1 

 

Miary sprawnego działania 

 

Procesy w organizacji przybierają najczęściej postać działania.  

W  nauce  o  zarządzaniu,  działanie  jest  to  świadome,  dowolne  i  celowe 

zachowanie  się.  Świadomość  oznacza  zdolność  zdawania  sobie  sprawy  w 
kategoriach pojęciowych z tego, co jest przedmiotem działania.  
1. Tak więc działać świadomie - to wiedzieć, co się ma robić, czemu bądź komu 
dana  robota  ma  służyć,  wiedzieć,  jak  ją  wykonać.  Innymi  słowy,  myśleć  o 
pracy, angażować w nią potencjał intelektualny, doskonalić ją. 
2.  Działać  -  oznacza  również:  mieć  swobodę  w  działaniu,  zachowywać  się 
dowolnie, co oznacza, że wykonujący je może postępować wedle własnej woli, 
własnych chęci, w sposób nieskrępowany.  
3. Wreszcie działać - znaczy mieć jasno sformułowany cel, co oznacza, że przed 
rozpoczęciem  działania  powinno  się  mieć  precyzyjnie  określony  stan  rzeczy, 
który chce się osiągnąć. Dzięki temu uniknie się chaosu, przypadkowości, a w 
konsekwencji - destrukcji organizacji. 

 

Składniki działania: 



  sprawca  –  w  sensie  prakseologicznym  zawsze  jest  to  człowiek  (pracownik, 

kierownik), 



 

cel  działania  –  wewnętrzny  lub  narzucony  z  zewnątrz  impuls  skłaniający 
sprawcę do działania, 



 

wynik  działania  –  skutek,  rezultat  zamierzony  lub/i  niezamierzony  (strata, 
niepowodzenie), wyrób lub wytwór, 



 

środki i metody – sposoby wykorzystane od osiągnięcia wyniku działania, 



  warunki  –  okoliczności  działania,  czasowe,  przestrzenne  oraz  związane  z 

kontekstem  działania,  także  wpływami  czynników  zewnętrznych  względem 
sprawcy, 



  aparatura – narzędzia, maszyny, urządzenia techniczne wykorzystane przez 

sprawcę do osiągnięcia wyniku działania, 



 

materiał  –  zasób,  tworzywo,  surowiec  przetwarzany  przez  sprawcę  z 
wykorzystaniem aparatury i przy pomocy środków i metod, celem osiągnięcia 
wyniku działania. 



 

uzasadnienie  działania  –  racjonalne  uzasadnienie  przyczyn  podjęcia 
działania i intencje sprawcy. 

 
Cel działania: 



  Jest to określony, pożądany, przyszły stan rzeczy (w dziedzinach zdrowia, 

edukacji:  stan  człowieka),  który  będąc  pod  jakimś  względem  cenny  
pożądany  dla  działającego,  wyznacza  kierunek  i  strukturę  działania  w 
ściśle określonym czasie. 

2 

 



 

Cele są konkretyzacją zamierzeń. 



 

Określają: co, kto, kiedy ma osiągnąć 

Problematyką  sprawności  działań  zajmuje  się  dziedzina  nauki  określana 
mianem  prakseologii.  Jest  to  nauka,  która  zajmuje  się  teorią  działania 
sprawnego tzn. działania ocenianego z punktu widzenia sprawności. 

 
Prekursorzy prakseologii: 
1.  Po  raz  pierwszy  terminu  prakseologia  użył    L.  Bourdeau  w  1882  roku 

(nauka o funkcjach, czyli czynnościach). 

2.  W  1897  roku  A.  Espinas  zaproponował  użycie  nazwy  prakseologia  na 

określenie nauki o najbardziej ogólnych formach i zasadach działania w świecie 
istot żywych zdolnych się poruszać. 

3. Istotne elementy metodologiczne z zakresu pragmatyki i teorii działania, 

znajdujemy u wybitnych uczonych, jakimi byli G. Hostelet i  K. Twardowski. 

4.  Prekursorem  idei  prakseologii,  czyli  sprawnego  działania  był 

T.Kotarbiński, który w 1955 roku w swoim Traktacie o dobrej robocie, zawarł 
wszechstronną analizę tej problematyki. 

 
Sprawne  działanie  jest  to  działanie  posiadające  w  sobie  wszystkie  walory 

„dobrej roboty”. 

Walory te, czyli cechy sprawnego działania dzielimy na dwie grupy: 

  Podstawowe  
 

Uzupełniające 

 
Sprawne działanie: 
Cechy podstawowe: 

 

skuteczność; 

 

korzystność; 

 

ekonomiczność. 

Cechy uzupełniające: 

 

dotyczące środków działań; 

 

dotyczące sposobów działań; 

 

dotyczące całości działań.  

 

1.  Pojęcie  sprawności  w  sensie  prakseologicznym  odnosi  się  do  ogółu 

walorów praktycznych działania, czyli ocenianych pozytywnie jego cech.  

Przykładowe  cechy  oceny  działań  to  skuteczność,  korzystność, 

ekonomiczność, wydajność, racjonalność.  

Działanie,  które  oceniamy  jako  sprawne,  wykazuje  więc  zadowalające 

poziomy wymienionych cech.  

3 

 

2.  Drugie  ujęcie  sprawności  działań  dotyczy  według  T.  Kotarbińskiego 

poszczególnych  cech  z  osobna,  tzn.  sprawnością  jest  efektywność,  wydajność, 
ale także skuteczność oraz jakość.  

Zgodnie z takim ujęciem, działa się tym  sprawniej, im działanie to bliższe 

jest  posiadania  w  sobie  wszystkich  walorów  dobrej  roboty,  i  to  w  jak 
najwyższym wymiarze. 

Zasadniczo odrębnym zagadnieniem związanym z problematyką sprawności 

działań jest ocena działalności twórczej człowieka (jego kreatywności).  

Jego  istotność  wynika  z  rosnącej  roli  innowacji  we  współczesnej  coraz 

bardziej  zorientowanej  na  wiedzę  (tzn.  jej  tworzenie  i  praktyczne 
wykorzystanie) gospodarce. 

 
Przez działalność twórczą należy rozumieć: 



 

wprowadzenie racjonalnych zasad i sposobów dotyczących klasyfikacji i 
identyfikacji badanych przedmiotów – tj. doskonalenie procesów, 



  wprowadzenie  takich  udoskonaleń  technicznych,  które  pozwalają 

dokładniej poznać badane przedmioty i wygodniej nimi manipulować – tj. 
doskonalenie produktów, 



  dokonanie  prac  opisowo-rejestracyjnych  –  tj.  rozwój  baz  danych  i  baz 

wiedzy, 



 

wytworzenie  czegoś,  co  nie  było  dotychczas  znane  jako  wytwór 
człowieka – tj. innowacja podstawowa, 



 

uczynienie mierzalnym coś dotychczas niemierzalnego – tj. doskonalenie 
narzędzi pomiarowych, 



 

sformułowanie ogólnych praw dotyczących pewnego stanu rzeczywistości 
- tj. budowa teorii naukowych, 



 

wykrycie nieznanych faktów i zależności empirycznych – tj. stawianie i 
weryfikacja hipotez naukowych, 



 

zrozumienie  tego,  co  nie  było  dotychczas  zrozumiałe  –  tj.  analiza  i 
wyjaśnianie zjawisk zachodzących w środowisku. 

 
Jednym  z  podstawowych  kryteriów  sprawnego  działania  jest  celowość  i 
skuteczność. 
Skuteczność  (jako  miara  oceny  sprawności) oznacza stopień  realizacji  danego 
celu.  Skuteczność  jest  miarą  zgodności  między  wartością  modelową 
(planistyczną,  zadaną)  a  stanem  faktycznym  (rzeczywistym).  Miernik  ten 
wskazuje na stopień zgodności osiągnięcia celu. 
 
 
 
 

4 

 

Miarą skuteczności jest stopień osiągnięcia celu, stąd działanie może być: 



 

w  pełni  skuteczne  –  nauka  pacjenta  z  bólami  kręgosłupa  prawidłowej 
postawy, wstawania z łóżka, podnoszenia ciężarów- pacjent opanowuje i 
stosuje wszystkie zalecenia; 



 

częściowo skuteczne – pacjent opanowuje tylko część zaleceń; 



  bezskuteczne – pacjent nie stosuje się do zaleceń; 



  przeciwskuteczne  –  pacjent  źle  wykonuje  zalecenia  z  niekorzyścią  dla 

swojego stanu. 

 
Aby  działanie  było  skuteczne  należy  cel  odpowiednio  sformułować  i 

przekazać go do wiadomości wszystkim uczestnikom działania.  

Należy przekazać go: 

-  w odpowiedniej formie,  
-  we właściwym czasie,  
-  w odpowiednim miejscu,  
-  w należyty sposób. 

 
Korzystność  jest  miarą  oceny  działania  to  różnica  między  efektem 

użytecznym a nakładem poniesionym na realizację działania.  
1.  Działanie  jest  korzystne,  jeżeli  różnica  między  wynikiem  użytecznym  a 
nakładem    poniesionym  na  realizację  tego  działania  jest  większa  od  zera           
(W - K > 0) 
2.  Działanie  jest  obojętne  ze  względu  na  korzystność,    jeżeli  różnica  ta  jest 
równa zero (W - K = 0) 
3. Działanie jest niekorzystne, jeżeli różnica ta jest mniejsza niż zero (W - K < 0). 

 

Jednym  z  głównych  kryteriów  oceny  sprawności  pracy  jest  ekonomiczność 
działania.  
Działanie  jest  ekonomiczne,  jeżeli  stosunek  wyniku  użytecznego  do  kosztu 
poniesionego na realizację tego działania jest większy od jedności. 

 



  U

1

 > 1 – działanie jest ekonomiczne, 



  U

1

 = 1 – działanie jest neutralne z punktu widzenia ekonomiczności, 



  U

1 

< 1 – działanie jest nieekonomiczne. 

 
 
 

5 

 

Zasady  ekonomiczności  działania-  O.  Lange  (zasady  racjonalnego 
gospodarowania): 

1.  W  max 

 

K const 

- wariant wydajnościowy 

2.  W cons 

 

K  min 

- wariant oszczędnościowy 

3.  W  max 

 

K  min 

- wariant optymalny 

Uzupełniające cechy sprawnego działania: 
      1. Cechy dotyczące efektów działania: 



 

Dokładność - polegająca na tym by efekt był zgodny ze wzorcem; 



 

Udatność –  efekty dodatkowe uzupełniają efekt główny i podnoszą jego 
wartość; 



 

Czystość – polega na unikaniu w efektach działań walorów ujemnych. 

2. Cechy dotyczące sposobów działania: 



  Prostota  –  antyteza  komplikacji  i  zagmatwania,  wykonanie  zadania  w 

sposób uporządkowany; 



 

Pewność – nakłady dają spodziewany efekt; 



 

Ostrożność – polegająca na nie stosowaniu nakładów, które obarczone są 
poważnym prawdopodobieństwem nieskuteczności; 



 

Śmiałość 

– 

podejmowanie 

nakładów, 

w 

których 

istnieje 

prawdopodobieństwo skuteczności; 



  Energiczność – działanie intensywne w różne formy. 

3.  Cechy dotyczące całości działań: 



 

Racjonalność  rzeczowa  –  działanie  zgodne  z  obiektywnie  istniejącym 
stanem rzeczy; 



 

Racjonalność metodologiczna – działanie jest zgodne z wiedzą posiadaną 
przez działającego, na temat obiektywnej rzeczywistości 

 
Inne ujęcia oceny sprawności działania: 

1.  Ujęcie  techniczne  –  wykorzystanie  terminów  działanie,  sprawność, 

efektywność  może  dotyczyć  też  maszyn,  urządzeń,  organizmów, 
procesów i systemów złożonych. 

2.  Ujęcie  procesowe  -  dotyczy  całego  zespołu  działań  realizowanych 

najczęściej przez różnych wykonawców. 

3.  Ujęcie  ergonomiczne  -  zwraca  się  uwagę  na  funkcjonalny  wymiar 

zdrowia,  inaczej  mówiąc  na  stan  jednostki  (osoby)  bez  ograniczeń 
sprawności,  umożliwiający  jej  codzienną  aktywność  w  życiu 
zawodowym. 

6 

 

4.  Ujęcie  socjologiczne  -  dotyczy  najczęściej  rezultatów  działań 

realizowanych  w  dużych  grupach  ludzi  (tj.  w  skali  kraju,  regionu  lub 
organizacji).  

 
Praca  dobrze  zorganizowana  przeprowadzana  jest  według  konwencji  cyklu 
zorganizowanego H. Le Chateliera (wytyczna niealternatywna):  

1.  Ustalenie wyraźnego i ściśle określonego celu działania, 
2.  Szczegółowy  i dokładny przegląd wszystkich warunków i środków, przy 

pomocy których wyznaczony cel może być osiągnięty, 

3.  Utworzenie dokładnego planu działań zmierzających do realizacji celu,  
4.  Przygotowanie środków i warunków do realizacji celu, 
5.  Zrealizowanie planu, bez odkładania istotnych działań na później, 
6.  Skontrolowanie  osiągniętych  wyników  przez  porównanie  ich  z 

zamierzonym celem, wyciągnięcie wniosków z poszczególnych  etapów i 
wprowadzenie  poprawek  dotyczących  celu,  warunków,  środków,  planu 
działania, jego realizacji i kontroli. 

 
W myśl zasady SMART wyznaczone cele powinny być: 
 



 

Konkretne (cele powinny być sprecyzowane), 



 

Wymierne (mierzalne) (cele powinny posiadać mierniki oraz wskaźniki, 
dzięki którym będziemy mogli mierzyć stopień ich realizacji), 



 

Uzgodnione (cele powinny być akceptowane przez wszystkich członków 
zespołu, który dany cel realizuje), 



 

Realistyczne (wyznaczone cele powinny być osiągalne dla organizacji), 



 

Uzależnione od czasu (terminowe)(cele  ustalamy w ramach określonego 
harmonogramu). 

 
Wytyczne alternatywne zostały podzielone na pięć par przeciwstawnych 
alternatyw; powinny być one uwzględniane przy wszystkich rodzajach działań.  
Ich  zastosowanie  polega  na  znalezieniu  w  każdym  przypadku  złotego  środka 
pomiędzy dwiema granicznymi możliwościami. 
 
1. SPECJALIZACJA-UNIWERSALIZACJA 
2.  AKTYWIZACJA  -  OGRANICZENIE  DZIAŁANIA AKTYWIZACJA  - 

 

OGRANICZENIE DZIAŁANIA 
3. 

K

UNKTACJA 

–

 ANTYCYPACJA

 

4.

 

WŁAŚCIWY

 

POZIOM

 

ZASOBÓW

 

–

 

PEŁNE

 

WYKORZYSTANIE

 

ZASOBÓW 
5.

 

KONCENTRACJA

 

SIŁ

 

–

 

ZAPEWNIENIE

 

DZIAŁAŃ

 

NA

 

WSZYSTKICH

 

KIERUNKACH