D. J. Levinson
Rola, osobowość i struktura społeczna
Strona | 30
D.J.
L
EVINSON
R
OLA
,
OSOBOWOŚĆ I STRUKTURA
SPOŁESZNA
D. J. Levinson: Role, Personality and Social Structure in the Organizational Setting. w:
„Journal of Abnormal and Social Psychology”. 1959. tłum H. Kozakiewicz. w: Elementy
mikrosocjologii, red. J Szmatka, Kraków 1979. cz. I. s. 126-143
Źródło: Małe struktury społeczne. Wybór tekstów. Opracował Hubert Sommer
WSSG w Tyczynie 1998
D. J. Levinson
Rola, osobowość i struktura społeczna
Strona | 31
Zadaniem tej pracy jest prześledzenie teorii roli. głównie w tym jej aspekcie, który jest
stosowany do analizy organizacji (takiej jak szpital, przedsiębiorstwo, więzienie, szkoła).
Organizacja stanowi dogodną jednostkową arenę dla rozwoju i zastosowania teorii roli. Jest
ona na tyle mała, że można ją poddać badaniom empirycznym, a jednocześnie posiada
dostatecznie złożoną strukturę, prezentującą szeroki wachlarz pozycji społecznych i
czynników określających role. Organizacja oferuje niemal nieograniczone możliwości
obserwacji jednostkowej osobowości in vitro (inaczej niż w większości badań
psychologicznych in vitro w laboratorium, klinice czy też za pomocą kwestionariusza),
selektywnego wykorzystania i modyfikacji żądań i możliwości istniejących w środowisku
społecznym. Pozwalam sobie zauważyć, że badania osobowości nie są w stanie znaleźć
takiego układu, w którym wzajemny wpływ psychiki i sytuacji przedstawiony będzie
wyraźniej lub bardziej dramatycznie.
R
OLA SPOŁESZNA JAKO POJESIE JEDNOSTKOWE
Pojęcie roli odnosi się do pojęcia pozycji społecznej i z niego też musi być
wyprowadzone. Pozycja jest elementem anatomii organizacji, umiejscowieniem w przestrzeni
społecznej i kategorią przynależności organizacyjnej. Można powiedzieć, że rola jest
aspektem fizjologii organizacji, gdyż obejmuje funkcję, adaptację i proces. Warto wspomnieć,
że osoba ,,zajmuje” pozycję społeczną, podczas gdy rolę „pełni”
Istnieją co najmniej trzy podstawowe znaczenia, w których explicite lub implicite
używany jest termin „rola” przez różnych autorów, lub przez jednego, lecz w odniesieniu do
różnych problemów.
a. Rola może być definiowana jako „strukturalnie przypisane nakazy” (normy,
oczekiwania, różnorodne tabu, zakresy odpowiedzialności, itp.) połączone z daną pozycją
społeczną. W tym znaczeniu rola jest czymś istniejącym poza danym osobnikiem, czyli
układem nacisków i ułatwień, które ukierunkowują, hamują lub wspierają jego działalność w
organizacji.
b. Rola bywa określana jako „orientacja” lub „koncepcja” własnego miejsca
zajmowanego w organizacji, Jest to - można powiedzieć czyjaś wewnętrzna definicja tego, co
ktoś, znajdując się w danej pozycji społecznej, powinien myśleć i jak działać.
Najprawdopodobniej głównym źródłem pojęcia roli społecznej jako aspektu osobowości są
koncepcje G. H. Meada (1934). W tym znaczeniu pojęcie to jest często stosowane w
analizach ról zawodowych.
c. Często określa się rolę jako „działania” indywidualnych członków; działania
pojmowane w znaczeniu ich związku ze strukturą społeczną (tzn. w stosunku do obu
wiązujących norm). W tym znaczeniu rola odnosi się do sposobów działania danych osób (ze
świadomymi intencjami lub bez nich) w zgodzie lub z pogwałceniem danego układu norm
organizacji. Tutaj - jak w (b) - rola pojmowana jest bardziej jako charakterystyka aktora niż
jego środowiska rozumianego jako zespół norm.
Często jest używany termin obejmujący jednocześnie wszystkie trzy znaczenia, tego typu
ogólna koncepcja roli zakłada ścisły związek między zachowaniem i dyspozycją (postawa,
wartość), między pozycją społeczną i adaptacją osobniczą, taki punkt widzenia ma swoje
źródła w pracach Lintona, którego sformułowania pojęć kultury, statusu i roli wywarły
znaczny wpływ. Według Lintona (1945), rola „obejmuje postawy, wartości i zachowania
przypisane przez społeczeństwo jednostce i zbiorowościom posiadającym dany status”.
Innymi słowy, każdy status lub pozycja posiada odpowiedni szablon, według którego
społeczeństwo kształtuje poglądy i działania wszystkich członków zbiorowości.
Krótko mówiąc, „jednostkowa” koncepcja roli zakłada, że między wymienionymi trzema
aspektami roli istnieje stosunek 1:1 lub przynajmniej wyższy stopień zgodności. W teorii
D. J. Levinson
Rola, osobowość i struktura społeczna
Strona | 32
organizacji biurokratycznej uzasadnienie tego założenia jest następujące: wymogi
organizacyjne będą internalizowane przez członków, a więc ujawniane w ich sposobach
pojmowania ról. Ludzie będą świadomi i chętni do wykonywania tego, czego się od nich
oczekuje. Wzrośnie skuteczność działania instytucji socjalizacji ról, nie obejmującego jedynie
mniejszości dewiacyjnych, które stanowią oddzielny problem badawczy. Indywidualne
działanie będzie więc odbiciem norm strukturalnych, ponieważ właściwe pojęcia ról będą
zinternalizowane, a system sankcji nagradzać będzie zachowanie zgodne z normami, a karać
zachowania niezgodne. W ten sposób zakłada się, że normy strukturalne, indywidualne
pojmowanie ról i indywidualne pełnienie ról są trzema izomorficznymi odbiciami określonej
jednostki: „tej właśnie” roli, która jest właściwa danej pozycji w organizacji. Rzeczą bez
wątpienia racjonalną będzie zakładanie istnienia pewnego stopnia zgodności między tymi
aspektami roli społecznej. Oczywiście, każda organizacja posiada liczne mechanizmy
przeznaczone do stymulowania takiej zgodności. Równocześnie obserwujemy często, że
organizacje różnią się stopniem wewnętrznej integracji; strukturalne wymogi są często
sprzeczne, władza może okazać się słaba, zdarzają się również spory ujawniające się na i pod
powierzchnią codziennych działań. Zakładając, że to, czego wymaga organizacja i to, co w
rzeczywistości myślą i czynią jej członkowie, stanowi jednolitą całość - poważnie
ograniczamy nasze pojmowanie dynamiki i zmiany organizacji.
Teza moja jest więc następująca: jednostkowe pojmowanie roli społecznej jest
nierealistyczne i teoretycznie zawężone. Powinniśmy, sądzę, wyeliminować termin „rola” z
wyjątkiem jego najogólniejszego sensu, tzn. „teorii roli” jako ogólnej ramy analizy.
Wspomnianym trzem pojęciom, jak też, i innym, przypisujemy raczej niezależny status
pojęciowy i empiryczny. Zbadajmy zależności istniejące między wszystkimi omawianymi
pojęciami, bez zakładania poziomu zgodności między nimi. Zbadajmy ponadto ich relacje z
różnymi innymi cechami organizacji i (lub) cechami jej indywidualnych członków.
Chciałbym zasugerować następującą kolejność definiowania pojęć roli:
O
RGANIZASYJNIE PRZYPISANE WYMOGI ROLI
Żądania roli są zewnętrznym aspektem osoby, której rola jest badana; są one naciskami
sytuacyjnymi, którym osoba ta podlega jako nosiciel danej pozycji strukturalnej. Mają one
wielorakie źródła: wynikają z oficjalnego statusu organizacji; z tradycji i ideologii, zarówno
pośrednio, jak i bezpośrednio, co pomaga w definiowaniu celów organizacji i sposobów
działania: z poglądów na tę pozycję podzielanych przez jej nosicieli (poglądy te mają wpływ
na każdego indywidualnego członka) oraz przez osoby zajmujące inne pozycje, a aspirujące
do osiągnięcia omawianej; itd.
Często zakłada się, że wymogi strukturalne są zasadą określaną przez wysoki stopień
jasności, precyzji i zgodności między wszystkimi zaangażowanymi grupami. Posłużmy się
przykładem pozycji pielęgniarki w szpitalu: zakłada się, że nakazy jej roli będą zrozumiałe i
akceptowane przez administrację szpitalną, kierownictwo pielęgniarek, lekarzy, etc.
Tymczasem jednym z zaskakujących rezultatów badań we wszystkich typach szpitali jest brak
zgodności co do właściwej roli pielęgniarki Podobne wnioski przyniosły badania nad
systemami szkolnymi, przedsiębiorstwami, itp.
W próbach scharakteryzowania wymogów ról dla danej pozycji należy więc
zabezpieczyć się przed założeniem, że są one jednolite i logicznie spójne. Mogą istnieć
poważne różnice, a nawet sprzeczności między normami oficjalnymi, wyznaczonymi przez
statut lub zarząd administracyjny, a normami „nieformalnymi”, istniejącymi w różnych
grupach wewnątrz organizacji. Ponadto, wewnątrz danej grupy, posiadającej określony status,
np. wśród najwyższych władz administracyjnych, mogą istnieć poważne, konfliktogenne
różnice zadań, dotyczące kwestii celów długoterminowych, działalności bieżącej i
D. J. Levinson
Rola, osobowość i struktura społeczna
Strona | 33
poszczególnych wymogów ról. Innymi słowy, same wymogi strukturalne są często
niejednolite i złożone. Próby zbadania źródeł tej niejednolitości, stwierdzenia częstotliwości
jej występowania lub zamknięcia jej w konceptualnym opisie w ogólnej teorii struktur są
bardzo nieliczne.
Ważne wydaje się być także rozważenie szczegółowości lub zawężenia, z jakim
definiowane są wymogi normatywne. Normy posiadają kwalifikację „powinnościową”:
uzasadniają i nagradzają pewne sposoby postępowania, myśli i emocje, inne zaś potępiają.
Istnieją jednak różne poziomy tych aspektów; oceny normatywne tworzą wachlarz - od
„stanowczego nakazu”, poprzez różne stopnie jakościowych odmian akceptowalności, do
norm stanowiących mniej lub bardziej surowe tabu. Organizacje różnią się szerokością
obszarów pośrednich tego wachlarza, tzn. różnią się liczbą i rodzajami adaptacji i
akceptowalnych przez normy. Im szerszy jest ten obszar - tym mniej konkretne są normy i
tym większe jest pole indywidualnego wyboru dla jednostki. Podczas gdy istnienie takiego
pośredniego obszaru jest ogólnie uznane, analizy strukturalne postępują częstokroć takimi
drogami, jakby praktycznie wszystkie normy były bezapelacyjnymi przepisami lub
przepisami dopuszczającymi niewiele alternatyw w procesie jednostkowego działania.
Istnieją ponadto różne inne wewnętrzne komplikacje norm, których nie wolno pominąć.
Pojedynczy zestaw ról-norm może być wewnętrznie sprzeczny. W przypadku pielęgniarki
szpitala psychiatrycznego norma utrzymywania porządku na oddziale stoi często w opozycji z
normą pobudzania ekspresji u pacjentów. Poszczególna pielęgniarka ma więc węższą lub
szerszą skalę możliwości wyboru w wyważaniu sprzecznych wymogów. Istnieje także
dwuznaczność norm, a sprzeczności istniejące między nimi występują bądź explicite, bądź też
są nie do końca zwerbalizowane i być może niezupełnie uświadomione. Te właśnie
wewnętrzne komplikacje norm dopuszczają, lub nawet wywołują, poważne różnice w
indywidualnym pełnieniu roli.
Stopień spójności między strukturalnie zdefiniowanymi wymogami roli, stopień ich
zgodności i zakres możliwości indywidualnego wyboru, jaki dopuszczają (zakres
akceptowalnych alternatyw) - to jedne z najistotniejszych cech każdej organizacji.
W niektórych organizacjach istnieje bardzo duża spójność wymogów ról i minimum
wyboru indywidualnego. Jednakże w większości przypadków stopień integracji wewnętrznej
ról i integracji układów ról wydaje się dość umiarkowany. Ten wzór strukturalny jest
szczególnie interesujący z punktu widzenia psychologii społecznej. Ze względu na to, że
żądania wobec danej pozycji są niejasne, sprzeczne lub w inny sposób niekonkretne,
indywidualni członkowie mają większe możliwości wyboru spośród istniejących norm i
tworzenia nowych. Ważną rolę odgrywa w tym procesie osobowość. Do tego problemu
powrócimy jeszcze.
Podczas gdy nakazy wyrażone w normach (przydzielone zadania, istniejące relacje
przełożeni-podwładni, nakazy dotyczące finalnego produktu pracy, itp.) mają wielkie
znaczenie, istnieją również, i takie aspekty organizacji, które wywierają wpływ na członka
indywidualnego. Wspomnę o dwóch, którym często nie przypisuje się należytej wagi.
Pełnienie roli. Poza żądaniami i obowiązkami ciążącymi na jednostce, musimy także
wziąć pod uwagę techniki, środki i warunki pracy czyli środki ułatwiające jej wypełnianie
organizacyjnych
funkcji.
Wprowadzenie
środków
uspokajających
w
szpitalach
psychiatrycznych lub automatyzacji w przemyśle miało ogromny wpływ na zmiany w
strukturze organizacyjnej i w pojmowaniu definicji roli. Odpowiedni stosunek nauczyciel-
uczeń. będąc cechą ekologiczną szkoły, określa w dużej mierze prawdopodobieństwo, że
dany nauczyciel będzie pracował twórczo z poszczególnymi uczniami. Inaczej mówiąc,
ułatwienia techniczne i ekologiczne nie są jedynie ,,narzędziami” przestrzegania norm, lecz
stanowią często decydującą podstawę dla utrzymania lub zmiany formy organizacyjnej.
D. J. Levinson
Rola, osobowość i struktura społeczna
Strona | 34
Dylematy roli lub warianty problematyczne. Opisując zadania i zasady rządzące daną
pozycją w organizacji oraz, ułatwienia powołane dla ich realizacji, rozpatrujemy zwykle tę
pozycję z punktu widzenia wyższego kierownictwa, dla którego podstawowym problemem
jest „mieć pracę wykonaną”. Biurokracja często analizowana jest z tego (występującego
zwykle implicite) punktu widzenia. Równie potrzebne jest, choć rzadziej praktykowane,
spojrzenie na sytuacje osób zajmujących pozycje z ich właśnie punktu widzenia: znaczenia,
jakie przypisują tym pozycjom; odczuć przez nie wywoływanych: sytuacji, w których jest ona
pomocna lub wywołuje stresy. Z perspektywy psychologii społecznej dostrzeżemy nowe
wymiary analizy roli. Przykładem nich będzie pojęcie dylematu roli. Korzyść wprowadzenia
tego pojęcia wynika z faktu, że każda sytuacja ludzka ma swoje sprzeczności i komplikacje.
Tam, gdzie istnieją dylematy, nie może być „optymalnego” sposobu adaptacji; każdy sposób
daje jakieś korzyści, lecz także zawsze zmusza do ponoszenia kosztów. Parsons, w dyskusji
nad „sytuacją pacjenta”, bada niektóre dylematy, z jakimi styka się w naszym społeczeństwie,
człowiek chory. Erikson, Pine i Levinson pisali o dylematach pacjenta szpitala
psychiatrycznego; przykładem - problem konfliktogennych nacisków (wewnętrznych i
zewnętrznych) kuracji i poprzez samoświadomość i represywną samokontrolę. Dylematy roli
pacjenta szpitala psychiatrycznego były badane przez Sharafa i Levinsona. W wielu pracach
opisano problemy mistrza fabrycznego, znajdującego się w konfliktogennym potrzasku
między kierowanymi przez niego robotnikami a kierownictwem, przed którym jest
odpowiedzialny. Sytuacja mistrza rodzi poczucie marginesowości społecznej, niezgodnych
identyfikacji oraz konfliktogennych tendencji do bycia „swoim chłopem” dla podwładnych z
jednej strony i posłusznym synem dla wyższych władz z drugiej.
Źródła dylematów roli leżą zarówno w strukturze organizacji, jak i w jednostkowej
osobowości. Zarówno więc struktura, jak i osobowość wpływają na zróżnicowane formy
osiągniętej adaptacji. Należy podkreślić, że każda struktura społeczna stawia swoich
członków przed dylematami adaptacyjnymi. Jeśli chcemy zrozumieć ten aspekt życia
organizacyjnego, musimy pojmować strukturę społeczną jako posiadającą wewnętrzne
właściwości psychologiczne, jako nakładającą wymagania psychologiczne, które wpływają,
ale też same podlegają wpływowi osobowości członków grupy.
O
SOBOWOŚSIOWA DEFINISJA ROLI
Rozważyliśmy problem kształtowania środowiska dla pozycji w organizacji rodzaju
społeczno-psychologicznego świata, którego powinni być świadomi zajmujący określone
pozycje. Wróćmy do indywidualnych członków organizacji. W zetknięciu ze złożonym
systemem wymagań, udogodnień i warunków pracy, indywidualny członek realizuje własne
sposoby adaptacji. Używam terminu „osobowościowa definicja roli” dla oddania adaptacji
jednostki wewnątrz organizacji. Może on oznaczać bierne przystosowanie, aktywną realizację
bieżących wymogów ról, demonstrowany konformizm połączony z ukrytym „sabotażem”,
próby konstruktywnej innowacji (rewizję własnej roli lub szerszych układów strukturalnych),
itp. Osobowościowa definicja roli może w ten sposób różnicować stopnie zgodności z
wymogami roli. Może ona w różny sposób sprzyjać utrzymaniu lub zmianie struktury
społecznej, a także zawierać wysoki lub niski poziom spontaniczności i osobistego
zaangażowania ze strony jednostki.
Z pewnych względów przydatne jest przeprowadzenie ostrego rozróżnienia między
dwiema płaszczyznami adaptacji. Na płaszczyźnie bardziej ideacyjnej możemy mówić o
koncepcji roli; na płaszczyźnie behawioralnej wzorem jest pełnienie roli. Każda z nich
posiada komponentę uczuciową. Koncepcja roli i pełnienie roli są niezależnymi, chociaż,
powiązanymi zmiennymi. Zajmijmy się więc nimi.
D. J. Levinson
Rola, osobowość i struktura społeczna
Strona | 35
Indywidualne (i modalne) koncepcje roli. Naturę koncepcji roli można wyjaśnić na
podstawie jej relacji z ideologią. Granica między nimi nie jest - rzecz jasna ostra. Ideologia
bowiem odnosi się w sposób bardziej bezpośredni do orientacji skierowanej na całą
organizację (lub inną) strukturę - jej cele, metody działania, panujące formy stosunków
indywidualnych i grupowych, itd. Definicja roli oferuje określenie i uzasadnienie danej
pozycji wewnątrz struktury. Podczas gdy ideologia odzwierciedla i uzasadnia świat
organizacyjny, koncepcja roli wyznacza poszczególne funkcje, określa wartości i sposoby
funkcjonowania właściwe dla danej pozycji w tym świecie.
Poczynając od podstawowego założenia, że każdy człowiek „odgrywa” strukturalnie
określoną rolę, wielu badaczy nauk społecznych wyciągnęło wniosek, że istnieje duża
jednorodność koncepcji roli wśród zajmujących daną pozycję społeczną. Innymi słowy,
utrzymują, oni, że dla każdej pozycji istnieje dominująca modalna koncepcja roli,
odpowiadająca wymogom strukturalnym, i że istnieje stosunkowo niewiele indywidualnych
odchyleń od modalnego wzoru. Mimo że stan taki może okresowo zaistnieć, wiemy jednak,
że zajmujący daną pozycję społeczną mają często zupełnie odmienne koncepcje własnych ról.
Ponadto, indywidualne koncepcje roli tworzone są tylko częściowo wewnątrz istniejącego
układu organizacyjnego. Na wyobrażenia jednostki o własnej roli zawodowej wpływają
doświadczenia dzieciństwa, jej układ wartości i inne cechy osobowości, wykształcenie
formalne, doświadczenie praktyczne, itd. Wyobrażenia o różnych potencjalnych grupach
odniesienia, znajdujących się wewnątrz organizacji lub poza nią są kształtowane drogą
lektury, kontaktów nieformalnych, etc
Zasadnie wiec należy spodziewać się, że koncepcje ról jednostek zajmujących dane
pozycje w organizacji będą różnić się i nie zawsze będą zgodne z oficjalnymi wymogami ról.
Zarówno więc te różnice, jak i wzory modalne muszą być brane pod uwagę w procesie
analizy organizacji.
Indywidualne (i modalne) pełnienie ról. Termin ten odnosi się do zewnętrznych,
behawioralnych aspektów definicji roli do mniej lub bardziej charakterystycznych sposobów,
jakimi posługuje się jednostka zajmująca daną pozycję społeczną. Ze względu na to, że
pełnienie roli obejmuje bezpośrednio obserwowalne zachowania, opis jej powinien
przedstawiać kilka systematycznych problemów. Niemniej jednak, określenie adekwatnych
zmiennych dla analizy pełnienia roli jest właściwie poważnym problemem teoretycznym i
jedną z głównych przeszkód w badaniach empirycznych.
Sądzę, iż wszyscy zgodzą się, że pełnienie roli obejmuje tylko te aspekty całości
zachowań, które są strukturalnie relewantne. Jednakże, które aspekty zachowań są ważne?
Gdzie wykreślić granice między aspektami relewantnymi strukturalnie a incydentalnymi lub
idiosynkrazyjnymi?
Odpowiedź na te pytania będzie najprawdopodobniej zależeć od określonej koncepcji
struktury społecznej. Ci, którzy pojmują strukturę społeczną raczej wąsko w terminach
konkretnych funkcji produkcyjnych i normatywnych nakazów, równie wąsko będą określać
problem roli. Z tego punktu widzenia pełnienie roli jawić się będzie jako proste wypełnianie
ról-norm, a inna działalność jednostki, będzie pozostawać poza pełnieniem roli jako takim.
Rzecznicy tego poglądu uznają istnienie różnic w „stylu” pełnienia roli, lecz traktują je jako
przypadkowe. Zasadniczą cechą pełnienia roli jest stopień przestrzegania norm.
Szersza i bardziej złożona koncepcja struktury społecznej wymaga odpowiednio
wielozakresowego określenia pełnienia roli. Organizacja ma z tego punktu widzenia „ukrytą”
i „jawną” strukturę; posiada zróżnicowany klimat emocjonalny i „wymaga” zróżnicowanych
form interpersonalnej lojalności, przyjaźni, szacunku, rywalizacji, niewdzięczności,
zastraszania, itp. Jeśli owe charakterystyki pojmowane są jako wewnętrzne właściwości
struktury społecznej, muszą być także włączone w proces charakteryzowania pełnienia roli.
Osobiście preferuję szerszy pogląd. Według mnie, struktura społeczna posiada zarówno
D. J. Levinson
Rola, osobowość i struktura społeczna
Strona | 36
psychologiczne, jak i inne właściwości; dlatego twierdzę, że wewnętrznymi cechami
pełnienia roli są różnorodne znaczenia i odczucia, które jednostka wiąże ze swoją osobą.
Przede wszystkim musimy nauczyć się charakteryzowania zachowań organizacyjnych w
sposób, który bierze pod uwagę i pomaga wyjaśnić ich funkcje dla jednostki, dla innych, z
którymi jednostka współdziała, oraz dla samej organizacji.
Zakłada się często, że istnieje duża uniformizacja pełnienia roli wśród zajmujących daną
pozycję. Innymi słowy, istnieje dominujący, modalny wzór pełnienia roli, odpowiadający
wymogom strukturalnym. Uzasadnienie tego założenia podobne jest do uzasadnienia
przedstawionego wyżej dla koncepcji ról. Jednakże tam, gdzie badano indywidualne warianty
wzorów pełnienia roli odnajdywano raczej kilka typów modalnych niż jeden wzór
dominujący.
Zróżnicowanie takie może dziwić tylko tych. którzy mają wyjątkowo uproszczoną
koncepcję życia społecznego. Pełnienie roli, jak każda inna forma ludzkich zachowań, jest
wypadkową wielu czynników. Niektóre z nich wywodzą się z podłoża organizacyjnego, np. z
wymogów ról i nacisków władz z wpływów grup nieformalnych czy wreszcie z
zagrażających sankcji. Inne determinanty są umieszczone wewnątrz samej osoby, np. jej
koncepcje ról i charakterystyki relewantne względem ról. Poza wyjątkowymi przypadkami,
gdy działają wszystkie czynniki, orientując zachowania w jednym kierunku, pełnienie foli
odzwierciedla próby wyboru i kompromisu między różnymi wewnętrznymi i zewnętrznymi
naciskami.
Relatywne znaczenie różnych form wpływu na indywidualne lub modalne pełnienie roli
może być ustalone tylko wtedy, gdy każdy układ zmiennych zostanie określony i wymierzony
niezależnie od innych. Jest to niewątpliwie jeden z zasadniczych powodów podkreślania i
wyostrzania pełnienia roli, koncepcji roli i wymogu roli. Tam, gdzie podobne rozróżnienie nie
jest ostro zarysowane, istnieje nieuchronna tendencja do badania jednego elementu i
zakładania, że pozostałe są zbliżone. Dla przykładu, z oficjalnego statutu i opinii władz
administracyjnych można wnioskować o działalności organizacji (wymogi formalne) więc
także założyć, że właśnie tak funkcjonuje ona w rzeczywistości; lub przeciwnie - obserwując
różne regularności pełnienia roli, wysnuć wniosek, iż są one strukturalnie zdeterminowane,
bez uprzedniej, niezależnej oceny wymogów strukturalnych. Czyni to z wyjaśnień
strukturalnych czyste tautologie.
Sądzę, iż uważniejsze rozróżnianie tych aspektów struktury i roli społecznej pozwoli
także na szersze zastosowanie teorii osobowości w analizie organizacji. Zajmijmy się więc
tym problemem.
D
EFINISJA ROLI
,
OSOBOWOŚĆ I STRUKTURA SPOŁESZNA
Struktura społeczna posiada potężne czynniki, które z zewnątrz wpływają na jednostkę
przy wyborze pewnych form adaptacji. Podobne czynniki istnieją w osobowości, pomagając
w selekcji, kreacji i syntezie takich, a nie innych form adaptacyjnych. Z tej perspektywy
definicja ta wydaje się być aspektem osobowości. Reprezentuje ona próby konstruowania
przez jednostkę własnej rzeczywistości społecznej, określania własnego w niej miejsca i
osiągnięcia osobistego zadowolenia i uznania W tym sensie definicja roli jest realizacją ego -
odbiciem osobistej zdolności jednostki do rozwiązywania konfliktowych żądań, w celu
wykorzystania istniejących możliwości i tworzenia nowych, dla osiągnięcia w złożonym
środowisku pewnej równowagi między stabilizacją i zmianą, konformizmem i autonomią,
ideałem i możliwościami.
Z dynamicznego psychologicznego punktu widzenia kształtowanie definicji roli jest
„zewnętrzną funkcją” ego. Podobnie jak na inne zewnętrzne (zorientowane na rzeczywistość)
funkcje ego na definicję roli wpływają sposoby, jakimi ego realizuje swoje „wewnętrzne
D. J. Levinson
Rola, osobowość i struktura społeczna
Strona | 37
funkcje”, spełniając i syntetyzując wymogi id. superego i ego. Owa wewnętrzna aktywność -
psychodynamika osobowości - obejmuje między innymi nieuświadomione wyobrażenia;
podświadome koncepcje moralne i życzenia, które je wywołały; charakterystyczne sposoby
kierowania nieuświadomionymi procesami lub przetwarzania ich w bardziej świadome formy
myślenia, uczuć i zachowań; koncepcje samego siebie i sposoby utrwalania lub zmiany tych
koncepcji wobec nacisków wewnętrznych oraz pochodzących ze świata zewnętrznego.
Rozpatrując definicję roli jako aspekt osobowości, chciałbym zasugerować, że do
pewnego stopnia odnosi się ona, a nawet łączy się, z innymi aspektami osobowości.
Koncepcja własnej roli jednostki w danej organizacji powinna być rozpatrywana w serii
szerszych, psychologicznych kontekstów; koncepcji własnej roli zawodowej (identyfikacja
zawodowa), układzie podstawowych wartości, celów życiowych, koncepcji jaźni
subiektywnej (identyfikacja ego), itd. Tak wiec stosunki jednostki z władzami organizacji
zależą w pewnej mierze od jej stosunku do władzy w ogóle oraz od jej świadomych lub
nieuświadomionych wyobrażeń o „dobrej” i „złej” władzy rodzicielskiej. Sposoby
reagowania jednostki na stresujące aspekty życie organizacyjnego są także uwarunkowane
pobudkami, niepokojami i sposobami obrony, wywołanymi w niej przez owe stresy.
Głębsze cechy osobowości w różnym stopniu mieszczą w sobie i wpływają na osobowe
definicje ról. Ważność indywidualnej lub modalnej osobowości dla definicji roli jest
problemem badań empirycznych i nie może być ustalana za pomocą przypadkowego
założenia. Tradycyjną teorię socjologiczną można poddać krytyce za założenie twierdzące, że
definicja roli jednostki determinowana jest niemal całkowicie przez strukturę społeczną.
Podobnie dynamiczna teoria osobowości nie będzie traktowana jako kluczowy element
psychologii społecznej, dopóki nie będzie badać jednostki wraz z jej środowiskiem
społeczno-kulturowym. Badacze osobowości nie operujący adekwatnym rozpoznaniem i
konceptualizacją zewnętrznej rzeczywistości jednostki włącznie z ,,rzeczywistością” struktury
społecznej twierdzą, że adaptacja jednostki jest determinowana przede wszystkim
osobowością oraz że rzeczywistość jest w przeważającej części „amorficzną plamą”
ustrukturalizowaną przez jednostkę dla zaspokojenia jej wewnętrznych potrzeb.
Oczywiście indywidualna koncepcja roli i indywidualne pełnienie roli nie emanują z
głębin świadomości całkowicie ukształtowane ani też nie są lustrzanymi odbiciami szablonu
ustalonego przez strukturę społeczną. W innych pracach używałem terminu „teoria mirażu”
dla poglądu często propagowanego w literaturze psychoanalitycznej, że ideologie, koncepcje
roli i zachowania są jedynie epifenomenami lub półproduktami podświadomych wyobrażeń i
odruchów obronnych. Również, termin „teoria gąbki” charakteryzuje często spotykany
pogląd, według którego człowiek jest jedynie biernym, mechanicznym pochłaniaczem
obowiązujących wymogów strukturalnych. Nasze rozumienie osobowościowej definicji roli
będzie w dużym stopniu niedoskonale, dopóki w procesie analizy nie umieścimy jej zarówno
w interpersonalnym, jak i strukturalno-środowiskowym kontekście. Oznacza to, że musimy
być świadomi znaczenia definicji roli tak dla indywidualnej osobowości, jak i dla systemu
społecznego. Dana definicja roli zarówno podlega wpływom psyche i socius, jak i sama na nie
wpływa. Jeśli chcemy właściwie rozumieć naturę, determinanty i konsekwencje definicji roli,
to potrzebna jest nam podwójna perspektywa - osobowości i struktury społecznej.
Zastosowanie tych dwóch punktów odniesienia jest - podobnie jak używanie dwojga oczu -
niezbędne dla uzyskania głębi naszej wizji społecznej.
Teoria i badania ról organizacyjnych muszą obejmować relacje między co najmniej
następującymi zespołami charakterystyk: strukturalnie przypisane możliwości i wymogi ról;
osobowościowa definicja roli (włącznie z koncepcjami i pełnieniem) oraz osobowość w jej
aspektach roli. Między tymi elementami może istnieć wiele typów realizacji. Wspomnę tylko
o kilku hipotetycznych możliwościach.
D. J. Levinson
Rola, osobowość i struktura społeczna
Strona | 38
W jednym typie przypadków wymogi ról określone są tak wąsko, że tylko jedna postać
pełnienia roli może być istotna dla danej pozycji. Organizacja tego typu może być zdolna do
selektywnego przyjmowania i zatrzymywania tylko tych jednostek, które - dzięki specyficznej
osobowości - uważają taki system za znaczący i korzystny. Po osiągnięciu jednolitej modalnej
osobowości może się rozwinąć wysoko zintegrowana i trwała struktura. Stawiam hipotezę, że
strukturalna zgodność modalnej osobowości jest warunkiem (oczywiście nie jedynym)
stabilizacji mocno zintegrowanego systemu (W dzisiejszych czasach - rzecz jasna - tempo
zmian technologicznych nie pozwala na długą stabilizację jakiejkolwiek struktury
organizacyjnej).
Niemniej jednak, organizacja tego typu może pozyskiwać sobie członków, którzy z
początku niezupełnie odpowiadają porządkowi strukturalnemu, tzn. których koncepcje ról i
osobowości nie są zgodne z obowiązującymi. Możliwe jest wówczas kilka alternatywnych
rozwiązań:
1. Członkowie nieprzystosowani mogą zmienić się do tego stopnia, że ich osobowości i
koncepcje ról będą lepiej przystawały do wymogów strukturalnych.
2. Nieprzystosowani mogą opuścić organizację drogą własnego wyboru, lub przez
wykluczenie. Duża płynność kadr w większości naszych organizacji ma swoja przyczynę nie
tyle w niekompetencji technicznej, co w odrzucaniu „warunków życia” w tej organizacji.
3. Członkowie nieprzystosowani mogą pozostać w organizacji w stanie apatycznego
konformizmu. W tym przypadku osoby te będą spełniać przynajmniej minimalne nakazy
pełnienia roli, lecz ich koncepcje ról pozostaną stosunkowo nie zmienione: będą one czerpać
małą satysfakcję z pracy i sabotować cele organizacji. Jest to niekorzystnie częste zjawisko w
naszym społeczeństwie. Również w Związku Radzieckim, po 10 latach wzmacniania kontroli
społecznej istnieją jeszcze strukturalnie nieprzystawalne formy ideologii politycznej,
zawodowych definicji ról i osobowości.
4. Członkowie nieprzystosowani mogą stanowić dużą siłę społeczną, wystarczającą do
spowodowania zmiany struktury organizacji. Zjawisko takie jest znane, chociaż niezbyt
dobrze zrozumiane. Dla przykładu, w niektórych szpitalach psychiatrycznych, szkołach i
więzieniach w okresie ostatnich 20-30 lat jednostki o nowych pomysłach i cechach
osobowościowych osiągnęły dostatecznie dużą liczbę i uzyskały dostateczne strategiczne
pozycje, aby wywołać, poważne zmiany strukturalne. Podobnie przemiany ideologiczne i
strukturalne widoczne są w innych typach organizacji, np. w korporacyjnych
przedsiębiorstwach.
Przedstawiliśmy kilka z wielu możliwych rozwiązań istniejących wewnątrz stosunkowo
jednolitej struktury. Częściej spotykany jest luźniejszy wzór organizacyjny. W takim układzie
zmiana strukturalna staje się cennym osiągnięciem, a innowacja jest traktowana jako logiczna
funkcja członkostwa na różnych poziomach organizacji. Odmienność i innowacje, w
przeciwieństwie do deklaratywności są cenione, zaś różnice w jednostkowych definicjach ról
są tolerowane lub nawet popierane w dość szerokich granicach. Twórcze definicje ról będą
odzwierciedleniem różnych stopni syntezy i kompromisu między osobistymi upodobaniami i
wymogami strukturalnymi.
Sugerowałem, że powinno być poczynione podstawowe rozróżnienie między
strukturalnie przypisanymi nakazami ról i postaciami definicji ról, będącymi udziałem
indywidualnych członków organizacji. Osobowościowa definicja roli staje się wówczas
pojęciem wiążącym osobowość ze strukturą społeczną. Może ona być traktowana jako
odbicie tych aspektów osobowości indywidualnej, które są pobudzane i pielęgnowane w
danym środowisku strukturalno-ekologicznym. Pogląd taki jest przeciwieństwem zarówno
„socjologizacji”
indywidualnego
zachowania,
jak
i
„psychologizacji”
struktury
organizacyjnej. Równocześnie jednak jest on rozumiany w związku z psychologicznymi
cechami struktury społecznej oraz strukturalnymi właściwościami indywidualnej adaptacji.
D. J. Levinson
Rola, osobowość i struktura społeczna
Strona | 39
Powinniśmy w końcu pamiętać, że tak struktura osobowości, jak i struktura społeczna
zawierają, konieczne sprzeczności wewnętrzne. Żadna jednostka nie jest dostatecznie spójna
wewnętrznie, aby przez dłuższy okres mogła być bez reszty usatysfakcjonowana jakąś formą
adaptacji zawodowej lub innej. Wszystko to, co psychika przyjmuje z określonej definicji roli
i struktury społecznej, będzie obejmowało także straty: życzenia, z których trzeba rezygnować
lub spełniać podświadomie; wartości, które musza, ulec kompromisom: pragnienia, które
trzeba porzucać, cele osobiste, które w najlepszym razie będą realizowane połowicznie.
Organizacja ma analogiczne ograniczenia; jej złożone cele nie mogą, być w pełni osiągnięte.
Powoduje to nie kończące się dylematy sprzecznych żądań: kontroli i wolności, centralizacji i
decentralizacji władzy, bezpieczeństwa i ryzyka błędu, specjalizacji i dyferencjacji funkcji,
stabilizacji i zmiany, jedności grupowej i różnorodności. Podobne dylematy pojawiają się
wciąż w różnych formach na każdym kolejnym stopniu rozwoju organizacyjnego - bez
trwałych rozwiązań. Natomiast nieustanne zmiany w technologii, naukowym rozumieniu
świata, zasobach naturalnych, żądaniach i możliwościach członków organizacji oraz zmiany
zachodzące w otaczającej nas społeczności przynoszą nowe problemy i wymagają ciągłych
udoskonaleń organizacyjnych.
Krótko mówiąc, każda indywidualna i każda społeczno-kulturowa forma nosi w sobie
zarodki własnej destrukcji lub własnej rekonstrukcji. Uchwycenie źródeł stabilizacji oraz
zarodków zmian ludzkich spraw jest jednym z najpoważniejszych zadań współczesnych nauk
społecznych.
Tłumaczyła: Helena Kozakiewicz