3-letniemu  zapotrzebowaniu,  dla  jodły  –  2-letniemu,  dla  dębu  –  jednorocznemu
zapotrzebowaniu.

W gospodarce nasiennej należy bezwzględnie przestrzegać zasady oddzielnego

traktowania  i  nie  mieszania  różnych  partii  nasion,  pozyskiwanych  osobno  w  każdym
z drzewostanów  nasiennych,  w  każdej  z  plantacji  nasiennych,  plantacyjnych  upraw
nasiennych,  oraz  z  każdego  drzewa  doborowego  lub  klonu.  Zasada  ta  obowiązuje  od
momentu zebrania  szyszek,  owoców  lub  nasion,  w  czasie  składowania  i  łuszczenia  szyszek,
oczyszczania,  przechowywania  i  przysposobienia  nasion,  aż  do  dostarczenia  nasion  do
odbiorcy  i  wysiewu  w  szkółce.  Dopuszcza  się  jedynie  łączenie  i  łuszczenie  razem  partii
szyszek  zebranych  na  tym  samym  siedlisku  w  drzewostanach  gospodarczych  rosnących
w tym samym nadleśnictwie.

Jednym z nowych rozwiązań zachowania bogactwa genetycznego populacji drzew

leśnych jest bank genów. Ma on różne formy:

−

bank genów in situ – ochrona dojrzałych populacji przed wycięciem i zakładanie z nich
upraw,

−

bank genów ex situ – przenoszenie populacji z rejonów o znacznym zagrożeniu
do rejonów o słabym zagrożeniu, zakładanie upraw, plantacji nasiennych oraz innych
powierzchni (powierzchnie doświadczalne),

−

bank genów – przechowalnia – długookresowe przechowywanie nasion, części roślin
i pyłku.
W grudniu 1995r. utworzono jednostkę organizacyjną pod nazwą Leśny Bank Genów

w Kostrzycy na terenie Nadleśnictwa Śnieżka. Celem powołanej jednostki jest ochrona
zasobów genowych szczególnie cennych gatunków drzew, krzewów i roślin runa leśnego oraz
udostępnianie ich do badań naukowych i dla celów gospodarczych.

Podstawowy cel działalności banku realizowany będzie poprzez długookresowe (30 lat

i  dłużej  dla  gatunków  liściastych)  przechowywanie  i  badanie  zgromadzonych  zasobów
genowych  rodzimych  drzew  i  roślin  zielnych  współtworzących  środowisko  leśne.
Gromadzenie reprezentatywnych partii nasion i ich wieloletnie przechowywanie w warunkach
Banku  Genów  stwarza  szansę  zachowania  rodzimych  populacji  oraz  ich  odtworzenia
dla  następnych  pokoleń  wówczas,  gdy  ustąpią  czynniki  sprawcze  powodujące  zamieranie
lasów.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Trwałość i zdolność do pełnienia przez lasy wielorakich funkcji zależą przede wszystkim

od  zróżnicowania  genetycznego  tworzących  je  gatunków  oraz  od  dostosowania  populacji
drzew  do  czynników  fizyczno-geograficznych  obszarów  ich  występowania.  Warunki  takie
na  pewno  spełniają  rodzime  populacje  drzew,  które  od  tysięcy  lat  dostosowują  się
do  lokalnego  klimatu  i  siedliska.  Sprowadzanie  obcych  populacji  drzew,  wyhodowanych
w  innych  warunkach  przyrodniczych,  wiąże  się  zawsze  z  ryzykiem  niedostosowania,  które
może  przejawiać  się  w  zmniejszonej  odporności  na  niekorzystne  czynniki  środowiska,
obniżonej zdrowotności, gorszej jakości lub mniejszych przyrostach drzewostanów.

Wprowadzona regionalizacja precyzuje zasady przemieszczania nasion i sadzonek,

dostosowując dotychczasowe wytyczne oparte na przyrodniczo-leśnym podziale Polski
do regulaminu Organizacji Współpracy i Rozwoju Gospodarczego (Organisation Cooperation
and Development, O.E.C.D.).

Regionalizację leśną dla nasion i sadzonek wprowadzono w Polsce w celu:

−

wyróżnienia i zachowania odrębności jak największej liczby naturalnych, rodzimych lub
prawdopodobnie rodzimych populacji gatunków lasotwórczych,

−

zwiększenia bazy nasiennej najcenniejszych populacji drzew w regionach ich
występowania,

−

propagowania tych populacji na terenach, na których lokalna baza drzewostanów
nasiennych jest niewystarczająca,

−

ograniczenia niekontrolowanych przerzutów materiału rozmnożeniowego i ścisłego
określenia zasad i kierunków jego przemieszczania dla zachowania trwałości lasów,

−

stworzenia systemu trwałego ewidencjonowania oraz kontroli pochodzenia materiału
rozmnożeniowego.
Według regulaminu O.E.C.D. regionem proweniencji dla gatunku, podgatunku

albo  odmiany  jest  obszar  lub  kompleks  obszarów  o  wystarczająco  jednorodnych  warunkach
ekologicznych,  na  którym  drzewostany  mają  podobne  cechy  fenotypowe  lub  genotypowe.
Regulamin  ten  wymaga,  aby  wytyczone  granice  regionów  uwzględniały  istniejący  podział
administracyjny  i  geograficzny  kraju.  Granice  regionów powinny  być  wyraźnie  wyznaczone
na mapach, a regiony powinny posiadać oznaczenie liczbowe lub literowe.

W polskiej regionalizacji nasiennej jednorodne obszary regionów wydzielono

na podstawie następujących kryteriów:

−

zróżnicowanie ekologiczne i genetyczne gatunków lasotwórczych,

−

zróżnicowanie klimatyczne, geomorfologiczne i przyrodnicze Polski.
Na podstawie przebiegu granic podprowincji fizyczno-geograficznych i krain

przyrodniczo-leśnych wyróżniono 26 makroregionów nasiennych – dużych obszarów
o wystarczająco jednorodnych warunkach klimatycznych i geomorfologicznych.

W makroregionach zgrupowano 106 mikroregionów nasiennych wyznaczonych

na podstawie rozmieszczenia bazy nasiennej oraz na podstawie położenia dzielnic
przyrodniczo-leśnych lub regionów fizyczno-geograficznych.

W związku z tym, wyróżniono dwa rodzaje mikroregionów:

−

mikroregiony mateczne (dla proweniencji),

−

mikroregiony zwykłe (dla środowiska).

Mikroregiony mateczne wydzielone zostały w celu zachowania odrębności naturalnych,

rodzimych  lub  prawdopodobnie  rodzimych  populacji  drzew,  występujących  na  obszarach
o  dość  wyrównanych  warunkach  przyrodniczo-leśnych.  Na  ich  terenie  rosną  najcenniejsze
w Polsce proweniencje drzew podstawowych gatunków lasotwórczych, wyróżniające się pod
względem  jakości  i  przyrostu  drzew.  Bazę  nasienną  stanowią  znaczące  powierzchnie
wyłączonych  i  gospodarczych  drzewostanów  nasiennych,  charakteryzujące  się  zbliżonymi
cechami genotypowymi lub fenotypowymi.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Mikroregiony zwykłe są to miejsca mniejsze od makroregionów obszary o dość

jednorodnych warunkach ekologiczno-fizjograficznych, wydzielone na podstawie przebiegu
granic dzielnic przyrodniczo-leśnych. Na ich terenie występuje bardzo skromna baza
nasienna, bez udziału lub tylko z niewielkim udziałem drzewostanów nasiennych, których nie
łączą zbliżone cechy genotypowe lub fenotypowe.

Wydzielono 54 mikroregiony mateczne (dla proweniencji) i 52 zwykłe (dla środowiska).

Planowanie urodzaju nasion

Drzewa i krzewy są roślinami wieloletnimi i w odróżnieniu od roślin uprawianych

w rolnictwie w ciągu życia obradzają wielokrotnie, a do wieku dojrzałości dochodzą po kilku
lub kilkudziesięciu latach od powstania z nasienia. Rozpoczęcie owocowania, obfitość oraz
powtarzanie plonu nasion są uzależnione od wielu czynników środowiska zewnętrznego,
tempa rozwoju osobniczego i cech dziedzicznych.

Wiek, w którym leśne rośliny drzewiaste rozpoczynają kwitnienie i owocowanie, zależy

od gatunku.

Krzewy na ogół wcześniej dojrzewają. Owocowanie drzew rozpoczyna się później

zwykle dopiero w wieku 15–20 lat. Im bardziej długowieczny jest dany gatunek, tym
wolniejszy jest jego rozwój. Wcześniej owocują osobniki powstałe z odrośli, później –
drzewostany powstałe z nasion. Drzewa rosnące na obrzeżach drzewostanów lub w szerokiej
więźbie, a więc o koronach lepiej oświetlonych i więcej asymilujących, wcześniej przystępują
do owocowania niż znajdujące się w zwartym drzewostanie.

Ważną rolę w indykacji kwitnienia odgrywa temperatura. Wysoka średnia temperatura

dobowa w porze zawiązywania kwiatów, tj. na przełomie czerwca i lipca dla świerka i w lipcu
dla sosny, wpływa w istotny sposób na obfitość kwiatów żeńskich. Warunki cieplne wpływają
również na rozmieszczenie kwiatów w koronie świerków i sosen.

Największy wpływ na owocowanie wywiera temperatura. Im surowsze pod tym

względem  są warunki klimatyczne, tym rzadsze  i  mniej wydajne są  lata urodzaju.  Wszystkie
gatunki  obradzają  rzadziej  i  skąpiej  w  wysokich  górach  lub  na  północy  Europy,
niż  na  nizinach  lub  w  krajach  południowych.  Wraz  z  osłabieniem  urodzaju  zmniejsza
wielkość i ciężar owoców i nasion.

Wystąpienie owocowania w danym roku w znacznym stopniu zależy od aktualnego

układu  warunków  meteorologicznych.  Najsilniejszą  przeszkodą  do  wytworzenia  nasion
są  późne  przymrozki  bądź  napływ  mroźnego  powietrza  na  wiosnę  w  okresie  kwitnienia
lub zawiązywania się owoców. Najwrażliwsze są drzewa i krzewy kwitnące wczesną wiosną,
np.  brzoza,  olsza,  leszczyna.  Silne  obniżenie temperatury  może  zaszkodzić  nawet  gatunkom
stosunkowo późno się rozwijającym.

Do znacznego zmniejszenia lub nawet całkowitego zniszczenia plonu mogą prowadzić

klęski  żywiołowe:  silne  wiatry,  burze,  grady,  a  także  długotrwała  susza.  Susze  zawsze
wpływają  na  niedokształcenie  owoców  i  nasion.  Obfite  opady  atmosferyczne  w  czasie
kwitnienia  utrudniają  proces  zapylenia.  Porywiste  wiatry  przedwcześnie  otrząsają  znaczne
ilości niedojrzałych owoców.

Poszczególne gatunki obradzają w różnych ilościach i powtarzają owocowanie w różnej

długości okresach. Na ogół gatunki ciężkonasienne obradzają rzadziej niż lekkonasienne.
Uszeregowanie gatunków według długości okresów powtarzania się lat urodzaju mniej więcej
odpowiada kolejności, w jakiej zwiększa się ciężar ich nasion. Z powyższego wynika,
że gatunki lekkonasienne owocują częściej, natomiast ciężkonasienne owocują rzadziej.

W naszym klimacie niemal corocznie obradzają topole, wierzby, olsze i wiązy,

jak również większość krzewów. Stosunkowo często obradzają klony, lipy i jesiony,
natomiast rzadziej owocuje dąb, a najrzadziej buk. Drzewa iglaste obradzają obficiej co kilka
lat.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przewidywanie urodzaju nasion pozwala na wcześniejsze opracowanie planów zbioru

i przygotowanie się do samej akcji zbioru nasion.

Istnieją różne metody określania urodzaju nasion drzew leśnych. W praktyce

najpowszechniej  stosowane  są  metody  szacunkowe.  Przewidywaniem  i  statystyką  zbioru
nasion  dla  6  najważniejszych  gatunków:  sosny,  świerka,  jodły,  modrzewia,  dębu  i  buka,
zajmuje  się  Instytut  Badawczy  Leśnictwa.  Wszystkie  nadleśnictwa  w  tym  celu  wypełniają
corocznie  „Kwestionariusz  w  sprawie  urodzaju  nasion  drzew  leśnych”.  Urodzaj  nasion
poszczególnych  gatunków  drzew  określa  się  według  skali  trzystopniowej,  kwalifikując
obfitość urodzaju jako:

−

urodzaj słaby – kiedy owocują tylko niektóre drzewa skrajne (przy granicach lasu, obok
dróg i linii oddziałowych),

−

urodzaj średni – owocują wszystkie drzewa skrajne i niewielka część drzew wewnątrz
drzewostanu,

−

urodzaj dobry – owocuje większość drzew w drzewostanie.

−

Szacunkową ocenę urodzaju przeprowadza się w trzech fazach:

−

przed kwitnieniem,

−

w czasie kwitnienia,

−

w czasie owocowania.
W praktyce gospodarczej szczególne znaczenie ma ocena dokonana jeszcze w roku

poprzedzającym  urodzaj.  W  stosunku  do  niektórych  gatunków  tak  wczesne  prognozowanie
nie  nasuwa  większych  trudności.  Na  przykład  dla  sosny  pospolitej  i  dębu  czerwonego,
u których nasiona dojrzewają w następnym roku po kwitnieniu, można ocenić przyszłoroczny
urodzaj przez obserwację  już wykształconych  młodych  szyszeczek (u sosny)  czy zawiązków
owoców  (u  dębu).  Taka  ocena  daje  stosunkowo  dużą  pewność  prognozowania,  gdyż  jest
dokonywana już w trakcie owocowania.

U większości gatunków drzew i krzewów prognozę trzeba oprzeć na obserwacjach

dokonywanych przed kwitnieniem. O przygotowywaniu się drzew do owocowania informują
bądź  kształtujące  się  na  jesieni  roku  poprzedzającego  urodzaj  kwiatostany  (brzoza,  olsza,
leszczyna),  bądź  rozpoznawalne  po  kształcie czy  skupieniach  pączki  kwiatowe  (topole,  buk,
świerk,  jedlica,  modrzew).  Zapowiedź  urodzaju  na  tego  rodzaju  spostrzeżeniach  nie  daje
dużej  pewności,  gdyż  sama  gotowość  do  kwitnienia  nie  przesądza  o  urodzaju  nasion.  Jest
jednak  mniej  zawodne  aniżeli  kierowanie  się  przypuszczeniami  wynikającymi  ze  śledzenia
powtarzalności lat nasiennych.

O możliwości urodzaju w danym roku można sądzić na podstawie spostrzeżeń

fenologicznych dokonywanych w okresie kwitnienia i owocowania. Prowadząc obserwacje
można przekonać się o nasileniu szkód i wziąć je pod uwagę przy ocenie spodziewanych
efektów zbioru.

Na podstawie rejestracji dotychczasowych wyników zbioru przyjęto dla dobrego

urodzaju wskaźnik 100, dla średniego – 30, dla słabego – 10. Pozwala to na określenie
przewidywanego plonu nasion w skali kraju. Posługiwać się przy tym można wzorem na
odsetek urodzaju, opracowanym przez St. Tyszkiewicza. Według tego wzoru:

odsetek urodzaju = 100a + 30b + 10c

a+b+c+d

gdzie:
a – powierzchnia drzewostanów wykazujących urodzaj dobry,
b – powierzchnia drzewostanów o urodzaju średnim,
c – powierzchnia drzewostanów o urodzaju słabym,
d – powierzchnia drzewostanów, na której stwierdzono nieurodzaj.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wzór ten pozwala na zorientowanie się w możliwościach zbioru w poszczególnych

jednostkach lasów.

Poza metodami szacunkowymi można również posługiwać się dokładniejszymi

metodami pomiarowymi. Metody te znajdują zastosowanie głównie w pracach badawczych.
Stadia dojrzałości nasion

Ustalenie terminu pozyskania nasion powinno zawsze być poprzedzone uprzednim

zbadaniem postępów dojrzewania. W praktyce nasiennej fazy dojrzałości określa się
na podstawie konsystencji nasienia, a więc wyróżnia się dojrzałość:

−

wodnisto-mleczną (powstawanie tkanki zapasowej, zielonkawa barwa okrywy nasiennej),

−

woskowo-mleczną (rozciągliwa jak ciasto substancja zapasowa, zanikanie chlorofilu
w okresie nasienia),

−

woskową (tkanka zapasowa podobna do wosku, okrywa nasienna żółta lub
szarobrunatna),

−

pełną, czyli twardą (stwardnienie tkanki zapasowej, która jest mączysta lub szklista,
okrywa nasienna zwarta i skórzasta).
Rozróżnia się morfologiczną i fizjologiczną dojrzałość nasienia. Nasienie dojrzałe pod

względem  morfologicznym  jest  całkowicie  wykształcone,  tzn.  osiągnęło  właściwe  sobie
wymiary  i  ma  zupełnie  już  uformowany  zarodek;  jedynie  nie  ma  ono  jeszcze  zmienionej
barwy, a jego substancje zapasowe nie znajdują się w stanie gotowym do przerwania. Nasiona
zebrane  w  tym  stanie  szybko  tracą  zdolność  kiełkowania,  jeśli  nie  trafią  na  warunki
sprzyjające  ich  dalszemu  rozwojowi.  Niezwłocznie  wysiane  lub  zadołowane,  kiełkują
we  właściwym  czasie.  Nasiona  dojrzałe  fizjologicznie  zmieniają  barwę,  a  kiedy  w  ich
tkankach zajdą pewne procesy biochemiczne, stają się zdolne do przetrwania w odpowiednich
dla nich warunkach bez utraty zdolności kiełkowania.

Nasiona niektórych gatunków drzew, np. wierzb, topól, brzóz, sosny pospolitej, świerka

i  innych,  mogą  kiełkować  niezwłocznie  po  opadnięciu.  Inne,  jak  nasiona  jodły,  dębu,  buka
i  klonu,  wymagają  pewnego,  stosunkowo  krótkiego  okresu,  zanim  staną  się  gotowe
do kiełkowania.  Jeszcze  inne  nasiona,  np.  lipy,  grabu,  jesionu  i  wielu  krzewów,  przechodzą
dłuższy okres spoczynku (od roku do kilku  lat) i wymagają przedsiewnego przechowywania
w określonych warunkach wilgoci, temperatury i dostępu powietrza.

Niezdolność do kiełkowania nasion dojrzałych morfologicznie, ale jeszcze niedojrzałych

fizjologicznie, wynika z niedostatecznego zaawansowania procesu przemian biochemicznych
w samych nasionach. Rozróżniamy u nasion oporność kiełkowania, przelegiwanie i zapadanie
w letarg.

Oporność kiełkowania jest to czasowa niezdolność nasion do kiełkowania bezpośrednio

po zbiorze, która zwykle mija po 6–8 tygodniach. Opornie kiełkują nasiona jodły, dębu, buka
i jarzębiny, które zaraz po dojrzeniu opadają z drzew. Oporność kiełkowania jest wyrazem
przystosowania się tych gatunków drzew do warunków klimatycznych i zabezpiecza nasiona
przed wczesnym skiełkowaniem w jesieni.

Przelegiwanie nasion, jest to zjawisko wschodzenia nasion w rok (a nawet 2 lata)

po wysiewie.  W okresie przelegiwania  substancje pokarmowe nasion przechodzą zasadnicze
przemiany  biochemiczne.  Proces  ten  nazywamy  też  wtórnym  dojrzewaniem,  w  wyniku
którego  takie  gatunki,  jak  limba,  cis,  jałowce,  uzyskują  dojrzałość  fizjologiczną  i  kiełkują
dopiero na drugą wiosnę po zbiorze.

Letarg, czyli okresowe zahamowanie zdolności kiełkowania. Występuje u nasion, które

uzyskały już dojrzałość morfologiczną, lecz nie osiągnęły dojrzałości fizjologicznej wskutek
właściwości nasienia, które zależą od czynników środowiska (temperatury, światła,
wilgotności i dostępu powietrza). Do przechodzących okres letargu należą np. nasiona grabu,
lipy i jesionu, które w warunkach naturalnych nie wschodzą na pierwszą wiosnę, lecz dopiero
na drugą wiosnę po dojrzewaniu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W zależności od przeznaczenia nasiona mogą być zbierane w różnych fazach dojrzałości.

Nasiona  zebrane  w  fazach  dojrzałości  mlecznej gorzej się  przechowują  od nasion zebranych
w  fazach  dojrzałości  woskowej  i  pełnej,  ale  w  wielu  przypadkach  mogą  stanowić
pełnowartościowy  materiał  siewny.  Należy  to  mieć  na  uwadze  planując  porę  zbioru
niektórych nasion  zapadających  w  stan głębokiego spoczynku.  Nasiona  takich gatunków  jak
np.  jesion  wyniosły,  grab  zwyczajny,  lipa  drobnolistna,  rodzime  klony,  zebrane  nie  w  pełni
dojrzałe  (tzw.  zbiór  „na  zielono”),  czyli  przed  osiągnięciem  fazy  dojrzałości  pełnej  i  zaraz
zastratyfikowane lub wysiane do gruntu kiełkują w najbliższym okresie wiosennym. Zebrane
natomiast  późną  jesienią  lub  w  zimie  wschodzą  dopiero  na  następną  wiosnę  po  długim
przysposabianiu. Nasion zebranych  „na zielono” nie można przechowywać, co uniemożliwia
tworzenie  zapasów.  Nasiona  trzeba  wysiewać  natychmiast,  bez  jakiegokolwiek  podsuszania.
Jeśli  więc  nasiona  są  przeznaczone  do  natychmiastowego  wysiewu,  to  zebrane  mogą  być  na
ogół bez szkody, a w odniesieniu do gatunków wymagających stratyfikacji nawet z korzyścią,
przed  osiągnięciem  pełnej  dojrzałości

fizjologicznej. Nasiona przeznaczone do

przechowywania powinny być natomiast zebrane możliwie najpóźniej.
Sposoby zbioru nasion

Z praktycznego punktu widzenia najlepszą porą do rozpoczęcia zbioru dojrzałych nasion

jest  okres  oddzielania  się  owoców  od  rośliny.  Ponieważ  jednak  w  niektórych  przypadkach
owoce nie opadają przez dłuższy czas po dojrzeniu, a w innych okres  między dojrzewaniem
a  opadaniem  owoców  jest  bardzo  krótki  i  trudny  do  uchwycenia,  owoce  drzew  i  krzewów
leśnych dzieli się na 3 grupy, wymagające różnego postępowania w czasie zbioru:

−

zbierane przed całkowitym dojrzeniem – brzoza, wiąz, jodła, topola,

−

zbierane przed opadnięciem – jesion, klon, grab, świerk, sosna, modrzew, olsza, robinia
i wiele innych,

−

zbierane po opadnięciu (z ziemi) – dąb, buk, orzech, kasztanowiec, jabłoń i inne.
Przed przystąpieniem do gospodarczego zbioru nasion powinno się ocenić wstępnie

ich wartość siewną, decyduje ona bowiem o celowości zbioru. Dla orientacyjnego określenia
tej wartości wykonuje się tzw. próbny zbiór, na podstawie którego można ocenić wzrokowo
udział nasion płonnych lub uszkodzonych przez grzyby i owady. Odsetek nasion płonnych
ocenia się przez ich krojenie lub rozgniatanie. Małe nasiona rozgniata się na papierze – pełne
zostawiają tłuste plamy. Natomiast nasiona większe przekrawa się, by sprawdzić, czy wnętrze
jest puste, czy też wypełnione.

Najprostszy jest zbiór z ziemi. Znajduje on zastosowanie jesienią w przypadku owoców

lub nasion dużych (żołędzie, bukiew, orzechy, nasiona kasztanowca) czy nasion opadających
na ziemię wewnątrz dużych owoców wczesną jesienią (dzika grusza, dzika jabłoń) lub wiosną
–  szyszek  (limba)  albo  też  w  dużych  skrzydlakach  na  przełomie  wiosny  i  lata  (klon
srebrzysty).  Zbiór  przeprowadza  się  ręcznie.  Jest  to  czynność  pracochłonna  i  powolna,
zwłaszcza,  gdy  gleba  pod  drzewostanem  jest  zadarniona  lub  pokryta  inną  roślinnością.
Dla ułatwienia zbioru z ziemi można pod drzewami rozkładać płachty z brezentu lub folii, lub
też  uplecione  fabrycznie  z  miękkiego  sznurka  z  tworzywa  sztucznego  siatki  o  drobnych
oczkach.  Do  zbioru  przystępuje  się  dopiero  po  pierwszym,  wczesnym  opadzie  nasion,
najczęściej  robaczywych  lub  niewykształconych,  które  w  ten  sposób  eliminuje  się  z  plonu.
Po  opadnięciu  większości  nasion  wsypuje  się  je  do  worków,  które  po  zaetykietowaniu
transportuje się do dalszej obróbki.

Z ziemi zbiera się niekiedy całe mięsiste owoce (dzika jabłoń, dzika grusza)

lub rozsypujące się szyszki (limba). Dla ułatwienia można otrząsać owoce na płachty lub
siatki ręcznie (dzikie drzewa owocowe) lub mechanicznie, za pomocą napędzanych przez
ciągnik wibratorów – otrząsaczy. Może to dotyczyć zbioru owocostanów grabu, skrzydlaków
jesionu lub jaworu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Za zbiór „z ziemi" można również uznać obrywanie szyszek lub owocostanów

ze ściętych drzew, w gospodarczych drzewostanach nasiennych. Zbiór taki jest znacznym
udogodnieniem zwłaszcza zimą, gdy praca w koronach drzew może być utrudniona,
niemożliwa czy niebezpieczna.

Do zbioru nasion w plantacjach nasiennych używa się przenośnych drabin stojących,

drabin montowanych na płozach, platform umieszczonych na przyczepach ciągnikowych lub
różnego rodzaju podnośników, dostosowanych do wysokości szczepów.

Nasiona olszy czarnej pływające w strumieniach czy innych zbiornikach wodnych

w czasie wiosennych roztopów chwyta się za pomocą przetaków lub specjalnych niewodów
płóciennych. Wartość siewna tych nasion może być bardzo duża, nie nadają się one jednak
do przechowywania, nawet przez jeden rok.

Z drzew niższych zbieramy owoce gatunków liściastych za pomocą sekatora

oprawionego na tyczce. Owoce lub owocostany obcinamy sekatorem i zbieramy z ziemi
do worków. Z krzewów zbieramy nasiona ręcznie, stojąc na ziemi.

Zbieranie owoców i szyszek z wysokich drzew stojących jest trudne i niebezpieczne.

Zbiór  szyszek  i  nasion  z  drzew  stojących  można  powierzyć  wyłącznie  pełnoletnim
mężczyznom,  którzy  posiadają  aktualne  orzeczenie  lekarskie,  zezwalające  na  wykonywanie
prac  na  wysokości  oraz  świadectwo  ukończenia  szkolenia  dla  zbieraczy  nasion  z  drzew
stojących. Zbioru może dokonywać co najmniej dwóch robotników pozostających pod stałym
nadzorem.  Chodzi  przy  tym  zarówno  o  bezpieczeństwo  zbieraczy,  jak  i  niedopuszczenie
do tego, aby mieszali oni szyszki zebrane z drzew stojących z innymi szyszkami.

Zbiór szyszek i nasion z drzew ściętych może się odbywać w miejscach oddalonych

od  miejsca  ścinki  co  najmniej  na  odległość  dwóch  wysokości  ścinanych  drzew.  Zabronione
jest  dokonywanie  zbioru  nasion  lub  szyszek  równocześnie  z  okrzesywaniem  tego  samego
drzewa.  Odległość  zbieracza  od  stanowiska  pracy  drwala  okrzesującego  inne  drzewa  nie
może być mniejsza niż 10m.

Nasion nie można zbierać i przechowywać w workach foliowych. Nasiona zebrane

jednego  dnia  muszą  być  tego  samego  dnia przekazane  leśniczemu.  Przy  składowaniu  nasion
leśniczy musi przestrzegać, aby nie mieszać ze sobą nasion różnych gatunków lub rodzajów,
np. olszy  szarej z olszą czarną, dębu  szypułkowego z bezszypułkowym itp. Nasiona zebrane
z gospodarczych drzewostanów nasiennych nie mogą być mieszane z nasionami
z wyłączonych drzewostanów nasiennych lub z plantacji nasiennych.
Wyłuszczanie nasion drzew iglastych

Nasiona drzew iglastych przed użyciem ich do wysiewu muszą być wydobyte z szyszek,

odskrzydlone i oczyszczone. Odbywa się to w wyłuszczarniach, które posiadają odpowiedni
do tego celu zestaw urządzeń.

Bezpośrednio po zbiorze szyszki mają zbyt dużą wilgotność i wymagają podsuszenia.

Świeżo zebrane szyszki sosny, świerka i modrzewia przechowuje się w dobrze wietrzonych
magazynach, rozłożone na przewiewnym podłożu w cienkiej warstwie grubości do 40cm.
Grubość warstw składowania jest uzależniona od wilgotności nasion i temperatury powietrza.
Tak składowane szyszki muszą być okresowo przegarniane lub przesypywane, aby nie uległy
zaparzeniu. Nie wolno przechowywać szyszek w workach plastykowych i innych
nieprzewiewnych pojemnikach.

Szyszki sosny i świerka łuszczy się w Polsce w wyłuszczarniach termicznych. Stosowany

proces  technologiczny  umożliwia  pozyskanie  nasion  o  wysokiej  zdolności  i  energii
kiełkowania  dzięki  przestrzeganiu  określonego  reżimu  cieplno-wilgotnościowego.  Istotą
łuszczenia  szyszek  jest  ich  suszenie  do  stadium  otwarcia  (rozchylenia  się  łusek)  przez
poddanie  ich  działaniu  prądu  ciepłego  powietrza  o  określonej  temperaturze  i  wilgotności.
Podstawowym czynnikiem przy wyłuszczaniu nasion jest stworzenie optymalnych warunków
suszenia  szyszek  w  komorze  łuszczarskiej  czy  na  sitach,  natomiast  zabiegi  mechaniczne

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

umożliwiające  wypadanie  nasion,  ich  odskrzydlanie  i  oczyszczanie  są  czynnościami
ważnymi,  ale  już  drugorzędnymi.  Duże  partie  szyszek  z  gospodarczych  i  wyłączonych
drzewostanów  oraz  dużych  plantacji  nasiennych  łuszczy  się  w  komorach  z  zainstalowanymi
wewnątrz bębnami lub sitami z bębnem, natomiast małe partie z drzew doborowych, klonów
i małych  plantacji  –  w  szufladowych  szafach  wyłuszczarskich  typu  TL-78.  Po  wyłuszczeniu
nasiona  sosny  i  świerka  są  oddzielane  od  skrzydełek  (odskrzydlane)  w  odskrzydlaczach
kołkowych lub szczotkowych, a następnie oczyszczane w wialniach.

Szyszki modrzewia łuszczy się w mechanicznych wyłuszczarko-przesiewaczach typu

L-113. W wyłuszczarniach tych łuski podsuszonych szyszek ulegają skruszeniu i starciu
w wyniku obijania się szyszek o siebie i o ściany metalowego pojemnika w czasie jego ruchu
wahadłowego w płaszczyźnie pionowej, a następnie oczyszczane są w wialniach.

Najmniej trudności nastręcza wydobycie nasion jodły, gdyż jej szyszki rozłożone cienką,

około 5cm warstwą w przewiewnym miejscu rozsypują się same po upływie 1–2 tygodni,
w zależności od zawartości w nich wody. Wystarczy je tylko lekko przegarniać. Przez jedną
zimę nasiona jodły mogą być z powodzeniem przechowywane wraz z łuskami. Do dłuższego
przechowywania wymagane jest jednak oddzielenie łusek od nasion.

Wyłuszczarnie przechowują nasiona gatunków iglastych dla nadleśnictw, które

przysyłają  do  nich  szyszki  do  łuszczenia.  Nasiona  na  bieżące  potrzeby  nadleśnictw
przechowuje się w magazynach – piwnicach, w których temperatura waha się w granicach od
4  do  12°  C.  Przechowywanie  w  takich  warunkach  nasion  sosny,  świerka  i  modrzewia
o  wilgotności  6–7%,  umieszczonych  w  szczelnie  zamkniętych  butlach,  powinno  trwać  nie
dłużej niż 3 lata, ponieważ później następuje zbyt duże obniżenie wartości siewnej nasion.

Technika wydobywania i czyszczenia nasion drzew i krzewów liściastych zależy od typu

owoców, stopnia ich dojrzałości, zdolności zachowywania przez nie żywotności, ich
wrażliwości na warunki przechowywania itp. Owoce dzielimy na dwie grupy: suche
i mięsiste. Wymagają one odmiennego traktowania.

W przypadku owoców mięsistych musimy najpierw wydobyć nasiona z owocni,

a dopiero potem je oczyścić i wysuszyć. Nasiona z owocni mięsistych można wydobywać
metodą fermentacji lub przy użyciu odpowiednich gniotowników (młynków).

W metodzie fermentacji owoce zalewa się wodą w naczyniu lub na pryzmie, a następnie

po rozmięknięciu rozgniata i przeciera na sitach, Fermentowanie owoców nie powinno trwać
dłużej niż 2–3 doby. Do oddzielania nasion od miazgi powinno się używać sit o różnej
wielkości oczek. Najpierw używa się sit o oczkach większych, aby przeszły przez nie nasiona
i miękkie części miazgi, które w następnym etapie oddziela się łatwo na sitach o mniejszych
oczkach. Operacja ta powinna być wykonywana bardzo ostrożnie, aby podczas przecierania
nie uszkodzić nasion.

Łatwiejsze jest wydobywanie nasion przy użyciu młynków. W ręcznie lub elektrycznie

napędzanych młynkach mechanizmem rozdrabniającym są najczęściej tarcze o regulowanych
odstępach, dopasowanych do wielkości owoców. Owoce wciskane są między tarcze
rozcierające przez podajnik ślimakowy. Po rozgnieceniu owoców oddziela się nasiona
od miąższu przez przepłukiwanie wodą. Później rozsypuje się je na płachcie chłonącej wodę,
suszy i przeciera ostrożnie przez sita, dla usunięcia resztek miękiszu. Do czyszczenia suchych
nasion można używać mechanicznych „oczyszczaczy nasion z owocni”.

Przygotowanie nasion zawartych w owocach suchych polega przede wszystkim

na starannym podsuszeniu owoców w celu łatwiejszego oddzielenia i oczyszczenia nasion.

Wyjątek stanowią nasiona zebrane „na zielono”, w fazie dojrzałości mlecznej, które

muszą być natychmiast wysiane do gleby.

Wstępnemu podsuszeniu powinny być poddane zarówno owoce wysiewane w takiej

postaci, w jakiej są zbierane np. skrzydlaki klonów, grabu, żołędzie, bukiew), jak
i owocostany, z których nasiona dopiero trzeba wyłuszczyć (np. olszy, robinii, żywotnika itp.).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Najlepszym  sposobem  suszenia  jest wystawienie  owoców i  nasion  na bezpośrednie działanie
prądu  suchego  powietrza  w  przewiewnym  pomieszczeniu.  Najlepiej  do  tego  celu  nadają  się
specjalne  magazyny  z  częściowo  ażurowymi  ścianami, które  muszą  być  ze  wszystkich  stron
odsłonięte  i  zwrócone  swą  dłuższą  ścianą  prostopadle  do  kierunku  panujących  wiatrów.
Wskazane jest też stosowanie wymuszonego obiegu powietrza przy pomocy wentylatora.

Po etapie podsuszania następuje etap wyłuszczania nasion z suchej owocni

i  oczyszczania.  W  przypadku  wysiewania  całych  owoców,  jak  np.  skrzydlaki  klonów,
wiązów,  jesionów  itp.  oczyszczanie  polega  tylko  na  usunięciu  szypułek,  gałązek,
usychających  liści,  nasion  zepsutych  itp.  Podsuszone  bazie  topoli  wsypuje  się  do  worka
i  lekko  młóci,  a  następnie  oddziela  się  ręcznie  grubsze  części  owocostanów  od  nasion
i przeciera przez sita. Orzeszki brzozy, które wypadają z rozpadających się w czasie suszenia
owocostanów  i  tworzą  mieszankę  z  łuskami,  przesiewa  się  przez  sita,  aby  oddzielić  resztki
owocostanów od gałązek i liści. Podobnie postępuje się z wytrząśniętymi z owocni nasionami
olszy, żywotnika itp. Łuski brzozy można oddzielić od nasion tylko w specjalnych wialniach
o  pionowym  nadmuchu  powietrza.  Przez  młócenie  w  workach  i  odwiewanie  wydobywa  się
ze  strąków  nasiona  robinii,  glediczii  oraz  oddziela  od  skrzydełek  nasiona  grabu.  Strąki
karagany  otwierają  się  przy  wysychaniu  same,  wyrzucając  nasiona  na  boki  na  odległość
1 – 2 m i dlatego umieszcza się je w skrzynkach przykrytych drobną siatką lub workami.
Biologiczne uwarunkowania przechowywania nasion

Oczyszczone i podsuszone nasiona drzew i krzewów należy zabezpieczyć do chwili

wysiewu w ten sposób, aby podczas przechowywania nie utraciły swej wartości siewnej.

Nasiona gatunków roślin drzewiastych ze strefy klimatu umiarkowanego można podzielić

na dwie kategorie:

−

nasiona znoszące podsuszenie do niskiego poziomu wilgotności lub odwodnienie
całkowite (kategoria „orthodox"),

−

nasiona nie znoszące odwodnienia lub tolerujące odwodnienie tylko częściowe,
do wysokiego progu wilgotności (kategoria „recalcitrant").
Nasiona z kategorii „orthodox" można natychmiast po zbiorze i oczyszczeniu podsuszyć

do  wilgotności  10%  lub  jeszcze  niższej,  co  umożliwia  ich  przechowywanie  w  stanie
odwodnionym  w  szczególnie  zamkniętych  pojemnikach.  Pojemniki  takie  chronią
przechowywane  nasiona  przed  zmianami  poziomu  wilgotności.  W  zasadzie  dla  większości
gatunków  drzew  i  krzewów  liściastych  bezpiecznym  zakresem  poziomu  wilgotności  jest
8–10% (w stosunku do ich świeżej masy).

Nasiona gatunków drzew i krzewów iglastych z północnej strefy klimatu umiarkowanego

należą do kategorii „orthodox". Nasiona gatunków iglastych pozyskiwane innymi sposobami
(cis, jałowiec, jodła) można również podsuszyć do stosunkowo niskiego poziomu
wilgotności.

Do kategorii „recalcitrant" należą nasiona kilku gatunków drzew o wielkich nasionach

(dęby, kasztanowce, kasztan jadalny, jawor, klon srebrzysty). Ich nasiona po zbiorze cechuje
wysoka wilgotność,  dochodząca  u  kasztanowca do 40–45%, u  dębów  do  40–48%, u  jaworu
do  40%,  a  u  klonu  srebrzystego  (skrzydlaki)  do  52%.  Zgromadzone  w  większych  ilościach,
umieszczone  w  niewentylowanych  workach  czy  pojemnikach  w  temperaturze  pokojowej
szybko się zagrzewają. Przechowując takie nasiona należy dążyć do obniżenia intensywności
ich  oddychania  aż  do  możliwego  minimum.  Można  to  zapewnić  przez  schłodzenie  nasion
i  przetrzymywanie  ich  w  obniżonej  temperaturze.  Ze  względu  na  znaczną  wilgotność  nie
można jednak obniżyć temperatury przechowywania poniżej poziomu krytycznego, w którym
dochodzi do uszkodzeń mrozowych, a przy dalszej obniżce temperatury nasiona giną. Poziom
ten wynosi dla żołędzi około -5°C.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposoby przechowywania nasion

Przechowywanie nasion na potrzeby bieżące
Zależnie od właściwości biologicznych nasion stosuje się różne sposoby

ich przechowywania.

Przechowywanie nasion luzem polega na złożeniu ich w luźnej warstwie

w pomieszczeniu z łatwym dostępem powietrza z zewnątrz. Sposób ten stosuje się względem
świeżo  pozyskanych  nasion,  często  w  celu  ich  dalszego  przechowywania.  Należy  tu  także
przechowywanie  nasion  w  workach,  nieszczelnych  skrzyniach  lub  innych  naczyniach,
jak  również  w  sąsiekach.  Luzem  można  przechowywać  nasiona  jodły,  sosny  limby,  brzozy,
grabu, jesionu, lipy, wiązu.

Przechowywanie nasion na sucho odbywa się w szczelnie zamkniętych naczyniach. Przed

wsypaniem  nasiona  trzeba  podsuszyć,  doprowadzając  je  do  właściwej  wilgotności.  Stan
wilgotności nasion należy co pewien okres sprawdzać. Butle lub inne hermetycznie zamykane
pojemniki  z  nasionami  umieszcza  się  w  chłodnym  i  ciemnym  pomieszczeniu,  o  możliwie
równomiernej  temperaturze.  Na  sucho  przechowuje  się  nasiona  jedlicy,  modrzewia,  sosny
pospolitej, sosny czarnej, sosny górskiej, świerka, olszy, topoli.

Przechowywanie nasion w warunkach umiarkowanej wilgotności polega na umieszczeniu

ich  w  środowisku  zabezpieczającym  je  przed  nadmiernym  wysychaniem.  W  ten  sposób
przechowuje  się  nasiona  dębu,  buka,  kasztanowca,  które  muszą  zachować  określoną
zawartość  wody.  Dawniej  większe  ilości  tych  nasion  przechowywano  przez  jedną  zimę
w odpowiednio zabezpieczonych dołach lub kopcach,  a obecnie zaleca  się przechowywać  je
w szopach  Alemanna. Szopa Alemanna służy przede wszystkim do przechowywania  żołędzi
i bukwi w większych ilościach.

Najprostszą, stosowaną od dawna, metodą zapewnienia nasionom umiarkowanej

wilgotności  jest  przechowywanie  ich  przez  pierwszą  zimę  pod  drzewostanem.
Przechowywanie  pod  okapem  drzewostanu  przypomina  naturalne  warunki  przechowywania
do  wiosny  nasion  takich  gatunków,  jak  dąb,  buk  oraz  jodła.  Dla  tych  gatunków  jest  też
stosowane.  Miejsce  do  przechowywania  nasion  wybieramy  w  starszym  drzewostanie,
na wzniesieniu, żeby uniknąć nadmiernego ich zawilgocenia. W miejscu tym zdziera się runo
do gleby mineralnej. Żołędzie, wstępnie przesuszone, rozkłada się warstwą grubości 5–6cm,
a  bukiew  i  nasiona  jodły  –  około  10cm,  na  glebie  mineralnej  i  przykrywa  się  gałązkami
jałowca  w  celu  zabezpieczenia  przed  gryzoniami.  Następnie  przykrywa  się  nasiona  cienką
warstwą słomy lub liści grubości 20–30cm, a na wierzchu gałęziami.

Nasiona przechowywane tym sposobem zwykle bardzo wcześnie na wiosnę kiełkują.

Chcąc  tego  uniknąć,  przykrywamy  je  zimą  grubą  warstwą  ubitego  śniegu.  Warstwę  śniegu
przykrywa  się  dodatkowo  ściółką,  żeby  na  wiosnę  zbyt  wcześnie  nie  stajał.  Sposób
przechowywania  nasion  pod  okapem  drzewostanu  nadaje  się  do  zastosowania  przy
niewielkich partiach  nasion  i tylko tam, gdzie  nie istnieje  niebezpieczeństwo zniszczenia ich
przez zwierzęta.

Przechowywanie luzem, na sucho i przy umiarkowanej wilgotności, prowadzi się

na zapleczu szkółek leśnych i nie wymaga ono skomplikowanych urządzeń. Wystarczą
przewiewne magazyny (szopy, strychy itp.), piwnice o temperaturze do +5°C i pomieszczenia
o temperaturze około +20°C. Przechowalnie takie pozwalają na zaspokojenie bieżącego
zapotrzebowania szkółek na nasiona.

Długookresowe przechowywanie rezerw nasion na lata nieurodzaju wymaga

zastosowania komór chłodniczych o regulowanej temperaturze, a w niektórych wypadkach
również i wilgotności. W zależności od wymagań nasion w przechowalniach
długookresowych stosuje się trzy typy komór chłodniczych:

−

z temperaturą od 1 do – 1°C i regulowaną wilgotnością, w których przechowywane będą
przez 2–3 lata nasiona dębu,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

z temperaturą od 1 do – 5°C do przechowywania przez okres do 10 lat nasion gatunków
iglastych pozyskiwanych w wyłuszczarniach oraz do przechowywania w razie potrzeby
przez 2–3 lata niewielkich partii nasion cennych pochodzeń gatunków liściastych, jak:
brzoza, olsza, jesion i wiąz,

−

z temperaturą od – 5 do – 10°C do przechowywania przez 2–3 lata nasion jodły jak
i buka.

Komory chłodnicze pierwszego typu mogą być instalowane w dużych szkółkach,

w  wielokomorowych  przechowalniach  służących  zarazem  do  przechowywania  sadzonek.
Pozwoli  to  na  racjonalne  wykorzystywanie wszystkich  pomieszczeń  niezależnie  od  urodzaju
żołędzi.  Żołędzie  o  zawartości  wody  41–43%  przechowuje  się  w  odkrytych  pojemnikach
w zmieszaniu z substratem. W przypadku innej wilgotności nasion rozłożone cienką warstwą
(do 10cm) żołędzie  należy albo delikatnie podsuszyć, albo nawilżyć przez  zamgławianie lub
bardzo drobnokropliste zraszanie.

Do przechowywania żołędzi używa się pojemników i butli metalowych lub plastykowych

o  pojemności  30–50l  z  szerokim  otworem  wsypowym.  Dopuszcza  się  stosowanie  beczek
o pojemności  100  litrów.  Do  każdego  pojemnika  przed  wsypaniem  żołędzi  musi  być
wstawiona  rura  plastykowa  o  średnicy  5  (w  pojemnikach  30-litrowych)  do  10cm
(w beczkach),  sięgająca  od  dna  do  górnego  otworu  pojemnika.  Jako  substrat  stosuje  się
rozdrobniony  torf  nizinny  lub  piasek  rzeczny  o  wilgotności  zbliżonej  do  wilgotności
przechowywanych  żołędzi,  tzn.  40–45%.  Żołędzie  miesza  się  z  torfem  lub  piaskiem
w proporcji  objętościowej  1:1.  Można  również  przechowywać  żołędzie  bez  substratu.
Wilgotność względna powietrza w komorze chłodniczej powinna wynosić 80–90%.

Komory chłodnicze drugiego typu instaluje się w magazynach nasion znajdujących się

przy wyłuszczarniach.  Nasiona  o  zawartości  6–7% wody  przechowuje się  w  hermetycznych
pojemnikach  (butlach  szklanych,  bańkach  plastykowych  itp.).  Dla  nasion  sosny  zwyczajnej,
czarnej, wejmutki oraz świerka, modrzewia i jedlicy jest to wilgotność, jaką mają po procesie
wyłuszczania  z  szyszek.  Nasiona  gatunków  liściastych  muszą  być  podsuszone  w  czasie
wstępnego przechowywania ich luzem.

komorach

chłodniczych

trzeciego

typu

hermetycznych

pojemnikach

przechowywane są nasiona jodły i buka o zawartości wody 9–11%. Komory te są instalowane
w przechowalniach, w których jednocześnie znajdują się komory o temperaturze od 1 do 3°C
przeznaczone do stopniowego schładzania i odmrażania nasion, pomieszczenia do
przedsiewnego przysposabiania nasion oraz pomieszczenia i urządzenia do stopniowego
podsuszania nasion przed złożeniem ich do długookresowego przechowywania.

Do przechowywania długookresowego używamy opakowań z folii zgrzewnej,

pojemników plastykowych lub metalowych z ocynkowanej, nierdzewnej blachy.
Sposoby przygotowania nasion do wysiewu

Nasiona nie wszystkich gatunków drzew są zdolne do skiełkowania natychmiast po

opadnięciu.  Stan  spoczynku  nasion  nie  jest  jednakowy.  Nasiona  niektórych  gatunków
wymagają  specjalnych  zabiegów,  aby  skiełkowały.  Jedne  nie  mogą  skiełkować  z  braku
dostatecznej  ilości  ciepła,  inne  kiełkują  dopiero  po  upływie  kilku  miesięcy  po  opadnięciu
z drzew  nawet,  choćby  znalazły  się  w warunkach korzystnych  do  skiełkowania.  Zależnie od
właściwości  poszczególnych  gatunków  i  okoliczności  gospodarczych  stosuje  się  różne
sposoby  i  zabiegi  przy  przechowywaniu  nasion.  Zabiegi  te  mają  na  celu  stworzenie
właściwych  warunków,  umożliwiających  dokonanie  się  w

nasionach procesów

biochemicznych, poprzedzających kiełkowanie.

Spoczynek wywołany czynnikami fizjologicznymi można przezwyciężyć przez

krótkotrwałą  stratyfikację  w  okresie  zimy,  przeprowadzoną  w  warunkach  naturalnych
(siew  jesienny,  dołowanie).  Głęboki  spoczynek  wywołany  niedorozwojem  zarodka  ustępuje
pod  wpływem  ciepłej  lub  termicznie  zmiennej  (ciepło-chłodnej)  stratyfikacji,  a  spoczynek

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wywołany  czynnikami  fizjologicznymi  –  pod  wpływem  stratyfikacji  chłodnej  lub  ciepło-
chłodnej.  Dla  przezwyciężenia  spoczynku  nasion  z  nierozpuszczalną  dla  wody  i  gazów
okrywą  nasienną  wystarczy  często  uszkodzić  tę  okrywę  (skaryfikacja).  Natomiast  nasiona
charakteryzujące  się  spoczynkiem  na  skutek  czynników  anatomicznych  i  fizjologicznych
jednocześnie  wymagają  uszkodzenia  okrywy  i  poddania  chłodnej  lub  ciepło-chłodnej
stratyfikacji (np. śliwa, morela).

Stratyfikacja polega na stosowaniu zabiegów prowadzących do przerwania stanu

spoczynku nasion poprzez traktowanie ich przez określony czas chłodem lub na przemian
chłodem i ciepłem, przy odpowiedniej wilgotności i dostępie powietrza.

Dużą skuteczność zapewnia przysposabianie nasion spoczynkowych do kiełkowania,

przebiegające  w  warunkach  kontrolowanych.  W  takich  warunkach  glebę  zastępuje
standardowe  podłoże  stratyfikacyjne  o  dużej  zdolności  wchłaniania  wody  i  nie  stawiające
przeszkód  wymianie  gazowej  nasion  z  otoczeniem.  Wilgotność  takiego  podłoża  można
utrzymywać  na  wiadomym  i  z  góry  ustalonym  poziomie.  O  warunkach  cieplnych  można
decydować,  umieszczając  pojemniki  z  przysposabianymi  nasionami  w  komorach
z regulowaną temperaturą.

Czas traktowania nasion można określić z dużą dokładnością, kierując się potrzebami

danego gatunku i danej partii nasion.

Jednym ze sposobów przysposabiającego przechowywania nasion w krótko trwającym

stanie spoczynku  jest  dołowanie  nasion. Stosuje  się  je do  nasion,  które można przysposobić
do  kiełkowania  przez  okres  do  6  miesięcy  w  ciągu  pierwszej  zimy  po  zbiorze.  Dołowanie
nasion można zastąpić wysiewem jesiennym, a u niektórych gatunków (np. jedlicy, wejmutki)
–  również  przetrzymywaniem  przez  3–4  tygodnie  przed  siewem  napęczniałych
po  namoczeniu  w  wodzie  (przez  1  dobę)  nasion  w  nieszczelnie  zakrytych  pojemnikach
w temperaturze – 3–5°C.

Stratyfikacja nasion (przysposabianie w podłożu) jest jednym z najpopularniejszych i od

kilku wieków znanym sposobem przerywania spoczynku nasion, zapobiegającym
przelegiwaniu ich na kwaterach siewnych w szkółce przez okres roku, a nawet 2 lat.

Pod względem sposobu stratyfikacji, niezbędnej do ustąpienia spoczynku, nasiona roślin

drzewiastych ze strefy klimatu umiarkowanego można podzielić na cztery rodzaje:

−

nasiona wymagające chłodnej stratyfikacji, podczas której zaczynają kiełkować (klon
zwyczajny, klon jawor, buk, kasztanowiec, dzika grusza, jodła pospolita),

−

nasiona wymagające najpierw krótkiej ciepłej stratyfikacji (2–4 tygodni), po czym
powinna nastąpić stratyfikacja chłodna, podczas której nasiona zaczynają kiełkować
(grab, jarząb zwyczajny, bez czarny i koralowy),

−

nasiona  wymagające  długotrwałej  stratyfikacji  cieplnej  (8–18  tygodni,  w  zależności
od  gatunku),  po  czym  musi  nastąpić  stratyfikacja  chłodna,  podczas  której  nasiona
zaczynają  kiełkować  (klon  polny,  głóg,  róża,  limba,  lipa  drobnolistna,  jesion,  jałowiec
pospolity),

−

nasiona  wymagające  najpierw  długotrwałej  stratyfikacji  cieplnej,  a  następnie  chłodnej,
przy czym  faza ciepła  musi przebiegać w temperaturze cyklicznie zmiennej. Dotyczy to
jednego gatunku iglastego (cis zwyczajny) i jednego liściastego (dereń właściwy).
We wszystkich tych rodzajach stratyfikacji faza chłodna trwa zazwyczaj 12–16 tygodni.
W  przypadku  nasion  przeznaczonych  do  przechowywania  zaleca  się  przystąpienie

do stratyfikacyjnej próby kiełkowania zaraz po ich podsuszeniu, równocześnie z początkiem
przechowywania.

Stratyfikacyjna próba kiełkowania dostarcza danych koniecznych do zaprogramowania

daty początku przedsiewnego przysposabiania nasion, przeznaczonych do wysiewu niekiedy
już na pierwszą, zwłaszcza jednak na drugą wiosnę po zbiorze i w latach następnych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przysposabianie bez podłoża, nazywane też „nagą stratyfikacją", wykorzystywane jako

sposób przysposabiania do siewu nasion buka i jodły.

Nasiona można przysposabiać do siewu bez podłoża przed ich przechowywaniem

lub po przechowaniu. Główną zaletą przysposabiania bez podłoża jest możliwość
dostosowania czasu trwania tego zabiegu do indywidualnych wymagań każdej partii nasion.

W warunkach naturalnych nasiona można dołować bezpośrednio w ziemi, zabezpieczając

je  przed  gryzoniami  przez  wyłożenie  dna  i  ścianek  rowu  oraz  przykrycie  warstwy  nasion
gałązkami  jałowca.  Grubość  warstwy  nasion  zmieszanych  z  piaskiem  nie  powinna
przekraczać  30cm.  Głębokość  zadołowania  nie  powinna  przekraczać  80cm,  licząc  od  dna
rowu, i  nie  może  być  mniejsza  niż 20cm,  licząc od wierzchu warstwy zadołowanych  nasion.
Można  również  nasiona  wymieszane  z  wilgotnym  piaskiem  umieścić  w  specjalnych
skrzynkach  stratyfikacyjnych.  Skrzynki  wraz  z  nasionami  należy  zakopać  na  podaną
głębokość  w  ziemi  w  miejscu  suchym  (nieco  wzniesionym),  o  glebie  piaszczystej.  W  razie
braku takiego miejsca można wykopać większy dół, nawieźć gruboziarnistego piasku i wtedy
przystąpić do dołowania lub stratyfikowania nasion.

Przy stratyfikacji w pomieszczeniach, nasiona wymieszane z substratem umieszcza się

warstwą  grubości  20cm  w  skrzynkach  stratyfikacyjnych,  donicach  (małe  ilości  nasion)
lub  pryzmach.  Skrzynki  i  donice,  w  zależności  od  metod  stratyfikacji,  można  przenosić
do  pomieszczeń  o  różnych  temperaturach.  Podczas  stratyfikacji  nasion  należy  kontrolować
ich wilgotność i zdrowotność.

Bezpośrednio przed wysiewem przechowywanych nasion, w celu przyspieszenia

kiełkowania lub zabezpieczenia przed szkodami w siewach, stosuje się następujące sposoby
przedsiewnego przygotowania nasion:

−

moczenie nasion; ma zastosowanie w odniesieniu do takich rodzajów jak: sosna, świerk,
modrzew, brzoza, buk, olsza itp. Moczenie powinno się odbywać w zacienionym
i zasłoniętym od wiatru miejscu lub w pomieszczeniu o temperaturze 20–25°C. Moczenie
nasion skraca okres od wysiewu do kiełkowania i umożliwia uzyskanie jednoczesnych
wschodów,

−

skaryfikacja – polega na uszkadzaniu twardych pokryw nasion przez ścieranie
ich różnymi ciałami szorstkimi (np. ostry żwir, papier, ścierny),

−

impakcja polega na uderzaniu nasionami o gładką powierzchnię, w wyniku czego okrywa
nasienna pęka. Do tego celu można używać dużych butli,

−

chemiczne niszczenie twardych okryw polega na traktowaniu suchych nasion stężonym
kwasem siarkowym (nasiona moczy się w stężonym kwasie lub miesza z substratem
nasyconym tym kwasem).
Zabiegami zabezpieczającymi przed szkodami w siewach są:

−

miniowanie nasion – jest to powlekanie powierzchni nasion na sucho lub na mokro minią
ołowianą (tlenkiem ołowiu). Czerwona barwa minii na łupinach odstrasza ptaki
od zjadania kiełków,

−

zaprawianie nasion; jest sposobem prostym, tanim, nie wymaga dużego zużycia środków
chemicznych.  Zaletą  jest  duża  skuteczność  w  ochronie  przed  grzybami  pasożytniczymi
powodującymi przedwschodową i powschodową zgorzel siewek. Chemiczne zaprawianie
nasion  można  przeprowadzić  metodą suchą,  półsuchą  i  mokrą.  W  leśnictwie  najczęściej
stosuje  się  przedsiewne  traktowanie  nasion  suchymi  zaprawami.  Suche  zaprawianie
nasion  polega  na  ich  pokryciu  cienką  warstwą  preparatu.  Prowadzi  się  je
w zaprawiarkach bębnowych. Do półsuchego zaprawiania nasion nadaje się formalina.
Nie  należy  stosować  w  leśnictwie zapraw rtęciowych. Gdy zaprawa  nasienna  ma  barwę

czerwoną, to zbędne jest przestarzałe miniowanie nasion, wówczas barwa zaprawy również
odstrasza ptaki przed wydziobywaniem wschodów, działa więc jako repelent.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ocena nasion

W gospodarstwie leśnym obowiązuje zasada używania nasion tylko określonej jakości.

Próby i obserwacje zmierzające do określania jakości nasion wykonują specjaliści
w odpowiednio wyposażonych laboratoriach.

Ocena nasion ma bardzo szerokie zastosowanie i prowadzona jest w różnym celu,

a mianowicie:

−

określenia jakości nasion, potrzebnej do ustalenia ich wartości handlowej,

−

określenia wartości siewnej nasion, potrzebnej do obliczenia norm wysiewu,

−

przedzbiorczego testowania jakości nasion służącego do podjęcia decyzji o celowości
zbioru,

−

kontroli procesów pozyskiwania nasion,

−

określenia jakości i stanu fizjologicznego nasion przed złożeniem ich do przechowywania,

−

kontroli procesów przechowywania,

−

monitoringu jakości obradzania drzew i krzewów leśnych, w różnych latach i różnych
regionach kraju.
W zależności od stawianego celu, stosuje się dwa rodzaje oceny nasion: kwalifikacyjną

i uproszczoną. Wprowadzenie dwojakiego rodzaju oceny jest następstwem przyjętego
w polskich lasach systemu pozyskiwania przez nadleśnictwa małych partii nasion większości
gatunków na własne potrzeby (sprzyja to utrwaleniu bioróżnorodności szaty roślinnej
w lasach).

Ocenę kwalifikacyjną prowadzi się obligatoryjnie w celu dokładnego określenia

żywotności wartości siewnej i handlowej nasion, dla potrzeb:
–

kupna, sprzedaży lub wymiany dokonanej z innymi podmiotami gospodarczymi, osobami
prywatnymi i fizycznymi, nie wchodzącymi w skład organizacji Lasów Państwowych,

–

określenia żywotności nasion przed przechowaniem długoterminowym (szczególnie
w „bankach genów”),

–

określenia żywotności nasion pozyskanych przez nadleśnictwa lub zgromadzonych
w przechowalniach Lasów Państwowych w bardzo dużych zapasach:
–

większych od 100 kg dla gatunków o nasionach bardzo lekkich i lekkich,

–

większych od 1000 kg dla gatunków o nasionach średnio ciężkich i ciężkich,

–

większych od 10 000 kg dla gatunków o nasionach bardzo ciężkich.

W innych przypadkach dopuszcza się stosowanie uproszczonej oceny nasion, która

orientacyjnie  określa  ich  żywotność  i  wartość  siewną.  Obowiązkowej  ocenie  uproszczonej,
stosowanej  powszechnie  podlegają  nasiona  pozyskiwane  lub  przechowywane  tylko
w odpowiednio dużych partiach (zapasach), których masa jest większa co najmniej 5-krotnie
od  masy  średniej  próbki  przysłanej  do  oceny.  Ocena  mniejszych  partii  nasion
jest dobrowolna.

Próbki pochodzące z bardzo małych partii cennych nasion, np. drzew doborowych, mogą

być oceniane przy zastosowaniu metod nie uszkadzających nasion, np. na podstawie zdjęć
rentgenowskich zarodka.

Od obowiązku przedsiewnej oceny uproszczonej w leśnych Stacjach Oceny Nasion

(SON)  zwolnione  są  nasiona  pozyskiwane  „na  zielono”  na  własne  potrzeby,  które  należy
wysiewać  natychmiast  po  zbiorze.  Próbki  tych  nasion  powinny  być  ocenione  przed  siewem
metodą krojenia, przez leśnego szkółkarza, dokonanej na podstawie przekroju 3 porcji nasion
(3x50 sztuk).

Uproszczona ocena w Lasach Państwowych stosowana jest w 4 terminach,

przed zbiorem, po  zbiorze przed  siewem  lub przechowaniem, w  czasie przechowania, przed
siewem po przechowaniu lub przysposabianiu (stratyfikacji).
W  czasie  wieloletniego  przechowywania  nasion  dokonywana  jest  przez  SON  uproszczona
kontrola  zmian  zachodzących  w  jakości.  Próbki  nasion  przechowywanych  w  chłodniach,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

w  temperaturze  stałej  +3°C  i  niższej,  mogą  być  przysłane  do  oceny  kontrolnej  co  2–3  lata,
natomiast próbki nasion przechowywanych w piwnicach, w temperaturach zmiennych od +4°
do +15°C, powinny  być oceniane co roku – najlepiej w okresie późnojesiennym i  zimowym
(od grudnia do lutego).

Obowiązkowej ocenie podlegają nasiona 100 gatunków drzew podstawowych

i  uzupełniających  oraz  krzewów  biocenotycznych,  stosowanych  w  gospodarstwie  leśnym
i  szkółkach  zadrzewieniowych,  pozyskane  w  odpowiednio  dużych  partiach.  Ocenie
kwalifikacyjnej  podlegają  nasiona  tylko  tych  gatunków,  które  wyszczególnione  są
w  regulaminach  ISTA  (International  Seed  Testing  Association  –  Międzynarodowe
Towarzystwo  Oceny  Nasion);  dla  pozostałych  27  gatunków  prowadzi  się  tylko  ocenę
uproszczoną.  Nasiona  gatunków  introdukowanych  i  ozdobnych  oceniane  są  na  zasadzie
dobrowolności  lub  odrębnych  zaleceń  wydawanych  przez  pracowników  nadzoru  w  Lasach
Państwowych i innych nadawców.

Metody oceny. W zakres oceny kwalifikacyjnej i uproszczonej wchodzi określenie

4 podstawowych charakterystyk:

−

czystości plonu,

−

masy 1000 nasion,

−

żywotności nasion,

−

liczby nasion zdolnych do skiełkowania, podanej w przeliczeniu na jednostkę masy
ich zapasu.

Dla nasion przeznaczonych do długoterminowego przechowywania, oprócz oceny

4 podstawowych charakterystyk, prowadzone są dodatkowo badania wilgotności, a dla próbek
szyszek, szyszkojagód, nasion w osnówkach lub owocach ustalana jest procentowa wydajność
nasion z surowca.

Pobieranie próbek do oceny. Ocenę nasion przeprowadza się na niewielkiej ilości nasion.

Wyniki badania oraz oparte na nich wnioski uogólnia się następnie na cały zapas nasion,
z którego została pobrana próbka średnia. Pobieranie próbek średnich nasion do oceny
przeprowadza się dwoma sposobami:

−

pobierania  po  przekątnej  kwadratu.  Z  pobranej  próbki  wyjściowej  formuje  się  cienką
warstwę  nasion  o  zarysie  kwadratu,  którą  dzieli  się  po  przekątnych  na  4  trójkąty.  Dwa
przeciwległe  trójkąty  usuwa  się,  a  z  dwóch  pozostałych  formuje  się  nowy  kwadrat
i znowu  dzieli  go  po  przekątnych  na 4  trójkąty. Czynność  tę  powtarza  się tak  długo,  aż
z  kolejnego  podziału  otrzyma  się  ilość  nasion, odpowiadającą  masie  próbki  średniej  dla
danego gatunku nasion.

−

pobierania sposobem grobelek. Polega ona na tym, że po uformowaniu cienkiej warstwy
nasion  w  kształcie  kwadratu  lub  prostokąta,  dzieli  się  go  na  szereg  równych  grobelek,
z  których  co  drugą  się  usuwa.  Nasiona  z  pozostałych  grobelek  miesza  się  ponownie,
znów formuje kwadrat lub prostokąt i jak poprzednio dzieli się na grobelki. Czynność tę
powtarza  się  dopóty,  dopóki  z  kolejnego  podziału  nie  uzyska  się  ilości  nasion
odpowiadającej wielkości próbki średniej.
Do każdej próbki nasion wysyłanej do oceny musi być koniecznie załączony opis nasion,

zawierający ścisłe dane dotyczące pochodzenia oraz charakterystykę zapasu nasion.

Do czasu wysłania próbek pocztą, powinny być one przechowywane w chłodzie

lub najwyżej w temperaturze pokojowej do 18°C. Próbki nasion nieodpornych na duży
stopień odwodnienia oraz nasion stratyfikowanych powinny być dodatkowo zabezpieczone
przed nadmierną utratą wody, gdyż wiąże się to z utratą przez nie żywotności.
Określanie cech jakościowych nasion

Klasyfikowanie nasion do jednej z trzech klas jakości opiera się na odsetku zdolności

i energii kiełkowania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Jeżeli odsetek zdolności kiełkowania nasion danej próbki odpowiada klasie I, a energia

kiełkowania  jest  niewystarczająca,  to  nasiona  zalicza  się  do  klasy  niższej.  Jeżeli  odsetek
zdolności  i  energii  kiełkowania  odpowiada  klasie  I  lub  II,  ale  poziom  czystości  plonu  jest
niższy  od  średniego,  to  nie  obniża  się  klasy  jakości  nasion,  zaznacza  się  tylko  zastrzeżenie
co do czystości plonu.

Nasiona o jakości poniżej III klasy mogą być dopuszczone do wysiewu tylko wtedy,

jeżeli jakość ta jest następstwem właściwości biologicznych (np. u nasion modrzewia – niski
udział nasion pełnych). Przyjmuje się, że energia kiełkowania powinna wynosić dla I klasy
jakości co najmniej 75% zdolności kiełkowania, dla II i III klasy jakości – co najmniej 50%
zdolności kiełkowania.

Przy wyliczaniu użyteczności nasion uwzględnia się kolejno: czystość nasion, masę 1000

sztuk i zdolność kiełkowania nasion.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie są podstawowe bazy nasienne do pozyskania nasion: sosny, świerka, jodły,

modrzewia, dębu, buka, olszy, brzozy?

2. Jakie są zasady przenoszenia materiału nasiennego do innej krainy/dzielnicy

przyrodniczo – leśnej?

3.  W jakim celu utworzono Leśny Bank Genów?
4.  Co to jest mikroregion mateczny i zwykły?
5.  W jaki sposób planowany jest urodzaj nasion?
6.  Od jakich czynników zależy urodzaj nasion?
7.  Jakie są rodzaje dojrzałości nasion?
8.  Czym jest spowodowana niezdolność kiełkowania nasion po zbiorze?
9.  Jakie są rodzaje niezdolności kiełkowania?
10.  Jakie są sposoby zbioru nasion?
11.  Jak przechowuje się nasiona różnych gatunków bezpośrednio po zbiorze?
12.  Do czego służą wyłuszczarnie?
13.  Jakie są rodzaje wyłuszczarni?
14.  Na jakie grupy dzieli się nasiona ze względu na długość okresu przechowywania?
15.  Jakie są sposoby przechowywania nasion na potrzeby bieżące?
16.  Jak przechowuje się nasiona długookresowo?
17.  Co to jest stratyfikacja?
18.  Jakie są rodzaje stratyfikacji?
19.  Jakie są sposoby przedsiewnego przygotowania nasion?
20.  Do czego służy ocena nasion?
21.  W jakim celu wykonuje się ocenę kwalifikacyjną?
22.  Co to jest uproszczona ocena nasion?
23.  Jak pobierane są próbki do oceny?
24.  Jakie są metody określania podstawowych charakterystyk nasion?
25.  Jak określa się cechy jakościowe nasion?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na podstawie zdjęć, plansz i opisów rozpoznaj dostarczone przez nauczyciela próbki

nasion.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  przeczytać opis nasion poszczególnych gatunków,
2)  na podstawie zdjęć i plansz oraz wskazówek nauczyciela rozpoznać nasiona,
3)  zaprezentować wykonane ćwiczenie,
4)  poprawić błędnie rozpoznane szyszki i nasiona.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

zdjęcia i plansze nasion,

−

opisy nasion,

−

kartka papieru,

−

długopis, ołówek.

Ćwiczenie 2

Omów zasady określania urodzaju nasion i szyszek na podstawie wiadomości

z Poradnika dla ucznia.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  zapoznać się z opisem zamieszczonym w Poradniku,
2)  wypisać zasady określania urodzaju szyszek i nasion,
3)  zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

Poradnik dla ucznia,

−

kartka papieru,

−

długopis, ołówek.

Ćwiczenie 3

Określ jakość nasion przed zbiorem na podstawie próby krojenia świeżych nasion.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) z partii nasion wybrać losowo cztery próbki po 50 nasion każda,
2) każde nasionko z próbki przeciąć wzdłuż osi podłużnej poprzez liścienie i oś zarodkową

nożem,

3)  policzyć ilość nasion całkowicie zdrowych w każdej próbce,
4)  określić w procentach żywotność nasion w każdej próbce osobno i dla całej partii nasion,
5)  zaprezentować wykonane ćwiczenie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

próbki nasion,

−

nóż i deska do krojenia,

−

kalkulator,

−

kartka papieru,

−

długopis, ołówek.

Ćwiczenie 4

Sporządź zestawienie sposobów zbioru nasion i owoców poszczególnych gatunków

drzew i krzewów leśnych. Przypomnij zasady BHP podczas zbioru nasion.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  przeczytać informacje zawartymi w Poradniku na temat zbioru nasion i owoców,
2)  sporządzić zestawienie,
3)  omówić zasady BHP podczas zbioru nasion,
4)  zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

Poradnik dla ucznia,

−

kartka papieru,

−

długopis, ołówek.

Ćwiczenie 5

Podczas wycieczki do wyłuszczarni sporządź w punktach plan procesu wyłuszczania

szyszek. Zapisz skąd pochodzą szyszki, z jakich drzew lub drzewostanów zostały zebrane
oraz w jaki sposób będą przechowywane.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  przeanalizować etapy procesu wyłuszczania szyszek,
2)  wykonać plan procesu wyłuszczania,
3)  zapisać informacje podane w poleceniu,
4)  zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

kartka papieru,

−

długopis, ołówek.

Ćwiczenie 6

Wysiej na podłoże w kuwetach po 20 nasion różnych gatunków drzew nie wymagających

specjalnego  przysposobienia  do  wysiewu.  Każdy  gatunek  oznacz  etykietą  z  datą  wysiewu,
liczbą  nasion  i  gatunkiem.  Utrzymuj  kuwety  w  możliwie  stałych  warunkach
wilgotnościowych  i  oświetleniowych.  Podlewaj  nasiona  regularnie.  Przeprowadzaj  kontrolę
kuwet  co  3,  5,  7,  10,  14  i  21  dni  od  wysiewu  zapisując  ile  nasion  skiełkowało.  Oblicz
zdolność  kiełkowania  nasion  na  podstawie  stosunku  nasion  skiełkowanych  do  całkowitej
liczby nasion wysianych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  wysiać nasiona do kuwet z podłożem,
2)  ustawić kuwety w odpowiednich warunkach,
3)  kontrolować kiełkujące nasiona,
4)  zapisać informacje podane w poleceniu,
5)  określić zdolność kiełkowania,
6)  zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

kuwety, ziemia, nasiona,

−

kartka papieru,

−

długopis, ołówek.

Ćwiczenie 7

Wypełnij opis nasion przesłanych do oceny (jesteś leśniczym szkółkarzem, pobrałeś do

oceny próbki nasion, które wyślesz do SON).

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  przeanalizować kwestionariusz i dokumentację potrzebną do jego wypełnienia,
2)  wypełnić kwestionariusz,
3)  zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

wypełnione świadectwo pochodzenia materiału roślinnego,

−

druk kwestionariusza,

−

długopis.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić zasady przenoszenia materiału nasiennego do innych krain

i dzielnic przyrodniczo-leśnych?



2) wyjaśnić potrzeby tworzenia banku genów?



3) omówić zasady regionalizacji przyrodniczo-leśnej?



4) wymienić sposoby zbioru nasion?



5) określić urodzaj nasion?



6) dokonać oceny nasion?



7) wybrać sposób przechowywania nasion dębu, jodły, buka, lipy,

sosny, grabu, brzozy, krzewów leśnych?



8) rozpoznać szyszki i nasiona gatunków lasotwórczych?



9) pobrać próbki do oceny?



10) wykonać stratyfikację nasion dębu, sosny, klonu, buka, jodły?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Gospodarka szkółkarska

4.3.1. Materiał nauczania

Rodzaje szkółek

Szkółka leśna jest to wydzielona powierzchnia, na której produkuje się materiał

sadzeniowy (siewki, sadzonki) drzew i krzewów leśnych do odnowień i zalesień.
W zależności od przyjętego kryterium, szkółki można podzielić następująco. Z punktu
widzenia celów produkcyjnych wyróżnia się:
a) szkółki leśne, w których prowadzi się produkcję:

−

materiału sadzeniowego drzew i krzewów – jednorocznego lub kilkuletniego,
nieszkółkowanego lub szkółkowanego – do odnowień, zalesień, zakładania plantacji
drzew leśnych, do poprawek, uzupełnień, dolesień i wprowadzania podszytów;

−

materiału sadzeniowego wyjściowego do dalszej produkcji drzew i krzewów
w szkółkach zadrzewieniowych nie prowadzących działu rozmnażania;

−

materiału sadzeniowego na specjalne cele przy uwzględnieniu wymagań stawianych
przez odbiorcę;

−

materiału wyjściowego do rozmnażania wegetatywnego w matecznikach elitarnych
i gospodarczych.

b) szkółki zadrzewieniowe, w których prowadzona jest produkcja wieloletnich sadzonek

drzew i krzewów przeznaczonych do zadrzewień.
Ze względu na układ powierzchni rozróżnia się:

−

szkółki scalone, tworzące jedną dużą powierzchnię.

−

szkółki  zespolone,  złożone  z  kilku  odrębnych  pól,  położonych  wewnątrz  drzewostanu
i  oddzielonych  od  siebie  szerokimi  kulisami  drzewostanu,  które  hamują  wiatry
wysuszające glebę.
Mikroklimat  szkółek  zespolonych  jest  korzystniejszy  dla  produkcji  roślinnej.  Wielkość

pojedynczych  pól  waha  się  w  granicach  od  0,5  do  3ha.  Ze  względów  ekonomicznych,  pola
szkółki  zespolonej  powinny  być  w  miarę  możności  niezbyt  daleko  od  siebie.  Łatwiej
wówczas  o  wykorzystanie  sprzętu  mechanicznego,  urządzeń  deszczownianych  i  właściwą
organizację pracy.

Z uwagi na wielkość dzieli się szkółki na małe, czyli gospodarcze (poniżej 3 ha), średnie

(3–10 ha) i duże (ponad 10 ha).

Ze względu na długotrwałość gospodarowania wyróżnia się szkółki stałe, w których

sadzonki produkuje się przez wiele lat oraz czasowe, użytkowane tylko przez kilka lat
i po wyczerpaniu gleby likwidowane.

Z uwagi na kryterium osłony górnej rozróżnia się szkółki otwarte, które zakłada się

na powierzchni wykarczowanej i podokapowe, w których pod okapem odpowiednio
prześwietlonego drzewostanu hoduje się sadzonki gatunków cienioznośnych (jodła, buk).
Zasady i warunki lokalizacji szkółek

Właściwa lokalizacja szkółek ma ogromny wpływ na wyniki produkcji szkółkarskiej.
Dokonując wyboru terenów pod szkółki należy brać pod uwagę następujące czynniki:

przydatność ze względu na konfigurację powierzchni, warunki glebowe, wodne, klimatyczne,
transportowe i zaplecze robotnicze, możliwości zaopatrywania się w masę organiczną
do nawożenia oraz wyposażenia w energię elektryczną.

Konfiguracja terenu. Najodpowiedniejszy pod szkółki jest teren równy, dopuszcza się

niewielki spadek (nachylenie) wynoszący na nizinach 2–3°, a w górach 3–5°.

Decyzje dotyczące wyboru terenu o nierównej powierzchni przy jednoczesnym założeniu

późniejszego jej niwelowania powinny być wnikliwie analizowane. Prace ziemne są bowiem

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zazwyczaj

bardzo kosztowne, ponadto przemieszczanie gleby

może prowadzić

do niepożądanych zmian w układzie warstw profilu glebowego. Chodzi zwłaszcza o warstwę
akumulacyjną, która na skutek tych operacji nie powinna ulegać ubożeniu.

Warunki glebowe. Gleba o korzystnych naturalnych właściwościach fizycznych

i chemicznych jest najodpowiedniejsza, daje bowiem najpewniejszą rękojmię uzyskania
dobrych efektów oraz zachowania trwałości produkcji szkółkarskiej. Najodpowiedniejsze są
gleby

leśne piaszczysto-gliniaste

lub gliniasto-piaszczyste, charakterystyczne dla

siedliskowych typów borów i lasów mieszanych. Nie nadają się pod szkółki ubogie piaski
oraz ciężkie gliny i iły, a także gleby bardzo kamieniste.

Ważny jest udział próchnicy w warstwie uprawnej gleby oraz miąższość (grubość) tej

warstwy. Pożądany udział próchnicy w warstwie akumulacyjnej powinien wynosić 4–5%
i nie powinien być niższy niż 3%.

Warunki wodne. Na powierzchniach szkółek nie powinno być obniżeń sprzyjających

utrzymywaniu się wody z opadów lub wody stagnującej okresowo, np. wiosną. W przypadku
takiego położenia należy rozważyć możliwość sztucznego uregulowania stosunków wodnych.
Poziom wody gruntowej nie powinien być zbyt wysoki. Pożądane jest, aby występował
w profilu glebowym, lecz przy najwyższym stanie wody wiosną nie może być wyższy niż
60cm od powierzchni gleby.

Ważnym zagadnieniem jest zapewnienie stałego i wydajnego źródła wody dla

deszczowania szkółek. Ze względów ekonomicznych wskazane jest, aby źródło wody
położone było w pobliżu szkółek lub, żeby istniała możliwość przybliżenia go do nich, np.
przez wybudowanie kanału.

Przy budowie ujęć wodnych należy uwzględniać najniższy poziom lustra wody w okresie

wegetacyjnym. Ważne jest również, aby różnica poziomów lustra względem najwyżej
położonej szkółki nie przekraczała 10m.

Warunki klimatyczne. Dobre efekty w zakresie wydajności i jakości produkcji

szkółkarskiej  zależą  w  wysokim  stopniu  od  zapewnienia  w  szkółkach  korzystnego
mikroklimatu  dla  uprawianych  roślin.  Wymagany  mikroklimat  najłatwiej  można  utrzymać
w  szkółkach  położonych  w  drzewostanie,  który  je  chroni  przed  mroźnymi  i  wysuszającymi
wiatrami, łagodzi nadmierną insolację, zapobiega wywiewaniu dwutlenku węgla itp.

Warunki transportowe i komunikacyjne. Należy dążyć do centralnej lokalizacji szkółek

w stosunku do obsługiwanego terenu. Jak najmniejsze odległości transportowe mają bowiem
duże znaczenie tak ze względów organizacyjnych, jak i ekonomicznych. Z tych względów
odległość szkółek od obsługiwanych jednostek w zasadzie nie powinna przekraczać 50km.

Należy zapewnić dobre drogi dojazdowe do szkółek. Ich nawierzchnie powinny być

utwardzone. Warunek ten dotyczy również dróg dojazdowych do kompostowni –
przewożenie ciężkich ładunków.

Zaplecze robotnicze. Wielohektarowe szkółki i gospodarstwa szkółkarskie powinny

dysponować własną kadrą pracowników. Stali robotnicy osiągają z czasem wysokie
kwalifikacje niezbędne do wykonywania bardziej złożonych zadań, a także do obsługi
urządzeń mechanicznych.

Źródła substancji organicznej. Intensywne zabiegi agrotechniczne związane z uprawą

materiału sadzeniowego powodują przyśpieszenie rozkładu substancji organicznej, zwłaszcza
mineralizacji próchnicy.

Dostarczenie energii elektrycznej. W nowoczesnej produkcji szkółkarskiej energia

elektryczna z ekonomicznego punktu widzenia jest trudna do zastąpienia. Wykorzystywanie
elektryczności, np. do uruchamiania deszczowni, młynków do rozdrabniania kory, sieczkarni
do zielonek, do obsługi urządzeń chłodniczych przez dłuższy czas jest zawsze bardziej
opłacalne niż korzystanie np. z silników spalinowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zagospodarowanie szkółki

Przy ustalaniu zapotrzebowania na powierzchnię produkcyjną szkółki należy uwzględnić

powtarzalność  stosowanego  w  niej  płodozmianu  i  najwyższe  w  założonym  okresie
planowania  zapotrzebowanie  roczne  na  sadzonki  o  określonych  symbolach  produkcyjnych
do  sztucznego  odnawiania  lasu  i  zalesiania,  do  nasadzeń  na  plantacjach,  do  poprawek
i  uzupełnień,  dolesień  i  podszytów  oraz  zadrzewień,  a  także  wynikające  z  potrzeb  selekcji.
Należy  przewidzieć  również  pewną  rezerwę  powierzchni  (do  25%)  w  celu  umożliwienia
pokrycia  nieprzewidzianych  potrzeb  na  materiał  sadzeniowy  i  ewentualnych  ubytków
produkcyjnych.  O  gatunku  i  symbolu  produkcyjnym  potrzebnych  corocznie  sadzonek
decyduje  typ  siedliskowy  lasu,  w  którym  będą  zakładane  uprawy  o  składzie  gatunkowym
określonym  na  podstawie  typu  gospodarczego  przyszłego  drzewostanu.  Czynniki  te  oraz
przyjęta  więźba  sadzenia  decydują  o  liczbie  potrzebnych  sadzonek  o  danym  symbolu
produkcyjnym.

Do powierzchni produkcyjnej należy dodać (zgodnie z przyjętym płodozmianem)

powierzchnię  ugoru  zielonego  i  ewentualnie  czarnego.  Ustaloną  powierzchnię  rozdziela  się
możliwie  równomiernie  między  działki  produkcyjne.  Całkowita  powierzchnia  jednej  działki
wynika  z  przyjętego  podziału  wewnętrznego na  kwatery,  powierzchni  dróg,  ścieżek  i pasów
zarezerwowanych  pod  instalacje  deszczowni  oraz  potrzebnych  dla  nawrotu  ciągników
i narzędzi  mechanicznych.  Poszczególne  kwatery  na  działce  rozdzielone  są  przez  drogi
wewnętrzne.  Ich  szerokość  powinna  stanowić  wielokrotność  szerokości  grzęd  zajmowanych
pod siew lub szkółkowanie wraz ze ścieżkami dla przejazdu kół ciągnika oraz pasów zajętych
ewentualnie  pod  instalacje  stałej  deszczowni.  Jeżeli  kwatery  nie  dzieli  się  na  grzędy,  to  jej
szerokość  jest  wielokrotnością  odstępów  między  taśmami  i  rzędami  siewnymi  lub  rzędami
przesadek.

Szerokość działek powinna wynosić poniżej 100 m, a ich długość – 300m. Drogi mają

3–6m szerokości, pasy nawrotu 8–10m. Jest wygodniej, gdy powierzchnia działki wynosi 0,5,
1,0 lub 1,5ha.

Liczba działek produkcyjnych powinna być odpowiednikiem lub wielokrotnością liczby

pól płodozmianu. Należy starać się, aby ugorowanie, wynikające z przyjętego cyklu
płodozmianu, obejmowało całe działki produkcyjne, a tylko wyjątkowo ich części.

Zmianowanie w szkółce to następstwo sadzonek różnych gatunków drzew i ewentualnie

innych roślin uprawianych po sobie w określony sposób na tym samym polu w danych
warunkach klimatycznych i glebowych, które uwzględnia ich wymagania i wpływ na glebę
oraz występowanie chwastów, a także chorób i szkodników.

Płodozmian obejmuje przyjęty schemat zmianowania zaplanowany na dłuższy okres dla

całego obszaru szkółki podzielonego na pola, z których każde odpowiada jednej lub kilku
działkom produkcyjnym, lub kwaterom, a wyjątkowo oddzielnym grzędom.

Rotacja to pełny cykl upraw w płodozmianie kolejno następujących po sobie roślin,

obejmujący z reguły także ugór zielony, a ewentualnie w razie dużego zachwaszczenia
lub zagrożenia przez choroby bądź szkodniki, również ugór czarny. Może ona trwać 3, 4, 5
lub niekiedy więcej lat. Podana liczba lat odpowiada liczbie pól płodozmianiu.

O powierzchni decydować będzie też technologia produkcji szkółkarskiej oraz to,

w jakim zakresie będzie się ona odbywać w szkółkach odkrytych, zespolonych lub scalonych
bądź podokapowych na glebie mineralnej, a w jakim – metodami bardziej intensywnymi na
specjalnie przygotowanych podłożach na odkrytej powierzchni lub pod osłonami z folii bądź
szkła.

W większych szkółkach (powyżej 3ha) w pobliżu działek produkcyjnych należy

przewidzieć  miejsce  na  pomieszczenie  socjalne,  garaże  lub  wiaty  na  maszyny  i  narzędzia,
magazyn  materiałów  i  chemikaliów,  przechowalnie  nasion  i  sadzonek,  halę  do  sortowania
i  pakowania  sadzonek,  kompostownię,  ewentualnie  zbiornik  wody  i  instalację  deszczowni

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

oraz stację meteorologiczną. Teren obejmujący działki produkcyjne i inne obiekty szkółki
powinien być ogrodzony.
Uprawa gleby w szkółkach

Skuteczność produkcji szkółkarskiej uzależniona jest w dużym stopniu od warunków

glebowych. Korzenie siewek i przesadek powinny mieć do dyspozycji dostateczną ilość ziemi
o  korzystnych  właściwościach  fizyczno-biologicznych  i  zasobnej  w  składniki  pokarmowe.
Wiąże się to z odpowiednią miąższością gleby w szkółkach, która powinna wynosić 25 – 30cm.
Zakładając  szkółkę  na  terenie  leśnym  nie  zawsze  można  od  razu  uzyskać  wymaganą
miąższość warstwy uprawnej.  Wynika to z małej  grubości warstw poziomu akumulacyjnego
gleby. Pożądany poziom uzyskujemy przez odpowiednie sposoby uprawy gleby.

Zadaniem uprawy gleb w szkółkach jest utrzymanie ich w sprawności przez polepszenie

ich właściwości fizycznych, chemicznych i biologicznych. Uprawa gleby powinna regulować
w  wierzchniej  warstwie  uprawnej,  i  częściowo  w  podglebiu,  stosunki  wilgotnościowe,
powietrzne  i  cieplne  w  stopniu  najbardziej  odpowiadającym  uprawianym  roślinom.
Odpowiednie zabiegi uprawowe gleby poprawiają jej strukturę, lecz  niewłaściwie wykonane
mogą pogorszyć ją lub zniszczyć.

Uprawa gleby powinna zapobiegać zachwaszczeniu się szkółki oraz chronić siewki

i przesadki przed konkurencją chwastów. Orka wraz z innymi zabiegami, przyczyniają się
w dużym stopniu do zniszczenia szkodliwych drobnoustrojów, zarodników grzybów, jaj
i larw owadów.

Uprawa gleby w szkółkach nowo zakładanych. Uprawa gleby na terenach leśnych

poprzedzona  jest  karczowaniem  i  usuwaniem  pni,  grubych  korzeni,  kamieni,  wyrównaniem
dołów.  W  trakcie  orki  należy  wybierać  wyorywane  korzenie  i  kamienie.  Aby  możliwie
dokładnie  wybrać  korzenie,  po  każdej  orce  należy  zastosować  kultywatory  i  brony  zębate
cięższych  typów.  Głębokość  orki  należy  dostosować  do  istniejących  naturalnych  warunków
glebowych. Orka nie powinna zubożyć nadmiernie warstwy ornej w związki próchniczne.

Uprawa gleby na gruntach porolnych polega na dokładnym odchwaszczeniu

i  zwiększeniu  zawartości  składników  pokarmowych.  Służą  temu  podorywki  oraz  uprawki
(kultywatorowanie,  bronowanie).  W  przypadku  silniejszego  zachwaszczenia  podorywkę
można  poprzedzić  zwalczaniem  chwastów  z  zastosowaniem  herbicydów.  Jeśli  powierzchnię
uda  się  odchwaścić  do  połowy  maja,  to  można  ją  przeznaczyć  pod  uprawę  rolną  (np.
okopowe)  lub  pod  zielony  ugór.  Jesienią  wykonuje  się  orkę  na  głębokość  warstwy  ornej
i pozostawia do wiosny w ostrej skibie.

Orka przedzimowa. Jako zasadę należy stosować jesienną głęboką orkę, na głębokość

25 do 30 cm, z pogłębieniem warstwy uprawowej do 40cm, licząc od powierzchni gleby.

W przypadku płytko zalegającej martwicy, zapobiegając wyrzuceniu jej na wierzch przez

pług w większych ilościach należy wykonywać orkę nieco płycej, z dążeniem do stopniowego
zwiększania  głębokości  przez  okres  najbliższych  lat  (jednorazowo  od  1  do  1,5cm)  zawsze
po  nawożeniu  organicznym.  Powierzchnia  pod  orkę  powinna  być  uprzednio  dokładnie
odchwaszczona i wyrównana przy pomocy kultywatora i bron zębatych, w celu umożliwienia
wykonania  prawidłowej  orki.  Orka  przedzimowa  powinna  być  zakończona  przed  nastaniem
jesiennych opadów, a więc w październiku.

Orka wiosenna. Orka wiosenna, której zasadniczo należy unikać może być stosowana,

z braku innej odpowiedniej powierzchni, pod obsiew gatunków ciężkonasiennych i sadzenia
(szkółkowanie) wiosenne. Wady orki wiosennej w szkółkach:

−

utrata wody w glebie z zimowych opadów,

−

pogorszenie struktury gruzełkowatej gleby,

−

pogorszenie warunków podsiąkania wody,

−

nasilenie zachwaszczenia gleby,

−

wykluczenie pogłębiania warstwy uprawowej,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

trudności z przeprowadzeniem dalszej uprawy i nawożenia mineralnego w czasie,
co może mieć wpływ na opóźnienie siewów,

−

wykluczenie nawożenia organicznego ze względu na potrzebę zaorywania kompostów
i zmieszania ich z glebą.
Uprawki. Uprawki są to zabiegi wykonane przy użyciu jednego narzędzia do uprawy

gleby. Najczęściej jedna uprawka nie spełnia wszystkich wymagań związanych z uprawą
gleby. Poszczególne uprawki wykonuje się często dopiero po upływie pewnego czasu.
Podczas tych przerw zachodzą w glebie różne procesy biologiczne lub fizyczne. Do uprawek
zaliczamy: włókowanie, bronowanie, kultywatorowanie i wałowanie.

Zabieg włókowania ogranicza w dużym stopniu parowanie, powoduje wygładzenie

nierówności, rozkrusza tworzącą się skorupę, wyciąga lub zasypuje kiełkujące chwasty.
Włókuje się na wiosnę jak najwcześniej, zaraz po obeschnięciu wierzchniej warstwy gleby.
Włókę przeciąga się skośnie do kierunku skib w dwóch odwrotnych kierunkach.

Bronowanie spełnia w uprawie gleby różną rolę:

−

spulchnia powierzchniową warstwę gleby i niszczy wytworzoną skorupę,

−

rozkrusza bryły, niszczy siewki chwastów oraz wydobywa na powierzchnię rozłogi
perzu,

−

wyrównuje glebę po orce lub kultywatorowaniu,

−

spulchnia i wyrównuje glebę przed wysiewem nasion,

−

przykrywa nasiona wysiane na zielony ugór,

−

miesza z glebą kompost lub nawozy mineralne.

Zadaniem  kultywatorowania  (drapaczowania)  jest:  rozdrobnienie  skib  po  orce  na  glebach
cięższych,  spulchnienie  nadmiernie  osiadłej  gleby  oranej  na  zimę,  niszczenie  chwastów,
mieszanie  gleby  z  kompostem  oraz  nawozami  mineralnymi.  Kultywatorowanie  można
wykonać  na  różną  głębokość  (6–15cm)  w  zależności  od  potrzeb.  Aby  zniszczyć  skorupę
gleby  oraz młode  chwasty  należy  wykonać  płytkie  kultywatorowanie.  Przy rozrywaniu  skib,
mieszaniu

gleby,

wyciąganiu

rozłogów

perzu

potrzebny

jest

głębszy

zabieg.

Kultywatorowanie należy wykonywać przy odpowiedniej wilgotności gleby. Stosuje się je
najczęściej wiosną w celu nieco głębszego wzruszenia gleby zaoranej przed zimą, ponieważ
się zwarła i zasklepiła.

Wałowanie jest uprawką ugniatającą glebę, a więc działającą przeciwnie niż orka,

kultywatorowanie  i  bronowanie.  Wałowanie stosuje  się przeważnie w  celu pokruszenia  brył,
których  broną  rozbić  się  nie  da,  lub  przyspieszenia  –  osiadania  świeżo  zaoranej  gleby.
Wałowanie poprawia strukturę gleby, umożliwia związanie warstw dolnych z górnymi, dzięki
czemu  dopływ  wilgoci  do  kiełkujących  nasion  jest  należyty.  Należy  jednak  pamiętać,  że
wałowana gleba wskutek dobrej kapilarności górnych warstw dobrze przeprowadza wodę, co
powoduje  szybkie  wysychanie  gleby. Dlatego  bezpośrednio po wałowaniu  zaleca  się  bardzo
płytkie bronowanie.

Zasady wykonywania orek. Pora wykonania orki w dużym stopniu wpływa na jakość

orki. Orkę powinno wykonywać się wtedy, gdy gleba wykazuje taki stan wilgotności, przy
którym najłatwiej rozpada się na grudki, nie lepi się, nie zbryla i nie rozpyla.

Głębokość orki zależy od zadania stawianego orce i głębokości warstwy ornej. Orkę

na głębokość do 12cm uważamy za płytką, od 12 do 20cm – za średnią, od 20 co 30cm – za
głęboką.  Płytką  orkę  stosujemy  przeważnie  przy  przyorywaniu  resztek  pożniwnych,  na
średnią  głębokość  wykonujemy  zwykle  orkę  siewną  oraz orkę  w  celu  przykrycia  kompostu
lub  nawozów  zielonych.  Głęboka  orka  stosowana  jest  prawie  wyłącznie  przed  zimą.  Sięga
ona zwykle do pełnej głębokości warstwy uprawnej.

Kierunek orki zależy od figury pola, ukształtowania terenu, przepuszczalności gleby i jej

odporności na erozję.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rodzaje orek:

−

podorywka,

−

orka przedzimowa,

−

orka siewna.

Metody, terminy i normy wysiewu

Siew jest to czynność pielęgnacyjna polegająca na umieszczeniu nasion w warunkach

umożliwiających ich skiełkowanie i wyrośnięcie w siewki. Od jakości i odpowiedniej ilości
wyprodukowanych siewek zależy powodzenie dalszych etapów produkcyjnych. Należy
pamiętać o tym, że umiejętne postępowanie z roślinami w początkowym okresie ich rozwoju
wywiera wpływ, rozciągający się na całe ich życie.

W szkółkach mamy do czynienia z roślinami drzewiastymi o bardzo różnorodnych

właściwościach  i  wymaganiach.  Już  w okresie  kiełkowania  jedne  z  nich  mają większe,  inne
zaś  mniejsze  wymagania  co  do  gleby,  ciepła  lub  nasłonecznienia.  Tak  więc  odpowiednie
warunki  środowiska,  jakość  wysiewanych  nasion  oraz  sposób  wykonania  siewu  decydują
o dobrych wynikach siewu.

Termin siewu. W szkółkach wysiew nasion do gruntu wykonujemy w różnych terminach.

Zależy  to  od  wielu  czynników  przyrodniczych  oraz  gospodarczych,  jak  np.  zdolność
zachowania  siły  kiełkowania  przez  nasiona,  pora  ich  zbioru  i  sposób  przechowywania,
warunki  glebowe  i  klimatyczne,  organizacja  pracy,  wyposażenie  szkółki  w  sprzęt  oraz
urządzenia itp.

Nasiona, które szybko tracą siłę kiełkowania, muszą być wysiane zaraz po zbiorze.

Należą do nich przede wszystkich nasiona wierzb i topól. Pora siewu nasion wierzby i topoli
przypada  na  koniec  maja  –  czerwiec.  Na  początku  czerwca  wysiewamy  również  nasiona
wiązu,  szczególnie  jeżeli  są  zebrane  „na  zielono”,  tj.  przed  osiągnięciem  pełnej  dojrzałości.
Nasiona  grabu,  lipy  drobnolistnej,  jesionu  wyniosłego,  trzmieliny  pospolitej  zebranej
„na  zielono”  wysiewamy  wczesną  jesienią  (zazwyczaj  w  połowie  września),  a  nasiona
trzmieliny brodawkowatej, derenia świdwy i kruszyny pospolitej – w sierpniu.

Najbardziej odpowiednią porą wysiewu nasion drzew i krzewów jest wiosna. Wszystkie

nasiona,  które  z  zasady  przechowujemy  przez  zimę  luzem  lub  „na  sucho”  wysiewamy  –  po
ich  uprzednim  przygotowaniu  –  wiosną.  O  terminie  wiosennego  siewu  decyduje  wiele
czynników,  jak:  typ  gleby,  przebieg  pogody  oraz  właściwości  rośliny,  której  nasiona
wysiewamy.  Na  glebach  lżejszych  możemy  wysiewać  wcześniej  niż  na  glebach  cięższych.
Ponieważ większość siewek drzew  i krzewów produkowanych w szkółkach jest wrażliwa na
przymrozki,  szczególnie  w  pierwszym  okresie  rozwoju,  termin  siewu  należy  przesunąć
do  chwili  ustalenia  się  odpowiedniej  temperatury.  Późniejsze  siewy  dają  pewność,
że wschody nie zamarzną.

Nasiona stratyfikowane musimy wysiewać wtedy, gdy zaczynają kiełkować. Istnieje tutaj

niebezpieczeństwo zbyt wczesnego kiełkowania, w porze niezupełnie odpowiedniej do siewu.
Aby wstrzymać proces kiełkowania, należy nasiona dostatecznie schłodzić w chłodni.
Wobec  ryzyka,  jakie  pociąga  za  sobą  niekiedy  siew  wiosenny,  stosuje  się  wysiew  jesienny
i  to  głównie  tych  gatunków,  których  nasiona  mają  stosunkowo  krótki  okres  dojrzewania
wtórnego. Tuż przed mrozami, a więc późną jesienią,  można wysiewać nasiona: dębu, buka.
Jesienią można wysiewać nasiona, które wymagają dołowania, a przechowywane luzem stają
się  przelegujące,  np.  nasiona  klonów  i  większości  krzewów  leśnych.  Siew  jesienny  daje
przeważnie  obfite  wschody  i  silniejsze  siewki  oraz  uwalnia  od  potrzeby  przechowywania
nasion.

Siew sosny zwyczajnej powinno wykonywać się po ociepleniu wiosennym. Termin siewu

powinien zależeć od temperatury gleby (optymalna temperatura 20—25°C). Optymalnym
terminem siewu tego gatunku jest termin kwietniowy na terenie całej Polski.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Właściwym terminem siewu świerka pospolitego jest:

−

marzec lub kwiecień dla południowo-zachodniej Polski,

−

kwiecień dla północno-wschodniej i środkowej Polski.

Najbardziej korzystnymi terminami siewu modrzewia europejskiego są:

−

marcowy lub kwietniowy dla południowo-zachodniej Polski,

−

kwietniowy dla południowo-wschodniej i środkowej Polski.

Optymalnymi terminami siewu jodły pospolitej są:

−

termin jesienny (październik, listopad) dla regionów z często występującą mroźną,
bez dużych wahań temperatur i dłuższych okresów ociepleń zimą,

−

termin marcowy dla regionów z przeważającą ciepłą, bezśnieżną zimą z dłuższymi
okresami o temperaturze dodatniej w czasie zimy i przedwiośnia.

Właściwymi terminami siewu dębu szypułkowego są:

−

terminy jesienne (październik, listopad) dla regionów z często występującą mroźną zimą,
bez dłuższych okresów z temperaturą dodatnią,

−

termin marcowy dla regionów z przeważającą ciepłą, bezśnieżną i bezmroźną zimą;
dobre wyniki daje siew w kwietniu z wykorzystaniem do siewu nasion przechowywanych
w chłodni.

Optymalnymi terminami siewu buka zwyczajnego są:

−

terminy jesienne (październik, listopad) dla regionów z przeważającą mroźną zimą
bez dłuższych okresów z temperaturą dodatnią i glebą przykrytą warstwą śniegu
aż do wiosny,

−

termin marcowy i kwietniowy dla regionów w których występują częste, ciepłe zimy
i znaczne skoki temperatur.

Głębokość siewu i grubość przykrycia nasion. Głębokość siewu i grubość przykrycia

nasion zależą od wielkości i właściwości nasion, rodzaju przykrycia oraz pory wysiewu.
Najczęściej głębokość siewu mieści się w przedziale od 0 do 8cm. Na głębokość siewu
wpływa wilgotność, dostęp powietrza i temperatura gleby. Im głębiej wysiejemy nasiona, tym
więcej będą miały wilgoci, lecz gorsze warunki tlenowe.

Metody siewu. Siew pełny polega na rozłożeniu nasion na glebie lub specjalnie

przygotowanym podłożu równomiernie na całej obsiewanej powierzchni. Można go stosować
głównie do nasion drzew iglastych, których siewki w ciągu jednego okresu wegetacyjnego
osiągają wymiary pozwalające na ich użycie do zakładania upraw lub jako rozsadę
do szkółkowania.

Siew częściowy może przybierać formę taśmowego lub rzędowego. Przy siewie

taśmowym  nasiona  umieszcza  się  na  pasach  najczęściej  o  szerokości  6cm  (maksymalnie
12cm),  a  przy  rzędowym  na  pasach  nie  przekraczających  2cm.  Siew  częściowy
jest  powszechnie  stosowany,  gdyż  jest  prostszy  w  wykonaniu,  ułatwia  pielęgnowanie  gleby
sposobami mechanicznymi oraz pozwala kształtować systemy korzeniowe siewek.

Siew może być wykonany ręcznie lub dzięki siewnikom zostać częściowo lub całkowicie

zmechanizowany. Do siewu ręcznego rowki siewne  należy przygotować mechanicznie. Siew
ręczny  należy  ograniczyć  do  małych  szkółek  podokapowych,  gdzie  utrudnione  jest
stosowanie  używanego  obecnie  sprzętu  mechanicznego  oraz  do  wysiewu  nasion  drobnych
i nasion skrzydlaków.

Zarówno siew pełny, jak i częściowy prowadzone są na grzędach o szerokości

dostosowanej do rozstawu kół ciągnika i narzędzi mechanicznych wykonujących różne prace
szkółkarskie. Rzadziej wykonuje się siew taśmowy lub rzędowy na całych kwaterach.
Szerokość odstępów między taśmami lub rzędami należy dostosować do rodzaju i wymiarów
produkowanych siewek.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Normy wysiewu. Przestrzeganie norm wysiewu nasion w gospodarstwie szkółkarskim

jest bardzo ważne. Dzięki temu są właściwie zagospodarowane nasiona, co powoduje
odpowiednią ilościowo i jakościowo produkcję siewek.

Normą wysiewu nazywamy ilość nasion potrzebną do obsiania jednostki powierzchni.

Dokładne ustalenie normy wysiewu jest bardzo trudne, zależy ona bowiem od wielu
czynników, z których nie wszystkie dadzą się dokładnie ustalić i przewidzieć. Wielkość ta
zależy między innymi od:

−

jakości nasion; tj. czystości, zdolności kiełkowania, masy tysiąca sztuk;

−

gęstości zamierzonego siewu, tj. odległości pomiędzy nasionami w rzędach;

−

odległości między rzędami;

−

pory siewu i typu gleby, stosując jesienny siew normę wysiewu podwyższamy o 15–20%,
również na glebach cięższych wysiewamy więcej nasion (gęściej) niż na glebach
lżejszych;

−

wydajności siewu, która wyraża się procentem nasion wyrastających w siewki.

Dla każdego gatunku drzewa lub krzewu ustalane są osobne normy. W Lasach

Państwowych masa wysiewanych nasion podawana jest na 1 ar powierzchni produkcyjnej
szkółki oddzielnie dla siewu pełnego i częściowego.

Do obsiewu szkółek należy używać nasion I i II klasy jakości. Wysiew nasion II klasy

jakości dopuszcza się w wyjątkowych przypadkach i wtedy normę podwyższa się o 30–50%.
Dla gatunków domieszkowych, w wyjątkowych przypadkach, dopuszcza się użycia nasion III
klasy jakości, przy odpowiednio zwiększonych normach wysiewu.

Rozpoznawanie siewek drzew i krzewów leśnych
Szkółkowanie i pikowanie

Produkcja siewek. Siewki jednoroczne, dwu- i trzyletnie o symbolach produkcyjnych 1/0,

2/0 i 3/0, to sadzonki powstałe z nasion i nie szkółkowane (nie przesadzane w szkółce).
Stanowią one materiał sadzeniowy używany najczęściej do zakładania upraw leśnych.

O wynikach produkcji siewek, a przede wszystkim ich wydajności z jednostki

powierzchni, oprócz staranności przygotowania gleby decyduje jakość i ilość wysianych
nasion oraz termin i sposób siewu.

Rozsiew nasion drzew i krzewów w naturze następuje zwykle w niedługim czasie po ich

dojrzeniu we wszystkich fenologicznych porach roku. Siew w szkółkach prowadzony jest
w terminach zbliżonych wyłączając jednak, szczególnie na powierzchniach odkrytych, okres
zimowy.

Produkcja wielolatek. Produkcja starszych, dobrze wyrośniętych, sadzonek wymaga ich

jednorazowego  lub  nawet  kilkakrotnego  przesadzania  w  szkółce,  czyli  szkółkowania
w odpowiednio  dobranej  więźbie.  Zabieg  ten  przyczynia  się  do  wytworzenia  u  sadzonek
szkółkowanych,  czyli  przesadek,  skupionego,  bogatego  w  liczne  drobne  korzenie,  niezbyt
głębokiego  systemu  korzeniowego.  Najczęściej  szkółkuje  się  siewki  sosny  zwyczajnej,
czarnej  i  wejmutki,  modrzewia,  jedlicy  i  jodły  olbrzymiej  oraz  większości  gatunków
liściastych o symbolu produkcyjnym 1/0. Siewki świerka przesadza się jako materiał 1,5/0 lub
częściej  2/0,  tak  jak  siewki  jodły  pospolitej,  limby,  kosówki  i  cisa,  a  niekiedy  także
modrzewia,  sosny  zwyczajnej  i  wejmutki,  jedlicy,  buka,  grabu  i  lipy.  Po  zaszkółkowaniu
sadzonki te rosną w szkółce 1–2 lat, uzyskując symbol produkcyjny 1/1, 1/2, 1,5/1,5, 2/1, 2/2,
3/1, 3/2. W tym czasie mogą podlegać także zabiegowi podcinania korzeni na głębokości ok.
15cm.  W  naszych warunkach tylko wyjątkowo bierze się do szkółkowania 3/0-letnie  siewki
jodły pospolitej, a tym bardziej świerka, aby otrzymać przesadki 3/1 lub 3/2.

Szkółkowanie wiosenne jest stosowane najczęściej i nadaje się do wszystkich gatunków.

Najwcześniej należy szkółkować modrzewia, a w następnej kolejności brzozę, olszę, dęby,
buka i inne liściaste oraz w dalszej kolejności sosnę, świerk i jodłę pospolitą. Jodłę olbrzymią

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

i jedlicę najlepiej przesadzać, gdy pączki siewek zaczynają nabrzmiewać; wyjmuje się je
w dniu szkółkowania.

Szkółkowanie letnie, na przełomie lipca i sierpnia, stosuje się głównie dla siewek 1,5/0

świerka, a można także dla jodły pospolitej i jedlicy, gdyż ich korzenie rosną w tym czasie
intensywnie. Warunkiem udatności jest utrzymanie w glebie odpowiedniej wilgotności.

Szkółkowanie jesienne, przede wszystkim siewek modrzewia oraz drzew liściastych,

rzadziej sosny, przeprowadza się zwykle w końcu września. Przy zbyt późnym szkółkowaniu
przesadki nie zdążą się przed zimą dostatecznie ukorzenić i giną.

Glebę przed szkółkowaniem przygotowuje się podobnie jak pod siew. Materiał do

szkółkowania  powinien  być  bez  wad.  Ze  zbyt  słabych  siewek  nie  otrzyma  się  również
dobrych  przesadek.  Nadmiernie  długie korzenie  można  przed  szkółkowaniem  nieco  skrócić,
u  iglastych  i  liściastych  nie  wytwarzających  silnego  korzenia  palowego,  do  ok.  15cm,
a  u  liściastych  tworzących  taki  korzeń  do  ok.  20cm.  Formowanie  koron  i  skracanie  pędów
siewek przed szkółkowaniem stosuje się tylko wyjątkowo.

Szkółkuje się przeważnie w więźbie prostokątnej, dając 2–4-krotne mniejsze odstępy

między przesadkami w rzędach niż między rzędami w szkółkach leśnych, w zależności
od wymogów gatunku na grzędach co 25 i 33,3cm, a na całych kwaterach co 50cm.

Zabiegiem zbliżonym do szkółkowania jest pikowanie. Wiele gatunków ma skłonność

do  tworzenia  korzenia  palowego,  a  niewiele  –  słabszych  korzeni  bocznych,  co  zwiększa
prawdopodobieństwo  wypadanie  roślin  po  ich  przesadzeniu.  Aby  otrzymać  siewki  z  dobrze
rozwiniętym  systemem  korzeniowym  stosujemy  pikowanie  lub  podcinanie  korzeni.
Pikowaniem  nazywamy  czynność  przesadzania  bardzo  małych  siewek  wkrótce  po  wzejściu,
gdy  mają  one  tylko  liścienie  i  nie  rozwinięte  jeszcze  pierwsze  listki.  Im  później  pikujemy
siewki,  tym  więcej  mamy  wypadów.  Powszechnie  pikuje  się siewki  jabłoni  i  grusz, a  dobre
wyniki  daje  też  pikowanie  siewek  klonów,  buka,  lipy  i  innych.  Pikowanie  stosowane  bywa
w  odniesieniu  do  egzotów  i  innych  cennych  gatunków,  gdy  z  powodu  niewielkiej  ilości
nasion  chcemy  je  jak  najoszczędniej  wykorzystać  i wysiewamy  siewem  pełnym  pod  szkłem
(limba,  cis,  jedlica).  Pikowanie  siewek  jest  bardzo  pracochłonne  i  kosztowne,  dlatego
stosujemy  je  w  tych  przypadkach,  gdy  nam  szczególnie  zależy  na  dobrym  systemie
korzeniowym.

Siewki powinniśmy pikować możliwie jak najwcześniej, gdy tylko rozwiną się dwa

pierwsze  listki.  Przed  przystąpieniem  do  wyjmowania  siewek  powinniśmy  je  silnie  podlać.
Siewki  wykopuje  się  małą  łopatką,  podważając  je  ostrożnie  z  jednej  strony,  a  następnie
wyjmuje  ręką.  Zaraz  po  wyjęciu  przycinamy  siewkom  korzenie,  a  rośliny  umieszczamy
w naczyniu zawierającym na dnie papkę z ziemi. Chore i krzywe siewki w czasie pikowania
odrzucamy. Przepikowane rośliny powinny być posadzone nieco głębiej niż rosły poprzednio.

Podcinanie korzeni. Podcinanie korzeni stosuje się w odniesieniu do gatunków

rozwijających  rozległy  system  korzeniowy,  głównie  przy  produkcji  wielolatek  nie
szkółkowanych. Daje podobne rezultaty jak szkółkowanie. Efektem pikowania jest korzystne
ukształtowanie  się  stosunku  masy  korzeni  do  masy  części  nadziemnej,  co  jest  ważne  dla
użytkowej  wartości  sadzonki.  Zaletą  podcinania  jest  to,  że  nie  powoduje  powstawania
deformacji korzeni, co często zdarza się przy szkółkowaniu.

Podcinanie stosuje się najczęściej wówczas, gdy produkcja przedłuża się o rok. Dobre

wyniki podcinania uzyskuje się, jeśli jest ono umiejscowione w procesie technologicznym
produkcji sadzonek. Siew rzędowy daje możliwość mechanizacji zabiegu i podcinania korzeni
po bokach, jak i z dołu.

Korzenie podcina się na ogół na rok przed wyjęciem siewek i wysadzeniem ich

w uprawie.

Zaleca się stosować następujące terminy i sposoby podcinania korzeni:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

dla sosny o symbolu produkcyjnym 2/0 – w 2 roku produkcji w drugiej połowie czerwca
po zakończeniu przyrostu na wysokość). Głębokość podcięcia 6 do 8cm a odległość od
strzałki ok. 6cm.

−

dla  świerka,  buka,  dębu,  lipy  drobno-  i  szerokolistnej  oraz  wiązu  pospolitego
o  symbolach  produkcyjnych  2/0  i  3/0  –  w  2  roku  produkcji  przed  rozpoczęciem
wegetacji.  Głębokość  podcięcia  korzeni  dębu  i  buka  –  10  do  15cm,  pozostałych
gatunków – 6 do 8cm.
Po podcięciu korzeni należy powierzchnię bezzwłocznie deszczować. Deszczować trzeba

także przez 12–16 dni po zakończeniu podcinania
Rozmnażanie wegetatywne

Cechą charakterystyczną rozmnażania wegetatywnego jest to, że nowe osobniki roślin

pozostają albo ze specjalnych części wegetatywnych roślin – z rozłogów, cebul, cebulek
pąkowych itd., albo bezpośrednio z organów wegetatywnych lub ich części jak: odcinki
łodyg, korzeni, liści, części bulw, bulwocebul, łusek cebul – jest to tzw. fragmentacja.

Zaletą rozmnażania wegetatywnego jest możliwość uniknięcia trudności, jakie istnieją

przy generatywnym sposobie rozmnażania np. z powodu nieodpowiednich warunków
środowiska dla tworzenia się i dojrzewania nasion.

Przy rozmnażaniu wegetatywnym można roślinę rozmnożyć szybko w ciągu 2–3 lat

i o wiele szybciej otrzymać nasiona.

Przy pracach selekcyjnych rozmnażanie wegetatywne umożliwia szybkie otrzymanie

większej ilości jednorodnego materiału roślinnego o określonej i ściśle tej samej
dziedziczności, pozwala badać reagowanie genotypu (całość założeń dziedzicznych
organizmu) na różne warunki środowiska.

Rozmnażanie wegetatywne roślin drzewiastych za pomocą sadzonek (zrzezów) jest

w praktyce stosowane od dawna. Niektóre gatunki, jak np. wierzby, topole, są prawie
wyłącznie rozmnażane w ten sposób.

Wyróżnia się dwie podstawowe metody wegetatywnego rozmnażania roślin –

rozmnażanie autowegetatywne i heterowegetatywne.

Rozmnażanie autowegetatywne. Polega na uzyskaniu nowego organizmu roślinnego

z części rośliny matecznej, która wytwarza brakujące organy. Autowegetatywnie rozmnaża
się rośliny przez zrzezy pędowe, korzeniowe oraz przez podział, odrosty, kopczykowanie
lub odkłady, a w warunkach laboratoryjnych – także przez kultury tkankowe.

Zrzezy pędowe dzielimy na zielne i zdrewniałe. Zrzezy zielne są to niezdrewniałe części

pędów z liśćmi lub igłami, pobrane z rośliny matecznej w okresie wegetacji. Zrzezy
zdrewniałe są to części pędu z odpowiednią liczbą pączków, pozyskane w okresie spoczynku
roślin.

Zrzezami korzeniowymi nazywamy części korzeni, które po wysadzeniu regenerują

brakujące organy i tworzą nowe rośliny.

Rozmnażanie roślin przez podział lub odrosty korzeniowe to wykorzystanie naturalnego

sposobu rozmnażania roślin.

Przez podział (dzielenie) rozmnaża się przeważnie krzewy lub krzewinki.
Kopczykowanie polega na tym, że młode niezdrewniałe pędy obsypujemy ziemią,

zwiększając jej warstwę w miarę wyrastania pędów. W dolnej części obsypanych pędów na
skutek sprzyjających warunków wytwarzają się korzenie przybyszowe.

Rozmnażanie przez odkłady polega na przygięciu wyrośniętych, zwykle zeszłorocznych

pędów i odkładaniu ich na ziemi. Odkłady zwykłe umożliwiają uzyskanie z każdego pędu
krzewu tylko jednej nowej rośliny. Odkłady płaskie są stosowane u roślin drzewiastych
o długich pędach w celu otrzymania z jednego odłożonego pędu wielu roślin.

Odkładami powietrznymi nazywamy takie części roślin, które wytworzyły korzenie

przybyszowe na roślinie matecznej i zostały od niej odłączone.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przy rozmnażaniu za pomocą kultur tkankowych uzyskuje się nowe rośliny z komórek
merystemów.

Rozmnażanie heterowegetatywne. W jego wyniku otrzymuje się nową roślinę przez

zrośnięcie się dwóch różnych organizmów roślinnych. Uzyskuje się to przez szczepienie
pobranego z innej rośliny zrazu na roślinie-podkładce.

Wegetatywnie rozmnaża się drzewa w następujących przypadkach:

−

wystąpienia szkodliwych czynników powodujących zagrożenie lub zamieranie cennych
populacji bez obradzania nasion,

−

rozmnażania form uzyskanych przez krzyżowanie,

−

potrzeby szybkiego rozmnożenia form lub biotypów o określonych właściwościach,

−

stałej sterylności hodowlanej odmiany drzew (np. męskie lub żeńskie klony niektórych
odmian topoli),

−

rozmnażania rzadkich, a zwłaszcza ozdobnych odmian i form.

Rozmnażanie drzew i krzewów przez zrzezy zielne

Rozmnażanie wegetatywne przez zrzezy zielne należy do najbardziej rozpowszechnionych

metod. Prawie wszystkie gatunki roślin można rozmnażać za pomocą zrzezów zielnych,
a szczególnie te, których zrzezy zdrewniałe trudno się ukorzeniają.

Rośliny mateczne do pozyskiwania zrzezów zielnych prowadzi się w formie krzewów.

Krzewiastą formę rośliny matecznej stosuje się głównie dla gatunków liściastych. W tym celu
ścina się przy ziemi 1–2-letnie pędy sadzonek, uzyskując odroślą z szyjki korzeniowej.
Zrzezy iglastych gatunków drzew (świerk, modrzew, jedlica, cis) pozyskuje się z 2–5-letnich
sadzonek, z bocznych pędów.

Jakość i termin pozyskiwania zrzezów. Najlepiej ukorzeniają się zrzezy zielne pobrane

z pędów po osiągnięciu kulminacji przyrostu, lecz jeszcze przed jego zakończeniem.
Im szybciej rośliny kończą swój wzrost w okresie wegetacji, tym szybciej zrzezy tracą
łatwość regeneracji korzeni.

Zrzezy zielne pobrane z pędów długo i intensywnie rosnących wykazują największe

zdolności do ukorzeniania się.

Długość zrzezów zielnych gatunków liściastych najczęściej wynosi 6–10cm. Zależy ona

głównie od długości międzywęźli. Przeważnie pozyskuje się zrzezy o 2–4 międzywęźlach.

U gatunków iglastych pozyskuje się najczęściej zrzezy o długości 5–10cm. Zrzezy zbyt

długie są mało stabilne, a sadzone gęsto ulegają chorobom grzybowym.

Najlepszym okresem dla pozyskania zrzezów zielnych jest czerwiec i pierwsza dekada

lipca. Wcześnie pozyskane i ukorzenione zrzezy zielne dają dobrze rosnące sadzonki, które
przed zimą zdążą zakończyć wegetację i nie będą cierpiały od mrozów.

Termin pozyskania zrzezów z roślin o długim okresie wzrostu jest późniejszy i niekiedy

trwa dłużej. Nieco wcześniejsze są terminy cięcia zrzezów z roślin krzewiastych.
Odpowiednim okresem dla pozyskiwania zrzezów zielnych gatunków iglastych jest lipiec,
sierpień i wrzesień.

Właściwą porą cięcia zrzezów zielnych są wczesne godziny poranne lub wieczorne i dni

pochmurne.  Upalne  dni  są  nieodpowiednie  do  pobierania  zrzezów.  Zrzezy  możemy  ciąć
z rośliny  matecznej  sekatorem.  Natychmiast  po  odcięciu  wkłada  się  zrzezy  do  torebek
foliowych  lub  koszyczków  (łubianek)  wyłożonych  warstwą  wilgotnego  mchu  albo  wilgotną
tkaniną  i umieszcza w cieniu. Zrzezy spryskuje  się wodą, a koszyki  nakrywa luźno  folią. Na
powierzchni  cięć  zrzezów  powstaje  szybko  kalus,  chroniący  żywą  tkankę  przed  infekcją
mikroorganizmów.  Do  1–2-dniowego  przechowywania  zrzezów  zielnych  odpowiednie  są
wilgotne  i  sterylne  pomieszczenia  o  temperaturze  10–12°C.  Zrzezy  i  piwnice  powinny  być
opryskane  fungicydami.  Do  dłuższego  przechowywania  zrzezów  gatunków  iglastych
w okresie zimowym  i wiosennym potrzebne są chłodnie o temperaturze od 0 do 3°C. Zrzezy

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zielne gatunków liściastych i iglastych cięte w okresie letnim sadzi się bezpośrednio po
pozyskaniu.

Najbardziej korzystna dla ukorzeniania i wzrostu sadzonek jest temperatura 26–28°C.

Odpowiednie sterowanie zamgławianiem szklarni lub namiotu foliowego z uwzględnieniem
warunków pogodowych zapewnia utrzymanie właściwych temperatur. Przy ukorzenianiu
zrzezów powinno być stosowane zamgławianie; zrzezy nie mogą być polewane.

Świeżo posadzone zrzezy należy zaraz cieniować, zdejmując cieniówki tylko w okresie

słabszej  działalności  słońca  i  w  dni  pochmurne.  Do  cieniowania  stosuje  się  tkaniny
z  polietylenu  w  kolorach:  pomarańczowym,  zielonym  i  białym.  Do  najstarszych  sposobów
cieniowania  należy  zaliczyć  opryskiwanie  (malowanie)  szyb  wewnątrz  szklarni  kredą
lub  wapnem.  Gdy  pojawią  się  pierwsze  korzenie,  cieniowanie  stopniowo  należy  zmniejszać
i przyzwyczajać sadzonki do coraz silniejszego słońca.

Do ukorzeniania się zrzezów potrzebna jest duża wilgotność powietrza, którą można

utrzymać nakrywając zrzezy folią rozłożoną na dodatkowej konstrukcji, na wysokości
30–50cm nad zrzezami.

Zrzezy sadzi się na grządkach lub mnożarkach. Można je sadzić również w skrzynkach

drewnianych  lub  plastykowych  o  dnie  ażurowym  i  wysokości  8–10cm,  szerokości  30cm,
długości 40cm. Skrzynki ze zrzezami nakrywa się kapturami o wysokości co najmniej 20cm,
wykonanymi  ze  sztywnej,  mlecznej  folii.  Najbardziej  tradycyjne  jest  ukorzenianie  zrzezów
w inspektach.  Gleba  pod  inspektem  powinna  być  przepuszczalna,  a  dno  inspektu
zabezpieczone przed kretami.

W ukorzenianiu zrzezów dużą rolę odgrywa substrat (podłoże), w którym wysadza się

zrzezy. Substrat powinien spełnić następujące warunki:

−

umożliwiać dużą przewiewność,

−

utrzymywać odpowiednią wilgotność, umożliwiającą tworzenie się korzeni na zrzezach,

−

zawierać odpowiednią ilość związków pokarmowych potrzebnych dla wzrostu i rozwoju
sadzonek.
W podłożu rozróżnia się dwie warstwy:

−

warstwę górną zwykle jałową i ubogą w pokarmy, służącą wyłącznie do wytwarzania
korzeni przez wysadzone zrzezy,

−

warstwę dolną odżywczą, z której młode korzenie będą czerpać potrzebne sadzonkom
pokarmy.
Stosowanie stymulatorów ukorzeniania roślin opiera się na zjawisku pobudzania

procesów podziału i wydłużania się komórek, regulowanym przez hormony roślinne
o charakterze auksyn (wytwarzane w stożkach wzrostu pędów i korzeni).

Sadzonki możemy traktować preparatami do ukorzeniania w różnej postaci.
Roztwory. Regulator wzrostu jest sprzedawany w postaci pastylek, które rozpuszczamy

w wodzie.

Preparaty talkowe. Regulator wzrostu jest w tym wypadku zmieszamy z suchym talkiem

i nadaje się do natychmiastowego zastosowania.

Pasty. Regulator wzrostu jest rozcieńczony lanoliną (ester kwasu kapronowego,

stearynowego, palmitynowego z cholesterolem i izocholesterolem). Miejsce cięcia smarujemy
pastą za pomocą gąbki lub palcem.

Preparatów talkowych i wodnych roztworów stymulatorów nie można przygotowywać

i przechowywać w metalowych naczyniach. Substancje te wchodzą bowiem w reakcje
chemiczne z metalami i tracą skuteczność. Roztwory wodne przygotowuje się na krótko przed
użyciem.

Aby zapobiec szkodom powodowanym przez grzyby, stosuje się mieszanki regulatorów

wzrostu i fungicydów (domieszka fungicydów 10–15% w talku).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Hodowanie sadzonek. Dalsze hodowanie sadzonek, z uwagi na dużą wartość użytkową

ukorzenionych zrzezów, powinno odbywać się w optymalnych warunkach dla ich wzrostu
i rozwoju. Warunki te są podobne jak przy hodowaniu siewek, lecz pierwszy okres pielęgnacji
wymaga szczególnej staranności prac. Dotyczy to: warunków glebowych, nawadniania,
nawożenia, ochrony przed chwastami i chorobami oraz warunków pierwszego zimowania po
ukorzenieniu się zrzezów.

Odpowiednie do szkółkowania i uprawy ukorzenionych zrzezów zielnych są gleby

lekkie, próchniczne i zarazem wilgotne.

Szkółkowanie sadzonek w fazie wzrostu, w okresie pełnej wegetacji, wykonuje się w dni

pochmurne i deszczowe, a jeśli wyjątkowo szkółkuje się w dzień słoneczny, to tylko po
południu. Przy dużym nasłonecznieniu stosuje się cieniowanie.

Sadzonki wyhodowane ze zrzezów pielęgnuje się podobnie jak siewki. Zrzezy

ukorzenione w inspekcie pozostawia się w nim do wiosny. Przed nadejściem mrozów
przykrywa się je oknami, a następnie gałązkami drzew iglastych, matami. Sadzonki gatunków
bardzo wrażliwych na mrozy wymagają zimą temperatury nieco powyżej 0°C oraz dużej
wilgotności powietrza.

Rozmnażanie przez zrzezy zdrewniałe było dotychczas najpowszechniejszym

i najtańszym sposobem wegetatywnego rozmnażania. Przyczyniło się do tego wiele
czynników:

−

technika rozmnażania jest prosta i łatwa do opanowania nawet przez mniej
wykwalifikowanych pracowników,

−

zrzezy w większości przypadków wysadzamy wprost do gruntu, a więc nie potrzebujemy
specjalnych urządzeń, jak inspekty lub szklarnie, Których używanie zwiększa koszty
produkcji,

−

zrzezy przygotowujemy w okresie zimowym, kiedy nasilenie robót w szkółkach jest
najmniejsze,

−

przy masowej produkcji możemy w krótkim okresie nagromadzić w szkółce dużo
nowego materiału roślinnego mimo stosunkowo niewielkiej ilości roślin matecznych.
Rozmnażanie przez zrzezy zdrewniałe ma stosunkowo szerokie zastosowanie

w szkółkarstwie ozdobnym.

Zrzezem zdrewniałym nazywamy część pędu dostatecznie zdrewniałego, mającego

odpowiednią ilość pączków i odciętego od rośliny w stanie bezlistnym.

Sposoby ukorzeniania zrzezów zdrewniałych uiglonych lub z liśćmi są takie same,

jak sposoby ukorzeniania zrzezów zielnych, pozyskanych w okresie wegetacji. Technika
rozmnażania przez zrzezy zdrewniałe jest łatwiejsza niż przez zrzezy zielne, gdyż najczęściej
wysadza się je wprost do gruntu.

Zrzezy zdrewniałe można pozyskiwać ze specjalnych roślin matecznych albo roślin

rosnących w szkółce. Na zrzezy zdrewniałe tnie się 1–2-roczne pędy dobrze zdrewniałe,
odpowiedniej grubości z dobrze wykształconymi pączkami. Zrzezy cięte z pędów 2- do
3- letnich w większości przypadków ukorzeniają się gorzej niż z pędów jednorocznych, gdyż
im młodsza jest roślina lub jej część, tym bardziej jest plastyczna i tym większą ma zdolność
wytwarzania nowych korzeni.

Cięcie zrzezów przeprowadza się w okresie spoczynku wegetacyjnego, najlepiej

po przejściu silnych mrozów (koniec lutego i pierwsza połowa marca). Zrzezy pozyskiwane
późną jesienią ukorzeniają się na ogół gorzej.

Długość zrzezów powinna wynosić 10 do 30cm, co jest zależne od ilości i długości

międzywęźli (i gatunku).

Pocięte zrzezy wiąże się w wiązki po 50 do 100 sztuk, tak aby dolne końce znajdowały

się na jednym poziomie. Wiązki zrzezów dołuje się w piasku, najlepiej w piwnicach
w temperaturze 2 do 5°C, a przy braku piwnic można sadzonki dołować w zimnych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

skrzyniach  inspektowych  lub  wprost  w  gruncie,  zabezpieczając  je  przed  mrozem  oraz
wahaniami  temperatury.  Wiązki  zrzezów  dołuje  się  w  świeżym,  gruboziarnistym  piasku
z  zachowaniem  ich  biegunowości,  dołując  je  do  3/4  wysokości.  Z  dobrym  wynikiem
przechowuje się także zrzezy całkowicie przykryte piaskiem.

Przy przechowywaniu oprócz temperatury bardzo istotne znaczenie ma wilgotność piasku

chroniąca zrzezy przed przesychaniem.
Szczepienie

Przygotowanie szczepów obejmuje kilka następujących po sobie czynności, wykonanych

w określonych warunkach w ciągu kilku lat. Są to:

−

wyhodowanie podkładek do szczepień,

−

przygotowanie pędów do szczepień,

−

wykonanie szczepień,

−

formowanie i pielęgnowanie szczepów.

Szczepienie jest najbardziej kosztownym sposobem rozmnażania roślin. Dlatego

stosujemy  je  tylko  w  tych  przypadkach,  gdy  rozmnażanie  danego  gatunku  innym  tańszym
i  prostszym  sposobem  nie  daje  pożądanych  wyników.  Ważny  jest  rodzaj  szczepienia,  jeśli
dany gatunek możemy szczepić różnymi sposobami. Powinno się wybierać zawsze tę metodę,
która  jest  najmniej  pracochłonna,  a  jednocześnie  daje  najlepsze  wyniki.  Po  zrośnięciu  się
podkładki i zrzezu powstaje szczep.

Wyniki szczepienia zależą od następujących czynników:

−

fizjologiczne pokrewieństwo między zrazem a podkładką,

−

stan rozbudzenia podkładki,

−

warunki atmosferyczne w czasie szczepienia,

−

jakość cięć na zrazie i podkładce,

−

poprawność połączenia miazgi zrazu i podkładki,

−

czystość rąk szczepiącego i noża – szczepaka,

−

wilgotność powietrza w pierwszych dniach po zaszczepieniu.
Przy szczepieniu drzew leśnych stosuje się następujące sposoby:

−

na przystawkę boczną,

−

w boczną szparę,

−

w klin („w sarnią nóżkę”),

−

przez stosowanie,

−

kożuchowanie

−

okulizację (oczkowanie).

Zwalczanie chwastów

Występowanie chwastów w szkółkach można ograniczyć przez zabiegi profilaktyczne,

które mogą zmniejszyć pracochłonność w pielęgnowaniu oraz poprawić wydajność i jakość
sadzonek. Głównym źródłem zachwaszczenia są chwasty wysiewające się z nasion w szkółce,
a także chwasty z otoczenia szkółki, z nawozów organicznych, nasion roślin uprawnych, wód
napływowych, wód używanych do podlewania itp.

Mechanicznie niszczy się chwasty w procesie uprawy gleby przez orki lub też tzw.

uprawki,  do  których  zalicza  się  podorywki,  kultywatorowanie,  bronowanie,  włókowanie,
spulchnianie  i  inne.  Podstawową  rolę  spełniają  jednak  dobrze  wykonane  orki  przedzimowe
pługami  wyposażonymi  w  przedpłużki  i  zapłużki.  Chwasty  wieloletnie  przyoruje  się
szczególnie dokładnie i głęboko.

Podstawową zasadą w zwalczaniu chwastów urządzeniami mechanicznymi na grzędach

siewnych jest ich mszczenie w najwcześniejszych fazach rozwoju, gdy nie są jeszcze mocno
ukorzenione, tym bardziej że niektóre z nich wschodzą wcześniej od roślin uprawianych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Warto przy tym zaznaczyć przebieg rzędów lub taśm siewnych dodając nasiona wcześniej
wschodzących roślin, np. owsa.

Z zabiegów wykonywanych narzędziami można wymienić: motyczenie, gracowanie

i opielanie. Motyczenie jest zabiegiem tradycyjnym, bardzo pracochłonnym i skutecznym.
Niszczy chwasty, kruszy skorupę i spulchnia wierzchnią warstwę gleby. Opielanie spełnia
tę samą rolę, co motyczenie i gracowanie, ale wykonywane jest sprzętem mechanicznym.

W szkółkach wielkoobszarowych rzadziej stosowane są opielacze ręczne. Zastąpiły je

opielacze  wielorzędowe  doczepiane  do  ciągników  lub  zawieszane  na  nich  z  częściami
roboczymi  służącymi  do  wyciągania  rozłogów  chwastów,  niszczenia  chwastów  nasiennych,
kruszenia  skorupy,  podcinania  chwastów  itp.  Do  prac  pielęgnacyjnych  na  międzyrzędach
nadają  się  również  jedno-  i  wielorzędowe  opielacze  pracujące  na  zasadach  glebogryzarki,
sprzężone z ciągnikami różnej wielkości.

W chemicznej walce z chwastami w szkółkach można wyróżnić kilka etapów: zwalczanie

chwastów

podczas

przygotowania

gleby

pod

szkółki,

wysiewie

nasion,

a przed wschodami, po wschodach siewów oraz na kwaterach z wielolatkami.

Stosuje się tu środki o działaniu doglebowym, dolistnym i doglebowo-dolistnym.

Preparaty oparte na tych  samych związkach produkowane są przez różne firmy pod różnymi
nazwami.  Zakres  chemicznej  walki  z  chwastami  i  stosowane  preparaty  są  przekazywane
na  bieżąco  w  wytycznych  i  zaleceniach  przez  Instytut  Badawczy  Leśnictwa  i  Lasy
Państwowe.

Pielęgnowanie siewek

Do najważniejszych zabiegów należy dostarczenie kiełkującym nasionom i siewkom

odpowiedniej ilości wilgoci, ochrona przed nadmiernym nasłonecznieniem i wysuszającym
działaniem wiatru oraz przed przymrozkami, a także utrzymywanie gleby w sprawności,
niszczenie chwastów oraz przerzedzenia zbyt gęstych siewów.

Dobór zabiegów pielęgnacyjnych zależy głównie od wymagań poszczególnych gatunków

oraz warunków glebowych i klimatycznych szkółki.

Osłanianie zasiewów i ocienianie siewek. Osłanianie zasiewów spełnia różne zadania.

Wiosną i latem chroni przed utratą wilgoci, wymywaniem i wywiewaniem nasion oraz przed
szkodami  wyrządzanymi  przez  ptaki.  Do  osłaniania  powierzchni  gleby  stosuje  się  różne
materiały:  słomę,  gałęzie,  maty,  kraty,  folię,  włókniny  i  inne.  Osłonę  rozkłada  się  na  ziemi
i utrzymuje do czasu wschodów. Zapewnia to stałą wilgotność gleby pod osłoną i zabezpiecza
kiełkujące  nasiona  przed  ewentualnymi  przymrozkami  i  porażeniami  słonecznymi  przez
zbytnie nagrzanie gleby.

Oprócz wiosennego osłaniania zasiewów stosuje się również przykrywanie powierzchni

szkółki  obsianej  jesienią.  Dotyczy  to  przede  wszystkim  nasion  wysiewanych  jesienią  (dąb,
buk  i  inne),  które  nakrywa  się  ściołą  liściastą  grubości  10  do  15cm.  Nakrywanie  najlepiej
wykonać  po  pierwszych  mrozach  w  celu  uniemożliwienia  zagnieżdżenia  się  gryzoni
w zamarzniętej glebie pod ściołą. Ścioła stanowi warstwę izolacyjną, chroniącą nasiona przed
niebezpiecznymi  dla  nich  zmianami  temperatury  w  okresie  zimy  i  wczesnej  wiosny
(zamarzanie  i  rozmarzanie).  Osłonięte  zasiewy  dobrze  zimują  w  trwale  zamarzniętej  glebie,
co je chroni również przed zbyt wczesnymi wschodami w okresie wiosennych przymrozków.

Osłanianie powierzchni zalecane jest również na kwaterach z zimującymi wielolatkami.

Ma  ono  na  celu  zabezpieczenie  sadzonek  przed  „wysadzaniem”  ich  przez  mróz.
Ma  to  miejsce  na  terenach  z  małymi  opadami  śniegu  i  dużymi  wahaniami  temperatury
w  ciągu  doby.  Gołomróz,  nazywany  także  wysadzaniem  siewek,  występuje  przeważnie  na
przedwiośniu  po  zejściu  śniegu.  Wilgotna,  próchniczna  gleba,  powiększając  swoją  objętość
wskutek  zamarzania  znajdującej  się  w  niej  wody,  unoszona  jest  w  górę  wraz  z  siewkami.
Ich korzenie, zakotwiczone w głębszej warstwie gleby, ulegają wówczas często przerwaniu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W czasie odwilży gleba rozmarzając wraca na swoje miejsce, natomiast siewki nie

powracają do poprzedniego położenia i się przewracają. Znaczne  szkody powstają  wówczas,
gdy  gołomróz  kilkakrotnie  się  powtarza.  Na  szkody  od  gołomrozu  narażone  są  jednoroczne
siewki  wszystkich  gatunków  drzew;  ze  starszych  drzewek  –  sadzonki  świerka,  grabu,  olszy
i brzozy.

Dobre wyniki w ochronie przed gołomrozem daje stosowanie krat ustawionych od strony

południowej pod kątem 45°, a także przez pokrycie gleby na międzyrzędach trocinami,
torfem, kompostem lub ściółką liściastą.

Poza osłanianiem gleby prowadzi się także zacienianie wschodzących siewek.

Cieniowanie  stosujemy  przede  wszystkim  do  gatunków  płytko  się  zakorzeniających
lub  wrażliwych  na  bezpośrednie  działanie  promieni  słonecznych.  Przy  dużym
nasłonecznieniu  gleba  nagrzewa  się  bardzo  silnie  (do  50–60°C)  i  delikatne  tkanki  młodych
siewek  mogą  być uszkodzone w  miejscu stykania się z glebą. Cieniujemy przede wszystkim
młode  siewki  drzew  i  krzewów  iglastych.  Szczególnie  wrażliwe  są:  jodła,  cyprysik,  jedlica,
z  liściastych  zaś  wszystkie  wrzosowate  i  niektóre  zimozielone.  Zacienianie  siewek  należy
stosować  szczególnie  na  glebach  ciemnych,  próchnicznych,  których  wierzchnia  warstwa
nagrzewa się silnie w dni upalne.

Innymi zabiegami chroniącymi siewki przed przymrozkami są: osłanianie materiałami

izolacyjnymi, zmętnianie powietrza i deszczowanie. Materiały używane do okrywania zaleca
się zdejmować w ciągu dnia, aby  siewki  i sadzonki mogły zmagazynować odpowiedni zapas
ciepła  niezbędny  w  czasie  następnej  nocy  z  temperaturą  poniżej  zera.  W  efekcie  tych
zabiegów  można  zapobiec  obniżce  temperatury  o  około  6°C.  Jeśli  nie  przestrzega  się  tego
zalecenia  efekt  jest  trzykrotnie  mniejszy.  Zmętnienie  powietrza  polega  na  zadymianiu
lub  wytwarzaniu  sztucznej  mgły.  Zadymianie  jest  skuteczniejsze,  gdyż  obniża
wypromieniowanie  ciepła  o  70%,  a  sztuczna  mgła  –  tylko  o  40%.  Efekt  tych  zabiegów
wzrasta, jeżeli rozpoczyna  się  je  na krótko przed zachodem słońca. Deszczowanie  może  być
stosowane jako zabieg bezpośredni, czyli wykonany podczas trwania przymrozku. Pozytywne
rezultaty daje deszczowanie o natężeniu 2 mm/h stosowane w czasie bezwietrznych nocy.

Spulchnianie gleby zapobiega niebezpiecznemu jej zaskorupieniu, korzystnie wpływa

na  poprawę  stosunków  wodnych  i  ułatwia  wymianę  gazów  w  glebie.  Głębokość
i  częstotliwość  spulchniania  uzależniona  jest  od  rodzaju  gleby,  od  jej  wilgotności  i  od
pogody. Im jest gleba cięższa i wilgotniejsza, tym częściej i głębiej prowadzi się spulchnianie,
a  im  gleba  jest  suchsza,  tym  płycej  i  rzadziej  można  spulchniać.  Niezależnie  od  tego,
głębokość  i  częstotliwość  spulchniania  powinna  być  dostosowana  do  głębokości  warstw
ukorzeniania  się  siewek  lub  sadzonek  w  różnych  okresach  ich  wzrostu.  Spulchnienie
powoduje  przerwanie  kapilarów  w  górnej  warstwie  gleby,  lecz  nie  może  być  wykonywane
bezkrytycznie zbyt głęboko, gdyż może zmniejszyć podsiąkanie do warstwy rozwijających się
korzeni  i  może  zbyt  przesuszyć  glebę.  Zbyt  płytkie  spulchnienie  może  nie  spełnić  swojego
zadania. Jako zasadę należy przyjąć:

−

w  odniesieniu  do  siewek  jednoletnich  (w  pierwszym  okresie  wegetacyjnym)  gatunków
iglastych  i  liściastych,  należy  prowadzić  spulchnianie  gleby  przez  pierwsze  2  tygodnie,
po wyrzędowaniu się wschodów, co 3 dni na głębokość 2cm (przerwanie zaskorupienia),
a  następnie,  aż  do  końca  sierpnia  co  tydzień,  zwiększając  głębokość  do  6cm.  W  sumie
w okresie wegetacyjnym trzeba przeprowadzić spulchnianie około 17 do 20 razy,

−

w  odniesieniu  do  wielolatek,  rozpoczynając  spulchnianie  gleby  od  początku  kwietnia
a kończąc z końcem sierpnia, należy spulchnianie przeprowadzać nie rzadziej niż raz na
2 tygodnie,  na  głębokość  6  do  10cm,  w  zależności  od  potrzeb  (warstwa  ukorzenienia,
wilgotność  i  zwięzłość  gleby  oraz  występowanie  zachwaszczenia),  a  w  okresie
wegetacyjnym 10 do 12 razy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przy pielęgnacji gleby należy uwzględniać również dodatkowe spulchnianie, jakie trzeba

przeprowadzić w pierwszym lub drugim dniu po ulewnych deszczach w celu niedopuszczenia
do zaskorupienia gleby.

Spulchnianie gleby w szkółkach prowadzone jest przy pomocy sprzętu mechanicznego

i narzędzi ręcznych.

Jednocześnie ze spulchnianiem gleby przeprowadzamy jej odchwaszczanie.
Przerzedzanie siewów znajduje uzasadnienie w razie zmiany celu produkcji,

np.  pozostawienia  jednolatek  na  dwu-  lub  wielolatki  bez  szkółkowania,  przy
nierównomiernym  wzroście  jednolatek,  przy  równoczesnym  ich  częściowym  wykorzystaniu
po  pierwszym  roku,  jak  również  w  wypadkach nieoczekiwanie  większej  wydajności  siewek.
Przerzedzenie  z  równoczesnym  wykorzystaniem  silniejszych  siewek  jako  materiału
sadzeniowego  wykonujemy  jesienią  lub  wiosną.  Natomiast  w  pozostałych  wypadkach
przerzedzanie  wykonujemy  w  środku  sezonu  wegetacyjnego,  gdy  wynik  siewu  jest  już
oczywisty,  a  siewkom  nie  zagraża  żadne  niebezpieczeństwo.  Wczesne  wykonanie
przerzedzenia  zapewnia  pozostałym  siewkom  lepsze  warunki  wzrostu  zarówno  części
nadziemnej,  jak  i  systemu  korzeniowego.  Przy  przerzedzaniu  uwzględnić  należy  naturalny
ubytek siewek, jaki może nastąpić do końca okresu wegetacyjnego i nie wykonać go za silnie.

Przerzedzanie wykonujemy przez przerywanie lub wycinanie siewek. Przerywanie

prowadzi  się  gdy  siewki  są  jeszcze  małe,  bezpośrednio  po  deszczu,  gdy  gleba  jest
dostatecznie  wilgotna  i  siewki  łatwo  „wychodzą"  bez  uszkadzania  siewek  pozostających.
Wycinanie  zaleca  się,  gdy  trzeba  przerzedzić  siewki  o  dość  silnie  rozwiniętym  systemie
korzeniowym.
Wyjmowanie, sortowanie i przechowywanie sadzonek

Wyjmowanie materiału sadzeniowego. Bardzo ważną rolę w produkcji szkółkarskiej

spełnia  właściwe  obchodzenie  się  z  wyhodowanym  materiałem  sadzeniowym.  Od  jakości
wykonywanych  prac  i  zabiegów  w  tym  zakresie,  uzależniona  jest  dalsza  wartość  materiału
sadzeniowego,  decydująca  często  o  udatności  zakładanych  upraw  lub  zadrzewień  oraz
ich przydatności hodowlanej.

Czynności związane z wyjmowaniem materiału sadzeniowego muszą być wykonane

starannie, aby nie dopuścić do uszkadzania pędów, a także systemów korzeniowych.
Uszkodzenia takie polegające na zranieniu, obcięciu, oberwaniu części korzenia lub złamaniu
czy skaleczeniu części nadziemnej obniżają jakość materiału sadzeniowego, co wpływa
ujemnie na jego dalszy wzrost i rozwój.

Najbardziej odpowiednią porą wyjmowania materiału sadzeniowego jest wczesna

wiosna.  Wyjmowanie  na  wiosnę  jest  stosowane  najpowszechniej  i  to  w  odniesieniu
do wszystkich  gatunków  produkowanych w szkółkach  leśnych.  Rozpoczyna  się  je  możliwie
jak  najwcześniej,  natychmiast  po  zejściu  pokrywy  śnieżnej  oraz  po  rozmarznięciu
i  obsiąknięciu  gleby.  Należy  pamiętać,  że  na  wiosnę  początek  wzrostu  nowych  korzeni
poprzedza  dość  znacznie  rozwój  pączków.  Stąd  wiosenne  wyjmowanie  materiału
sadzeniowego  powinno  być  w  zasadzie  zakończone  przed  rozpoczęciem  wegetacji.  Zbyt
późne  wyjmowanie  sadzonek  nawet  z  nierozwiniętymi  pączkami  może  spowodować  duże
straty.  Dopuszcza  się  późniejsze  wyjmowanie,  w  trakcie  tzw.  ruszenia  pączków  sadzonek
jedlicy  zielonej  i  jodły  olbrzymiej,  ale  tylko  pod  warunkiem,  że  zostaną  one  bezpośrednio
po wyjęciu posadzone w uprawie leśnej.

Można wyjmować sadzonki w lecie. Pora ta może być brana pod uwagę tylko

w odniesieniu do niektórych gatunków iglastych, głównie przeznaczonych do letniego
szkółkowania, a tylko wyjątkowo – do letniego sadzenia. Wyjęty w tym okresie materiał
sadzeniowy powinien być natychmiast posadzony lub szkółkowany.

Wyjmowanie materiału sadzeniowego może być wykonane na jesieni. Z organizacyjnego

i technologicznego punktu widzenia jest to pora najkorzystniejsza. Na przeszkodzie pełnego

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wykorzystania  jesiennego  terminu  wyjmowania stoi  konieczność  zapewnienia  odpowiednich
warunków  przechowywania  materiału  sadzeniowego  przez  okres  miesięcy  zimowych
(listopad  do  połowy  kwietnia).  Termin  jesienny  jest  odpowiedni  dla  gatunków  wcześnie
rozwijających  się  na  wiosnę:  modrzewia,  brzozy,  grabu  i  osiki.  Stosuje  się  go  także
do  sadzonek  przechowywanych  przez  zimę,  Bez  żadnych  zastrzeżeń  można  natomiast
wyjmować  na  jesieni  cały  materiał  sadzeniowy  przeznaczony  do  jesiennego  sadzenia
czy  ewentualnie  szkółkowania  z  tym,  że  pora wyjmowania  powinna  być  ściśle  skorelowana
z  możliwością  sadzenia  w  tym  terminie  poszczególnych  gatunków.  Jesienne  wyjmowanie
prowadzi  się  zwykle  od  września  do  listopada,  a  w  sprzyjających  warunkach  pogodowych
nawet  w  grudniu.  Warunkiem  rozpoczęcia  wyjmowania  jesiennego  jest  zakończenie  przez
sadzonki  przyrostu  na  wysokość  i  grubość.  Wskaźnikiem  będzie  wykształcenie  przez
sadzonki  pączków  szczytowych,  zdrewnienie  pędów  oraz  żółknięcie  i  opadanie  liści.  Gleba
w czasie  wyjmowania  materiału  sadzeniowego  powinna  być  dostatecznie  wilgotna.  Przy
przesuszonej  lub  nadmiernie  wilgotnej,  cięższej  glebie  prawdopodobieństwo  uszkadzania
korzeni  wyjmowanych  sadzonek  czy  siewek  znacznie  wzrasta.  Głębokość  wyjmowania  jest
uzależniona  od  gatunku  i  wieku  materiału  sadzeniowego,  a  więc  od  długości  systemu
korzeniowego i nie przekracza ona 30cm.

Wyjmowanie materiału sadzeniowego może być ręczne, częściowo zmechanizowane

i mechaniczne. Ręczne wyjmowanie siewek najlepiej przeprowadzić zespołem 3- osobowym.
Dwie  osoby  wbijają  głęboko  widły  amerykańskie  lub szpadle  w  odpowiedniej  odległości od
rośliny  i  jednocześnie  ją  podważają,  trzecia  osoba  wybiera  sadzonki  i  wkłada
do  odpowiedniego  pojemnika.  Ręczne  wyjmowanie  materiału  jest  mało  wydajne
i  pracochłonne.  Wyjmowanie  częściowo  zmechanizowane  polega  na  tym,  że  rozluźnienie
gleby z rosnącymi w niej sadzonkami wykonywane jest ja pomocą specjalnych wyorywaczy.

Wyorywacze powinny zapewniać możliwość dokładnego regulowania głębokości

roboczej oraz rozluźnienie gleb umożliwiające ręczne wydobycie sadzonek bez uszkadzania
korzeni. Mechaniczne wyjmowanie jest nie tylko tańsze od ręcznego, ale i dokładniejsze.

Wyjmowanie mechaniczne prowadzi się za pomocą urządzeń umożliwiających

wykonanie  wszystkich  czynności  w  trakcie  jednego  przejazdu.  Urządzenia  takie  podcinają
warstwę  gleby  wraz  z  sadzonkami  na  założonej  głębokości,  unoszą  je  na  specjalnych,
ruchomych rusztach, otrząsają korzenie z gleby, pakują wyjęte sadzonki w wiązki  i układają
wzdłuż  grzędy.  Opracowane  konstrukcje  mogą  być  zastosowane  do  materiału  sadzeniowego
wysokości  ponad  20  cm.  Przy  wyjmowaniu  siewek  zagęszczonych  na  taśmach  lub  rzędach,
co  odnosi  się  w  szczególności  do  sosny,  należy  zwracać  uwagę,  aby  po  wyoraniu
i  podważeniu  nie  uszkadzać  splotów  delikatnych  korzeni  włośnikowych  przy  ręcznym
wyjmowaniu  ich  z  ziemi.  Należy  je  wyjmować  przez  uchwycenie  obu  dłońmi  za  pęd
nadziemny  taką  ilość  jaką  możemy  objąć.  Wyjmowanie  pojedyncze  jedną  ręką,  prowadzi
do zniszczenia systemu korzeniowego.

Wyjmowany materiał musi być na bieżąco zabezpieczany przed przesuszeniem korzeni,

dlatego powinien być natychmiast umieszczony w dołach lub specjalnych pojemnikach,
do dalszego przechowywania.

Niedozwolone jest pozostawienie czasowe wyoranych sadzonek na grzędach do dnia

następnego – muszą one być wyjęte tego samego dnia w którym zostały wyorane.

Nie wolno przetrzymywać wyjętych sadzonek lub drzewek, po kępowym

prowizorycznym zadołowaniu na wyoranej powierzchni, co często jest praktykowane
i pociąga za sobą nieobliczalne straty.

Przed przystąpieniem do wyjmowania wyoranego materiału sadzeniowego, należy

przygotować w pobliżu grzęd pojemniki i wilgotny substrat torfowy do zabezpieczenia
korzeni. Odnosi się to do sadzonek małych, produkowanych w dużych ilościach,
a szczególnie w odniesieniu do sosny i świerka, przechowywanych w pojemnikach do czasu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wysadzenia. Przy wyjmowaniu wyrośniętych sadzonek gatunków liściastych i materiału
zadrzewieniowego, należy przygotować w pobliżu odpowiednie transportery do przewożenia
lub przenoszenia go na miejsce czasowego przechowywania w dołach tradycyjnych lub
w przechowalniach.

Wyjęty materiał sadzeniowy podlega klasyfikacji jakościowej, tzn. sortowaniu.

Klasyfikowanie  sadzonek  polega  na  ocenie  ich  jakości.  Podstawą  klasyfikacji  materiału
sadzeniowego  są  określone  wymagania  jakościowe,  zawarte  w  normie  branżowej  „Materiał
sadzeniowy,  sadzonki  drzew  i  krzewów  do  upraw  leśnych,  plantacji  i  zadrzewień  –
BN-76/9212-02”.  Każdy  z  typów  sadzonek  do upraw  leśnych  i  plantacji  oraz  każda,  oprócz
piennej, forma sadzonek do zadrzewień dzieli się, w zależności od jakości, na 2 klasy: I i II.

Klasy te wyróżniane są na podstawie wymagań co do wysokości części nadziemnej,

średnicy w szyjce korzeniowej i długości systemu korzeniowego, w odniesieniu do gatunku,
wieku i sposobu produkcji. Sadzonki drzew i krzewów do upraw leśnych, plantacji
i zadrzewień powinny spełniać prócz wymagań szczegółowych, następujące wymagania
ogólne:

−

pączek szczytowy strzałki sadzonki powinien być zdrowy i dobrze wykształcony.
U sadzonek drzew i krzewów liściastych o formie krzewiastej dopuszczalne jest
skrócenie wierzchołków pędów do wysokości określonej wymaganiami szczegółowymi;

−

wysokość  sadzonek  do  upraw  leśnych  i  plantacji,  dla  których  podano  tylko  wymiar
minimalny,  nie  może  przekraczać  podwójnej  wartości  tego  wymiaru  z  wyjątkiem
sadzonek  o  formie  piennej  do  zadrzewień,  których  wysokość  nie  może  przekraczać
półtorakrotnej wartości podanej wysokości;

−

niedopuszczalne są uszkodzenia, martwica kory oraz więdnięcie i pomarszczenie kory;

−

strzałka sadzonki o wysokości powyżej 0,5m musi być praktycznie prosta;

−

sadzonek drzew i krzewów niedopuszczalne są dwójki i wielopędowość;

−

pędy boczne korony drzew iglastych nie mogą być przycinane. Pędy boczne korony
drzew liściastych mogą być przycięte na dowolnej długości u połowy pędów w koronie.
Rany po pędach przyciętych przy strzałce muszą być zabezpieczone przed infekcją;

−

system korzeniowy powinien być skupiony. Korzenie szkieletowe mogą być gładko
przycięte w odległości określonej normą. Wymagane jest występowanie korzeni
drobnych;

−

jeżeli u sadzonek I klasy jakości co najmniej jeden z określonych normą elementów nie
odpowiada wymaganiom szczegółowym dla tej klasy, zalicza się je do II klasy jakości.
Sortowanie materiału sadzeniowego jest czynnością bardzo pracochłonną i wymagającą

sporego  doświadczenia  od  robotników,  którzy  ją  wykonują.  Dla  przyspieszenia
i  prawidłowego  wykonania  sortowania  używa  się  specjalnych  szablonów.  Są  to  deseczki
opatrzone  z  boku  wycięciami,  odpowiadającymi  średnicy  w  szyjce  korzeniowej
dla  poszczególnych  wyborów.  Jeżeli  sortowanie  odbywa  się  w  pomieszczeniu,  szablony
przymocowuje się do stołów, na których przeprowadza się klasyfikowanie siewek. W trakcie
sortowania  odrzuca  się  materiał  sadzeniowy  nie  osiągający  wymagań  II  klasy,  natomiast
posegregowany  materiał  klasy  I  i  II  przechowuje  oddzielnie.  Aby  ułatwić  przewożenie
sadzonek do miejsca dołowania, układa się je w pęczki po 50 lub 100 sztuk.

Przechowywanie materiału sadzeniowego. Konieczność przechowywania sadzonek

przeznaczonych do odnowień i zalesień spowodowana jest dwoma względami:

−

potrzebą wydłużenia okresu sadzenia,

−

wymogami prawidłowej agrotechniki na szkółce (jak najwcześniejsze zwalnianie
powierzchni do prac polowych i siewów).
Przechowywanie sadzonek produkowanych z odkrytym systemem korzeniowym może

być długookresowe (zimowo-wiosenne) oraz krótkookresowe (wiosenne). Można wyodrębnić
trzy rodzaje obiektów do przechowywania sadzonek:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

doły tradycyjne oraz doły, szopy i piwnice chłodzone lodem lub śniegiem,

−

przechowalnie chłodzone lodem,

−

chłodnie z regulowaną temperaturą powietrza.
Pierwszy rodzaj obiektu można podzielić na trzy warianty:

a.  doły tradycyjne bez lodu,
b.  doły z lodem (obiekty specjalnie budowane do przechowywania sadzonek),
c.  szopy i piwnice z lodem (obiekty przystosowane do przechowywania sadzonek).

Najprostszym i najdawniej stosowanym sposobem przechowywania sadzonek jest tzw.

dołowanie,  obecnie  określane  jako  przechowywanie  w  dołach  tradycyjnych.  Dół  tradycyjny
zakłada  się  w  miejscach  osłoniętych  przed  promieniami  słońca  i  przed  wiatrem,  w  glebie
piaszczystej,  nie  podmokłej.  Najczęściej  stosowana  szerokość  dołu  wynosi  od  1,5  do  2,0m,
głębokość  od  50–80cm  przy  przechowywaniu  wiosennym,  do  70–100cm  przy  jesiennym
przechowywaniu. Długość dołu zależna jest od wielkości i liczby sadzonek. Sadzonki w dole
układa  się  niezbyt  grubymi  warstwami,  ukośnie,  oddzielając  poszczególne  warstwy  glebą
miejscową.  Gleba  okrywająca  korzenie  musi  być  silnie  dociśnięta  w  celu  uniknięcia
przesychania  materiału  sadzeniowego.  W  każdej  warstwie  umieszcza  się  jednakową  liczbę
sadzonek,  co  ułatwia  ich  przeliczanie  i  wydawanie.  Dół  z  sadzonkami  należy  dokładnie
przykryć  gałęziami  układanymi  na  żerdziach,  matami  lub  daszkiem  ze  słomy  lub  trzciny
(rys. 40). Przy końcach dołów pozostawia się w osłonach otwory wentylacyjne o wymiarach
20x40cm.  Otwory  te  należy  odsłaniać  w  dni  pochmurne  i  deszczowe,  a  zamykać  –
w słoneczne i suche.

Przy długookresowym przechowywaniu, doły z sadzonkami należy okopać rowkiem

izolacyjnym  o  przekroju  trójkątnym  i  głębokości  co  najmniej  25cm,  zwróconym  pochyłym
bokiem  na zewnątrz. Sadzonki w dole  należy  zabezpieczyć przed gryzoniami przez nakrycie
i  obłożenie  drobnymi  gałązkami  jałowca  lub  wyłożenie  trutek.  Przed  zwierzyną  stosować
ogrodzenie  dołów  z  płotem  z  siatki.  Po  zamarznięciu  gleby  i  spadnięciu  śniegu  doły
z  sadzonkami  przykryć  gałęziami  lub  matami.  Doły  lokalizowane  są  przy  szkółkach  i  przy
powierzchniach zalesianych lub odnawianych. Doły przy szkółkach służą do przechowywania
sadzonek  przez  wiele  lat,  zaś  doły  przy  powierzchniach  zalesianych  i  odnawianych
użytkowane są zwykle przez jeden rok.

Przygotowując dół z lodem należy na dnie ułożyć jesienią warstwę torfu lub trocin

o  grubości  15cm.  Podczas  mrozów  (w  styczniu,  lutym)  dno  dołu  zalać  obficie  wodą,
aby  po zamarznięciu  utworzyła  się  warstwa  lodu  o grubości  2–3cm.  Następnie  lód przykryć
warstwą miału torfowego i narzucić śniegu, którego warstwa po udeptaniu powinna wynosić
co  najmniej  20cm.  Na  ubitą  warstwę  śniegu  dać  warstwę  piasku  o  grubości  10–15cm.
Na  tę  warstwę  można  położyć  prowizoryczną,  drewnianą  podłogę,  wykonaną  np.  z  4–5cm
szerokości  listew  przybitych  w  ok.  1  cm  odstępach  do  poprzecznych  legarków.  Podłoga
zapobiega nierównomiernemu osiadaniu sadzonek w czasie stopniowego topnienia zmrożonej
warstwy.  Dół  należy  osłonić  gałęziami.  Czas  przechowywania  wynosi  od  kilku  dni  do  6–8
tygodni.

Do przechowywania sadzonek wykorzystywane są ponadto szopy, piwnice, itp.

pomieszczenia, które spełniają swoją rolę, o ile funkcjonuje w nich system wietrzenia,
np. dymniki, otwieranie pomieszczeń, wentylatory, itp. Obiekty takie są właściwe
dla krótkookresowego przechowywania sadzonek w małych szkółkach lub w leśnictwach.

Do długoterminowego przechowywania sadzonek wyjętych jesienią służą przechowalnie

chłodzone  lodem.  Wyróżnia  się  trzy  warianty  przechowalni  chłodzonej  lodem  w  zależności
od sposobu umieszczenia lodu:
1)  przechowalnie chłodzone lodem umieszczonym na dnie przechowalni,
2)  przechowalnie  chłodzone  lodem  umieszczonym  w  1  lub  2  kieszeniach  lodowych  (małe

z 1 kieszenią, średnie i duże z dwiema kieszeniami lodowymi),

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3) przechowalnie chłodzone lodem umieszczonym inaczej niż na dwie komory

lub w kieszeniach lodowych.

Produkcja kompostów

Kompost powstaje w warunkach tlenowego rozkładu substancji organicznej przez

drobnoustroje,  w  tym  głównie  przez  bakterie  tlenowe.  Procesy  kompostowania  przebiegają
prawidłowo,  jeżeli  w  stosie  kompostowym  istnieją  korzystne  warunki  rozwoju  dla  tych
bakterii.  Warunki  te  są  spełnione,  jeżeli  kompostowana  masa  jest  zasobna  w  składniki
mineralne,  ma  właściwy  odczyn,  wilgotność  oraz  zapewniony  jest  dostęp  powietrza
atmosferycznego  do  stosów.  Działalność  drobnoustrojów przebiega  energicznie  w  dodatnich
temperaturach otoczenia.

Procesom kompostowania można poddawać każdą substancję organiczną, lecz jedne

materiały rozkładają się łatwiej, a inne trudniej. Wynika stąd konieczność sortowania
materiałów i oddzielnego ich kompostowania, a zbyt wolno rozkładających się (np. kawałków
drewna, kości itp.) lepiej nie przeznaczać na kompost.

W krótkim, kilkumiesięcznym okresie można otrzymać kompost z takich materiałów,

jak  soczyste  trawy,  liście,  obornik,  torf  niski,  w  dłuższym  natomiast  –  z  krzewinek  wrzosu,
kory  drzew,  torfu  wysokiego.  Na  szybkość  rozkładu  duży  wpływ  ma  stopień  rozdrobnienia
kompostowanych  materiałów,  zasobność  ich  w  łatwo  rozkładające  się  węglowodany,  białka
oraz wapń, fosfor i inne składniki, a także częste przerabianie stosów.

Komposty torfowe. Dzięki dość licznemu występowaniu torfowisk (w lasach ok. 200 tys.

ha) torf jest podstawowym surowcem na kompost. Wyróżniamy trzy rodzaje torfowisk:
niskie, przejściowe i wysokie.

Torf, szczególnie z torfowiska wysokiego, jest mało zasobny w składniki mineralne.

Ogólnie torfy zawierają zbyt mało potasu i fosforu. Warunkiem uzyskania wartościowego
nawozu organicznego jest więc odpowiednie ich wzbogacanie.

Torf przeznaczony do kompostowania należy dokładnie rozdrobnić. Jego odczyn, jak już

wspomniano, nie powinien być niższy od pH

KC1

Odpowiednimi komponentami wzbogacającymi torf są domieszki roślinne, obornik,

gnojówka,  gnojowica,  fekalia  oraz  nawozy  mineralne.  Komponenty  dodaje  się  w  czasie
formowania  pryzm  kompostowych  pojedynczo,  można  też  sporządzać  komposty
wielokomponentowe. Komponenty organiczne wprowadza się warstwami,  natomiast nawozy
mineralne rozsiewa się równomiernie na całą masę torfu. Materiały do kompostowania należy
składać  w stosy  o  wymiarach:  szerokość  u  podstawy  3m,  wysokość 1,5m,  długość  dowolna.
Spodnią i wierzchnią warstwę stosów powinien zawsze stanowić torf. Stos układa się luźno.

Komposty torfowe dojrzewają w okresie 3–6 miesięcy. Wyższy udział komponentu

wzbogacającego skraca okres kompostowania i podnosi wartość kompostu jako nawozu.

Kompostując różne materiały trzeba uwzględniać, że mogą one zawierać nasiona

chwastów. Obecność chwastów zdradza porastanie stosów. Kompostu zawierającego nasiona
chwastów nie należy stosować w szkółkach do czasu ich zniszczenia w trakcie
kompostowania przez zwiększenie częstotliwości przerabiania stosów.

Przy ostatnim przerabianiu kompostów dodawać do nich butwinę leśną, która spełniać

może w pewnym stopniu rolę szczepionki mikoryzowej.

Rodzaje kompostów:

−

komposty torfowe,

−

komposty roślinno-torfowe,

−

komposty obornikowo-torfowe,

−

komposty gnojowicowo-torfowe,

−

fekaliowo-torfowe,

−

komposty korowe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przerabianie kompostów torfowych oraz innych powinno następować w miarę słabnięcia

procesów fermentacji, o czym świadczy m.in. osiadanie masy i spadek jej temperatury.
Przerabiać należy w taki sposób, aby masę z wierzchnich warstw przemieszczać na spód,
a masę ze spodu na wierzch stosu.

Nawożenie kompostem. Nawożenie stosuje się co 2–3 lata, przy czym częstsze nawroty

zaleca się w szkółkach o glebach lżejszych. Dawki kompostu wynoszą 200–300m

/ha.

Najodpowiedniejszym  okresem  nawożenia  jest  jesień.  Do  rozrzucania  kompostu  najlepiej
używać  rozrzutnika  obornika  wyposażonego  w  specjalny  adapter  do  kompostu.  Rozrzucony
kompost  powinien  być  szybko  przemieszany  z  wierzchnią  warstwą  gleby,  aby  nie  uległ
przesuszeniu.  Do  wymieszania  kompostu  z  glebą  służą  kultywatory  lub  ciężkie  brony.  Przy
nawożeniu dzieli się przewidzianą dawkę kompostu na połowy, z których jedną przyoruje się
na  głębokość  15cm,  a  następnie  rozrzuca  się  na  wierzch  drugą,  mieszając  z  glebą
kultywatorem lub bronami.
Nawożenie szkółek

Nawożenie zielone ma w szkółkarstwie ustaloną pozycję. Stosuje się je przeważnie jeden

raz  w  cyklu  płodozmianowym,  tj.  co  4–6  lat.  Do  nawożenia  zielonego  używa  się  roślin
dających  wysoki  plon  zielonej  masy  i  korzeni  zasobnych  w  składniki  mineralne.
Podstawowymi  roślinami  używanymi  do  nawożenia  zielonego  są  rośliny  z  rodziny
motylkowych.  Oprócz  zdolności  wiązania  przez  te  rośliny  azotu  atmosferycznego
(pośrednictwo  bakterii  azotowych)  wiele  z  nich  wykorzystuje  składniki  mineralne
ze  związków  niedostępnych  dla  innych  roślin.  Niektóre  z  tych  roślin  wykształcają  bardzo
rozległy  i  głęboki  system  korzeniowy,  który  pełni  funkcje  swoistej  pompy  biologicznej,
przenosząc  wymyte  w  głąb  składniki  pokarmowe  do  warstw  górnych.  W  szkółkarstwie
najbardziej  rozpowszechnione  są  łubiny,  zwłaszcza  łubin  żółty,  a  także  peluszka,  seradela
i  wyka  siewna.  Rośliny  niemotylkowe  stosuje  się  rzadziej,  zwłaszcza  w  postaci  monokultur.
Rzepak,  rzepik,  żyto,  grykę,  gorczycę  i  inne  wykorzystuje  się  raczej  na  domieszki
z motylkowymi.

Gdy rośliny przeznaczone na zielony nawóz wykształcą dużą masę, lecz zanim ulegną

zdrewnieniu (najczęściej w okresie kwitnienia), przyoruje się je. Nawozy zielone wzbogacają
glebę w próchnicę zasobną w związki mineralne, jednakże na skutek szybkiego ich rozkładu
po przyoraniu działanie ich jest krótsze niż kompostu.
Nawożenie mineralne

Nawożenie doglebowe. Warunkiem utrzymania żyzności gleby w szkółkach jest

systematyczne,  intensywne  nawożenie  organiczne  wspomagane  nawożeniem  mineralnym.
Chociaż  główna  rola  przypada  nawożeniu  organicznemu,  to  również  nawożenie  mineralne,
które  je  tylko  uzupełnia,  wpływa  zdecydowanie  na  właściwe  utrzymywanie  trwałości
produkcji.  Praktyczne  wykorzystywanie  nawozów  mineralnych  musi  być  jednak  oparte  na
racjonalnych  zasadach.  Ten  sam  nawóz, użyty prawidłowo, stanowi wielkie  dobrodziejstwo,
wpływa  radykalnie  na  zwiększenie  ilości  i  poprawę  jakości  plonu,  polepszając  przy  tym
żyzność  gleby,  w  przypadku  jednak  nieodpowiedniego  zastosowania  może  przynosić  wręcz
odwrotne  rezultaty.  „Przenawożenie"  może  być  np.  zabójcze  dla  pożytecznych
drobnoustrojów  glebowych,  może  ograniczać  tworzenie  się  ektomikoryz  korzeniowych  itp.
Dlatego,  stosując  nawozy  mineralne  trzeba  sobie  uświadomić  następstwa,  jakie  mogą  one
powodować.  Ponieważ  są  to  zagadnienia  bardzo  złożone,  szkółkarz  w  zakresie  nawożenia
mineralnego  zmuszony  jest  korzystać  z  poradnictwa  i  pomocy  ze  strony  specjalistycznych
placówek.

Z uwagi na dynamicznie zachodzące zmiany w glebach szkółek, powodowane zwłaszcza

zabiegami agrotechnicznymi, niezbędne jest prowadzenie bieżącej kontroli potrzeb nawożenia
gleb. W tym celu pobiera się próbki do badań laboratoryjnych w pracowniach BULiGL.
Wskazane jest jak najczęstsze badanie gleb (nawet co rok). Najrzadziej bada się co 2–3 lata.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Próbki pobiera się jesienią po zakończeniu cyklów hodowlanych różnych gatunków drzew
i krzewów.

Symptomy świadczące o zakłóceniach w chemiźmie gleb są następujące:

−

niedobór azotu – igły krótkie, blaszki liściowe małe o zabarwieniu żółtozielonym
i żółtym,

−

niedobór fosforu – zabarwienie igieł i liści szare, niebieskawe, fioletowe,
brązowofioletowe, objawy szczególnie dobrze widoczne na końcach igieł i brzegach liści,
zwłaszcza w końcu lata,

−

niedobór  potasu  –  igły  lub  liście  zielonożółte  i  żółte  (zwłaszcza  końce  igieł  i  obrzeża
liści),  najpierw  w  dolnej  części  pędów;  przy  dużych  niedoborach  barwa  przechodzi
w  brązową,  ponadto  pędy  wierzchołkowe  są  wyraźnie  skrócone  i  pozbawione  pączków
szczytowych,

−

niedobór magnezu – końce igieł i miejsca między nerwami na blaszkach liściowych
o zabarwieniu pomarańczowożółtym,

−

niedobór wapnia – zabarwienie igieł lub liści brunatne, przyrosty zmniejszone.

Obserwacje wyglądu siewek lub przesadek dają jednak orientację niezbyt pewną,

ponieważ wymienione cechy, w przypadku braku różnych składników w glebie, mogą się
wzajemnie nakładać na siebie.

Do głównych składników mineralnych stosowanych w szkółkach należą: wapń, azot,

fosfor, potas, magnez i mikroelementy.

Spośród produkowanych u nas nawozów do nawożenia szkółek nadają się następujące.

−

nawozy wapniowe,

−

nawozy azotowe,

−

nawozy fosforowe,

−

nawozy potasowe,

−

nawozy magnezowe,

−

mikroelementy.

Przy nawożeniu szkółek pozostających w zasięgu emisji przemysłowych nie należy

stosować nawozów, które w swoim składzie zawierają emitowane składniki, najczęściej
siarkę. W takich warunkach nie należy używać np. siarczanu amonu, siarczanu potasu.

Przy rozsiewie nawozów można sporządzać mieszanki z różnych ich rodzajów. Po

zmieszaniu niektórych nawozów mogą jednak występować niepożądane reakcje fizyczne
lub chemiczne. Dlatego przed powzięciem decyzji o zmieszaniu należy zapoznać się z tabelą
mieszania nawozów (zawierają ją „Wytyczne nawożenia", podręczniki i różne publikacje
rolnicze).

Nawożenie dolistne. W szkółkarstwie leśnym coraz szerzej stosuje się nawożenie

dolistne. Przydatne do tego celu  mogą być nawozy jednoskładnikowe  lub wieloskładnikowe.
Roztwór  w  postaci  drobnokroplistej  (mgły)  nanosi  się  na  igły  przy  użyciu  opryskiwaczy,
stosując  odpowiednie  dysze  mgławiące.  W  celu  optymalnego  zaopatrzenia  roślin  w  makro-
i  mikroskładniki  używa  się  w  sezonie  wegetacyjnym  ok.  500  l/ha  koncentratu.  Dawkę
rozkłada  się  na  7–10  oprysków.  Terminy  zabiegów  ustala  bezpośrednio  użytkownik
w zależności  od  intensywności  wzrostu  i  rozwoju  siewek  lub  przesadek  oraz  doraźnych
potrzeb  dokarmiania,  np.  przy  żółknięciu  igieł,  zahamowaniu  wzrostu  i  innych  objawów.
Opryski wykonuje się podczas ustabilizowanej, bezwietrznej pogody. Podczas zabiegu należy
dostosować się do zasad bezpieczeństwa i higieny pracy.

Nawozy muszą być odpowiednio magazynowane. Nieodpowiednie ich przechowywanie

może prowadzić do utraty ich wartości użytkowych, ponadto może spowodować pożar
magazynu lub uszkodzenie jego ścian i posadzek. Przy pracach z nawozami obowiązuje ścisłe
przestrzeganie zasad BHP.

Mikoryzacja sadzonek

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Mikoryza jest to zjawisko współżycia grzybów z roślinami wyższymi. Między

korzeniami (krótkimi i młodymi) roślin a grzybnią odbywa się wzajemna wymiana substancji
odżywczych.  Rozwój  wielu  gatunków  roślin  zależy  od  istnienia  mikoryz.  Niektóre  gatunki
roślin  wprawdzie  rozwijają  się  bez  mikoryz,  ale  znacznie  słabiej  niż  z  ich  udziałem.
Większość  drzew  leśnych  należy  do  gatunków  mikotroficznych.  W  związki  mikoryzowe
z niektórymi gatunkami drzew wchodzą grzyby jadalne, jak: borowik, maślak, rydz.

Z morfologiczno-anatomicznego punktu widzenia rozróżnia się trzy typy mikoryz:

ektotroficzną (zewnętrzną), endotroficzną (wewnętrzną) i ektendotroficzną (mieszaną).

Roślina-sadzonka korzysta z naturalnych zasobów mikoryzowych gleb leśnych.

Na  glebach  zdewastowanych,  gruntach  porolnych  czy  terenach  pod  wpływem  emisji
przemysłowych  brakuje  populacji  właściwych  grzybów  mikoryzowych,  co  przyczynia  się
do osłabienia żywotności sadzonek, a tym samym zmniejsza ich zdolność przeżycia i dobrego
wzrostu.  Zachodzi  więc  konieczność  sztucznej  mikoryzacji,  którą  należy  wprowadzić
różnymi sposobami.

−

mikoryzacja  za  pomocą  gleby  mikoryzowej;  używa  się  tu  świeżej  gleby  pobranej
z  warstwy  do  10cm  (łącznie  z  warstwą  fermentacyjną,  humifikacyjną)  z  dobrze
przyrastających  młodszych  drzewostanów  gatunków  drzew,  które  są  uprawiane
w szkółce.

−

szkółkowanie sadzonek, które już utworzyły mikoryzy; jest to najprostszy sposób
szczepienia gleby grzybami mikoryzowymi.

−

szczepienie mikoryz za pomocą inokulum, czyli w postaci grzybni wyselekcjonowanych
gatunków grzybów mikoryzowych, hodowanej w czystych kulturach, a pozyskiwanej
z owocników lub mikoryz.

Właściwym okresem mikoryzacji jest wiosna, kiedy to następuje intensywny wzrost

korzeni  sadzonek  i  grzybni.  Sadzonki  z  pojemników  przeznaczone  na  tereny  będące  pod
wpływem  imisji  przemysłowych  wymagają  mikoryzacji  za  pomocą  gleby  mikoryzowej  lub
inokulum.
Deszczowanie

Urządzenia nawadniające należą do podstawowych urządzeń w szkółce. O tym, w jakim

zakresie  gospodarstwo  szkółkarskie  ma  być  zaopatrywane  w  wodę,  decyduje  wiele
czynników  jak:  wielkość  szkółki,  rodzaj  produkcji,  stosunki  wodne  w  glebie,  rodzaj  gleby,
rzeźba  terenu,  położenie  źródła  wody.  Trzeba  wziąć  pod  uwagę  średnie  ilości  opadów
atmosferycznych  w  poszczególnych  miesiącach  okresu  wegetacyjnego  oraz  w  ciągu  roku
w danej okolicy.

Dla zaopatrzenia gospodarstwa w wodę musi być źródło wody i urządzenie

doprowadzające wodę do miejsc pobierania. Najlepszym źródłem wody są naturalne
zbiorniki, jeżeli nie są nadmiernie zanieczyszczone, a więc rzeki, stawy lub jeziora. Szkółkę
należy zakładać w pobliżu dużych zbiorników wodnych. W przeciwnym wypadku buduje się
na terenie szkółki studnię o dostatecznej wydajności lub korzystamy z wody wodociągowej.

Racjonalne stosowanie deszczowni dodatnio wpływa na wzrost, jakość i przydatność

hodowlaną materiału szkółkarskiego. Dzięki deszczowaniu można prowadzić korzystne letnie
szkółkowanie.  Można  również  stosować  nawożenie  roztworami  wodnymi  przy  pomocy
deszczowni  oraz  można  zabezpieczać  siewy  przed  spóźnionymi  wiosennymi  przymrozkami.
Deszczowanie,  przez  umożliwienie  utrzymywania  w  glebie  optymalnych  warunków
wilgotnościowych,  wpływa  istotnie  na  zwiększenie  ilości  i  polepszenie  jakości  materiału
sadzeniowego.

Deszczownia jest urządzeniem mechanicznym do powierzchniowego nawadniania.

Nawadnianie za pomocą deszczowni wymaga stosunkowo dużej inwestycji, ale ma tę
wyższość nad innymi sposobami nawadniania, że można je stosować jednocześnie na dużym
obszarze.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ze względu na sposób montażu i eksploatację, urządzenia deszczowniane dzielą się

na trzy zasadnicze grupy:

−

deszczownie przenośne, w skład których wchodzą: przewoźny agregat pompowy,
rurociąg ssawny i tłoczny, łączony szybkozłączkami z odcinków rur oraz zraszacze
montowane na rurociągach tłocznych;

−

deszczownie półstałe, w których jeden z elementów składowych jest zainstalowany
na stałe;

−

deszczownie stałe, w których wszystkie elementy składowe deszczowni są zainstalowane
na stałe.
Wielkość zastosowanego zraszania zależy od wielkości, wrażliwości i zwartości roślin.

Im  rośliny  są  mniejsze  (młode  siewki)  i  słabiej  osłaniają  glebę,  tym  wielkość  kropel
i  intensywność  opadu  powinny  być  mniejsze.  Intensywność opadu  należy  tak  dopasować  do
roślin i rodzaju gleby, aby woda nadążała wsiąkać w glebę. Jeżeli tworzą się kałuże lub woda
spływa po  powierzchni  gleby,  to  struktura  jej ulega  zniszczeniu  i  istnieje  niebezpieczeństwo
zaskorupienia  się.  Natężenie  i  wielkość  kropel  powinny  przypominać  średnio  intensywny
deszcz.  Strumień  wody  musi  być  równomiernie  rozprowadzony  na  całej  powierzchni
w zasięgu zraszacza.

Częstotliwość deszczowania zależy od rodzaju uprawy. Na przykład uprawy

w pojemnikach, rośliny świeżo przesadzone, słabo ukorzenione itp. zaleca się podlewać nieco
mniejszymi dawkami codziennie lub co drugi dzień, zaś inne co 6–14 dni.

Rozróżnia się cztery rodzaje deszczowania:

–

deszczowanie  wegetacyjne  ma  na  celu  systematyczne  uzupełnianie  wody  łatwo
dostępnej  w  określonej  warstwie  gleby.  Woda  ta  stopniowo  wyparowuje  zarówno  w
procesie  transpiracji  siewek,  jak  i  wskutek  parowania  fizycznego  gleby.  Maksymalna
wielkość  netto dawki użytecznej  jednorazowego polewu  nie  może  być większa od ilości
wody łatwo dostępnej, jaką dany rodzaj gleby może w tej warstwie zatrzymać.
Przy  produkcji  jednoletniego  materiału  sadzeniowego  rozróżnia  się  dwa  okresy

nawodnień różniące się wielkością dawek jednorazowego polewu i częstotliwością zraszania.
Pierwszy okres nawodnień obejmuje stadium zasiewów, wschodów i wczesnego rozwoju
siewek, czyli liczy się od wysiewu nasion do połowy czerwca. Drugi okres wypada
od połowy czerwca do końca sezonu nawodnień, tj. do końca sierpnia.

Wpływ opadów atmosferycznych na częstotliwość i dawkę deszczowania w I i II okresie

deszczowania uwzględnia się w ten sposób, że wielkość dawki polewowej brutto zmniejsza
się o wysokość opadu atmosferycznego, jaki spadł na teren szkółki w czasie ostatniego
polewu do terminu kolejnego nawodnienia.
–

deszczowanie przed i po szkółkowaniu deszczowanie przed szkółkowaniem ma na celu
doprowadzenie gleby do wilgotności umożliwiającej zastosowanie i właściwy efekt pracy
sprzętu do szkółkowania. Deszczowanie po szkółkowaniu sadzonek ma na celu
uzupełnienie zapasu wody łatwo dostępnej oraz lepsze zespolenie systemów
korzeniowych sadzonek z glebą.

–

deszczowanie ochronne ten rodzaj deszczowania ma na celu ochronę materiału
sadzeniowego przed przymrozkami oraz niedosytem wilgotności w dni upalne.

Deszczowanie przed przymrozkami. Jest wykonywane po wschodach lub po rozpoczęciu

wegetacji  przez  sadzonki,  gdy  temperatura  powietrza  przy  powierzchni  gruntu  osiągnie
wartość  +0,5–0°C.  W  przypadku,  kiedy  gleba  jest  sucha,  np.  podczas  długotrwałej  suszy,
deszczowanie  ochronne  można  rozpocząć  przy  spadku  temperatury  do  –3°C,  ponieważ
rośliny wykazują wówczas większą odporność na ochłodzenie.

Na szkody od przymrozków szczególnie podatne są wschody gatunków liściastych: buk,

dąb, klon i jesion, a także niektórych gatunków iglastych – jodła i jedlica. Wschody tych
gatunków powinny być chronione w pierwszej kolejności.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Decyzję o deszczowaniu przed przymrozkami należy podejmować na podstawie

ostrzeżeń ogłoszonych przez środki masowego przekazu, lub na podstawie wskazań
termometru zainstalowanego przy powierzchni gruntu na terenie szkółki.

Deszczowanie w dni upalne. W czasie dni upalnych, gdy przewidywana jest temperatura

przekraczająca 28°C, należy we wczesnych godzinach rannych (o godz. 4

–5

) przeprowadzić

deszczowanie zasiewów, stosując dawki jednorazowego polewu 2–3mm. Deszczowanie w dni
upalne ma charakter zabiegu ponadplanowego i nie powinno wpływać na przebieg
deszczowania wegetacyjnego;
–

deszczowanie  po  nawożeniu  mineralnym  pomiędzy  pracami  nawożeniowymi
a siewami  powinien  upłynąć  okres  2  tygodni,  a  w  przypadku  wystąpienia  opadów
atmosferycznych  –  okres  1  tygodnia.  Przerwę  między  nawożeniem  mineralnym
a wysiewem  można  skrócić  do  kilku  dni  drogą  deszczowania  nawożonej  powierzchni
dawką polewową 6–10mm.  Mniejszą dawkę stosuje  się  na glebach  lekkich, zaś większą
na glebach cięższych.

Produkcja sadzonek z zakrytym systemem korzeniowym

Różne metody produkcji sadzonek w mniej lub bardziej sztucznym środowisku określa

się, skrótowo i niezbyt precyzyjnie, jako metody produkcji w warunkach kontrolowanych lub
jako  metody  bezszkółkowe.  W  metodach  tych  wykorzystuje  się  specjalnie  przygotowane
podłoża  (substraty),  oraz  sztuczne  osłony  z  folii  lub  szkła.  Stosowanie  różnych  urządzeń
technicznych  zapewnia  możliwość  pełnej  regulacji  warunków  świetlnych,  cieplnych,
wilgotnościowych i pokarmowych. Pozwala to na znaczną intensyfikację procesów produkcji
sadzonek. Uzyskuje się zwiększenie wydajności wschodów i siewek z jednostki powierzchni
oraz przyspieszenie wzrostu sadzonek.

Przy

produkcji

sadzonek

zakrytym

systemem

korzeniowym,

podobnie

jak  w  szkółkarstwie  tradycyjnym,  stosuje  się  siew,  szkółkowanie  i  ukorzenianie  zrazów.
Różnica  dotyczy  tylko  środowiska  rozwoju  korzeni,  które  jest  sztucznie  ograniczone
wymiarami  pojemników.  Fakt  ten  wpływa  na  odmienność  sposobów  wykonywania
poszczególnych operacji. Uprawy pojemnikowe są bardzo intensywnym  sposobem produkcji
materiału  sadzeniowego.  Wymagają  dużych  nakładów  i  wysokiego  stopnia  mechanizacji
(sadzenie,  nawadnianie,  transport).  Pozwalają  jednak  wyprodukować  dużą  ilość  sadzonek
przy  stosunkowo  niskim  zatrudnieniu.  Uniezależnienie  się  w  produkcji  szkółkarskiej
od  warunków  naturalnych  oraz  stosowanie  w  pracach  odnowieniowo-zalesieniowych
materiału sadzeniowego z zakrytym systemem korzeniowym, pozwala na znaczne wydłużenie
okresu sadzenia.

Sadzonki wyprodukowane z zakrytym systemem korzeniowym przeznacza się

do zalesień i odnowień w warunkach trudnych, np. tereny górskie, powierzchnie silnie
zachwaszczające się, tereny poprzemysłowe oraz do wykonywania poprawek i uzupełnień.

Podłoża do produkcji sadzonek. Stosowane obecnie podłoża do produkcji sadzonek

leśnych mają najczęściej znacznie lepsze właściwości fizyczne i chemiczne niż normalna
gleba, co stwarza lepsze warunki do rozwoju systemów korzeniowych, a więc i nadziemnych
części sadzonek.

Podłoże powinno charakteryzować się:

−

sterylnością,

−

dużą porowatością (z przestworami różnej wielkości),

−

dużą pojemnością wodną,

−

znaczną zdolnością sorpcyjną i dostępnością związków pokarmowych dla korzeni roślin,

−

trwałością struktury,

−

łatwością przygotowania,

−

niską ceną.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zasadniczym i wyjściowym podłożem do produkcji sadzonek w pojemnikach jest torf

wysoki. Ma on tę zaletę, że jest uniwersalnym podłożem dla wszystkich gatunków.
Jest to jednak substrat stosunkowo drogi i deficytowy.

Ściółki. Najczęściej stosowanymi w leśnictwie i najbardziej wartościowymi substratami

w hodowli gatunków iglastych są ściółki, przede wszystkim świerkowa, dalej daglezjowa,
wejmutkowa i jodłowa.

Kora. Kora jako substrat odpadowy i tani ma znaczenie perspektywiczne w produkcji

sadzonek  w  pojemnikach.  Dużą  przydatność  jako  materiał  na  podłoża  do  uprawy  sadzonek
wykazuje  kora  sosnowa,  a  nieco  mniejszą  świerkowa.  Nie  jest  konieczne  poddawanie  kory
procesowi  kompostowania.  Można  ją  stosować  po około  6  miesiącach  od czasu  pozyskania,
po odpowiednim rozdrobnieniu.

Piasek gliniasty. Różnoziarnisty piasek gliniasty (gleba z drzewostanu) z domieszką torfu

lub ściółek może stanowić wartościowy substrat. Stosować go można we wszystkich
mieszanych substratach do ich mikoryzacji.

Wermikulit. Powstaje przez podgrzanie miki magnezowej. Jest to materiał ilasty o dużej

pojemności wodnej i sorpcyjnej oraz alkalicznym odczynie (pH 7,4–10,6). Stanowi doskonałą
domieszkę do torfu nie tylko ze względu na lekkość i dużą zdolność napowietrzania, ale także
ze  względu  na  możliwość  regulacji  pH,  zależnie  od  wymagań  mnożonych  wegetatywnie
gatunków.  Wermikulit  ma  szerokie  zastosowanie  jako  substrat w  sztucznej  mikoryzacji oraz
jako  domieszka  do  substratu  w  kontenerowej  produkcji  sadzonek  i  mnożeniach
wegetatywnych.

Perlit. Perlit jest to ziarnisty produkt otrzymywany przez ogrzanie szklistej lawy

wulkanicznej. Woda zawarta w skale w niewielkiej ilości, parując, rozrywa ją na ziarna. Perlit
ma większą pojemność wodną niż piasek i żwir. Dzięki porowatości może wchłonąć
5–8-krotnie większą ilość wody, niż wynosi jego własna masa.

Styromull. Styromull są to drobne kulki styropianowe o bardzo małej gęstości. Nie

pobiera praktycznie wody. Domieszka 10% styromullu zabezpiecza podłoże przed
nadmiernym uwilgotnieniem i polepsza stosunki cieplne.

Trociny. Właściwe jest stosowanie trocin gatunków iglastych składowanych w okresie

4–6 miesięcy lub dłużej. Jest to materiał ubogi w składniki pokarmowe i wymaga
intensywnego nawożenia mineralnego. Trociny można stosować jako domieszkę do torfu.

Substraty mieszane. Lepsze od substratów jednorodnych są substraty mieszane, które

można  dostosować  do  poszczególnych  gatunków  drzew  lub  ich  grup.  Przy  sporządzaniu
substratów  mieszanych  można  odpowiednio  łączyć  korzystne  właściwości  fizyczne
i chemiczne  użytych  materiałów.  Można  zastąpić  częściowo  lub  całkowicie  materiały
deficytowe i drogie łatwiej dostępnymi oraz tańszymi.

Mikoryzacja substratów. Sztuczna mikoryzacja odbywa się za pomocą gleby

mikoryzowej, szkółkowania sadzonek z mikoryzami, inokulum i zarodników grzybów
mikoryzowych.

Do mikoryzacji za pomocą gleby mikoryzowej używa się świeżej gleby pobranej

z warstwy do 10cm (łącznie z warstwą fermentacyjną i humifikacyjną) z dobrze
przyrastających drzewostanów, najlepiej z odnowieniem naturalnym.

Szczepienie grzybami mikoryzowymi substratów odbywa się także przez szkółkowanie

do pojemników  sadzonek,  które  już  utworzyły  mikoryzy.  Najlepsze wyniki  daje  szczepienie
za  pomocą  inokulum,  czyli  w  postaci  grzybni  wyselekcjonowanych  gatunków  grzybów
mikoryzowych  pozyskanych  z  owocników  lub  mikoryz.  Jest  to  sposób  bardzo  drogi.
Najmniej  skuteczną  metodą  jest  zaprawianie  gleby  zarodnikami  grzybów  mikoryzowych.
Sztuczna mikoryzacja sadzonek jest celowa wówczas, gdy sadzonki pozostają w pojemnikach
przez okres co najmniej 2 lat.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Podłoża z materiałów pochodzenia naturalnego mogą mieć nieodpowiedni odczyn oraz

niewystarczającą zawartość składników pokarmowych. Zbyt kwaśny odczyn podłoża reguluje
się przez wapnowanie formami wapnia rozkładającymi się powoli (dolomit, wapno
magnezowo-węglanowe).

Wzbogacanie podłoży w składniki pokarmowe polega na wykonaniu nawożenia

startowego  i  pogłównego.  Nawożenie  startowe  nie  jest  dostatecznie  opracowane  dla
wszystkich  gatunków  produkowanych  pod  folią.  Nawożenie  startowe  wykonuje  się  2–3
tygodnie  przed  spodziewanym  wysiewem  nasion  lub  szkółkowaniem.  W  nawożeniu
pogłównym stosuje się nawozy jedno- i wieloskładnikowe łatwo rozpuszczalne w wodzie.

Pogłówne nawożenie sadzonek. Ponieważ startowe nawożenie podłoża nie zapewnia

sadzonkom  dobrych  warunków  odżywiania  mineralnego  przez  cały  okres  wzrostu,  dlatego
stosuje  się  dodatkowo  nawożenie  pogłówne.  Dotyczy  ono  głównie  azotu,  rzadko  innych
składników  pokarmowych  dostarczanych  przeważnie  w  postaci  roztworów  wodnych
nawozów stałych lub płynnych koncentratów nawozowych.

Wysiew nasion na podłożach
Podłoża przy intensywnej uprawie siewek, uformowane w grzędy lub wypełniające

skrzynki obsiewa się siewem pełnym. Siew rzędowy stosowany jest tylko wtedy, kiedy
zachodzi potrzeba oddzielnego wysiewu niewielkich partii nasion, np. pozyskanych z drzew
doborowych w celu założenia plantacyjnej uprawy nasiennej.

Przy obsiewie pojemników stosuje się siew kupkowy (po 2–3 nasiona do doniczki lub

klatki) lub jednostkowy. Siew kupkowy pozwala w pełni wykorzystać pojemnik, lecz po kilku
tygodniach wykonuje się przesadzanie wschodów. Sposób ten jest dość pracochłonny, daje
jednak pewność otrzymania siewek we wszystkich pojemnikach przy gorszej jakości nasion.
Jednak większe korzyści (mniejsze koszty) daje stosowanie nasion o bardzo wysokiej jakości
i wysiewie do pojemnika po jednym nasionku, które gwarantuje uzyskanie siewki.

Wysiew nasion na odkrytej powierzchni, niezależnie od jakości podłoża, powinien się

odbywać w terminach stosowanych w zwykłych szkółkach.

Pod osłonami wysiew wiosenny może być przyspieszony i wykonywany wówczas,

gdy temperatura zewnętrzna ustali się nieco powyżej 0°C.

Normę wysiewu nasion należy dostosować do odpowiedniego w danej metodzie

zagęszczenia siewek, jakości nasion i przewidywanej ze względu na warunki wydajności
wschodów.

Nasiona powinny być przed siewem zaprawione preparatami grzybobójczymi. Siew

wykonuje się siewnikiem lub ręcznie.

Pielęgnowanie sadzonek rosnących na podłożach

Pielęgnowanie sadzonek rosnących na podłożach obejmuje regulację i kontrolę warunków
wilgotnościowych, nawożenie pogłówne, zwalczanie chwastów oraz zabiegi ochronne przed
czynnikami natury ożywionej.

Zraszanie sadzonek. Zraszanie (deszczowanie) jest jednym z najważniejszych zabiegów

pielęgnacyjnych, decydujących o wynikach produkcji sadzonek. Szczególnie niebezpieczny
jest brak wilgoci w czasie pojawiania się wschodów. Przeschnięcie wierzchniej warstwy
podłoża nawet przez jedną – dwie godziny prowadzi do zamierania kiełków.

Siewy na podłożach i siewki oraz przesadki w pojemnikach na odkrytej przestrzeni

należy podlewać zwykle w okresie od kwietnia do września, w dni bez opadu lub z opadem
poniżej 5mm.

Przy podlewaniu za pomocą deszczowni najlepiej stosować dysze zamgławiające, gdyż

zraszanie przeprowadzone zbyt dużymi kroplami powoduje wypłukiwanie młodych siewek.
Jako właściwą temperaturę w okresie wschodów przyjmuje się 20–25°C, później może
osiągać ona nawet 30°C. Krytyczna temperatura w której ginie większość żywych komórek
wynosi 50–60°C. Każdorazowe zraszanie powoduje obniżenie temperatury powietrza o 5–8°C.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zwalczanie chwastów. Podłoża stosowane do uprawy sadzonek powinny być

tak  przygotowane,  aby  były  praktycznie  wolne  od  chwastów.  Mimo  to  dochodzi  w  różnym
stopniu,  w  zależności  od  użytego  materiału  oraz  staranności  pracy  i  przestrzegania  rygorów
technologicznych, do pojawu roślinności konkurencyjnej dla sadzonek. Pojaw chwastów jest
szczególnie  uciążliwy  w  namiotach  foliowych,  gdzie  znajdują  one  korzystne  warunki
wzrostowe.

Na podłożach organicznych stosuje się z reguły siew pełny, który zmusza do ręcznego

pielenia. Nie wolno dopuścić do wyrośnięcia chwastów, gdyż trudno je wtedy usunąć,
bez uszkodzenia korzeni sadzonek.

Produkcja siewek na podłożach na odkrytej powierzchni
Produkcja siewek na grzędach uformowanych z podłoży. W wielu szkółkach

o  niekorzystnych  warunkach  glebowych  można  produkować  siewki  na  podłożach
organicznych, głównie torfowych, wyłożonych na grzędach na powierzchni otwartej. W tych
warunkach  stosuje  się  czasami  obudowę  grzęd  deskami  lub  płytami  betonowymi,
co  zapobiega  osypywaniu  się  podłoża,  lecz  utrudnia  mechanizację  prac.  Jeśli  posiada  się
dostateczną  ilość  podłoża  wówczas  można  zrezygnować  z  obudowy  stałej,  a  formowanie
grzęd wykonać za pomocą przenośnej ramy o wysokości 25–40cm i kilkumetrowej długości.

Na tak przygotowanych grzędach można produkować jednoroczne siewki sosny, świerka

i dębu. Na grzędach wykonuje się wczesną wiosną siew pełny.

Produkcja siewek na podłożu ściółkowym – metoda Dunemanna. Uprawa odbywa się

w obramowaniach prostokątnych ułożonych na glebie w kierunku wschód-zachód.
Obramowanie, szerokości do 150cm, powinno mieć przy uprawie siewek iglastych wysokość
25–30cm, liściastych – 35–40cm.

Obramowanie wypełnia się nierozłożoną ściółką iglastą, pozyskaną z częścią warstwy

fermentacyjnej i humifikacyjnej. Napełnianie wykonuje się stopniowo warstwami grubości
około 10 cm, które zalewa się wodą i ugniata. Uciśnięcie ściółki zwiększa jej pojemność
wodną.

Na podłoże ściółkowe sypie się warstwę piasku grubości 0,5–1,0cm lub torfu grubości

1–2cm, a następnie wysiewa się nasiona. Wysiane nasiona muszą być przykryte warstwą
piasku.

Produkcja siewek w skrzynkach – metoda Neubachera. Metoda produkcji jednorocznych

siewek w skrzynkach umieszczonych na stojakach jest wykorzystywana w lasach górskich,
gdzie istnieją duże trudności wyprodukowania siewek przeznaczonych głównie do
szkółkowania w zwykłych szkółkach leśnych, na glebie kamienistej lub zlewnej.

Produkcja siewek odbywa się w skrzynkach, najlepiej modrzewiowych, o ścianach

grubości 20mm. Ściany  boczne skrzynek  są lite  i  szczelne,  natomiast dno – perforowane  lub
wykonane  z  listew,  między którymi pozostawia się 1–8mm szczelinę. Pozwala to na odpływ
nadmiaru  wody  z  podłoża  wypełniającego  skrzynkę  oraz  jego  przewietrzenie.  Skrzynkę
przykrywa  się  wiekiem  w  postaci  ramy  drewnianej  z  napiętą  siatką  metalową  o  oczkach
średnicy około 0,5 mm, w celu ochrony wysianych nasion, a następnie kiełków przed ptakami
lub gryzoniami. Siatkę zdejmuje się po zrzuceniu przez siewki resztek łupiny nasiennej.

Produkcja sadzonek pod namiotami i osłonami z folii i szkła
Metoda ta pozwala uzyskać znacznie większą niż w szkółkach wydajność siewek

z  jednostki  powierzchni,  uniezależnia  produkcję  szkółkarską  od  warunków atmosferycznych
i  glebowych,  przedłuża  okres  wegetacyjny,  zmniejsza  nakłady  na  pielęgnowanie  oraz
umożliwia  skrócenie  czasu  niezbędnego  do  uzyskania  siewek  nadających  się  do
szkółkowania.

Szczególnie wskazane jest zastosowanie namiotów foliowych w produkcji siewek drzew

iglastych przeznaczonych do letniego szkółkowania lub sadzenia w czasie wegetacji lub po jej
zakończeniu. Przydatne są również tam, gdzie warunki klimatyczne oraz glebowe utrudniają

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

i podrażają produkcję siewek w zwykłych szkółkach, np. w położeniach górskich, na glebach
ciężkich. Namioty foliowe można zastosować do produkcji szczepów do plantacji nasiennych,
do wegetatywnego rozmnażania i ukorzeniania zrzezów, do przyspieszania produkcji
sadzonek z bryłką w różnego rodzaju pojemnikach oraz do hydroponicznej uprawy sadzonek.

Produkcja sadzonek pod niskimi osłonami foliowymi może odbywać się:

−

w skrzyniach wypełnionych podłożem, które przykryte są ramami z naciągniętą folią,
do skrzyń można wstawić sadzonki rosnące w różnego rodzaju pojemnikach,

−

na okrytych grzędach.
Produkcja sadzonek w niskim tunelu odbywa się na mineralnej glebie naturalnej,

zmieszanej  ewentualnie  z  materiałem  organicznym.  Podłoże  glebowe  musi  być  dokładnie
odchwaszczone  i  przygotowane  jesienią.  Folię  zakłada  się  po  wysiewie  nasion  i  obfitym
nasyceniu  gleby  wodą.  Dalej  sadzonki  korzystają  z  wody  opadowej  przenikającej  z  boków
osłony lub podsiąkającej z głębszych warstw gleby. Można dodatkowo zaopatrywać sadzonki
w  wodę  kroplowo  lub  podsiąkowo  przez  odpowiedni  system  rur,  ewentualnie  zraszanie
po krótkim odsłonięciu folii z jednej strony tunelu. Dodatkowe nawożenie nie jest konieczne,
gdyż straty składników pokarmowych dostarczonych przez nawożenie startowe są niewielkie,
dzięki ograniczeniu wypłukiwania.

Osłony zdejmuje się całkowicie w czasie pochmurnej pogody po około 16 tygodniach

od wykiełkowania nasion.

Produkcja sadzonek w namiotach
Namioty powinny stać na odkrytej powierzchni śródleśnej lub otwartej, osłonięte od

strony panujących wiatrów drzewostanem lub pasem zadrzewień wiatrochronnych
położonych w odległości 30–50m. Ze względu na konieczność częstego zraszania
powierzchni w namiotach, właściwe jest ustawianie ich na przepuszczalnych glebach lekkich,
które z domieszką innych komponentów mogą stanowić podłoże do produkcji sadzonek.

Namioty powinny być ustawione dłuższą osią w kierunku wschód-zachód, zgodnie

z panującymi wiatrami. Ułatwia to wietrzenie, a także zmniejsza niebezpieczeństwo
uszkodzenia namiotów przez wiatr, gdyż stawiają mniejszy opór.

Zakładanie namiotów. Za najbardziej odpowiednie uznaje się namioty foliowe o kształcie

półkolistym. Kształt ten jest aerodynamiczny i stwarza warunki optymalnego rozłożenia
promieni słonecznych.

Warunki wzrostowe w namiocie. Każdy namiot powinien być wyposażony w termometr

zwykły  i  glebowy  oraz  wilgotnościomierz.  Fotosynteza  przebiega  najintensywniej
w temperaturze 20–25°C. Powyżej 35°C nad fotosyntezą zaczyna przeważać oddychanie. Na
intensywność  fotosyntezy  i  wzrost  sadzonek  ma  znaczny  wpływ  wilgotność  powietrza.
Wysoka  wilgotność  względna  powietrza  (70–80%)  umożliwia  intensywniejszą  fotosyntezę
nawet przy niższej niż optymalna wilgotności podłoża.

Temperaturę i wilgotność powietrza w namiotach reguluje się przez zraszanie

i  wietrzenie.  Każdorazowe  zraszanie  przyczynia  się  do  obniżenia  temperatury  powietrza
o 5–8°C.  W  bardzo  gorące  dni  konieczne  jest  intensywne  wietrzenie  przez otwieranie  drzwi
lub  specjalnych  wywietrzników,  a  także  (przy  dłuższych  namiotach)  przez  rozsuwanie
ruchomych  przęseł  namiotu.  Przy  automatycznym  regulowaniu  warunków  termiczno-
wilgotnościowych stosuje się wentylatory.

Namioty foliowe powinny być wykorzystywane głównie do produkcji siewek rodzinnych

gatunków  drzew  z  nasion  wysokiej  wartości  genetycznej  z  uznanych  drzewostanów
nasiennych,  plantacyjnych  upraw  nasiennych  i  plantacji  nasiennych.  W  namiotach  powinny
być  wysiewane  nasiona  importowane  lub  krajowe  cennych  gatunków  obcych  (jedlica,  jodła
olbrzymia).

Hartowanie sadzonek. Sadzonki rosnące w cieplarnianych warunkach namiotu mają

większe wymiary oraz inną budowę anatomiczną niż sadzonki z odkrytej szkółki. Sadzonki te

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wymagają  odpowiedniego  przygotowania  do  przezimowania.  Zdejmowanie  w  odpowiednim
czasie  folii,  a  przez  to  wystawienie  sadzonek  na  działanie  warunków  atmosferycznych
pomaga  w  zahamowaniu  procesów życiowych sadzonek.  Przed  zdjęciem  folii  wskazane  jest
stopniowe  obniżanie  temperatury  i  wilgotności  powietrza  w  namiocie  przez  coraz  dłuższe
wietrzenie, aż do całodobowego pozostawienia otwartych drzwi. Zaleca się zdejmowanie folii
w drugiej połowie sierpnia.

Produkcja sadzonek w szklarniach
Budowa szklarni jest poważną inwestycją w gospodarstwie szkółkarskim. Budowa

szklarni  oraz  jej  wielkość  muszą  być  odpowiednio  uzasadnione.  Tam,  gdzie  produkujemy
większy  i  bardziej  urozmaicony  asortyment  roślin  iglastych,  wrażliwych  krzewów  oraz
drzew,  które  najlepiej  jest  szczepić  pod  szkłem,  szkółki  powinny  mieć  szklarnie.  Szklarnie
ogrzewane  pozwalają  na  produkcję  sadzonek  w  ciągu  całego  roku.  W  nich  odbywa  się
ukorzenianie zrzezów. Szczepienia w szklarni ogrzewanej dają znacznie lepsze wyniki niż w
namiotach foliowych czy na odkrytej powierzchni.

Uprawa odbywa się przeważnie na stałych lub przenośnych stołach, rzadziej

na obudowanych grzędach. Płyta stołu może być wykonana z desek, 2 eternitu lub z płyt
betonowych. Stoły muszą być przystosowane do rozmnażania roślin przez sadzonkowanie lub
szczepienie.

Szklarnie dają prawie pełną możliwość regulowania w sposób sztuczny warunków

wzrostu sadzonek. Pozwala to na znaczne przyspieszenie produkcji materiału sadzeniowego
i uzyskanie w ciągu roku wyników, na które w warunkach naturalnych trzeba czekać kilka
sezonów wegetacyjnych.

Produkcja sadzonek w uprawach hydroponicznych. Hydroponika jest to sposób uprawy

roślin  bez  gleby,  w  roztworze  wodnym,  z  którego  przyswajają  one  wszystkie  niezbędne
do  życia  składniki.  Roztwór  powstaje  przez  rozpuszczenie  w  wodzie  soli  mineralnych
(nawozów).  Ziemia,  która  do  tej  pory  była  podstawowym  warunkiem  uprawy,  jest
zastępowana  materiałem  wypełniającym,  który  tylko  utwierdza  korzenie  i  umożliwia  im
oddychanie, a nie zawiera żadnych składników odżywczych.

Uprawy hydroponiczne są specyficznymi metodami produkcji sadzonek w namiotach

i szklarniach. Przy uprawach hydroponicznych sadzonek drzew leśnych (zwykle siewek) jako
podłoże stosuje się żwir, gruboziarniasty piasek lub grubo tłuczoną cegłę, żużel, keramzyt,
wermikulit i perlit. Podłoża te mogą być wielokrotnie wykorzystywane po uprzedniej
dezynfekcji.

Sadzonki produkuje się w wannach hydroponicznych lub obudowanych stołach

napełnianych podłożem i wyposażonych w odpowiednie urządzenia do nawilżania.

Temperatura materiału wypełniającego i pożywki nie może być niższa niż temperatura

powietrza. Obniżenie temperatury pożywki powoduje gorsze pobieranie składników
pokarmowych przez rośliny, które wolniej rosną, a ich korzenie mogą zostać uszkodzone.

Do przygotowania pożywki hydroponicznej nadaje się każda woda zdatna do picia, czyli

wodociągowa, studzienna, dająca gwarancję, że nie zawiera substancji szkodliwych.
Podlewając rośliny należy pamiętać, aby temperatura użytej wody była równa temperaturze
powietrza. Wilgotność powietrza powinna wynosić 70–90%.
Ocena wydajności i ewidencja produkcji szkółkarskiej

Celem oceny wydajności produkcji szkółkarskiej (inwentaryzacji zapasu materiału

sadzeniowego)  jest  określenie,  na  podstawie  oględzin  terenowych  i  próbnych  przeliczeń,
ilości  materiału  sadzeniowego  na  ocenianej  powierzchni  produkcyjnej  szkółki  według
gatunku,  wieku  i  klas  jakości.  Ocenę  przeprowadza  komisyjnie  w  okresie  jesiennym
(wrzesień) nadleśnictwo, a kontroluje RDLP.

Przed przystąpieniem do liczenia należy dokonać przeglądu całego obszaru zajętego

przez siewki określonego gatunku i wybrać rządki czy taśmy charakteryzujące stan zasiewów

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

na  tym  obszarze.  Dokładne  liczenie  przeprowadza  się  tylko  na  metrowych  odcinkach
wybranych  rządków  czy  taśm,  a  całość  zapasu ustala  na  podstawie przemnożenia  uzyskanej
średniej  artymetycznej przez  łączną  ich długość na ocenianym obszarze. Liczbę  metrowych
odcinków wyznaczanych do przeliczeń szczegółowych uzależnia się od wyników siewu. Przy
siewach pełnych przeliczenie dokonuje się na 1m

grzędy.

Materiały uzyskane z oceny stanowią podstawę ustalenia bilansu materiału sadzeniowego

oraz analizy szkółkarskiego procesu produkcyjnego.

Możliwie ścisłe określenie zapasu materiału sadzeniowego ma duże znaczenie

dla prawidłowego przebiegu dalszych prac w szkółce oraz na przewidywanych do odnowienia
czy zalesienia powierzchniach. Następstwem zbyt wygórowanej oceny zapasu jest najczęściej
konieczność  obniżenia  wymagań  już  przy  sortowaniu  materiału  sadzeniowego  i  użycie
do sadzenia materiału nieodpowiedniej jakości. Obniżenie szacunku zmusza potem do często
spóźnionego  przekazywania  niewykorzystanego  materiału  odbiorcom  z  innych  jednostek
lub  niszczenia  go  w  szkółce.  Powstające  z  tego  powodu  straty  odbijają  się  niekorzystnie
na organizacji i jakości pracy oraz efektach ekonomicznych nadleśnictwa.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Co to jest szkółka?
2.  Jakie są rodzaje szkółek?
3.  Jakie są zasady lokalizacji szkółek?
4.  Co to jest powierzchnia produkcyjna szkółki?
5.  W jaki sposób dzieli się powierzchnię na działki produkcyjne, kwatery, grzędy?
6.  Co oznaczają definicje płodozmian, zmianowanie, rotacja?
7.  W jaki sposób przygotowuje się glebę w szkółkach?
8.  Jak uprawia się glebę w szkółkach nowo zakładanych?
9.  Czym charakteryzuje się orka jesienna i wiosenna?
10.  Jakie są terminy wysiewu nasion na szkółkach?
11.  Czym charakteryzuje się siew pełny i częściowy?
12.  Jakie są zalety i wady siewu pełnego i częściowego?
13.  Jakie czynniki decydują o wynikach produkcji siewek?
14.  Na czym polega szkółkowanie?
15.  Jakie inne zabiegi wykonuje się przy produkcji wielolatek?
16.  Jakie są terminy podcinania korzeni sosny, świerka, buka, dębu?
17.  Czym charakteryzuje się rozmnażanie wegetatywne?
18.  Czym charakteryzuje się rozmnażanie autowegetatywne?
19.  W jaki sposób przeprowadza się szczepienie?
20.  Czym należy się kierować wybierając metodę szczepień?
21.  W jaki sposób zwalcza się chwasty na szkółkach?
22.  Jakie zabiegi pielęgnacyjne wykonuje się przy produkcji siewek?
23.  Jak wykonuje się sortowanie materiału sadzeniowego?
24.  Jak przebiega produkcja kompostów z użyciem torfu?
25.  Na czym polega nawożenie kompostem?
26.  Jakie rośliny stosuje się do nawożenia zielonego?
27.  W jaki sposób określa się potrzebę nawożenia mineralnego?
28.  Jakie są objawy niedoboru składników mineralnych?
29.  Jakich nawozów używa się na szkółce?
30.  Czym charakteryzuje się mikoryzacja?
31.  Jak ustala się dawki polewowe w okresie wegetacyjnym?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

32.  Jakie są rodzaje deszczowania?
33.  Na czym polega produkcja materiału sadzeniowego z zakrytym systemem korzeniowym?
34.  Jakie są rodzaje produkcji materiału sadzeniowego z zakrytym systemem korzeniowym?
35.  W jaki sposób dokonuje się oceny wydajności produkcji szkółkarskiej?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Rozpoznaj siewki roślin drzewiastych dostarczone przez nauczyciela na podstawie klucza

do oznaczania roślin. Omów różnice w budowie siewek gatunków iglastych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  przyjrzeć się siewkom,
2)  po barwie i liczbie liścieni oznaczyć gatunek drzewa,
3)  w kluczu do rozpoznawania odszukać zdjęcia i opisy tych drzew,
4)  zapamiętać rozpoznane gatunki, nauczyć się ich charakterystycznych cech,
5)  omówić różnice w budowie siewek gatunków iglastych.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

zielnik,

−

klucz do rozpoznawania roślin,

−

zdjęcia i opisy roślin,

−

kartki papieru,

−

długopis, ołówek.

Ćwiczenie 2

Rozpoznaj objawy niedoboru mikro- i makroelementów u siewek drzew i krzewów

leśnych na podstawie opisów i zdjęć dostarczonych przez nauczyciela. Omów znaczenie
poszczególnych mikro- i makroelementów.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  przyjrzeć się zdjęciom i przeanalizować opisy siewek,
2)  na podstawie opisów gatunków rozpoznaj objawy niedoboru mikro- i makroelementów,
3)  omówić znaczenie poszczególnych mikro- i makroelementów,
4)  zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

zdjęcia i opisy siewek różnych gatunków drzew i krzewów,

−

kartka, długopis.

Ćwiczenie 3

Wykonaj ocenę wydajności produkcji szkółkarskiej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) dokonać przeglądu obszaru zajętego przez siewki lub sadzonki,
2) wybrać grzędy lub taśmy charakteryzujące stan zasiewów,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3)  rozwinąć taśmę i odmierzyć metrowy odcinek grzędy zasiewów,
4)  przeliczyć siewki lub sadzonki na metrowym odcinku grzędy,
5)  obliczyć ilość siewek lub sadzonek na całej grzędzie lub taśmie,
6)  przedstawić wyniki pomiaru.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

teren szkółki,

−

taśma miernicza,

−

kartka papieru,

−

kalkulator,

−

długopis.

Ćwiczenie 4

Leśniczy-szkółkarz ma w okresie wiosennym bardzo dużo pracy. Poprosił Cię o pomoc

przy sortowaniu materiału sadzeniowego. Posortuj sadzonki sosny, dębu i brzozy. Opisz jakie
cechy bierze się pod uwagę podczas oceny sadzonek.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  wyjąć materiał sadzeniowy poszczególnych gatunków,
2)  posortować materiał na klasy jakości przy użyciu szablonu,
3)  opisać cechy podlegające ocenie,
4)  przedstawić wnioski.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

teren szkółki,

−

szablon,

−

kartka papieru,

−

kalkulator,

−

długopis.

Ćwiczenie 5

Na podstawie wiadomości z Poradnika opisz w jaki sposób ewidencjonuje się produkcję

szkółkarską.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  przeczytać odpowiedni rozdział,
2)  opisać sposób ewidencji,
3)  przedstawić wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

Poradnik dla ucznia,

−

kartka papieru,

−

kalkulator,

−

długopis.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wyjaśnić cel zakładania szkółek?



2) zagospodarować teren szkółki?



3) rozpoznać siewki drzew i krzewów leśnych?



4) wykonać siew nasion różnymi metodami?



5) zastosować odpowiednie zabiegi pielęgnacyjne?



6) scharakteryzować produkcję wielolatek?



7) scharakteryzować produkcję materiału w warunkach

kontrolowanych?



8) posortować i przechować materiał sadzeniowy?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1.  Przeczytaj uważnie instrukcję.
2.  Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3.  Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4.  Test zawiera 30 zadań testowych wielokrotnego wyboru.
5.  Zadania 2, 6, 10, 14, 21, 28 są z poziomu ponadpodstawowego.
6.  W każdym zadaniu znajduje się jedna prawidłowa odpowiedź.
7.  Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi.
8.  Prawidłowe odpowiedzi zaznacz znakiem X.
9.  Błędne odpowiedzi zakreśl kółkiem i ponownie zaznacz prawidłową.
10.  Na rozwiązanie testu masz 45 minut.

Powodzenia!

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Selekcja jest to

a)  dostosowanie populacji do określonych warunków wzrostu.
b)  proces eliminacji części populacji w wyniku wzrostu.
c)  konkurencja środowiska.
d)  wymiana genów między osobnikami populacji.

2. Selekcja populacyjna opiera się na

a)  wyborze drzew doborowych.
b)  wykorzystaniu potomstw wybranych drzew.
c)  wyborze  i  wykorzystaniu  jako  bazy  nasiennej  d-stanów  najlepszych  w  danych

warunkach wzrostu.

d) wyznaczaniu osobników o najlepszych cechach jakościowych służących do

pozyskania zrzezów.

3. GDN to

a) drzewostany dobre jakościowo i użytkowane rębnie w latach dobrego i co najmniej

średniego urodzaju.

b)  wyłączone z produkcji.
c)  pozostawione do wieku rębności i ścięte w roku nasiennym.
d)  żadne z powyższych.

4. WDN uznawane są w celu

a) zakładania upraw pochodnych.
b) pozyskania nasion dobrze ukształtowanych populacji i założyć z nich plantacje

i uprawy plantacyjne.

c) pozyskania zrzezów.
d) zachowania wartościowych i swoistych dla nich cech rodzimych ekotypów drzew.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. Komisja zatwierdzająca WDN określa

a)  materialną wartość d-stanów.
b)  przydatność do pozyskania nasion.
c)  urodzaj szyszek.
d)  ukształtowanie terenu i gniazda grzybów.

6. Pierwsze zabiegi w fazie wstępnej zagospodarowania WDN to

a)  TW, TP, zrąb.
b)  sanitarno – selekcyjne.
c)  przerzedzenie i uporządkowanie podszytu i podrostu.
d)  obsiewne.

7. Uprawy pochodne zakłada się w celu

a)  zwiększenia produkcji ilościowej drewna.
b)  podstawę do zbioru nasion w przyszłości.
c)  polepszeniu jakości drzewostanów.
d)  badań genetycznych.

8. Podstawową bazą nasienną buka jest

a)  Puszcza Augustowska, Bory Tucholskie.
b)  Beskid Sądecki i Żywiecki.
c)  Bieszczady.
d)  Polesie Lubelskie.

9. Nasiona do produkcji materiału sadzeniowego na plantację nasienną pozyskuje się z

a)  WDN.
b)  GDN.
c)  z drzew doborowych.
d)  drzew porównawczych i aprobowanych.

10. Rozmieszczenie szczepów na kwaterach plantacji wykonywane jest tak, aby

a) na jednej kwaterze znajdowały się sadzonki lub szczepy pochodzące z jednego

drzewa doborowego.

b) szczepy i sadzonki tylko z kilku drzew doborowych rozmieszczone były

równomiernie na całej powierzchni kwatery.

c) rozmieszczenie szczepów i sadzonek nie ma znaczenia i tak materiał nasienny

otrzymamy.

d) wymieszane zostały szczepy z różnych drzew doborowych (wszystkich).

11. Przenoszenie sadzonek do różnych dzielnic przyrodniczo-leśnych odbywa się zgodnie

zasadami
a) z północy i wschodu na południe i zachód.
b) nasiona na terenach górskich przenosi się z zachodu na wschód i na podobną

wysokość n.p.m.

c) nasiona gatunków introdukowanych przenosi się do innych krain przyrodniczo-

leśnych

d) z zachodu na wschód i z południa na północ.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

12. Urodzaj nasion przewiduje się

a)  po pogodzie.
b)  po kwiatach drzew i krzewów w parkach.
c)  po zawiązkach kwiatów żeńskich.
d)  w czasie kwitnienia.

13. Termin zbioru decyduje o

a)  biologicznych właściwościach różnych gatunków.
b)  przewidywanym terminie siewów
c)  podziale gatunków na łatwo kiełkujące i przelegujące.
d)  wartości siewnej nasion.

14. Do grupy nasion letargujących należą

a)  nasiona dojrzałe morfologicznie lecz nie dojrzałe fizjologicznie.
b)  nasiona, które osiągnęły dojrzałość mleczną.
c)  niezdolne do skiełkowania w wyniku uszkodzenia okrywy nasiennej.
d)  nasiona, u których przegapiliśmy porę zbioru.

15. Wyłuszczarnia jest jednostką LP w zakresie

a)  magazynowania i przechowywania szyszek
b)  wyłuszczania, odskrzydlania, oczyszczania i pakowania nasion.
c)  obrotu materiałem siewnym zgodnie z dyspozycjami właściciela.
d)  dokumentacji pochodzenia szyszek.

16. Do grupy nasion ,,recalcitrant” należą nasiona, które

a)  tolerują odwodnienie częściowe do wysokiego progu wilgotności.
b)  opadają same na ziemię.
c)  po zbiorze mają wilgotność 40–48%.
d)  przechowywane są w pomieszczeniach o niskiej temperaturze.

17. Stratyfikacja to

a)  działanie ograniczające przelegiwanie na kwaterach nasion po wysiewie.
b)  rodzaj przechowywania krótkookresowego.
c)  zabiegi prowadzące do przerwania stanu spoczynku.
d)  uszkadzanie okryw nasiennych w celu przyspieszenia kiełkowania.

18. Nasiona wymagające krótkiej stratyfikacji cieplnej i stratyfikacji chłodnej należą do

gatunków
a)  klon, kasztanowiec, lipa.
b)  grab, jarząb, bez.
c)  sosna, modrzew, róża.
d)  klon polny, limba, jesion.

19. Obowiązkowej ocenie podlegają nasiona

a)  zebrane „na zielono”.
b)  przed zbiorem.
c)  podczas sprzedaży.
d)  po zbiorze przed siewem.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

20. Następstwo sadzonek różnych gatunków drzew uprawianych w określony sposób na tym

samym polu nazywane jest
a)  rotacją.
b)  płodozmianem.
c)  zmianowaniem.
d)  trójpolówką.

21. Rozmieszczenie sadzonek na terenie szkółki powinno uwzględniać

a)  wilgotność powietrza.
b)  ilość światła potrzebną do prawidłowego wzrostu.
c)  ilość opadów atmosferycznych docierających do powierzchni gleby.
d)  siłę i prędkość wiejących wiatrów.

22. Nawożenie dojrzałym kompostem torfowym odbywa się

a)  wiosną.
b)  latem.
c)  jesienią.
d)  zimą.

23. Na potrzebę nawożenia mineralnego mogą wskazywać pewne objawy. Niedobór fosforu

objawia się
a) krótkimi igłami, blaszki liściowe małe o żółtozielonym lub żółtym zabarwieniu.
b) skróconymi pędami wierzchołkowymi, żółtozielonymi lub żółtymi obrzeżami igieł

i liści.

c) brunatnym zabarwieniem igieł lub liści oraz zmniejszonymi przyrostami.
d) szarą, niebieskawą lub fioletową barwą końców igieł lub brzegów liści pod koniec

lata.

24. Nasiona wysiewane zaraz po zbiorze należą do gatunków

a)  sosny, świerka, dębu, brzozy.
b)  topoli, wierzby, wiązu, jesionu.
c)  modrzewia, sosny, olszy, lipy.
d)  jodły, kruszyny, klonu, grabu.

25. Zabieg polegający na przesadzeniu siewek w celu stworzenia im korzystniejszych

warunków wzrostu i rozwoju w luźniejszej więźbie nazywany jest
a)  szkółkowaniem.
b)  pikowaniem.
c)  flancowaniem.
d)  podcinanie korzeni.

26. Symbol produkcyjny 1/2 oznacza

a)  sadzonkę trzyletnią szkółkowaną po drugim roku.
b)  sadzonkę trzyletnią szkółkowaną po pierwszym roku.
c)  sadzonkę trzyletnią szkółkowaną po trzech latach.
d)  sadzonkę trzyletnią nieszkółkowaną.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko............................................................................................................................

Prowadzenie gospodarki nasiennej, selekcji i produkcji szkółkarskiej drzew
leśnych

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

14.

Razem: