WYKŁAD 2



Błażej Smykowski (2010)

Psychologia rozwoju człowieka – wykłady

ATERIAŁ

SYCHOLOGIA ROZWOJU CZŁOWIEKA

HISTORIA I WSPÓŁCZESNOŚĆ

POTRZEBIE PSYCHOLOGII ROZWOJU CZŁOWIEKA

Psychologia rozwoju człowieka czerpie z trzech źródeł motywy do swego powstania:
1.  Nowoczesne systemy wychowawcze
2.  Filozoficzne koncepcje człowieka
3.  Badania eksperymentalne

P

SYCHOLOGIA ROZWOJOWA

POCZĄTKI

Za umowną datę wyodrębnienia się perspektywy rozwojowej przyjmuje się rok 1882, a więc
rok w którym ukazała się książka W.Preyera Dusza dziecka a G.S.Hall rozpoczął serię wykła-
dów pt. O rozwoju dziecka (za: Cairns, 1983).

O

D PSYCHOLOGII DZIECKA DO PSYCHOLOGII ROZWOJU CZŁOWIEKA W CYKLU ŻYCIA

W początkowej fazie interesowała się jedynie dzieckiem jako obszarem występowania zmian
rozwojowych, potem dziećmi i młodzieżą, aż w końcu współczesna psychologia rozwoju ob-
jęła zakresem swoich zainteresowań zmianę rozwojową człowieka w pełnym cyklu jego życia

P

SYCHOLOGIA DZIECKA

Przedmiotem jej analiz był i jest okres w rozwoju człowieka kończący się fazą adolescencji.
Do  podstawowych  powodów  atrakcyjności  tego  okresu  w  życiu  człowieka  jako  przedmiotu
dociekań badawczych R. Vasta, M. M. Haith, S. A. Miller (1995) zalicza:
(1) szybkość zmian rozwojowych – łatwo zauważalna,
(2) długotrwałość wpływów – konsekwencje wczesnych doświadczeń,
(3) wgląd w złożone procesy wieku dorosłego – badanie ich prostych postaci,
(4) znaczenie praktyczne – zastosowanie w praktyce wychowawczej czy nauczaniu,
(5) ciekawe pole badań – dziecko jako pociągający przedmiot zainteresowań.

H

ISTORYCZNE POGLĄDY NA DZIECIŃSTWO

Dziecko  w  społeczeństwach  rozwiniętych  jest  obiektem  szczególnej  ochrony;  prawnej  czy
obyczajowej.  Nie  zawsze  jednak  tak  było.  Zanim  dobro  dziecka  zostało  dostrzeżone  jako
wartość społeczna stosunek do niego ulegał w miarę rozwoju społecznego istotnym zmianom.
Jeszcze  współcześnie  w  wielu  regionach  świata  pozycja  jaką  zajmuje  dziecko  w  mikrospo-
łecznej  organizacji nie daje mu  dostatecznej  ochrony nie tylko,  żeby dobrze żyć, ale i  żeby
przeżyć.

Starożytna Grecja i Rzym (600p.n.e.-400n.e.) – doceniano wartość wczesnego kształcenia,

przysposabiania dzieci do zawodu równocześnie uznając nadrzędność pochodzenia. Dzieci
szacownych i zamożnych stawały się obiektami wysiłków wychowawczych i szczególnej
ochrony, życie kalekich, pochodzących z nielegalnych związków, czy niechcianych dzieci
było bez wartości. Normalną praktyką było więc dzieciobójstwo. Szczególnie zagrożone
były noworodki płci żeńskiej. Powszechnie uznawano bowiem, że kobiety są potrzebne je-
dynie do reprodukcji, w konsekwencji w rodzinie pozostawiano przy życiu przeważnie
jedną dziewczynkę. Równie powszechne było surowe karanie, handel, czy wykorzystywa-
nie seksualne dzieci. Dzieci w tych czasach stawały się również ofiarami praktyk religij-
nych.

Średniowiecze (4-14 w.). Na krótko przed i po upadku Cesarstwa Rzymskiego (ok. 400n.e.)

myśl chrześcijańska przyniosła ze sobą zmianę w sposobie traktowania dziecka. Św. Au-
gustyn zwraca uwagę na to, że dziecko jest istotą bardziej złożonym niż myślano o nim



Błażej Smykowski (2010)

Psychologia rozwoju człowieka – wykłady

wcześniej, że wiele cech nabytych we wczesnym dzieciństwie ma swoje konsekwencje w
dorosłości. Kościół występował zdecydowanie przeciwko dzieciobójstwu proponując dla
dzieci niechcianych życie w klasztorze. W społeczeństwie normalną jednak praktyką pozo-
stawało dzieciobójstwo np. zabijanie bliźniąt które uważano za rezultat cudzołóstwa. Ko-
ściół organizował naukę czytania i pisania dla studiujących jego naukę. Dalsze zmiany sto-
sunku do dzieciństwa silnie związane były z działalnością religijnych poetów gloryfikują-
cych niewinność i czystość dzieci, w praktyce jednak powszechne było nadal wykorzysty-
wanie i maltretowanie dzieci. W opiniach wielu historyków kiedy dziecko kończyło ok. 7
lat kończyło się jego dzieciństwo i zaczynało być traktowane jako mniej doświadczony do-
rosły.

Renesans (14-17 w.). We Florencji założono instytucje charytatywne, sierocińce do których

przyjmowano  dzieci  kalekie,  porzucone,  niechciane.  Mimo,  że  nie  ochroniły  one  życia
zbyt  wielu  dzieci  powstające  coraz  liczniej  w  europie  tego  typu  instytucje  były  urzeczy-
wistnieniem głoszonego coraz powszechniej poglądu, że społeczeństwo jest przynajmniej
częściowo  odpowiedzialne  za  opiekę  nad  młodymi  i  za  ich  ochronę.  Innym  przejawem
zmian społecznego ustosunkowania do dziecka były narodziny w 14w. przemysłu zabaw-
karskiego.

Reformacja Z punktu widzenia psychologii dziecka najważniejszym odłamem kościoła, był

odłam purytański Jana Kalwina. Stworzyli oni bodaj pierwszy model rozwoju dziecka. Od-
rzucał pogląd o niewinności dziecka twierdząc, że rodzą się z grzechem pierworodnym w
związku z czym wykazują tendencję do zła przed czym chroni je jedynie odpowiednie kie-
rowanie i wychowanie. Uważał, że dzieci posiadają we wczesnych latach ogromną zdol-
ność do uczenia się w związku z czym rodzice powinni odpowiednio je kształcić. Dziełem
purytan stał się pierwszy podręcznik wychowania dziecka dla rodziców w którym zachę-
cali do rozwijania w dzieciach samodzielności, jak skutecznie opierać się pokusom. Uwa-
żali, ze surowe wychowanie uchroni dzieci przed jeszcze surowszymi karami. Kładli
szczególny nacisk na naukę czytania w związku z czym z pod ich pióra wyszły pierwsze
książki dla dzieci.

Dualistyczny model Kartezjusza - francuski filozof, fizyk i matematyk; twórca nowożyt-

nego racjonalizmu

(cogito ergo sum 'myślę, więc jestem') opartego na wzorach rozumo-

wań matematycznych oraz na zasadzie sceptycyzmu metodycznego, autor skrajnego duali-
zmu myślenia i cielesności (rozciągłości); współtwórca m.in. geometrii analitycznej

i praw optyki; Rozprawa o metodzie (1637, wydanie polskie 1921), Medytacje o pierwszej
filozofii (1641, wydanie polskie 1958), Zasady filozofii (1644, wydanie polskie 1960). Po-
glądy Kartezjusza odegrały istotną rolę w kształtowaniu 17 wiecznego poglądu na
dzieciństwo. Umysł jest odrębny od ciała, umysł nie ma postaci materialnej, nie podlega
fizycznym prawom nauki, jego funkcja polega na myśleniu, rozumowaniu i podejmowaniu

w teorii poznania kierunek przeciwstawny empiryzmowi lub stanowisko występujące przeciw

irracjonalizmowi.  W  sporze  o  pochodzenie  wiedzy  i  o  metody  jej  uzasadniania,  w  opozycji  do  empiryzmu,
realizm upatruje w rozumie naczelne (lub w wersji skrajnej — jedyne) źródło poznania i kryterium prawdy (tzw.
realizm  genetyczny,  natywizm)  oraz  uznaje  istnienie  poznania  niezależnego  od  doświadczenia,  „czysto
rozumowego”,  i  możliwość  uzasadniania  wiedzy  bez  odwoływania  się  do  doświadczenia  (tzw.  realizm
metodologiczny, aprioryzm).  W  wersji skrajnej realizm  występował  w  filozofii starożytnej (Parmenides z Elei,
Platon),  w  wersji  umiarkowanej  —  w  czasach  nowożytnych,  zwłaszcza  w  tzw.  wielkich  systemach
filozoficznych (R. Descartes, B. Spinoza, G.W. Leibniz).

dział matematyki, w którym bada się własności figur geometrycznych za pomocą metody współrzędnych; jest

od stu lat dominującym sposobem uprawiania geometrii; za twórcę geometrii analitycznej uważa się
R. Descartes'a (1637).



Błażej Smykowski (2010)

Psychologia rozwoju człowieka – wykłady

decyzji,  a  następnie  ich  realizowaniu  przez  wydawanie  dyspozycji  ciału,  umysł  zawiera
wrodzone idee to myśli, które doprowadzić musiały do wniosku, że Bóg stworzył umysł.
Wsparcie  tego  typu  poglądów  milczącą  aprobatą  kościoła  doprowadziło  do  szybkiego
upowszechnienia poglądu na temat odrębności praw rządzących funkcjonowaniem umysłu
– praw psychicznego funkcjonowania i ciała – praw fizycznego funkcjonowania odrywając
ciało od nauki kościoła, a przypisując je badaniom naukowym przyczyniło się do rozwoju
naukowych badań nad rozwojem człowieka.

REKURSORZY NAUKOWYCH POGLĄDÓW NA TEMAT DZIECIŃSTWA

Trzej uczeni – John Locke, Jan Jakub Rousseau i Karol Darwin stworzyli trzy różne teorie
zachowania ludzkiego, które bezpośrednio poprzedzają trzy główne tradycje teoretyczne
charakterystyczne dla współczesnej naukowej psychologii dziecka.

John Locke (1632-1704) filozof angielski; jeden z głównych przedstawicieli nowożytnego

genetycznego empiryzmu

i sensualizmu

; sformułował przesłanki utylitaryzmu

oraz za-

sad  tolerancji;  Rozważania  dotyczące  rozumu  ludzkiego  (1690,  wydanie  polskie
1955).przedstawiciel  grupy  Brytyjskich Empirystów. Zwolennik  poglądu  Kartezjusza, nie
uznawał  jednak  poglądu  o  wrodzonych  ideach.  Uważał,  że  umysł  nowonarodzonego  jest
jak biała karta papieru. Dzieci zdobywają wiedzę jedynie dzięki uczeniu się i doświadcze-
niu. Nie są więc ani dobre ani złe stają się określone w zależności od sposobu oddziaływa-
nia na nie środowiska. Funkcja nagradzania (nie był zwolennikiem nagród materialnych a
pochwał) i  karania (nie  był  zwolennikiem  kar cielesnych, a nagan), naśladownictwo, po-
wtarzanie i  kojarzenie, naturalna dziecięca ciekawość (ją trzeba rozwijać) to  zjawiska na
których skupiał szczególną uwagę analizując proces uczenia.

Jan Jakub Rousseau (1712-1778), francuski pisarz i filozof; wybitny przedstawiciel oświe-

cenia,  prekursor  idei  rewolucji  francuskiej  1789-99,  teoretyk  wychowania;  krytykował
ustrój  feudalny,  głosił  idee  egalitaryzmu  oraz  hasło  kultu  natury  i uczucia;  traktat  poli-
tyczny  Umowa  społeczna  (1762, wydanie polskie 1839),  Emil czyli o wychowaniu  (1762,
wydanie  polskie  1930-33)  —  z  pogranicza  powieści  i traktatu,  powieść  epistolarna  Nowa
Heloiza  (1761,  wydanie  polskie  niepełne  1962),  Wyznania  (1781-88,  wydanie  polskie
1915-18). Swoje filozoficzne poglądy na temat  dzieciństwa przedstawił w książce  Emil...
w  której  opisuje  wychowanie  chłopca  od  okresu  niemowlęcego  do  wczesnej  dorosłości.
Wraca do poglądu o umyśle zawierającym wrodzone idee, wiedzę która to w sposób natu-
ralny, fazowy i powtarzalny ujawnia się wraz z wiekiem (wiedza wrodzona – zasady spra-
wiedliwości,  przyzwoitości,  poczucie  sumienia).  Rozwój  nie  wymaga  więc  specjalnych
form kształcenia, ale obcowania z innymi, eksploracji i odkrywania. Ten pogląd na temat
roli środowiska nazywany jest natywizmem. Prawa które głosił znajdują do dzisiaj zwolen-
ników;  (1)  wiedzę  należy  podawać  dopiero  gdy  dziecko  jest  gotowe  do  jej  przyjęcia,  (2)
dzieci najlepiej się uczą gdy przedstawia się im informacje które mogą zrozumieć odkry-
wając, (3) wychowaniu sprzyja permisywny, a nie silnie dyscyplinujący styl interakcji.

datujące się od starożytności stanowisko zakładające, że podstawową rolę w poznaniu pełni doświadczenie;

empiryzm genetyczny, dotyczący pochodzenia wiedzy, zakładający, że treści poznawcze są dostarczane
umysłowi pośrednio lub bezpośrednio przez doświadczenie zewnętrzne — zmysłowe, lub wewnętrzne —
introspekcję; empiryzm genetyczny skrajny głosi, że doświadczenie zmysłowe jest jedynym źródłem poznania
(sensualizm) a umiarkowany — że w kształtowaniu pojęć uczestniczy również rozum.

pogląd, wg którego źródłem poznania (wiedzy) są wrażenia zmysłowe, rozumiane bądź jako odbicie

rzeczywistości (materializm), bądź jako jedyna dostępna rzeczywistość (idealizm subiektywny); J.Locke,
E.Condillac, G.Berkeley, D.Hume, empiriokrytycy.

kierunek etyki zapoczątkowany w XVIII w., wg którego najwyższym dobrem jest pożytek jednostki lub

społeczeństwa, a celem wszelkiego działania (moralnego, społecznego, politycznego) powinno być „największe
szczęście największej liczby ludzi”; J. Bentham, J. Mill, J.S. Mill; rozwijany współcześnie



Błażej Smykowski (2010)

Psychologia rozwoju człowieka – wykłady

Karol Darwin (1809-1882) twórca teorii ewolucji, autor dzieła O powstaniu gatunków

(1859). Podstawowe poglądy; (1) przedstawiciele tego samego gatunku różnią się pod
wieloma względami, (2) osobniki rodzone w nadmiarze względem możliwości wyżywienia
środowiska muszą walczyć o przetrwanie, (3) cechy zapewniające przetrwanie są przeka-
zywane dzięki czemu dokonuje się ewolucja gatunków – są one coraz lepiej przystoso-
wane.

Dwa  systemy  pedagogiczne  Johanna  Heinricha  Pestalozziego  i  Jana  Amosa  Komenskyego
zapoczątkowały  poszukiwanie  metod  wspomagania  rozwoju  dzieci  przez  nowoczesne  sys-
temy wychowawcze:

Jan  Amos  Komensky  (1592-1670)  czeski  pedagog,  reformator  szkolnictwa  i  twórca  nowo-

żytnej  pedagogiki,  opowiadał  się  za  upowszechnieniem  reform  w  szkolnictwie;  system
klasowo-lekcyjny,  w  nauczaniu  początkowym  nauczanie  w  języku  ojczystym  w  szkole
średniej po łacinie, podręczniki do nauczania poglądowego.

Johann Heinrich Pestalozzi (1746-1827) szwajcarski pedagog i pisarz, twórca nowożytnego

systemu i metody nauczania początkowego, zakładał, że wychowanie musi być zgodne z
kierunkiem i charakterem spontanicznego rozwoju człowieka. Wychowanie miało poma-
gać w przejściu od stanu naturalnego (egoizm) do stanu społecznego, a następnie moralnej
autonomii. Rozwój procesów poznawczych miał wspomagać rozwój samodzielnego my-
ślenia. Rodzina i szkoła powinny wychowywać nawiązując do naturalnego rozwoju w
kontakcie z otaczającą rzeczywistością.

IONIERZY PSYCHOLOGII DZIECKA

G.S. Hall (1846-1924) – amerykański psycholog, pedagog; uczeń W.Wundta; pionier psy-

chologii  rozwojowej  i pedagogiki  doświadczalnej;  założyciel  (1883)  pierwszego  w USA
laboratorium  psychologii  eksperymentalnej  (na  uniwersytecie  w Baltimore)  oraz  pierw-
szego  amerykańskiego  czasopisma  psychologicznego  „American  Journal  of  Psychology”.
Uważany za twórcę naukowej psychologii rozwojowej. Jako pierwszy prowadził naukowe
badania nad dziećmi w  Stanach  Zjednoczonych  (poziom wiedzy  –  kwestionariusz dla ro-
dziców  i  nauczycieli,  uzyskał  zbyt  duża  liczbę  danych,  których  nie  potrafił  opracować),
zwolennik coraz mniej popularnej zasady rekapitulacji ewolucji gatunków (za Darwinem)
tu  przyjmował  jednak,  że  adolescencja  kończy  rekapitulację  i  rozpoczyna  indywidualny
rozwój, twórca psychologii genetycznej (analiza zjawisk od najwcześniejszych faz), pierw-
szy wykładowca psychologii rozwojowej.

J. B. Watson (1878-1958) – psycholog amerykański; profesor uniwersytetu w Baltimore;

inicjator  behawioryzmu;  w ogłoszonym  1913  artykule-manifeście  Psychologia,  jak  widzi
ją behawiorysta sformułował główne założenia tego kierunku; Behawioryzm (1925, wyda-
nie  polskie  1990).,  za  Lock’iem  przyjmował,  że  zachowanie  ludzkie  da  się  wyjaśnić  za
pomocą kategorii doświadczenia i uczenia się. Według niego celem badania psychologicz-
nego  powinien  być  opis  zachowania  i  metod  jego  kontroli.  Był  zwolennikiem  metod
obiektywnych.  Uważał,  że  do  zmian  w  zakresie  zachowania  dochodzi  w  wyniku  warun-
kowania u podstaw którego leży mechanizm kojarzenia. Im dłużej trwa proces kojarzenia
tym  bardziej  złożone  związki  pośredniczą  między  bodźcem  i  reakcją.  Po  nagłym  zakoń-
czeniu kariery akademickiej (skandal ze studentką) zaczął pisać książki na temat behawio-
ryzmu.  Książka  Psychologiczna  opieka  nad  niemowlęciem  i  dzieckiem  odniosła  sukces.
Wielu rodzicom szczególnie przypadło przedstawiane tam myślenie prowadzące do wnio-
sku,  ze  jeżeli  nie  wrodzone  zadatki  a  środowisko  decyduje  o  tym  kim  stanie  się  w  przy-
szłości dziecko to potencjalnie może ono być i wielkim sportowcem i naukowcem.



Błażej Smykowski (2010)

Psychologia rozwoju człowieka – wykłady

A. Gesell (1880-1961) - amerykański psycholog i pediatra; założyciel znanego ośrodka ba-

dawczego psychologii rozwojowej przy Uniwersytecie Yale; prowadził badania nad
wpływem dziedziczności i środowiska na rozwój psychiczny dziecka.

.M.Baldwin (1861-1934) - ewolucjonista, uważał, że: (1) zmiany osobnicze mogą poprzedzać

zmiany gatunkowe, (2) ewolucyjne procesy adaptacji i rozwojowe procesy akomodacji to
wspólna podstawa przystosowania do wymagań środowiska, (3) rozwój psychiczny (umy-
słowy-społeczny-osobowości) ma charakter stadialny; od fizjologii i odruchu do zmian
symbolicznych i ideacyjnych. Był raczej teoretykiem prekursorem badań realizowanych w
ramach tzw. Szkoły Genewskiej

A.Binet (1857-1911) - eksperymentator, zwolennik obiektywnych metod badania procesów

psychicznych, badania nad percepcją i pamięcią, skala inteligencji V.Henri i T.Simone;
selekcjonowanie, dostosowanie wymagań, diagnoza i prognoza rozwoju umysłowego

OWODY DYNAMICZNEGO ROZWOJU PSYCHOLOGII ROZWOJU CZŁOWIEKA

1. Nie dająca się nie zauważyć różnica w sposobie psychicznego funkcjonowania między

nowonarodzonym dzieckiem a człowiekiem osiągającym stadium dorosłości

2. Przyśpieszenie rozwoju; intensywność rozwoju a potrzeba nowego typu osiągnięcia
3. Chęć doprowadzenia jak największej liczby przedstawicieli gatunku do jak najwyższego

poziomu rozwoju; prawidłowy rozwój, prymitywizm, upośledzenie, zaburzenie

4. Pokoleniowe wyprzedzanie; niewydolność tradycyjnych systemów wsparcia rozwojowego
5. Potrzeba oceny nowego typu zjawisk; patologia a nowa postać rozwoju

R

OZWÓJ CZŁOWIEKA W CYKLU ŻYCIA

(perspektywa life – span developmental psychology),

Perspektywa ta określa psychologię rozwojową jako taką, która zajmuje się „...opisem, wyja-
śnianiem i modyfikowaniem wewnątrzosobniczych zmian zachowania w ciągu całego życia
oraz różnic międzyosobniczych w zakresie tych zmian” (Baltes, Reese).

Bieg życia ludzkiego, a wraz z tym zmiany rozwojowe psychiki związane są z formami

działalności  i  tzw.  wydarzeniami  krytycznymi  czyli  wydarzeniami  mającymi  szczególne
istotne znaczenie dla dalszej aktywności i losów jednostki.
Wskazuje,  że  rozwój  psychiczny  człowieka  nie  kończy  się  wraz  z  osiągnięciem  dojrzałości
biologicznej, ale trwa nadal. Możliwe jest oddziaływanie modyfikujące przebieg tego rozwoju
(ze strony rozwijającej się jednostki, jak i jej otoczenia społecznego) w kierunku jego opty-
malizowania we wszystkich fazach cyklu życia człowieka (Tyszkowa, 1988)

O

D ANALIZY ROZWOJU FUNKCJI PSYCHICZNYCH DO ANALIZY ROZWOJU FUNKCJONOWANIA

Na  zjawiska  związane  z  rozwojem  człowieka  można  patrzeć  jak  na  (1)  oddzielne  procesy
przebiegające w ramach poszczególnych aspektów funkcjonowania człowieka, (2) jak na ca-
łość powiązanych ze sobą zjawisk, gdzie zmiana w jednym aspekcie prowadzi do przekształ-
ceń w funkcjonalnej całości.
Przyjęcie pierwszej  perspektywy prowadzi  do (1) analiz izolowanych, prostych zjawisk,  (2)
przekonania  o  nieciągłości  i  finalności  rozwoju,  (3)  utraty  obrazu  całości  człowieka.  W  ra-
mach  tego  typu  podejść  badawczych  doszło  do  zgromadzenia  bogatego  materiału  faktogra-
ficznego nie mającego jednak odniesienia do funkcjonowania człowieka, a jedynie mówiące o
nim w jakimś jego aspekcie.

Badania wielu aspektów nie prowadzą do odkrycia całości. Całość nie jest sumą elemen-

tów. Całość jest strukturą w ramach której sensu nabierają poszczególne jej aspekty. Aspektu
nie można więc rozpatrywać poza strukturą.

Przyjęcie całościowej perspektywy komplikuje proces analizy czyniąc jej przedmiotem

złożone całości, pozwala jednak uniknąć błędów poprzedniego podejścia.

W krótkiej, ale dynamicznej historii psychologii rozwoju widoczna jest dynamika (1) ob-



Błażej Smykowski (2010)

Psychologia rozwoju człowieka – wykłady

szaru ujawniania zmiany rozwojowej (wydłużenie perspektywy czasowej) i (2) sposobu ro-
zumienia znaczenia zmiany rozwojowej dla sposobu funkcjonowania psychicznego jednostki
(od fragmentaryzacji do ujęcia strukturalnego). Zmienność wewnątrz psychologii rozwoju
ma bezpośredni związek z jakością:

(1) zadań jakie przed sobą stawia
Poznawcze - opis, wyjaśnienie i zrozumienie rozwoju psychicznego

Praktyczne - profilaktyka, prognoza, monitorowanie, interwencja
(2) pytań na które poszukuje odpowiedzi

Pytania ogólne:
Czym jest zmiana rozwojowa?

Jakie jest znaczenie zmiany rozwojowej?

Co się zmienia w rozwojowy sposób?

Co wywołuje zmianę rozwojową?

Pytania szczegółowe:
Czy rozwój na charakter ciągły czy skokowy?
Czym charakteryzują się poszczególne momenty w rozwoju?
Uniwersalność, czy indywidualność rozwoju?
Czy rozwój jest predeterminowany?
Dziedziczność, czy środowisko?
Jaka jest rola uczenia i wychowania? Itd.

SYCHOLOGIA ROZWOJU A INNE NAUKIA

Złożoność problemów wynikających z takiego podejścia prowadzi psychologię rozwoju do
wytwarzania specyficznej wiedzy i narzędzi jej pozyskiwania jak i korzystania z wiedzy do-
tyczącej zjawisk psychicznych pochodzącej z przyjmowania innej niż rozwojowa i innej niż
psychologiczna perspektywy badawczej

SYCHOLOGIA ROZWOJU

Psychologia ogólna

Psychologia społeczna

Psychologia różnic

indywidualnych

Psychopatologia i psychologia

kliniczna

Psychologia wychowawcza

Socjologia

Biologia

Pedagogika

Etnologia

Antropologia (szczególnie
kulturowa)

Kulturoznawstwo