KATEGORIE GRAMATYCZNE POLSZCZYZNY

WERBALNE

TRYB 

CZAS 

OSOBA 

ASPEKT 

STRONA

AD. 1

TRYB  –   jest   kategorią   fleksyjną   czasownika,   prymarnie   semantyczną,   służącą   do   wyrażania 

modalności.   Modalność   to   informacja   o   ustosunkowaniu   nadawcy   do   treści   jego   wypowiedzi 

przekazana językowo. Nadawca może:

●

stwierdzać fakt;

●

oceniać prawdziwość lub prawdopodobieństwo zdarzenia (Podobno studenci wyjechali do 

Poznania);

●

wyrażać życzenie (Chciałabym, żeby studenci wyjechali do Poznania);

●

domagać się odpowiedzi;

●

przekazywać swój stosunek uczuciowy;

Tryb:

a) rozkazujący – służy do wyrażania intencji mówiącego, aby słuchacz doprowadził do zaistnienia 

wyrażonej przez zdanie sytuacji. W zdaniach niezaprzeczonych używa się zwykle czasowników 

dokonanych   (Przynieś   mi   wody).   Natomiast   w   zdaniach   zaprzeczonych   używa   się   zwykle 

czasowników niedokonanych (Nie przynoś mi wody). Syntetyczne formy trybu rozkazującego np. 

Czytaj,   czytajmy,   czytajcie   charakteryzują   się   tożsamością   adresata   wypowiedzi   i   adresata 

wyrażonego w niej polecenia lub prośby. Analityczne funkcje trybu rozkazującego (Niech czyta) 

zazwyczaj tej właściwości nie mają. Wyjątek stanowią zdania z podmiotem: pan, pani, państwo. 

Pierwsza osoba jest rzadko używana (Niech skonam).

b) warunkowy – służy wyrażaniu przypuszczeń. Mówi, że opisywane w zdaniu sytuacje istnieją, 

informuje   o   możliwości   zaistnienia   sytuacji.   Wyraża   również   sytuację   hipotetyczną,   o   której 

mówiący   wie,   że   nie   zaistniała   (Byłby   przyszedł...).   Formy   typu  przyszedłby  nie   zawierają 

informacji   o   niezrealizowaniu   owej   hipotetycznej   czynności   (formy   trybu   przypuszczającego 

potencjalnego).   Tryb   warunkowy   potencjalny   jest   wyrażany   za   pomocą   funkcji   nieprzeszłych, 

natomiast tryb warunkowy nierzeczywisty za pomocą form przeszłych. Użycie sekundarne trybu 

warunkowego:

−

uprzejma prośba;

−

złagodzone polecenie lub propozycja;

c) orzekający – podstawową funkcją jest użycie go w zdaniach asertorycznych (w stwierdzeniach 

stanów pewnych, sytuacji pozajęzykowych). Używając zdania w trybie orzekającym, nadawca bez 

ograniczeń bierze na siebie odpowiedzialność za ich prawdziwość (Woda wykipi za pięć minut). 

Jako   nienacechowany,   tryb   orzekający   może   być   użyty   w   funkcjach   spełnianych   przez   tryby 

nacechowane (Pan podpisze tutaj Panie dyrektorze).

AD. 2

CZAS  –   jest   kategorią   fleksyjną   czasowników   prymarnie   semantycznych.   Zdarza   się,   że   jest 

kategorią składniową, syntaktycznie zależną. Niektóre spójniki (żeby, obyś) wymagają czasownika 

w czasie przeszłym (Lepiej, żeby nikt nas nie słyszał). Semantyczną funkcją kategorii czasu jest 

temporalizacja   (określenie   czasu,   w   którym   zaszło,   zajdzie   lub   zachodzi   zdarzenie,   o   którym 

mowa).

TEMPORALIZACJA

BEZWZGLĘDNA:

●

zdarzenie, o którym mówimy może być 
odniesione do pewnego momentu w 
rzeczywistości pozajęzykowej (np. Do 
chwili mówienia);

●

można wyrażać za pomocą:
- kategorii czasu (Ala wiedziała, że Olek 
studiuje/ Ala wiedziała, że Olek będzie 
studiował);
- kategorii aspektu (Ala wiedziała, że 
Olek studiuje/ Ala wiedziała, że Olek 
odbył studia);
- imiesłowów przysłówkowych (Szedł 
rozglądając się dookoła);
- spójników (zanim, dopóki, podczas, 
gdy);
- przysłówków i partykuł (potem, 
poprzednio, wtedy, już, jeszcze, właśnie);

WZGLĘDNA

●

zdarzenie, o którym mówimy może być 
odniesione do innego zdarzenia;

Niektóre zdarzenia nie są związane z innymi zdarzeniami, w związku z czym wyróżniamy czas 

aktualny, w którym odbywa się zdarzenie określany przez wskazanie momentu lub okresu. Czas 

nieaktualny to czas, w którym odbywa się zdarzenie nie związane z żadnymi innymi zdarzeniami 

(coś się powtarza lub trwa wiecznie).

PRYMARNE FUNKCJE POSZCZEGÓLNYCH CZASÓW GRAMATYCZNYCH

CZAS

teraźniejszy – służy 

temporalizacji bezwzględnej;

przeszły i przyszły -  określają 

zdarzenie jako odpowiednio 

wcześniejsze lub późniejsze od 

innego zdarzenia (temporalizuje je 

względem jego);

zaprzeszły – służy 

temporalizacji względnej;

SEKUNDARNE FUNKCJE POSZCZEGÓLNYCH CZASÓW GRAMATYCZNYCH

CZAS

teraźniejszy:

●

wskazuje zdarzenia 
powtarzające się;

●

zdarzenia i sytuacje 
pozaczasowe;

●

zdarzenia oczekujące w 
bliskiej przyszłości;

●

zdarzenia minione, 
uobecnione w chwili 
mówienia;

przeszły i przyszły:

●

czas przyszły prosty 
wskazuje:
- zdarzenia 
powtarzające się;
- zdarzenia 
ponadczasowe;
- zdarzenia minione 
ponadczasowe;

●

czas przyszły prosty i 
przyszły złożony – 
bywają używane formy 
trybu rozkazującego;

●

czas przeszły, którego 
wymagają niektóre 
spójniki lub partykuły 
może odnosić się nie do 
zdarzeń lub sytuacji 
uprzednich wobec 
chwili, w której (lub o 
której) mówi nadawca 
lecz do zdarzeń 
późniejszych (Niechby 
szybko skończyli/ 
Byleśmy tylko zdążyli);

zaprzeszły:

OSOBA – jest kategorią fleksyjną, prymarnie składniową i uzależnioną. Jej wartość jest narzucana 

czasownikom przez podmiot zdania (ja – czytam, ty – czytasz, my – czytamy...). Pozostałe zaimki 

rzeczowne   i   wszystkie   rzeczowniki   narzucają   czasownikowi   formę   3   os.   Osoba   jest   kategorią 

klasyfikacyjną zaimków rzeczownych. Kategoria osoby może pełnić funkcję semantyczną. Funkcję 

taką pełnią formy 1. i 2. osoby obu liczb, gdy nie towarzyszy im podmiot zaimkowy (piszę -> 

rzadko ja piszę). Gdy wyżej wymienianym formom czasownika towarzyszy podmiot zaimkowy ja, 

ty, my, wy, osoba jest syntaktycznie zależna od klasyfikującej formy zaimka (My Polacy lubimy 

narzekać).Zdarzenia,   które   zawierają   czas   niewłaściwy   (typu  świta   się,   błyska)   osoba   nie   jest 

zależna od innego składnika zdania. Wskazuje na to agensa.

Sekundarne, w szczególności nieosobowe użycie osoby to:

●

forma 2. os. Lp są nieosobowo używane w zdaniach ogólnych (Śpieszysz się a autobus Ci 

ucieka);

●

forma 1. os. Lm są używane:

- nieosobowo w zdaniach mających charakter instrukcji

- funkcja trybu rozkazującego --> 1. os. Lm (Teraz bierzmy się do roboty)

- w potencjalnych zwrotach do słuchacza (Ooo! Widzę że odpoczywamy sobie a robota stoi)

●

formy 3. os. Lm są używane w odniesieniu do nieokreślonej zbiorowości (Rzucił się z okna 

i zabił. Mówią, że to rozstrój nerwowy --> ludzie mówią);

●

formy 3. os. Lm, rodzaju nijakiego z zaimkiem nieokreślonym się są używane bezosobowo 

(Powinno się jeść dużo warzyw albo  Wyszłoby się na spacer);

NIEOSOBOWE FORMY CZASOWNIKA

BEZOKOLICZNIK:

●

zazwyczaj jest 
zależny 
składniowo od 
formy innego 
czasownika lub 
predykatywu 
(Trzeba uciekać 
--> trzeba to 
predykatyw);

●

może pełnić 
funkcję członu 
głównego 
wypowiedzenia 
(Tańczyć jest 
przyjemnie);

BEZOSOBNIK:

●

(czytano, szyto) 
nigdy nie łączy 
się z 
podmiotem w 
M. (wybito 
szybę);

IMIESŁOWY 
PRZYSŁÓWKOWE:

●

współczesny 
(dokonawszy), 
obie czynności, 
ta wyrażana 
imiesłowem i ta 
wyrażana 
czasownikiem 
w zdaniu 
głównym 
muszą mieć 
wspólnego 
agensa 
wyrażonego M.

GERUNDIUM:

●

forma 
zachowuje się 
składniowo jak 
rzeczownik (po 
czasowniku 
dziedziczy 
rekcję --> 
rządzić krajem 
--> gerundium 
to rządzenie 
krajem);

●

nie łączą się z 
podmiotem w 
M.

●

Na sprawcę 
czynności 
wskazuje 
przyimek, 
dopełniacz albo 
biernik 
uprzedzonego 
czasownika;

ASPEKT – jest kategorią prymarnie semantyczną, sekundarnie może pełnić funkcję składniową i 

być   kategorią   uzależnioną.  Przestać   liczyć  wymaga   czasownika   niedokonanego.  Przepisać   – 

przepisywać, para aspektowa (czasownik dokonany i niedokonany). Różnica znaczeniowa polega 

na sposobie ujmowania akcji. Czasowniki niedokonane ujmują akcję jako rozciągłą w czasie i 

podkreślają   jej   trwanie   (Przepisuję   notatki).   Czasowniki   dokonane   ujmują   akcję   z   pewnego 

momentu czasowego i uwydatniają jej koniec, rzadziej początek (Przepisałem notatki).

Stosunek znaczenia sufiksu może być dwojaki:

●

czasownik   niedokonany   może   oznaczać   wielokrotne   powtarzane   czynności   wskazanych 

przez   czasowniki   dokonane   (zaszywać,   przepisywać);   jest   to   iteratywne   użycie     członu 

niedokonanego pary aspektowej;

●

czasowniki   dokonane   mogą   oznaczać   zakończenie   czynności   wskazanej   czasownikiem 

niedokonanym; jest to terminatywne użycie członu niedokonanego pary aspektowej;

Ale! Szczekać --> szczeknąć; dotykać --> dotknąć (wykluczone jest użycie terminatywne).

STRONA – współcześnie opozycji strony nie uważa się za kategorię fleksyjną, lecz gramatyczną 

o   charakterze   syntaktycznym   (służy   to   sygnalizowaniu   różnic   diatezy).   Diateza   to   różnica  

w uchierarchizowaniu argumentów predykatyw wyrażona za pomocą ???