Kopia Antologia SF - Potomkowie Słońca

ANTOLOGIA

rosyjskich i radzieckich

opowiadań fantastycznonaukowych

(1784-1927)

Potomkowie

Słońca

Wybór Tadeusz Gosk

Posłowie Jerzy Litwinow

Wydawnictwo Poznańskie Poznań 1987

Redaktor;

Bronisław Kl

dzik

Redaktor techniczny:

Emilia Dunst

Korektor:

Michał Lisowski

Printed in Poland

WYDAWNICTWO POZNA

SKIE . POZNA

1987

Wydanie I. Nakład 29 700+300 egz.

Ark. wyd. 19,3; ark. druk 17,66/24 s.

Druk uko

czono w pa

dzierniku 1987 r.

Zam. nr 56/85 B-5/427 Zlec, druk. 70921/85

POZNA

SKIE ZAKŁADY GRAFICZNE IM. MARCINA KASPRZAKA

Pozna

» ul. Wawrzyniaka 19

Okładk

projektowa!: Jozef Petruk

skie, Pozna

1987

ISBN 83-210-0622-1

WASYL LEWSZYN

Najnowsza
podróż
opisana
w
mieście
Bielewie

Narsim, zastanawiając się nad właściwościami powietrza, nie

wątpił, że można wynaleźć  wygodną maszynę do  pływania w owej
rzadkiej substancji; widział wiele razy, jak pióro  tknięte najmniej-
szym  powiewem  wiatru  unosi  się  w  owym  żywiole.  „Czyżby  nie  to
samo  służyło  wynalazkowi  statków  pływających  po  wodzie?  -  roz-
myślał. - Oczywiście, wiele minęło wieków, nim znaleziono sposób
pływania  po  morzach;  a  bez  wątpienia  zawsze  wiedziano,  że  uła-
mek drewna nie pogrąża się w wodzie. Czyż tak samo nie dzieje się
z piórem w powietrzu? Od kawałka drewna zaczęły się okręty wo-
jenne,  a  pióro  pozwoli  nam  zbudować  aparat,  dzięki  któremu
wzniesiemy się ponad naszą atmosferę.”

Pewnej cudownej nocy siedział przy oknie zagłębiony w swoich

myślach i chciwie wpatrywał się w rozświetlone blaskiem Księżyca
niebo.  Jaką  masę  gwiazd  widzą  jego  oczy!  Zamysły  jego  biegną
przez  niezmierzony  przestwór  i  gubią  się  w  niezliczonej  mnogości
światów. Oświecony rozum nie znajduje ich zwykłymi błyszczącymi
punktami,  lecz  brylantowymi  gwoździami,  które  wbiła  w  nie-
boskłon  ręka  wszechmocnego  artysty.  -  Szaleni  śmiertelnicy!  -
krzyczy Narsim, - jak niewiele pojmujecie z łaskawości Stwórcy! Te
punkciki, ledwie  dostrzegane przez  wasze  słabe  oczy,  to słońca i

opoki, przy których Ziemia nasza jest pyłkiem! Ale wy myślicie, że
wszystko  to  zostało  stworzone  przez  Boga  dla  człowieka:  cóż  za
pycha! Patrzcie na owe równe wieczności przestwory i widzicie, że
nie  dla  was  miliony  słońc  wysyłają  swe  promienie;  niezmierzona
jest  liczba  ziem,  zaludnionych  stworami,  przy  których  jesteście
mali  jak  krety  i  myszy!  Czyż  nie  jest  głupotą  pragnąć,  by  arcydo-
skonały  rozum  napełniał  niebo  światełkami,  służącymi  li  tylko  ku
zabawie oczu waszych? Jakie to poniżenie!... Ach! Jakiż szczęśliwy
byłby  śmiertelny,  który  przeniósłby  was  w  granice,  gdzie  panują
najwyższe  dowody  wszechmocy  Stwórcy  i  gdzie  są  jeno  świątynie
zdumienia. Jakże upragniony byłby dla was widok ulatującej w dal
powietrznej floty! Okrętami jej nie sterowałaby żądza złota: jedynie
najwspanialsze umysły udałyby się na jej pokładach szukać oświe-
cenia.  Brzegi  nowych  Indii  nie  purpurowiałyby  od  przelanej  krwi:
całe to rozumne wojsko uzbrojone byłoby jeno w narzędzia optycz-
ne, pióra i papier.

Ciekawość zwraca potem myśli Narsima ku sposobowi wynale-

zienia latającej maszyny: wielość pomysłów krępuje jego rozważa-
nia, ale najwięcej wśród nich takich, które są niedogodne i niereal-
ne. Przeklina brak środków, dalej się zastanawia, coś przychodzi
mu do głowy, roztrząsa to, obala i rozjątrzywszy odczucia potyczką
z wyobraźnią, pełen wściekłości wtula się w fotel i zasypia.

We śnie zwraca wzrok na ściany, gdzie powiesił kilka orlich

skrzydeł. Ujmuje te z nich, które są największe i najmocniejsze: ich
odcięte brzegi przymocowuje do zrobionej z najlżejszych bukowych
deszczułek skrzyni przy pomocy stalowych zawiasów z otworami, w
których tkwią maleńkie sprężynki, mające uciskać skrzydła ku do-
łowi. Po każdej stronie skrzynki umieszcza dwa skrzydła, przywią-
zuje do nich drut i przeprowadza go do rękojeści, aby można było

jedną ręką kierować wszystkimi czterema skrzydłami; równomier-
nie z pozostałych stron przymocował skrzydła do umyślnej rękoje-
ści. Środek ten uznał za odpowiedni dla swoich zamierzeń: tak też i
w  rzeczy  samej  było,  co  okazało  się,  gdy  wyniósłszy  całą  machinę
na  otwartą  przestrzeń  zasiadł  w  niej,  ustawił  jedną  parę  skrzydeł
horyzontalnie  ze  skrzynką,  a  drugą  parą  zaczął  machać  i  nagle
uniósł się w powietrze.

Cóż za triumf! Kim w swoim mniemaniu stał się Narsim, uj-

rzawszy  się  wyższym  ponad  moce  wszystkich  ludzi!  Owo  radosne
uczucie  omal  nie  zatrzymało  niezbędnych  ruchów  jego  rąk:  a  nie
ustrzegłby się od upadku, gdyby nie to, iż opuszczające się skrzydła
znalazły  oparcie  w  powietrzu  i  przeciwstawiły  się  przyciąganiu  ku
ziemskiemu środkowi. To ocaliło Narsima, ocaliło jego machinę, a
nam pozwoliło dokonać wielkiego odkrycia. Narsim nabiera ducha,
zaczyna  poruszać  rękojeścią,  przecina  przejrzystą  otchłań,  oddala
się  i  zatraca  samego  siebie:  choć  należałoby  chyba  pamiętać  o  za-
pasie jadła, bardzo w owej nieznanej i pozbawionej noclegów dro-
dze potrzebnym. Ale czyż ci, którymi kieruje ciekawość, nie postę-
pują tak zawsze? Narsim był tylko człowiekiem.

Błyszczący Księżyc przede wszystkim zwraca ku sobie jego pra-

gnienia.  -  Popatrzmy  -  mówi  do  siebie  -  czy  krąg  ten  został  stwo-
rzony  dla  naszych  istot,  czy  też  żyją  na  nim  zwierzęta,  w  równej
mierze  pewne  tego,  że  nasza  Ziemia  jest  ich  Księżycem  i  pływa  w
powietrzu  nie  dla  czego  innego,  ale  dlatego,  aby  noce  ich  uczynić
jaśniejszymi.  Należy  uwolnić  mych  współbraci  od  owego  wyobra-
żenia. - Podwaja więc swoje wysiłki i traci Ziemię z oczu, a że była
wówczas  noc,  a  właściwie  panował  rzucany  przez  Ziemię  cień,
wśród którego odbywał swą drogę, ciemność szybko zakryła przed
nim naszą kulę.

Przebył już prawie połowę drogi między Ziemią a Księżycem,

kiedy opadły go przerażające myśli: wszak nie wszędzie powietrze

będzie tak gęste, abym  mógł nim oddychać! Atmosfera nasza roz-
pościera  się  niedaleko  wokół  Ziemi,  za  nią  jest  zaś  jedynie  rzadki
eter, w którym żywe istoty przetrwać w żaden sposób nie mogą. Ale
nagle, spojrzawszy na Księżyc, spostrzegł, iż jest on 21 razy większy
od tego, jaki oczy nasze oglądają na Ziemi: pojął dzięki temu, że nie
grozi mu niebezpieczeństwo uduszenia się w eterze, bowiem z mia-
ry Księżyca zrozumiał, iż przeleciał już daleko poza atmosferę. We-
dle wiarygodnych obliczeń Księżyc jest 42 razy mniejszy od naszej
Ziemi, a więc jeżeli wzrósł w jego oczach ponad dwudziestokrotnie,
miał  Narsim  podstawy  sądzić,  że  przebył  już  około  połowę  swej
drogi.  Bardzo  się  uradował,  nie  odczuwszy  żadnej  odmiany  w  po-
wietrzu  i  znalazłszy  swoje  oddychanie  i  wszystkie  odczucia  swo-
bodniejszymi niż na Ziemi, widocznie dzięki temu, iż nie docierały
tu  ziemskie  miazmaty,  które  wchodząc  w  nasze  ciała,  obciążają
wszystkie cielesne organy. Z tego też powodu Narsim mógł dowol-
nie  obalić  mocno  dotychczas  ugruntowane  przekonanie,  że  prze-
strzeń  między  wszystkimi  wiszącymi  na  niebie  ciałami  wypełnia
subtelna  powietrzna  materia.  Albowiem  gdyby  powietrze  otaczało
jedynie ciała ziemskie, a nie zajmowało całej niebieskiej przestrze-
ni,  siła  przyciągania  ciał  owych  nie  napotykałaby  na  żadne  prze-
szkody  i  ciało  większe  przyciągałoby  ku  sobie  ciało  mniejsze;  po-
nieważ eter pozbawiony  powietrza  jest zbyt rzadki,  aby dać odpór
działaniu  sił  magnetycznych.  W  ten  sposób  mielibyśmy  Księżyc
połączony z Ziemią, a tę z kolei - z Marsem i tak dalej... Ale kiedy
całą przestrzeń między ciałami niebieskimi uznamy za wypełnioną
jednym  gęstym  środkiem  o  równej  elastyczności,  wówczas  siła
przyciągania  nie  będzie  mogła  rozpościerać  swego  działania  tak
dalece,  aby  ona  sama  była  w  stanie  utrzymać  w  powietrzu  wielkie
ciała. Stwórca światów nie zbudował niczego nadprzyrodzonego

czy czarodziejskiego: wszystkie działające czynniki mają swe źródło
w przyrodzie, a siły magnetycznej ciała nie należy raczej uważać za
rzecz  nadprzyrodzoną.  Skąd  jest  owa  przyciągająca  siła?  Przecież
powietrze  samo  potrafi  w  sobie  utrzymać  wszystkie  ciała,  a  siła
odpychająca,  uważana  za  siłę  magnetyczną,  jest  także  wynikiem
działania powietrza. Nam się tylko wydaje, iż ciała zbudowane z tej
samej  substancji,  wzajemnie  się  przyciągają.  To  powietrze  jest
jedyną przyczyną, dla której nasza kula i pozostałe równe jej ciała
trzymają się w owej rzadkiej substancji  i nie mogą  zmienić swojej
drogi: wynika to z następującego, nader do owej sytuacji podobne-
go doświadczenia.

Do naczynia napełnionego wodą należy włożyć trzy skrawki pa-

pieru  lub  słomy.  Jeżeli  będą  od  siebie  w  takiej  odległości,  że  ilość
wody  między  nimi  będzie  mniejsza  od  ilości  tych  ciał,  skrawki
znajdą  się  obok  siebie;  kiedy  ilość  wody  będzie  równa  ciałom,
owych  strzępków,  to  pozostaną  one  w  bezruchu,  zaś  kiedy  prze-
strzeń  między  nimi  będzie  większa  od  połowy  powierzchni  naczy-
nia,  wtedy  skrawki  znajdą  się  przy  krawędziach  naczynia  w  jego
przeciwległych  stronach.  Widać  z  tego  jasno,  że  to  nie  ciała  wpły-
wają  wzajemnie  na  siebie,  lecz  ilość  substancji,  w  jakiej  się  znala-
zły.  To  nie  siła  przyciągania,  lecz  siła  elastyczności,  zwiększona
przez  znakomitą  liczbę  miary  wody,  pcha  je  do  siebie.  W  ten  sam
sposób  woda,  kiedy  przestrzeń  między  papierkami  się  zwiększy,
odpycha  je  od  siebie  w  przeciwne  strony.  Czyż  nie  wynika  z  tego
jasno, że Stwórca wszystkich cudów świata wykorzystał najprostsze
sposoby,  aby  zbudować  to,  co  dla  nas  tak  jest  zadziwiające?  Pra-
gnąc  zawiesić  w  powietrzu  owe  ogromy,  napełnił  najpierw  po-
wietrzną substancją cały niebieski przestwór, potem zaś rzucił weń
kawałki ziemi w takiej jeden od drugiego  odległością  że ilość  po-
wietrza  między nimi wiecznie będzie je utrzymywać w równowadze.

Dlatego  też  żadna  kometa  nie  może  przyciągnąć  do  siebie  naszej
Ziemi:  one  także  bowiem  mają  swoje  miejsca  i  tak  jak  wszystkie
światy  pływają  po  swoich  kręgach  i  drogach  wyznaczonych  przez
ciśnienie powietrza, dzięki  któremu wszystkie ciała niebieskie  wy-
pełniają  swoje  drogi  wokół  Słońca,  tego  centrum,  podobnego  do
środkowego  punktu  wody,  której  pełne  było  naczynie.  Ta  właśnie
wyżej  wymieniona  przyczyna  powoduje,  że  wszystkie  ciała  wyrzu-
cone z Ziemi w powietrze, spadają na nią na powrót, i mylimy się,
uważając to za działanie ziemskiego  przyciągania,  bowiem to zna-
mienita waga powietrznego słupa, znajdującego się nad rzuconym
ciałem, przyciska je i zmusza do powrotu na Ziemię.

Rozmyślając w ten sposób Narsim nieustannie poruszał rękoje-

ścią machiny i pycha z poznania tajemnic natury nie opuściłaby go,
gdyby  nie  to,  że  machina  obróciła  się  nagle  z  nim  głową  w  dół.
Strach,  że  powróci  na  Ziemię  sposobem  Ikara  wybił  mu  z  głowy
wszystkie  fantazje,  a  wrodzony  lęk  przed  utratą  życia  zmusił  jego
dłonie  do  wypuszczenia  rękojeści  i  schwycenia  za  skrzynkę:  przez
to  wszystkie  skrzydła  ustawiły  się  horyzontalnie  i  kiedy  przyszedł
do  siebie  spostrzegł,  iż  płynnie  zbliża  się  do  Księżyca,  szybko  ro-
snącego w jego oczach.

Nie wiadomo, czy ze strachu nie przyszło mu do głowy przyjrzeć

się powierzchni Księżyca, którą mógłby już oglądać  bez teleskopu,
czy - uznawszy, że nie grozi mu żadne niebezpieczeństwo - chciał,
jako  człowiek  ciekawy,  odkryć  najpierw  przyczynę,  dla  której  ma-
china jego obróciła się wokół osi. Spokojnie opuszczająca się w dół
skrzynka i przyjemny szum ocierającego się o orle pióra powietrza
skłaniały  go  do  rozmyślań.  Tak  więc,  długo  walcząc  ze  swym  roz-
sądkiem, zrozumiał wreszcie, że przeleciał już większą część drogi

między  Ziemią  a  Księżycem  i  słup  znajdującego  się  wokół  powie-
trza wzrósł tak, że zaczął przyciskać go do Księżyca. Wtedy dopiero
pojął ogrom grożącego mu w tej drodze niebezpieczeństwa, zrozu-
miał,  że  bez  pomocy  opierających  się  powietrzu  orlich  piór,  pole-
ciałby  błyskawicznie  ku  powierzchni  Księżyca  i  jego  spotkanie  z
nowym światem na pewno nie należałoby do udanych.

Cały czas zbliżał się do Księżyca. Jaka cudowna przemiana! Ma-

leńki  świetlisty  krążek  zamienił  się  w  przeogromną  kulę  i  Narsim
nie  zauważył,  iżby  wydzielała  ona  z  siebie  światło.  Cała  kula  była
dokładnie  taka  sama,  jak  nasza  Ziemia  lub  jak  ciemna  bryła,  wy-
pełniona górami, wodami i równinami. Im bardziej się zbliżał, tym
więcej zadziwiających  przedmiotów pojawiało się przed jego ocza-
mi. Najpierw dostrzegł lasy, teraz zaś widział już  błyszczące dachy
domów.  -  O  nieba!  Czyżbym  śnił?!  -  krzyczy  Narsim,  przenosząc
szybko  wzrok  z  jednego  przedmiotu  na  drugi.  -  Księżyc  jest  za-
mieszkały!...  Oto  miasta!...  Wsie!..  Ach!  Widzę  tu  też  różne  stwo-
ry!..  Boże  mój!  Tu  też  są  ludzie!...  Mają  swoje  zajęcia:  oto  oracz,
pochylony  nad  swą  ziemią!  Pasterze  ze  stadami...  Wydaje  się,  iż
panuje tu jeszcze wiek złoty - nie dostrzegłem do tej pory mnichów
ni  żołnierzy...  Tu  jest  prawdziwy  tron  wiosny,  tu  rodzi  się  życie...
Stan  godny  pozazdroszczenia...  Wydaje  mi  się,  że  do  uszu  mych
dochodzą radosne dźwięki fletni... Cóż za przeogromne miasto, jak
wspaniała sztuka budowała te domy... Ale cóż to takiego! Nie widzę
tu ani jednej świątyni! Czyżby nie było tu prawowiernych chrześci-
jan?...

W końcu od Księżyca dzieliło go nie więcej niż sto sążni. Wspa-

niałe cuda natury, która darami swymi wypełniła całą powierzch-
nię planety, przykuły do siebie uwagę Narsima; oszołomiony oparł
się o krawędź skrzynki i pożerał wzrokiem niezwykłe przedmioty.
Ale radość jego przerwało zamieszanie, które wybuchło wśród

mieszkańców Księżyca: widział, jak porzucają swe zajęcia i ćwicze-
nia  i  biegną  w  jedno  miejsce  z  podniesionymi  do  góry  głowami.
„Zauważyli  mnie  -  pomyślał  Narsim.  -  Mam  nadzieję,  że  u  nich
podróże powietrzne także są rzadkością. Ach, ileż ciekawych rzeczy
opowiem  im  o  naszej  Ziemi!  A  bardziej  jeszcze  się  zdziwią,  po-
znawszy  mądrość  naszych  praw,  doskonałość  sztuki,  potęgę  na-
szych  armii  i  to  wszystko,  co  -  być  może  -  nawet  im  do  głowy  nie
przychodzi.”  Krzyk  mieszkańców  Księżyca  przerwał  jego  rozważa-
nia: rozróżniał dokładnie słowa, które wykrzykiwali w języku syryj-
skim:  „Kwalboko  wraca!  Kwalboko  wraca!”  Przy  czym  Narsim  z
radości i innych wypełniających go uczuć taki był nieprzytomny, że
nie poczuł, jak jego skrzynkę pochwyciły ręce księżycowych miesz-
kańców, którzy potem ujęli go pod pachy i postawili za ziemi.

„Powiedz nam, Kwalboko - krzyczały tysiące głosów - jak ci się

powiodło twoje przedsięwzięcie?! Opowiedz nam o wszystkich
szczegółach swojej podróży, opisz wszystkie oddalone od nas świa-
ty! Wszak bez wątpienia widziałeś wiele nadzwyczajnych rzeczy!”

Narsim, rozumiejąc ich pomyłkę, nie wiedział, co im odpowie-

dzieć,  szczególnie  że  nie  znał  obyczajów  owego  kraju  i  nie  był  pe-
wien, czy szczęśliwy jest pomysł, który pierwszy wpadł mu do gło-
wy, taki mianowicie, aby przedstawić się jako ambasador nadzwy-
czajny wszystkich ziemskich władców, nie miał jednak pojęcia, czy
znane  są  tu  uroczyste  zwyczaje  dyplomatyczne.  Ambasador  bez
świty!... Bez darów!... A jeżeli ich władca jest pełen pychy, a mini-
strowie  ciekawości?  Narsim!  Od  razu  uznają  cię  za  szpiega  i  wię-
zienie  stanie  się  nagrodą  twoich  pysznych  zamysłów...  Ale  trzeba
cokolwiek odpowiedzieć, aby nie zostać uznanym za  gbura; zbiera
więc pospiesznie wszystkie moce umysłu i rozpoczyna swą działalność

na powierzchni księżycowego globu takim oto przemówieniem:

„Szanowni zebrani, przedstawiciele przesławnego ludu za-

mieszkującego glob, który my, mieszkańcy Ziemi, nazywamy Księ-
życem i który z woli Stwórcy jest dla nas płonącą w nocy latarnią!
Wybaczcie,  że  nie  wymieniam  wszystkich  waszych  godności:  wę-
drowiec,  który  przeleciał  tysiące  wiorst  przez  czyste  powietrze,
wędrowiec  z  krain,  z  którymi  nie  łączą  was  żadne  stosunki,  nie
potrafi  odróżnić  wśród  was  wszechmocnego  waszego  monarchy,
mądrych  jego  wielmożów,  dzielnych  wodzów,  miłosiernych  du-
chownych, uczonych i wielu innych, których zasługi wyróżniają od
zwykłych  śmiertelnych!  Zadowólcie  się  więc  jeno  tym,  że  wszyst-
kich  was  -  bez  wyjątku  -  nazwę  arcymądrymi,  bo  wedle  naszego
ziemskiego rozumienia jest to nazwanie dla człowieka najprzyjem-
niejsze.  Nie  jestem  Kwalboko,  jestem  Narsim,  mieszkaniec  Ziemi
lub - mówiąc dokładniej - owej wiszącej nad wami wielkiej i lśnią-
cej planety.”

Własny cień Księżyca zaczął zakrywać właśnie owo miejsce, na

którym wylądował Narsim, czyli, mówiąc językiem Ziemi, zapadał
zmierzch, a zwrócona ku Księżycowi część naszej planety, odbijając
od siebie promienie Słońca, wyglądała jak wielki i wspaniały Księ-
życ.

„Stamtąd przyleciałem do was - mówił dalej Narsim, wskazując

palcem naszą Ziemię - tam żyją nieprzeliczone ludy waszych i mo-
ich  współbraci.  Pochodzę  z  rodu  tych,  którzy  pracują  nad  pozna-
niem  wszelkich  światów;  z  pomocą  szkieł  powiększających  pozna-
łem  już  to,  co  teraz  widzę  przed  sobą.  Ciekawość  doprowadziła
mnie do wynalezienia tego tu latającego aparatu i przywiodła mnie
tu,  abym  mógł  odwiedzić  was  i  rozszerzyć  granice  własnego  poj-
mowania. Wystarczającą nagrodą będzie dla mnie to, że stanąwszy
przed mymi rodakami, będę im mógł powiedzieć, iż na próżno

pysznią się wyobrażając sobie, że poza nimi nie ma istot rozum-
nych, a Księżyc, Słońce i wszystkie planety zostały stworzone jedy-
nie dla nich.”

Zdziwienie mieszkańców Księżyca było tak wielkie, że ani jeden

głos  nie  odezwał  się,  aby  przerwać  przemowę  Narsima.  Ale  kiedy
zamilkł,  zbliżył  się  do  niego  podeszły  w  latach  mąż  z  głową  ozdo-
bioną  dębowym  wieńcem.  Jego  siwa  broda  sięgała  kolan  i  ona,  a
także  godna  postawa,  wyróżniała  go  wśród  pozostałych.  -  „Witam
cię,  Narsimie  -  powiedział.  -  Błogosławię  przeznaczenie,  które  po-
zwoliło ci osiągnąć taki sukces w walce o nasze wzajemne oświece-
nie;  cieszę  się,  że  jesteś  człowiekiem  zdrowo  myślącym,  bo  widzę,
że ty, tak samo jak i  my,  mieszkańcy  naszego Księżyca, nie dajesz
się powodować pysznym myślom, jakoby Ziemia została stworzona
dla ciebie osobiście. Wszak widzisz, że rozsądniej byłoby myśleć, iż
Ziemia wasza stworzona została przez nasz Księżyc? Owa noc, ma-
ło ustępująca dniowi, zawdzięcza jasność swoją Ziemi twej, odbija-
jącej  ku  nam  promienie  Słońca.  Łatwiej  jest  ciału  większemu
oświetlać  mniejsze,  niż  mniejszemu  udzielać  swej  jasności  ciałom
wielkim; ale z faktu tego wywodzimy jedynie arcymądre rozmiesz-
czenie  wszystkich  światów,  zaplanowane  przez  Stwórcę  dla  pow-
szechnej wygody. Ale niech ciekawość nie prowadzi nas na ścieżki
dalszych  rozważań,  albowiem  może  przeszkodzić  w  wypełnieniu
wobec  bliźniego  obowiązków  gościnności.  Po  takiej  podróży  po-
trzebny ci jest spokój. Chodź ze mną, czcigodny przybyszu, bowiem
jako ten, który włada całym ludem, mam prawo ugościć cię pierw-
szy.”

Zakończywszy swą przemowę podał Narsimowi ramię, a ów po-

spieszył za nim, odprowadzany przez cały lud.

Zbliżyli się do osady: blask domów oślepił Narsima. I nie sztuka

budowniczych wprawiła go w osłupienie: dostrzega on wszędzie

prostotę, lecz czy jego  współobywatele uwierzą mu  w to, co zadzi-
wiło  jego  wzrok?  Wszystkie  mury  domów  wybudowane  są  z  tych
przejrzystych kamieni, które budzą naszą zawiść i wprawiają nas w
zachwyt, a dachy z owego metalu, który pochłonął wiele milionów
istnień mieszkańców Nowego Świata. „Teraz  wreszcie  rozumiem -
wykrzyknął  w  myśli  Narsim  -  jak  wiele  zawdzięczają  mieszkańcy
Księżyca  i  my,  Ziemianie,  opatrzności!  Jeżeli  owe  klejnoty,  owo
złoto  i  diamenty  nie  byłyby  oddzielone  od  nas  tak  trudną  drogą,
tysiące  Kolumbów  ze  wszystkich  stron  czterech  części  naszego
globu  przybyłoby,  aby  wypróbować  swoje  miecze  na  karkach
mieszkańców  Księżyca.  I  cała  ta  przepiękna  kula  w  ciągu  jednego
lata  zamieniłaby  się  w  pusty  step,  a  zwycięzcy,  miast  podzielić  się
zdobyczą,  pozabijaliby  się  nawzajem.  Ziemia  i  Księżyc  lśniłyby  od
diamentów  i  złota,  ale  owe  cuda  służyłyby  noclegiem  sowom,  a
bydło deptałoby kopytami przedmioty ludzkiej chciwości.”

„To oczywiście pałac Waszej Wielmożności?” - zapytał Narsim

starca, uważając go za króla tej krainy.

„Cóż rozumiesz przez pałac i wielmożność?” - odpowiedział mu

starzec.

„Czyżbym padł ofiarą pomyłki, myśląc, że takie klejnoty należeć

mogą jeno do największego z monarchów, a cały ten lud był mu
poddany? U nas tytuł „wielmożnego” należy tylko do władców i
oddaje cześć i szacunek, jakimi ich darzymy.”

„Przyjacielu mój! - odparł starzec, - na całym Księżycu nie ma

panujących; a to są moje dzieci, dzieciątka synów moich, wnuków i
prawnuków; budowla owa jest zaś domem mojej rodziny.”

„Któż więc rządzi waszym państwem, kto mu doradza?”
„Tacy sami starcy jak ja; prawo rodziciela daje każdemu władzę

nad jego potomstwem. Któż bowiem lepiej mógłby się troszczyć o

jego sprawy? Nie ma u nas, jak ci już powiedziałem, władców: cały
Księżyc podzielony jest na osady, w których rządzi ojciec miesz-
kańców.”

„Któż więc po twojej śmierci zajmie twoje miejsce, jeżeli tak

liczni są owi potomkowie? Bez wątpienia zaczną się teraz kłótnie i
bratobójcze  walki?  Władza  twoja  jest  tym,  czym  u  nas  berło:  ale
opowieści,  krążące  po  naszej  Ziemi,  tak  o  czasach  dawnych,  jak  i
dzisiejszych,  mówią  nam,  jak  wielu  nieszczęść  jest  przyczyną
śmierć Monarchy.”

„Nie rozumiem - odpowiedział starzec - dlaczego berło waszej

ziemi bardziej ma  być godne zawiści, niż  posag ojców naszych ro-
dzin!  Czyż  mogą  być  zaszczytne  owe  usilne  starania,  aby  widzieć
potomki  swoje  w  najwyższym  dobrobycie,  kiedy  owo  szlachetne
pragnienie,  kiedy  owo  przesłodkie  pragnienie  czynienia  bliźnim
dobra  zamieni  się  we  wrogość  i  waśnie?  Dziwnym  byłoby  utrzy-
mywać więzi, łączące społeczeństwa we wzajemnej korzyści, jeśliby
ci,  w  których  członkowie  społeczeństw  pokładają  swoje  zaufanie,
zamiast ręczyć za swoją ku nim miłość czynili źle, burzyli ich spo-
kój  i  zmuszali  do  wzajemnej  wrogości.  Któż  mógłby  mnie  utwier-
dzić  w  przekonaniu,  że  mój  dobrobyt  zależy  od  człowieka  pełnego
niepokoju?  Ponieważ  jednak  najmniejszego  nie  mając  pojęcia  o
warunkach panujących na naszych globach, nie możemy się dobrze
zrozumieć,  opowiem  ci,  drogi  nasz  przybyszu,  o  życiu  naszych
ziem,  pod  tym  jednakże  warunkiem,  iż  potem  ty  zaspokoisz  moją
ciekawość.”

Wtedy właśnie weszli do przeogromnej komnaty, którą należa-

łoby raczej nazwać miejskim placem: albowiem spokojnie mogły tu
spocząć tysiące ludzi. Nie było okien, tylko niezliczone drzwi, pro-
wadzące do oddzielnych pokoi, ani jednej nawet świecy, aby oświe-
tlić stoły, przygotowane do kolacji; jeno światło słonecznych pro-
mieni, które odbijała ku Księżycowi nasza Ziemia, z naddatkiem

wynagradzało niedostatek ognia.

Starzec zasiadł w fotelu; należało zająć miejsce naprzeciw niego.

Cały lud spoczął na ławach wokół nich i  wśród głębokiego milcze-
nia władający owym ludem rozpoczął w te słowa: „Nie mamy zapi-
sanych  podań  i  opowieści  i  znamy  jeno  te,  które  dotarły  do  nas  z
ust  naszych  dziadów  i  pradziadów,  dlatego  nie  potrafię  ci  powie-
dzieć, kim. był  pierwszy człowiek, jak nazywała się jego żona, tym
bardziej  zaś  o  tym,  jak  został  stworzony  nasz  Księżyc,  albowiem
nikt z nas nie był tego świadkiem. Oczywiście, czcimy wszechmoc-
nego Stwórcę, który stworzył wszystkie te cudowne rzeczy, jakie w
każdej minucie cieszą nasze oczy, i w najmniejszej mierze nie wąt-
pimy, aby istniała ku temu przyczyna inna, niż wszechmocna wola
Boga.  Dokładne  badanie  nieznanego  lub  -  co  gorzej  -  próby  rozu-
mienia  niezwykłego  są  dla  nas  skrajną  głupotą.  Mam  nadzieję,  że
zgodzisz się ze mną, iż. tak drobne stworzenie, obdarzone ograni-
czonym umysłem, jak człowiek nie jest w stanie przeniknąć zasłony
ukrywającej  przemądre  zamierzenia  Stwórcy.  Im  jednak  większa
jest  nasza  niewiedza,  tym  częstsze  bywa  mędrkowanie:  niektórzy
nawet myślą, że Księżyc był dawniej częścią waszej Ziemi. Ale jakby
nie było, nie mogę cię o tym przekonywać, bo nie wiem przecież, w
jaki sposób zostaliście od nas oddzieleni. Dość, że istnieje Księżyc,
mieszkają na nim ludzie i dóbr na planecie jest więcej, niż potrzeba
na zaspokojenie wszystkich naszych potrzeb. A ów stan rzeczy jest
dostateczną przyczyną, aby w miejsce jałowych rozważań okazywać
wdzięczność temu, kto nas owym dobrem obdarował. I dlatego też
uprawa ziemi i hodowla bydła jest na naszym globie jedynym god-
nym człowieka zajęciem, albowiem są one niezbędne dla ludzkiego
życia. Inne zaś nauki, które zaczęli wymyślać ludzie nie lubiący

pracy,  zostały  odrzucone,  a  owi  mędrkowie,  gdybym  tylko  nie  po-
słuchał  rad  swoich  współbraci,  pomrzeć  musieliby  z  głodu.  U  nas
ten,  kto  własnymi  rękami  nie  potrafi  zdobywać  pożywienia,  jest
niepotrzebnym ciężarem dla ziemi: dlatego więc z miłości do bliź-
niego  swego,  który  zamiast  pracować  siedzi  w  jednym  miejscu  i
duma,  nie  dajemy  mu  jeść,  aby  dzięki  temu  opamiętał  się  i  pojął
różnicę między pracą na roli, a stratą czasu na nikomu niepotrzeb-
ne myślenie.”

Usłyszawszy owe słowa Narsim zapłonił się ze wstydu. „Oto jak

tu zdolni będą pojąć owoc mojej pracy! - pomyślał. - Boże mój! Iluż
to ludzi trzymać by trzeba o chlebie i wodzie, gdyby przysłano tu
choćby samą naszą Akademię!”

„Ale ludzka natura stworzona została tak, iż pełna jest namięt-

nej ciekawości - mówił dalej starzec - i żadne przesądy, żadne przy-
zwyczajenia nie staną na zawadzie ludziom przedsiębiorczym, któ-
rzy  od  czasu  do  czasu  się  tu  pojawiają.  Zdarzali  się  tacy,  którzy  w
wyobraźni  swojej  tworzyli  nowe  sposoby  rządzenia,  nowe  prawa,
całkiem  różne  od  tych,  które  w  sercach  naszych  są  zakorzenione,
chcieli  nas  wyróżniać  przez  puste  tytuły,  aby  zniszczyć  równość
wśród  naszych  potomków  od  jednego  rodzica  pochodzących  i  po-
zbawić  ojców  tego  naturalnego  prawa,  jakie  w    duszach  naszych
znajduje swe tajemne potwierdzenie; chcieli doprowadzić do pod-
boju drugiej strony naszego Księżyca, tej, której nie oświetlają pro-
mienie  Słońca,  a  słabe  światło  pozbawia  ziemię  jej  żyzności  i  po-
zwala  jeno  zamieszkałym  tam  dzikim  rodom  żywić  się  łowionymi
przez siebie rybami. Ale wszystko to zostało przerwane mądrą de-
cyzją rady starców i owi niespokojni ludzie po wyczerpaniu wszyst-
kich  możliwych  dowodów  ich  głupoty  wygnani  zostali  na  ciemną
stronę  Księżyca,  gdzie,  jako  że  nie  przywykli  do  spożywania  ryb,
pomarli lub półmartwi i pełni skruchy wracali do ojczyzny,

przeklinając głupotę swoich poprzednich pragnień. Nie na wszyst-
kich jednak owe przykłady działały. Prawnuk mój, Kwalboko, miał
nieszczęście mieć w sobie tyle fałszu, że potajemnie zbudował apa-
rat,  na  którym  wzniósł  się,  aby  oglądać  nasz  Księżyc  albo  twoją
Ziemię:  ujrzeliśmy  to  dopiero  wtedy,  kiedy  uleciał  w  powietrze.  O
głupoto  ludzkich  pragnień!...  Uważamy  go  za  zmarłego...”  Wes-
tchnienie przerwało mowę starca.

Przerwę ową wykorzystał Narsim, aby zaspokoić swą ciekawość

i zadał pytanie o to, jak może żyć społeczeństwo, które nie posiada
praw pisanych.

„Szacowny starcze - powiedział - pozwól zapytać, w jaki sposób

rodziny  wasze  żyć  mogą  w  zgodzie,  jeżeli  rodzin  owych  jest  tak
wiele?  Naczelnicy  rodów  nie  mogą  przecież  wszyscy  mieć  po-
dobnych  obyczajów  i  prawa  naturalne  w  ustach  ich  różne  mogą
przyjmować formy. Załóżmy, że bywają u was rady starców,  które
ustalają  prawa  ,  ogólne;  wszak  jednak  one,  nie  będąc  zapisanymi,
łatwo mogą umknąć z pamięci.”

„Przyjacielu mój! - odparł na to starzec - prawa naturalne są

opoką, na której wspiera się sumienie każdego z nas, a w duszach
naszych wypisane są zgłoskami, których nic zatrzeć nie potrafi. I po
cóż  zapisywać  to,  co  uczucia  każdego  z  nas  pojmują  bez  żadnego
tłumaczenia? Mamy to szczęście, że natura nasza, dzięki staraniom
przywódców  rodów,  pozostała  jeszcze  pełna  owej  niewinności,
która  królowała  w  duszy  pierwszego  człowieka.  Prawa  nasze  są
proste  i  łatwo  ich  przestrzegać:  każdy  rozumie,  że  należy  kochać
Boga jako naszego dobroczyńcę i kochać bliźniego swego jak siebie
samego,  bo  miłość  owa  spowoduje,  iż  obdarzy  on  nas  uczuciem
wzajemnym; w ten sposób unika się niepotrzebnej złości, która na-
rodzić  się  może  z  nieprzestrzegania  naszych  przykazań.  Żywimy
przekonanie, że każde inne, przeciwne naszemu, prawo jest dla

społeczeństwa  szkodliwe  i  obraża  naszego  Boga,  albowiem  godne
przekleństwa jest prawo, z którym uczucia wszystkich nie chcą się
zgadzać  i  które  narusza  spokój  ludzi!...  Ale  w  jaki  sposób  skutki,
przez  różnice  obyczajów  wywoływane  utrzymują  się  w  granicach
obowiązku,  opowiem  ci,  szanowny  przybyszu,  potem,  a  teraz  po-
zwól, iż zaprosimy cię do stołu.” Pociągnął za sznurek przywiązany
do fotela i w świątyni rozległ się przenikliwy dźwięk dzwonka.

Cóż za zjawisko! Drzwi bocznych świątynek otwarły się: wycho-

dzi z nich tysiąc pięknych kobiet. Szlachetna skromność połączona
z  cudowną  niewinnością  ozdabia  ich  lica.  Prostota  sukien,  ledwie
skrywających  to,  czym  natura  przyozdobiła  ową  płeć,  przydaje  im
więcej  jeszcze  czaru.  Każda  z  nich  przynosi  i  stawia  na  stół  dwa
talerze,  a  przed  nimi  postępują  ich  dzieci,  dzierżące  naczynia  z
sokami owoców i wodą. Jadło podano. Starzec wstaje, wyciąga ręce
ku niebiosom, błogosławi i układa się wygodnie, wskazawszy Nar-
simowi  miejsce  obok  siebie.  W  zachwycającym  porządku  każdy  z
rodów zajmuje swoje miejsce; pary małżeńskie, otoczone dowoda-
mi  swej  miłości,  zajmują  długie,  ginące  z  oczu  szeregi  ław.  W  tłu-
mie owym panuje cisza: każdy pożywa to, co sporządziły ręce jego
najdroższej.  Narsim  spożywa  potrawy  starca,  -  jedząc  ambrozję  z
mleka i  innych  płodów ziemi przyrządzoną, i nektarem gasi swoje
pragnienie;  fantazja  przenosi  go  na  wyspę  pani  Wenus,  gdzie  nie
widzi nikogo poza szczęśliwymi kochankami.

Wieczerza kończy się: starzec podnosi się z łoża, całe potom-

stwo jego upada na ziemię  i on w imieniu wszystkich ich dziękuje
Stwórcy.  Zakończywszy  modlitwę  błogosławi  swe  dzieci,  a  one  na
ten znak udają się na spoczynek. Każda z małżeńskich par, zabraw-
szy naczynia, udaje się do swojej świątynki, gdzie oczekuje ich Hy-
men ze swą płonącą pochodnią. Ojciec rodziny, którego podeszły

wiek rozluźnił już więzy miłości, acz nie rozluźnił więzów przyjaźni,
odprowadza  swoją  równą  mu  w  leciech  żonę  do  łoża,  gdzie  żegna
się  z  nią  najczulszymi  wyrazami.  Owa  przyjaciółka  jego  zdaje  się
zachowywać jeszcze na obliczu ślady urody, którą na próżno stara
się zniszczyć nieubłagany czas. Rozstaje się ze swym  mężem z tak
jasnym wzrokiem i tak pełna spokoju ducha, na ile pozwolić może
jeno  mnogość  dni  spędzonych  w  pełnym  szczęścia  stadle.  Widać
było, że serca ich stawiają jeszcze opór starzejącej się naturze.

Starzec powrócił do Narsima, aby dalej prowadzić niedokoń-

czoną rozmowę. Już ramiona jego z wielką łaskawością otwarły się
ku  przybyszowi,  kiedy  szmer,  który  rozległ  się  u  wejścia  do  sali,
dotarł  do  uszu  jego  i  zajął  uwagę.  „O  nieba!  -  wykrzyknął.  -  Cóż
widzą moje oczy! Dziecię nieposłuszne! Kwalboko wrócił!” Sekret-
ne drżenie rozlało się w duszy Narsima; choć tak krótko obcował z
mieszkańcami Księżyca, uznał ich - w porównaniu ze  swymi brać-
mi  z  Ziemi  -  za  prawdziwych  aniołów.  „Co  teraz  ze  mną  będzie?  -
kłębią  się  w.  jego  głowie  niespokojne  myśli.  -  Co  będzie,  jeżeli  ów
Kwalboko przybył teraz z naszej Ziemi? Za kogo mnie będą uważa-
li,  jeżeli  zapoznał  się  z  obyczajami  i  prawami  moich  współbraci?
Czymże  się  usprawiedliwię?  Trzeba  się  bronić...  Nie,  niech  lepiej
naga prawda będzie mi podporą i świadczy o tym, jak daleki jestem
od  wszelkiego  zła,  które  przeżarło  naturę  ludzką!  Ale  poczekajmy,
co powie Kwalboko!”

Powracający klęczał był już u nóg pradziada swego. „Dziecię

niepokorne! - wołał ów. - Czy objęcia moje przyjmą cię pełnego
skruchy? Opłakujesz nieszczęsną swą ciekawość czy, pełen zuch-
wałej przedsiębiorczości, odepchniesz od siebie ojca, którego obra-
ziłeś i społeczność, pełną spokoju i ciszy?”

„O rodzicielu mój! - odparł szlochając Kwalboko, - nikt z błą-

dzących  tak  długo  nie  pozna  swej  głupoty,  aż  nie  dokona  grzechu
swego!  Skrucha  przywiodła  mnie  do  stóp  twoich;  wyrwałem  się  z
piekła,  które  zuchwałe  moje  przedsięwzięcie  godnie  ukarało.  Ale
nim opowiem o wszystkim, co mnie spotkało, pozwól,  drogi ojcze,
obmyć  stopy  twoje  łzami  i  błagać  o  przebaczenie!”  Objął  kolana
starca  i  całując  je,  czekał  swego  losu.  Narsim  zapragnął  dołączyć
swoje prośby, ale Frolagiusz (imię starca) już podniósł klęczącego;
ów miłosierny mąż, zawsze gotów udzielić przebaczenia, przycisnął
Kwalboka do piersi, a w oczach pojawiły mu się łzy radości.

„Odzyskałem cię, drogi mój synu - powiedział, - znów narodzi-

łeś  się  z  moich  lędźwi,  bo  ten,  kto  okazał  skruchę,  silniejszą  czuje
odrazę wobec nieprawości, niż ten, który zła nie poznał. Wszystko
odejdzie w zapomnienie, ale pod jednym warunkiem: opowiesz mi,
co działo się z tobą, a  potem zapomnisz i nigdy nic współbraciom
swoim opowiadać nie będziesz. Zdrowy rozsądek mówi, że człowiek
usłyszawszy o powodzeniu jakiegoś występku,, ulega skłonności do
popełniania go i niewiedza najlepszym jest na to lekarstwem.” Nar-
sim,  oczekując  porażającego  dla  siebie  wyroku,  chciał  w  jakikol-
wiek  sposób  ukazać  swoje  zasługi,  dlatego  też,  wynosząc  pod  nie-
biosa  decyzję  Frolagiusza,  powiedział:  „Doświadczenia  naszej  Zie-
mi  potwierdziły  już,  że  nakazy,  wydane  w  celu  powstrzymania
pewnych  przestępstw,  służyły  jedynie  upowszechnieniu  grzechów,
które w przeciwnym razie, zda się, nie mogłyby żadnemu człowie-
kowi pozostać w myśli.”

Kwalboko, nie zdążywszy jeszcze przyjrzeć się Narsimowi,

zwrócił teraz ku niemu wzrok. „Kim jest ów nieznajomy?” - zapytał
pradziada, lecz w odpowiedzi usłyszał rozkaz, aby usiadł i rozpoczął
swoją opowieść. Kwalboko był posłuszny i kiedy wszyscy zajęli

miejsca, tak rozpoczął swe opowiadanie:

„Nie mam zamiaru opisywać wam sposobu budowania owego

niosącego nieszczęście aparatu, jakim poleciałem na planetę, której
wspomnienie  do  dziś  budzi  we  mnie  lęk  i  zgrozę.  Nie  wcześniej
ośmieliłem się stanąć przed wami, niż oddałem na łup płomieniom
ową  machinę,  którą  w  myślach  swoich  wiecznie  przeklinać  będę.
Gnany niepowstrzymaną ciekawością poznania tego, co najwyższy
umysł  oddzielił  od  nas,  skierowałem  się  na  planetę  odbijającą  ku
nam nocami światło Słońca. Strzała wypuszczona z łuku nie leci z
taką  prędkością,  jak  pragnienia  moje  kierowały  się  ku  owemu  lą-
dowi;  wędrowałem  coraz  szybciej,  a  szybkość  owa  rosła,  kiedy
Księżyc  nasz  powiększał  się  w  moich  oczach.  Ręce  moje  nic  nie
potrzebowały  czynić:  jakieś  przyciąganie  wlokło  mnie  przez  stru-
mień  eteru.  Patrząc  spokojnie  na  rosnące  w  moich  oczach  przed-
mioty,  doznawałem  nieopisanej  radości.  Góry,  doliny,  morza,  je-
ziora,  osady,  rzeki  i  sami  ludzie  zjawiali  się  na  przemian  przed
moim  wzrokiem.  I  czyż  można  było  nie  zachwycać  się,  widząc
świat, tak podobny do naszego? Pragnąłem, aby umysł mój stał się
bardziej  oświecony,  ale  wiele  mnie  to  kosztowało;  zszedłem  na
ziemię.

Złożyłem moją machinę i schowałem ją do kieszeni. Zmęczenie

skierowało  moje  kroki  ku  najbliższym  zaroślom.  Dojrzałe  owoce
nieznanego mi gatunku zaspokoiły mój głód. I pomyślcie - zdarzył
się cud: zacząłem rozumieć wiele nieznanych mi do tej pory narze-
czy.  Zastanawiając  się  nad  tym  zrozumiałem,  jak  niezbędne  było
dla  mnie  rozumienie  języków  krain,  które  pragnąłem  poznać,  i
które  na  pewno  różnić  się  musiały  od  języka,  którym  do  siebie
przemawiamy. Czyż mogłem myśleć o tym inaczej niż jako o opiece
opatrzności,  która  roztoczyła  nade  mną  swe  skrzydła?  Jednak
straszliwa kara spotkała mnie za moją ciekawość, jaka kazała mi

poznać Ziemię ową, na której w większej części mieszkają ludzie,
dokładnie, miast obejrzeć ją jeno z daleka.

Potem Kwalboko opowiedział historię ziemskich ludów, rozpo-

czynając od czasów biblijnych. Szczególną uwagę poświęcił wierze-
niom pogańskim, powołując się przy tym na Plutarcha, Cycerona i
Diodora Sycylijskiego oraz na innych autorów starożytnych. Mówił
też wiele o dawnych obrzędach, które w przeważającej mierze trak-
tował jako alegorie. Po tej części historycznej następuje opowiada-
nie o osobistych wrażeniach mieszkańca Księżyca z pobytu na Zie-
mi.

„Wędrowałem przez miejsca pustynne, pełne żaru i gorąca.

Rzadko trafiałem na wsie czy małe miasteczka. Krainą ową władają
Turcy,  lud  będący  dawniej  zgrają  rozbójników,  który  zawładnął
prawie  połową  Księżyca;  budzący  lęk  wśród  wszystkich  ludzi  tak
niewiedzą, jak i straszliwymi zasadami swojej wiary, która pozwala
im zabijać wszystkich ludzi wyznających inną niż oni religię. Przy-
kazanie owo wypełniali Turcy nadzwyczaj starannie i wybili prawie
połowę  cudzoziemskich  Księżycan.  Zadziwiająca  rzecz,  że  inni
cierpią takich sąsiadów i pozwalają im mordować się i zmuszać do
posłuszeństwa.  Jednak  niedługo  przed  moim  przybyciem  pewna
wspaniała  niewiasta  złamała  ich  pychę:  z  niewiarygodną  odwagą
broniła się przed nimi, a ich nieprzeliczone wojska rozbiła w proch
i pył, zmuszając je do zawarcia pokoju na dogodnych dla zwycięż-
czyni warunkach. Mieli szczęście, że opatrzność zetknęła ich z naj-
odważniejszą,  najmądrzejszą,  a  przy  tym  i  kochającą  ludzi  biało-
głową; zresztą nie zniósłbym od nich tego, o czym zaraz usłyszycie.
Znalazłem w Turkach dziwaczną mieszaninę miłości do człowieka i
okrucieństwa,  gościnności  i  niemiłosierdzia.  Wszędzie  na  gościń-
cach grabili mnie zbóje, a kiedy złoto moje skończyło się, bili mnie

za to, że nic nie posiadam. A we wsiach przyjmowali mnie gościn-
nie, obmywali nogi, karmili mnie i poili. Przybyłem wreszcie do ich
stolicy, Stambułu.

Z przerażeniem mówiono tam o wojnie, która właśnie się za-

kończyła.  Nie  udało  mi  się  zresztą  dowiedzieć  więcej  o  tym  pań-
stwie,  bo  wiele  nieszczęść  przyszło  mi  tam  doznać,  i  ciekawość
moja wyparła się prawie swoich żądań. Zaszedłem do ich świątyni i
widziałem,  jak  ludzie  sławili  imię  boga  głupim  krzykiem.  Zatrzy-
małem się, wzniosłem ręce i śpiewałem chwałę bożą wedle naszych
obyczajów.

Najpierw wszyscy nastawili uszu, słuchając harmonijnych

dźwięków  mego  głosu,  aż  nagle  duchowny  schwycił  się  za  włosy  i
zakrzyknął,  iż  meczet  splugawiony  został  głosem  niewiernego.
Okrążono  mnie  i  rozpytywano,  kim  jestem  i  jakie  prawa  wyznaję.
„Jakie prawa? - powiedziałem. - ...żadne.”

„Ale wyciągałeś ręce do nieba, przyzywałeś więc boga!” - powta-

rzały setki głosów wokół mnie.

„Czyżby nie wolno było u was przyzywać boga?”
„Nie, wolno, lecz nie można wzywać boga, nie wzywając Maho-

meta. No, niewierny, wierzysz w Mahometa? Mów szybko, bo ina-
czej...”

„Panowie - podchwyciłem - nie możecie ode mnie wymagać,

abym go znał, jestem bowiem mieszkańcem waszego Księżyca i
nigdy o nim nie słyszałem.”

„Nigdy, obrzydliwcze?! - wykrzyknął duchowny - wszak i sam

Księżyc pada na twarz przed Mahometem, dowiodę ci tego teksta-
mi  z  Koranu!...  Nieważne  zresztą,  czyś  ty  z  Księżyca  czy  z  piekła
przybył na naszą Ziemię,  bo i tak winieneś wierzyć  w  Mahometa i
być  obrzezanym!”  Skończył  mówić  i  zaprowadzono  mnie  do  wię-
zienia.

Wiele zastanawiałem się nad owym wydarzeniem: wydawało mi

się  niepojętym,  w  jaki  sposób  ludziom  przyjść  mogła  do  głowy
straszliwa  myśl,  aby  zmuszać  innych  do  wiary  w  to,  co  owym  lu-
dziom  nie  wydaje  się  godne  czci:  wszak  wiara  winna  zależeć  od
wolnej  ludzkiej  woli.  Owe  smutne  rozważania  przerwało  pojawie-
nie  się  duchownego,  który  przybył  z  uzbrojonymi  mężami,  aby
dokonać  obrzędu  przyjęcia  mnie  na  łono  prawdziwej  wiary.  Zro-
zumiawszy, na czym ów obrzęd polega, wpadłem w osłupienie. Na
szczęście  przy  spodniej  szacie  pozostało  mi  jeszcze  kilka  złotych
guzików.  Poprosiłem  o  rozmowę  na  osobności  z  duchownym,  po-
zwolono  mi,  i  guziki  uratowały  mnie  od  męczarni  owej  operacji.
Ogłoszono,  że  jestem  już  prawdziwym  mahometaninem,  pozdra-
wiano mnie, obdarowywano, obwożono po ulicach na ośle i wresz-
cie dano sposobność ucieczki z owego straszliwego miasta.

Wiedziałem, iż podróż moja związana będzie z wieloma niebez-

pieczeństwami,  lecz  cóż  innego  mogłem  uczynić:  machina  moja
sposobna była do wznoszenia się w powietrze i opadania w dół, lecz
nie  potrafiła  latać  ptasim  sposobem.  Dzięki  jednak  swojej  ostroż-
ności nazywałem siebie nie przybyszem z przestworzy, lecz mądrze
postanowiłem  mówić  o  sobie  jako  o  R

, albowiem jedno to słowo

rodziło szacunek do mnie wśród odważnych Turków, przez których
krainę przyszło mi wędrować. Skierowałem więc kroki w stronę
kraju, którego mieszkańcem sam się mianowałem, [...]

Nasłuchawszy się, jak wielkie szkody przyniosła wojna ziemiom

owym, zdziwiłem się szczerze, nie widząc najmniejszego ich śladu.
Przed  moimi  oczami  rozpościerały  się  łąki,  pełne  bydła  i  niwy
brzemienne  ciężkimi  kłosami.  Tuziemcy  witali  mnie  z  pieśnią  na
ustach,  a  twarze  ich  świadczyły  o  dobrodziejstwach  obfitości.  Wi-
działem osady, w których tubylcy i cudzoziemcy ramię w ramię tru-
dzili się, a ich pracą zamieniała pustynie w ogrody i kwitnące sady,

w  których  Minerwa  i  Cerera  wspólnie  panowały.  Wojownicy  spo-
czywali, czujnie jednak  pozierając na swą  gotową do obrony spra-
wiedliwości broń. Po drodze spotykałem karawany kupców, wiozą-
cych  bogactwa  swojej  ojczyzny  lub  wracających  do  niej  z  jukami
pełnymi  towarów.  Podróżni  bezpiecznie  przemierzali  gościńce  -
zbójców  i  złodziei  znano  tu  tylko  z  nazwy  i  przeszedłem  tysiące
wiorst, nie widząc szubienic, kół ani pali, którymi zwykło posługi-
wać się prawo. „Czyżby żył tu inny gatunek ludzi?” - zakrzyknąłem
ze zdziwieniem...”

1784

Przełożyła Anita Tyszkowska

WILHELM KÜCHELBECKER

Kraina
Bezgłowców

Dobrze wiesz, mój miły przyjacielu, że w swoim czasie wiele po-

dróżowałem. Niektóre z moich wędrówek są ci dobrze znane, z
opowieściami o innych zwlekałem, obawiając się, że nawet ty, wie-
rzący w moją prawdomówność, uznasz je, jeżeli nie za kłamstwo, to
przynajmniej za płód chorej i rozstrojonej wyobraźni.

Lecz niedawno wrócił do Moskwy mój przyjaciel, lejtnant

M(atuszkin). Naopowiadał  mi wiele zadziwiających rzeczy o Sybe-
rii, o kłach mamucich i kościach, o opromienionych zorzą polarną
szamanach, tak że nabrałem odwagi, aby podzielić się z tobą mymi
wspomnieniami  z  własnych  wędrówek.  A  do  tego  w  tych  dniach
przeczytałem  znane  całemu  światu  zadziwiające,  lecz  prawdziwe,
przypadki  Anglika  Guliwera.  Czyżbyś  w  moich  opowieściach  mógł
doszukać się czegoś bardziej niewiarygodnego?

Ongiś w czasie mojej bytności w Paryżu w roku 1821, ...ego

kwietnia, w cudowny wiosenny poranek wybrałem się z ulicy Świę-
tej Anny, gdzie mieszkałem, na spacer. Świętowano akurat chrzci-
ny  księcia  Bordeaux.  Wśród  ludzi,  trudniących  się  zabawianiem
przechadzających  się  po  Polach  Elizejskich  gapiów,  znalazł  się  że-
glarz  powietrzny,  następca  Montgolfierów.  Natknąłem  się  na  ota-
czający go tłum. Przygotowywał się do lotu i prosił, aby ktoś ze

stojących  zechciał  mu  towarzyszyć.  Moi  przyjaciele  paryżanie  nie
należą do ludzi tchórzliwych, ale tym razem zawahali  się. Zbliżam
się więc, pytam, o co chodzi i proponuję śmiałkowi swoje towarzy-
stwo. Wsiedliśmy, balon uniósł się i w mgnieniu oka ogromny Pa-
ryż  wydał  się  nam  mrowiskiem.  Jak  opisać  dumę  i  radość,  które
rozpierały moją pierś! Wszystko, co przyziemne, przestało dla mnie
istnieć. Czułem, żem stał się ulatującym duchem... Zda się oblekły
się  w  ciało  marzenia  wyznawcy  wielkiego  Pitagorasa:  „Po  śmierci
będę burzą przelatującą z krają Ziemi na jej drugi kraj; dusza moja
odnajdzie język w wyciu burz, ciało w oceanach powietrznych! Lub
nie - będę wiecznie  wschodzącą gwiazdą; nie  powstrzyma mnie ni
czas, ni przestrzeń. Ulecę - i nie będzie granic mego wzlotu!”

Mój współtowarzysz usiłował obniżyć lot balonu i przerwał te

słodkie fantazje i rozważania. Gaz wypełniający kulę był niezmier-
nie  lotny  i  lekki;  wznieśliśmy  się  na  niezwykłą  wysokość,  trudno
było  oddychać  -  popadliśmy  w  omdlenie.  Kiedy  się  przebudziłem,
ujrzałem okolice całkiem mi nieznane. Leżałem obok Francuza, po
szyję  zanurzony  w  puchu,  a  gondola  naszego  balonu,  stawszy  się
igraszką  wiatrów,  unosiła  się  nad  nami.  Pomalutku,  pomalutku
oprzytomnieliśmy  i  zaczęliśmy  się  nawzajem  wypytywać,  gdzie
jesteśmy.  „Ma  foi,  je  ne  le  sais  pas!”  -  wykrzyknął  na  koniec  mój
przewodnik.  Nie  znajdowaliśmy  się  już  na  Ziemi.  W  omdleniu
przelecieliśmy  przez  granice  jej  przyciągania,  zaniosło  nas  w  po-
wietrze Księżyca, gdzie balon stracił równowagę i - w końcu - spa-
dliśmy  w  księżycowy  puch,  który  gęściejszy  i  bardziej  od  naszej
trawy miękki, nie pozwolił nam roztrzaskać się na kawałki.

Być może w towarzystwie człowieka innej nacji okazałbym

skrajną małoduszność, ale Francuzi nigdy nie popadają w rozpacz.

„Courage,  courage  monsieur!”  -  powtarzał  wiele  razy  mój  współ-
towarzysz.  Wspomniałem  o  naszym  rodzimym  „odwagi!”,  poleci-
łem  duszę  Bogu  i  ruszyłem  za  moim  francuskim  druhem  szukać
przygód i szczęścia.

Szybko trafiliśmy do dużego miasta, w którym rosły pasztetowe

i piernikowe drzewa. Dowiedzieliśmy się, że to Akardion, stolica
ludu Bezgłowców, nader silnego i licznego. Całe miasto zbudowane
jest z landrynek, a wśród zabudowań wije się rzeka Lemoniada
wpadająca do Jeziora Sorbetowego.

Nie opowiem ci, przyjacielu, o sprawach owego kraju: część z

nich umknęła już z mojej pamięci, część zaś jest tak niezwykła, że
wyda ci się zbyt nieprawdopodobna. O jednym tylko pamiętaj: To
nie nasz pławiący się w łagodnych lunarnych promieniach świat!...

Kiedy weszliśmy do miasta, Francuz zatrzymał się i poprosił

jednego z mieszkańców, aby ów wskazał mu hotel. Ku memu wiel-
kiemu  zdziwieniu  Bezgłowiec  doskonale  go  zrozumiał  i  wdał  się  z
nami  w  rozmowę.  Towarzysz  mój  zaklinał  się,  że  słyszy  czysty  ak-
cent paryski; mnie wydawało się, iż Bezgłowiec mówi po rosyjsku.
Zjedliśmy obiad, sprzątnięto ze stołu, słudzy wyszli, a ja zapytałem
mojego Francuza, w jaki sposób zapłacimy za posiłek. „Il faut voir!”
-  odpowiedział  niefrasobliwy  towarzysz  moich  przygód.  Wchodzi
chłopaczek  i  na  moje  pytanie  odpowiada:  „Pięćdziesiąt  uderzeń
kijem  i  cztery  policzki,  które  przyjmie  od  panów  bez  zwłoki  sam
gospodarz!  Żywię  nadzieję,  iż  łaskawi  panowie  i  dla  mnie  znajdą
kopniaka i policzek!” Zapłaciliśmy. „Proszę mi powiedzieć - pytam
potem właściciela hotelu - jak to się dzieje, że znacie nasze ojczyste
języki?”.

„Nic dziwnego, łaskawy panie - odpowiedział mi na to - Akefalia

graniczy z Królestwem Papierowym, z regionami ludzkiej wiedzy,
poznania, marzeń i wynalazków! Dzieli nas od nich jedynie Rzeka

Atramentowa i Mur Kartonowy!” Dowiedziawszy się o tym posta-
nowiłem udać się tam, ponieważ Akefalia, a szczególnie jej stolica,
od pierwszego rzutu oka stała mi się nienawistna.

Większa część mieszkańców owego kraju pozbawiona jest głów,

więcej  niż  połowa  nie  ma  serca.  Zamożni  rodzice  nowo  narodzo-
nych  dzieci  wynajmują  sługi,  które  do  ukończenia  przez  dziecko
dwudziestu  lat  podpiłowują  mu  szyję  i  starają  się  zatruć  serce;  w
Akefalii nazywa się ich  wychowawcami.  Mało która szyja nie  pod-
daje  się  ich  staraniom,  mało  które  serce  chroni  wystarczająco  po-
tężna pierś.

Wspomniałem swoją ojczyznę i zapłonąłem dumą, myśląc o

wyższości  naszego  rosyjskiego  wychowania  nad  akefalijskim:
wszak  my  powierzamy  nasze  dzieci  szlachetnym,  mądrym  cudzo-
ziemcom,  którzy  -  choć  najmniejszego  o  naszym  języku,  o  naszej
świętej wierze  ni obyczajach naszych  przodków nie  mają pojęcia -
starają się usilnie zaszczepić naszej młodzieży miłość do wszystkie-
go, co rosyjskie.

Jednak pospólstwu pozwala się w Akefalii zachować głowy i

serca, te najniepotrzebniejsze wedle akefalijskiego mniemania
części ciała, ale i prosty lud stara się z całą mocą części owych po-
zbyć i w większości przypadków starania owe nagradza powodze-
nie.

Badacz historii naturalnej zacząłby bez wątpienia na przykładzie

Akefałijczyków udowadniać, iż przekonanie, że dla życia serce i gło-
wa są niezbędne, jest zwykłym przesądem. Jestem człowiekiem pro-
stym  i  oddawanie  się  nader  abstrakcyjnym  spekulacjom  nie  leży  w
zasięgu moich możliwości. Opowiadam tylko to, co widziałem; jedna
rzecz  wszak  wprawiła  mnie  w  zdumienie:  wraz  z  utratą  głowy  cały
lud stał się nader wymowny i bystry. Akefalijczycy nie tylko nie tracą
głosu,  ale  -  wszyscy  będąc  brzuchomówcami  -  wykazują  w  rozmo-
wach niezwykłą wręcz jasność umysłu i cudowna lekkość.

U prawdziwych Bezglowców słowo goni słowo, kalambury, epigra-
my pędzą na wyprzódki i podobne zgiełkliwemu niewyczerpanemu
wodospadowi, przelewają się, czyniąc w powietrzu wielki szum.

Ą więc - powiesz mi - ich literatura wspaniale musi rozkwitać! I

nie pomylisz się! Choć pobyt mój w Akefalii nie był długi, zdążyłem
zauważyć,  jak  wiele  jest  tu  politycznych  gazet  i  naukowych  maga-
zynów, wiadomości i modnych zumali. Plemię akardyjskich Tibul-
lusów  i  Greyów  szczególnie  jest  liczne:  stanowią  oni  prawdziwy
legion...  Przy  czym  elegie  jednego  trudno  odróżnić  od  elegii  dru-
giego:  wszyscy  powtarzają  to  samo,  wszyscy  zaplakują  się  i  łamią
ręce  nad  tym,  że  dwa  razy  dwa  jest  pięć.  Naturalnie,  jest  to  idea
świeża  i  zadziwiająca,  lecz  pod  ich  piórami  nieco  już,  niestety,
zwietrzała, o czym przekonywał mnie znawca akefalijskiej poezji.

Jako szczery syn swej ojczyzny ucieszyłem się, że nasi rosyjscy

poeci wybrali sobie przedmiot, który o wiele jest bogatszy: każdy z
nich, niech jeno ukończy siedemnaście lat, zaczyna opłakiwać zwa-
rzony chłodami kwiat swej młodości. Wierszy naszych nie obciąża
żadna  idea,  żadne  uczucie,  żaden  obraz;  mają  one  w  sobie  jakiś
niewytłumaczalny  powab,  niejasny  ani  dla  ich  twórców,  ani  dla
czytelników,  ale  każdy,  kto  nie  jest  słowianofilem,  a  więc  każdy
człowiek mający gust, musi się nimi zachwycić.

Pozbywszy się serc i głów Akefalijczycy zapalali nienasyconą żą-

dza brania plag, które stanowią u nich monetę obiegową. Pragnie-
nie to męczy prawie wszystkich: kobiety i mężczyzn, starych i mło-
dych, panów i sługi. Cóż - co kraj to obyczaj, a co wieś - inna po-
wieść, ale Bezgłowcy zmierzili mnie swą niedorzeczną obłudą:
wciąż rozprawiają o głowach, których nie mają, o łagodności serc,

WŁODZIMIERZ ODOJEWSKI

Rok 4338

PRZEDMOWA

„Uwaga wstępna: Listy te zostały dostarczone niżej podpisane-

mu przez człowieka niezwykłego i pod pewnymi względami godne-
go najwyższej uwagi (zastrzegł się, że nie życzy sobie, aby jego na-
zwisko  ujawniano).  Zajmując  się  od  szeregu  lat  doświadczeniami
mesmerystycznymi  osiągnął  w  tej  sztuce  taką  biegłość,  że  na
pierwsze  życzenie  potrafi  przejść  w  stan  somnambuliczny;  szcze-
gólnie interesujące jest to, że zawczasu może wybrać przedmiot, na
którym ma się skupić jego magnetyczny wzrok.

W ten sposób przenosi się do dowolnego kraju, epoki lub wnę-

trza upatrzonej osoby niemal bez żadnego wysiłku; naturalna zdol-
ność udoskonalona przez długie ćwiczenia pozwala mu opowiadać
lub zapisywać wszystko, co ukaże się jego magnetycznej wyobraźni;
po przebudzeniu wszystko zapomina, a przynajmniej z najwyższym
zainteresowaniem czyta to, co przedtem napisał. Obliczenia astro-
nomów  utrzymujących,  że  w  roku  4339,  to  znaczy  w  2500  lat  po
nas,  Kometa  Vielli  nieuchronnie  spotka  się  z  Ziemią  -  ogromnie
naszego  somnambulika  poruszyły.  Zaraz  też  zapragnął  zbadać,  w
jakiej sytuacji znajdzie się ród ludzki na rok przed tą straszliwą chwi-
lą, co o niej będą mówić, jakie wrażenie wywrze ona na ludziach,

jakie  będą  wówczas  obyczaje  i  tryb  życia,  jaką  wreszcie  formę
przyjmą  najsilniejsze  uczucia  człowieka:  żądza  sławy,  ciekawość
świata czy miłość... W tym zamiarze pogrążył się w somnambulicz-
ny sen trwający dość długo; po przebudzeniu się zeń somnambulik
ujrzał przed sobą zapisane karty papieru, z których dowiedział się,
że  był  (chińczykiem  żyjącym  w  XLIV  stuleciu  -  podróżującym  po
Rosji i nader obficie korespondującym ze swym pozostałym w Pe-
kinie przyjacielem.

Kiedy somnambulik pokazał te listy swoim znajomym, ci zaczęli

wygłaszać różne obiekcje:  jedne rzeczy  wydawały się im zbyt zwy-
czajne, inne zaś niemożliwe. Odpowiadał im na to: „Nic przeczę, iż
somnambuliczna fantazja może czasami zwodzić, albowiem zawsze
w  większym  lub  mniejszym  stopniu  znajduje  się  we  władaniu  na-
szych  prawdziwych  wyobrażeń,  a  ponadto  czasami  zbacza  z  drogi
prawdy  zgodnie  z  niewytłumaczalnymi  jeszcze  prawami;  jednak,
porównując opowieści mojego Chińczyka z różnymi znanymi nam
okolicznościami,  trudno  powiedzieć,  aby  mylił  się  pod  wieloma
względami:  po  pierwsze  ludzie  zawsze  pozostaną  ludźmi,  jakimi
byli  od  początku  świata;  pozostaną  te  same  namiętności,  te  same
pobudki; z drugiej zaś strony formy ich myśli i uczuć, a zwłaszcza
ich  byt  fizyczny,  winny  się  znacznie  zmienić.  Wydają  się  wam
dziwne ich wyobrażenia o naszych czasach; uważacie, że my lepiej
znamy  przeszłość,  wiemy  lepiej  na  przykład  to,  co  wydarzyło  się
2500  lat  przed  nami...  Zauważcie  jednak,  że  cechą  charaktery-
styczną  nowych  pokoleń  jest  zajmowanie  się  teraźniejszością  i  za-
pominanie o przeszłości; ludzkość, jak ktoś powiedział, jest niczym
rzucony  w  dół  kamień,  który  nieustannie  przyspiesza  swój  bieg.
Przyszłe pokolenia będą miały tyle zajęć w swej teraźniejszości, że o

wiele bardziej niż my stracą więź z przeszłością. Będzie temu sprzy-
jać nieuniknione zniszczenie pozostawionych  przez nas dokumen-
tów  pisanych:  wiadomo  wszak,  że  w  niektórych  krajach,  na  przy-
kład  w  Ameryce,  książki  z  winy  pewnych  owadów  nie  dożywają
nawet stu lat. Pomyślcie, ileż to innych okoliczności może w ciągu
kilku  stuleci  unicestwić  nasz  papier  i  powiedzcie,  co  wiedzieliby-
śmy o czasach Dariusza, Psammetycha czy Solona, gdyby starożyt-
ni pisali na naszym papierze, a nie na papirusie, pergaminie lub, co
jeszcze lepsze, na kamiennych tablicach, których tak często używa-
li!  Nie  tylko  po  2500  lat,  ale  po  niespełna  1000  pewnie  nic  z  na-
szych  ksiąg  nie  zostanie;  niektóre  z  nich,  rzecz  jasna,  będą  prze-
drukowywane,  lecz  kiedy  znikną  pierwotne  dokumenty,  wówczas
pojawią  się  prawdziwe  i  rzekome  pomyłki,  których  nie  da  się  już
niczym sprostować. Domysły spowodują nowe  pomyłki,  a tymcza-
sem  młodsze  zabytki  też  już  ulegną  zniszczeniu.  Zastanówcie  się
nad  tym,  a  wówczas  przekonacie  się,  że  po  2500  lat  ludzie  będą
mieli o naszych czasach o wiele mniejsze pojęcie niż my o roku 700
przed narodzeniem Chrystusa, czyli 2500 lat przed nami!

Wytępienie ras koni jest również rzeczą oczywistą, czego dowo-

dzą  tysiące  przykładów  z  naszych  czasów.  Nie  mówiąc  już  o  zwie-
rzętach  przedpotopowych,  o  ogromnych  jaszczurkach,  które,  jak
tego  dowiódł  Cuvier,  zamieszkiwały  niegdyś  naszą  ziemię,  wspo-
mnijmy chociażby o tym, że wedle świadectwa Herodota lwy żyły w
Macedonii,  Małej  Azji  i  Syrii,  a  teraz  zdarzają  się  rzadko  w  gra-
nicach  Persji  i  Indii,  stepów  Arabii  i  Afryki.  Skarłowacenie  psich
ras dokonało się niemal na naszych oczach i może być dokonywane
sztucznie,  podobnie  jak  ogrodnicy  przekształcają  wielkie  drzewa
liściaste i iglaste w małe rośliny doniczkowe.

Obecne sukcesy chemii uprawniają do założenia, że kiedyś zo-

stanie  wynalezione  elastyczne  szkło,  którego  brak  odczuwa  nasz
dzisiejszy  przemysł,  a  które  niegdyś  pokazywano  Neronowi,  czego
jeszcze żaden historyk nie poddał w wątpliwość... Obecne medycz-
ne  stosowanie  gazów  również  v  no  przekształcić  się  z  czasem  w
używanie  ich  na  co  dzień,  podobnie  jak  dziś  używamy  pieprzu,
wanilii,  spirytusu,  tytoniu  -  które  niegdyś  były  wyłącznie  lekar-
stwami;  o  aerostatach  nawet  nie  warto  wspominać,  bo  jeśli  w  na-
szych czasach maszyny parowe rozwinęły się z czajnika, niechcący
przykrytego  ciężarem,  do  swej  obecnej  postaci,  to  jak  można  po-
wątpiewać, iż być może jeszcze przed końcem XIX stulecia aerosta-
ty  wejdą  do  powszechnego  użytku  i  zmienią  formy  życia  społecz-
nego  tysiąckroć  silniej  niż  maszyny  parowe  i  koleje  żelazne.  Sło-
wem - kontynuował mój znajomy - w opowieści mojego Chińczyka
nie znajduję nic takiego, czego istnienie nie mogłoby być w sposób
naturalny wyprowadzone z ogólnych praw rozwoju sil człowieka w
świecie przyrody i sztuki, a co za tym idzie nie należy zarzucać mo-
jej fantazji nadmiernej przesady.”

Uznaliśmy za stosowne zamieścić te słowa w charakterze

przedmowy do poniższych listów.

Włodzimierz książę Odojewski

Hipolit Cungijew, student Szkoły Głównej Pekińskiej, do Lingi-

na, studenta tej samej Szkoły.

Konstantynopol, dnia 27 grudnia roku 4337

LIST PIERWSZY

Miły przyjacielu, kreślę do ciebie te słowa z granicy Cesarstwa

Północnego. Dotychczas podróż moja upływała pomyślnie; z szyb-
kością błyskawicy przemknęliśmy Tunelem Himalajskim, ale w

Tunelu  Kaspijskim  zostaliśmy  zatrzymani  przez  niespodziewana,
przeszkodę:  słyszałeś  zapewne  o  ogromnym  aerolicie,  który  nie-
dawno przeleciał nad Półkulą Południową. Ten aerolit upadł nieda-
leko  Tunelu  Kaspijskiego  i  zasypał  drogę.  Wskutek  tego  musieli-
śmy wysiąść z elektrowozu i pokornie przedzierać się na własnych
nogach  między  stertami  żelaza  meteorytowego;  w  tym  czasie  na
morzu szalała burza i nad naszymi głowami ryczały rozszalałe fale
gotowe  w  każdej  chwili  zwalić  się  na  nas.  Gdyby  aerolit  upadł  o
parę sążni dalej, tunel bez wątpienia zawaliłby się i rozwścieczone
morze zemściłoby się na człowieku za jego zuchwałość; jednak tym
razem sztuka ludzka okazała się silniejsza od naporu żywiołu; parę
kroków dalej w tunelu oczekiwał na nas nowy elektrowóz, wspania-
le  oświetlony  latarniami  galwanicznymi,  i  w  mgnieniu  oka  prze-
mknęliśmy między Wieżami Erzerumskimi.

Teraz - teraz słuchaj i drżyj! - wsiadam do rosyjskiego galwano-

statu! Gdym zobaczył te statki powietrzne, to wyznam, że natych-
miast zapomniałem o przestrogach dziadka Orlisza i o własnym
bezpieczeństwie, że nie wspomnę nawet o wszystkich naszych wy-
obrażeniach dotyczących tej kwestii.

Masz rację - latanie w powietrzu jest wrodzoną potrzebą czło-

wieka. Rzecz jasna, nasz rząd postąpił zasadnie zabraniając żeglugi
powietrznej, gdyż przy stanie naszej oświaty za wcześnie jeszcze o
tym myśleć. Nieszczęśliwe wypadki kosztujące dziesiątki tysięcy
ludzkich istnień dowodzą konieczności zdecydowanych posunięć
przedsięwziętych przez nasz rząd. Ale w Rosji jest zupełnie

inaczej.

Gdybyś widział, z jakim pobłażliwym uśmieszkiem Rosjanie wysłu-
chali moich obaw, moich pytań i ostrożnych wątpliwości... Oni
mnie po prostu nie rozumieli! Tak wierzą w silę nauki i własną
odwagę, że dla nich latanie w powietrzu jest tym samym, czym dla

nas  podróżowanie  koleją  żelazną.  Zresztą  Rosjanie  mają  prawo
śmiać się z nas: każdym galwanostatem kieruje umyślny profesor,
a nader subtelne aparaty pokazują zmiany w warstwach powietrza i
uprzedzają  o  zmianach  kierunku  wiatru.  Nader  nieliczni  Rosjanie
ulegają  chorobie  powietrznej;  przy  swej  silnej  budowie  nawet  w
najwyższych  warstwach  atmosfery  nic  czują  ani  ściskania  w  pier-
siach,  ani  naporu  krwi  -  może  zresztą  wiele  zależy  tu od  przyzwy-
czajenia.

Nie chcę jednak przed tobą ukrywać, że i tutaj zapanował wielki

niepokój.  Na  stacji  powietrznej  zastałem  rosyjskiego  ministra  gal-
wanostatyki,  który  przybył  tam  wraz  z  ministrem  astronomii;  wo-
kół  nich  tłoczyło  się  mnóstwo  uczonych,  którzy  pilnie  oglądali
pocztowe galwanostaty i aerostaty, uruchamiali instrumenty i apa-
raty, a silny niepokój wypisany był na ich twarzach.

Rzecz w tym, drogi przyjacielu, iż upadek Komety Galileusza na

Ziemię lub, jeśli wolisz, jej połączenie się z Ziemią wydaje się być
sprawą przesądzoną. Ma to nastąpić w przyszłym roku, ale ani
dokładnego czasu, ani miejsca upadku z różnych powodów ustalić
nic sposób.

St. Peters, 4 st. 4338

LIST DRUGI

Wreszcie znalazłem się w centrum rosyjskiej półkuli - ośrodku

światowej  oświaty.  Piszę  do  ciebie  siedząc  we  wspaniałym  domu,
na  którego  wypukłym  dachu  ogromnymi  kryształowymi  literami
wypisano: „Hotel dla przylotnych.” Tutaj jest to już rzecz zwyczaj-
na: wszystkie dachy bogatych domów są kryształowe lub też kryte
białą  kryształową  dachówką,  zaś  imię  właściciela  wypisani  jest  na
nich  kolorowym  kryształem.  Nocą,  kiedy  domy  oświetlone  są  od
wewnątrz, te lśniące szeregi dachów przedstawiają czarodziejski

widok; co więcej, ten zwyczaj jest bardzo pożyteczny, bo utaj - nie
tak, jak u nas w Pekinie - nie trzeba opuszczać się na ziemię, żeby
rozpoznać  dom  swojego  znajomego.  Lecieliśmy  bardzo  wolno,  bo
chociaż tutejsze pocztowe aerostaty są znakomicie sporządzone, to
wciąż  nas  zatrzymywały  przeciwne  wiatry.  Wyobraź  sobie,  że
dowlekliśmy się tutaj z Pekinu dopiero na ósmy dzień! Co za mia-
sto, drogi przyjacielu! Co za wspaniałość! Co za ogrom! Przelatując
przezeń uwierzyłem w legendarne podanie, że były tu niegdyś dwa
miasta, z których jedno nazywało się Moskwą, a drugie właściwym
Petersburgiem  i  że  dzielił  je,  pono,  niemal  pusty  step.  W  rzeczy
samej,  w  tej  części  miasta,  która  nosi  miano  Moskiewskiej  i  gdzie
znajdują  się  majestatyczne  ruiny  starożytnego  Kremla,  w  cha-
rakterze  architektury  daje  się  wyczuć  coś  szczególnego.  Zresztą
wielkich  nowin  ode  mnie  się  nie  spodziewaj.  Niewiele  mogłem
obejrzeć, gdyż wujaszek bardzo się spieszył; zauważyłem tylko jed-
no: drogi powietrzne utrzymywane są tu we wzorowym porządku...
Aha - o mało nie zapomniałem - zalecieliśmy nad równik, ale tylko
na niedługo, żeby obejrzeć początek systemu składów ciepła, które
rozciągają się stamtąd na prawie całą Półkulę Północną. Zaiste jest
to  dzieło  godne  podziwu!  Trud  całych  wieków  nauki!  Wyobraź
sobie: tutaj nieustannie ogromne maszyny tłoczą gorące powietrze
do rur połączonych z głównymi rezerwuarami. Z tymi rezerwuara-
mi łączą się z kolei wszystkie magazyny ciepła, urządzone oddziel-
nie  w  każdym  mieście  tego  rozległego  państwa.  Ze  składów  miej-
skich ciepłe powietrze idzie po części do domów i zimowych ogro-
dów,  a  po  części  w  kierunku  drogi  powietrznej,  tak  że  przez  całą
podróż  mimo  surowości  klimatu  niemal  nie  czuliśmy  zimna.  Tak
Rosjanie  pokonali  nawet  swój  groźny  klimat!  Powiedziano  mi,  że
tutejsze towarzystwo   przemysłowców   chciało   zaproponować

naszemu  rządowi  dostawę  zimnego  powietrza  wprost  do  Pekinu,
gdzie miało posłużyć do odświeżania ulic; ale teraz zaniechano tego
zamiaru,  gdyż  wszyscy  zajęci  są  tylko  jednym  -  kometą,  która  za
rok  ma  zniszczyć  naszą  Ziemię.  Wiesz,  że  wujaszek  został  przez
Cesarza wysłany do Petersburga na negocjacje właśnie w tej spra-
wie.  Już  było  kilka  spotkań  dyplomatycznych:  naszym  zadaniem
jest po pierwsze przyjrzenie się na miejscu wszystkim krokom po-
dejmowanym  dla  zapobieżenia  tej  klęsce  żywiołowej,  a  po  wtóre
wprowadzenie  Chin  do  sojuszu  państw  zjednoczonych  w  celu  po-
dejmowania wspólnych wysiłków z tym związanych. Zresztą tutejsi
uczeni zdecydowanie utrzymują, że jeśli tylko robotnicy nie stracą
ducha przy posiłkowaniu się maszynerią, to bardzo prawdopodob-
ne  będzie  zapobieżenie  upadkowi  komety  na  Ziemię.  Trzeba  tylko
zawczasu  wiedzieć,  ku  jakiemu  punktowi  kometa  podąży.  Astro-
nomowie jednak obiecują wyliczyć to nader dokładnie, gdyż kome-
ta  będzie  wkrótce  widoczna  przez  teleskop.  W  jednym  z  na-
stępnych  listów  opiszę  ci  dokładnie  wszystkie  przedsięwzięcia  po-
dejmowane z tej okazji przez państwo. Ileż tu wiedzy! Ileż uczono-
ści! Uczoność, a zwłaszcza  wynalazczość tego narodu  jest zdumie-
wająca! Widać ją tutaj na każdym kroku; z jednej tylko śmiałej idei
przeciwstawienia się upadkowi komety możesz sądzić o całej resz-
cie... Wszystko tu jest równie wielkie i muszę się przyznać, że czę-
sto  ze  wstydem  myślałem  o  stanie  naszej  ojczyzny.  Inna  rzecz,  że
nasz naród jest młody, a tutaj, w Rosji, oświata trwa od tysiącleci.
Świadomość tego faktu może nieco polepszyć samopoczucie naro-
du. Patrząc na wszystko, co mnie tu otacza, często, drogi przyjacie-
lu,  pytam  sam  siebie,  co  by  z  nami  było,  gdyby  na  500  lat  przed
nami  nie  urodził  się  wielki  nasz  Chung  Gin,  który  przebudził
wreszcie Chiny z ich wiekowego snu, czy też raczej martwego zasto-
ju; gdyby nie wytrzebił śladów naszych starożytnych, dziecinnych

nauk, nie zastąpił naszego fetyszyzmu prawdziwą wiarą, nie wpro-
wadził nas do rodziny oświeconych narodów? Upodobnilibyśmy się
do  tych  zdziczałych  Amerykanów,  którzy  z  braku  innej  komercji
sprzedają swoje miasta na  publicznych licytacjach,  a  potem  napa-
dają nas i grabią, wskutek czego jako jedyni na całym świecie mu-
simy  utrzymywać  przeciwko  nim  wojsko.  Strach  pomyśleć,  że  do-
piero  przed  dwustu  laty  żegluga  powietrzna  weszła  u  nas  do  po-
wszechnego użytku i to jedynie dlatego, że zwycięstwa Rosjan nad
nami  nauczyły  nas  tej  sztuki!  A  wszystkiemu  winne  było  owo
skostnienie,  w  którym  nasi  pisarze  jeszcze  dziś  znajdują  coś  po-
etycznego. To prawda, że my, Chińczycy, wpadliśmy teraz w drugą
skrajność i ślepo naśladujemy cudzoziemców. Wszystko dziś jest u
nas  w  guście  rosyjskim:  i  stroje,  i  obyczaje,  i  literatura.  Brakuje
nam tylko rosyjskiej  bystrości, ale i  jej z czasem  nabierzemy.  Tak,
przyjacielu,  bardzo,  ale  to  bardzo  pozostaliśmy  w  tyle  za  naszymi
znakomitymi  sąsiadami.  Spieszmy  się  zatem  uczyć,  dopóki  jeste-
śmy  młodzi  i  mamy  jeszcze  czas.  Żegnaj,  przyślij  mi  odpowiedź
pierwszym telegrafem.

P.S. Powiedz twojemu Szanownemu Ojcu, że , spełniłem powie-

rzoną  mi  przez  niego  misję  i  poruczyłem  jednemu  z  najlepszych
chemików,  mistrzów  camera  obscura,  zdjąć  niektóre  z  tutejszych
starożytnych  budowli  ze  wszystkimi  ich  kształtami  i  barwami.
Przekonasz się, jak mało są do nich podobne tak zwane u nas domy
w rosyjskim guście.

LIST TRZECI

Jeden z tutejszych uczonych, pan Chartin, zaprowadził mnie

wczoraj do Gabinetu Osobliwości, na który przeznaczono ogromny
gmach zbudowany na samym środku Newy i wyglądający niczym

miasto.  Liczne  arkadowe  mosty  łączą  tę  budowlę  z  brzegami;  z
okien widać ogromny wodomiot ratujący nadmorską część Peters-
burga  przed  powodziami.  Pobliska  wyspa,  która  w  starożytności
nosiła  nazwę  Wasiliewskiej,  również  należy  do  Gabinetu.  Zajmuje
ją  ogromny  kryty  ogród,  w  którym  rosną  drzewa  i  krzewy,  a  za
kratami,  lecz  na  wolności,  biegają  różne  zwierzęta.  Ten  ogród  to
prawdziwe  cudo  sztuki!  Zbudowany  jest  cały  ze  sklepionych  naw
nagrzewanych stopniowo ciepłym powietrzem, tak że kilka kroków
oddziela klimat upalny od umiarkowanego; innymi słowy ów ogród
jest  streszczeniem  całej  naszej  planety  i  przespacerowanie  się  po
nim równa się podróży dookoła świata. W tym zakątku zebrane są
dzieła z całego świata, ustawione w tym porządku, w jakim istnieją
one na kuli ziemskiej. Ponadto w środku gmachu Gabinetu na Ne-
wie urządzono ogromny podgrzewany basen, w którym trzyma się
mnóstwo rzadkich ryb oraz płazów najrozmaitszych gatunków; po
obu jego stronach znajdują się sale wypełnione suchymi wytwora-
mi  wszystkich  królestw  natury,  ułożonymi  w  porządku  chrono-
logicznym, poczynając od czasów przedpotopowych aż  do naszych
dni.  Obejrzawszy  to  wszystko  nader  pobieżnie  -  zrozumiałem,  w
jaki sposób rosyjscy uczeni pozyskują swoje zdumiewające wiado-
mości.  Wystarczy  jedynie  pochodzić  po  tym  Gabinecie,  aby  nie
zaglądając  do  książek  stać  się  najbieglejszym  naturalista...  Tam
również  zresztą  znajduje  się  wspaniała  kolekcja  zwierząt;  Ileż  ga-
tunków  zniknęło  z  powierzchni  ziemi  lub  zmieniło  swoją  formę!
Szczególnie zdumiał mnie bardzo rzadki egzemplarz gigantycznego
konia, na którym zachowała się nawet sierść. Koń ten do złudzenia
przypomina formą owe koniki, jakie damy hodują dziś wraz z pie-
skami kanapowymi, ale starożytny koń był tak ogromny, że ledwie
zdołałem dosięgnąć jego głowy

- Czy można dać wiarę temu - zapytałem kustosza Gabinetu - że

ludzie niegdyś dosiadali tych potworów?

- Wprawdzie na potwierdzenie tego nie mamy wiarygodnych

dokumentów - odparł kustosz - ale do dziś zachowały się starożyt-
ne pomniki przedstawiające ludzi wierzchem na koniach.

- Czy te wizerunki nie mają jednak jakiegoś sensu alegoryczne-

go? Może starożytni pragnęli w ten sposób ukazać zwycięstwo
człowieka nad naturą lub nad swoimi namiętnościami?

- Wielu tak nie bez podstaw sądzi - powiedział Chartin - ale

wydaje  się,  iż  owe  alegoryczne  przedstawienia  zostały  wzięte  ze
świata rzeczywistego, bo jak w przeciwnym razie wytłumaczyć sło-
wa  „jazda”  i  „konnica”,  często  spotykane  w  starożytnych  rękopi-
sach?  Ponadto  proszę  spojrzeć  -  ciągnął  pokazując  mi  uniesioną
nogę  konia,  na  której  ujrzałem  wygięty  kawałek  zardzewiałego
żelaza przybitego  gwoździami do  kopyta.  -  To jest jedna z najcen-
niejszych  osobliwości  naszego  Gabinetu.  Jak  pan  widzi,  żelazo
zostało  przybite  gwoźdźmi;  ślady  tych  gwoździ  widoczne  są  rów-
nież  na  pozostałych  kopytach.  Nie  ulega  kwestii,  że  jest  to  dzieło
rąk ludzkich.

- Do czego to żelazo mogło służyć?
- Pewnie do osłabienia siły tego straszliwego zwierzęcia - za-

uważył kustosz.

- A może w czasie wojny wypuszczano te konie na nieprzyjacie-

la, a tym żelazem mogły one zadawać silniejsze ciosy?

- Ta uwaga czyni zaszczyt pańskiemu dowcipowi - rzekł

uprzejmie uczony - ale gdzie dowody?

Zamilkłem.
- Niedawno odkryto tu bardzo dawny obraz - powiedział Char-

tin - przedstawiający maszynerię, której używano prawdopodobnie
do poskramiania koni. Na tym obrazie nogi konia przywiązane są

do słupów, a człowiek młotem bije w jego kopyto. Opodal znajduje
się inny koń, zaprzężony do jakiegoś dziwnego pojazdu na kolach.

- To bardzo ciekawe. Jak jednak wytłumaczyć skarłowacenie

końskiej rasy?

- Tłumaczy się to na różne sposoby; najprawdopodobniejszy z

nich  jest  taki,  że  w  drugim  tysiącleciu  po  narodzeniu  Chrystusa
ogólne  rozpowszechnienie  aerostatów  sprawiło,  iż  konie  przestały
być potrzebne i zostały porzucone na łaskę losu. Zwierzęta zdzicza-
ły  i  zaszyły  się  w  lasach.  Nikt  nie  troszczył  się  o  zachowanie  po-
przedniej rasy i większość z nich zginęła. Później, kiedy koń stał się
przedmiotem ciekawości, człowiek dokończył dzieła natury... Kilka
wieków  temu  zapanowała  moda  na  malutkie  zwierzęta  i  roślinki,
która  nie  ominęła  również  koni:  przy  współudziale  człowieka  kar-
łowaciały  one  stopniowo,  aż  wreszcie  doszły  do  dzisiejszego  stanu
zabawnych, lecz bezużytecznych domowych zwierzątek.

- Albo należy przyjąć - powiedziałem, patrząc na szczątki po-

twora - że w starożytności na koniach jeździli bohaterowie, albo też
trzeba przyznać, że wówczas ludzie byli o wiele odważniejsi niż
dzisiaj. Strach pomyśleć, że można wsiąść na takie przerażające
zwierzę!

- Istotnie, ludzie w starożytności skwapliwiej niż dziś narażali

się na niebezpieczeństwo. Na przykład dowiedziono już niezbicie,
że pary, których dzisiaj używamy wyłącznie do poruszania ziemi, że
ta straszliwa i niebezpieczna siła przez kilkaset lat służyła ludziom
do napędu ekwipaży...

- To niepojęte!
- O! Jestem przekonany, że gdyby zachowały się starożytne

księgi, to dowiedzielibyśmy się z nich wiele jeszcze takich rzeczy,
które dzisiaj uważamy za niepojęte.

- Pan w tym względzie jest jeszcze o wiele szczęśliwszy od nas,

gdyż wasz klimat zachował bodaj urywki starożytnych inskrypcji,
które zdążyliście przenieść na szkło. U nas jednak to, co nie zetlało
samo przez się, zostało stoczone przez robaki, więc w Chinach za-
bytki pisemne już nie istnieją.

- U nas też zachowało się ich bardzo niewiele - zauważył Char-

tin. - W ogromnych stertach pradawnych szczątków znajdujemy
tylko pojedyncze słowa lub litery i one właśnie stanowią podstawę
całej naszej historii starożytnej.

- Należy wiele się spodziewać po wynikach prac waszych sza-

cownych antykwariuszy. Słyszałem, że przygotowywany przez nich
nowy słownik będzie zawierał o dwa tysiące starożytnych słów wię-
cej niż poprzedni.

- Tak! - zgodził się kustosz. - Ale czemu on posłuży? Na temat

każdego słowa powstanie dwa tysiące rozpraw, a i tak nie docieknie
się ich prawdziwego znaczenia. Weźmy na przykład choćby słowo
„Niemcy”. Nie ma pan pojęcia, ile trudu poświęcili mu nasi uczeni,
a wciąż nie mogą dotrzeć do jego prawdziwego znaczenia.

Fizyk potrącił we mnie czułą strunę, gdyż studentowi historii

taka wątpliwość wydała się niemal świętokradztwem... Postanowi-
łem zabłysnąć swoimi wiadomościami.

- Niemcy byli narodem zamieszkującym obszary leżące na po-

łudnie  od  starożytnej  Rosji  -  powiedziałem.  -  To  już  wedle  mnie
zostało  dowiedzione.  Niemców  podbili  Alemanowie,  potem  na  ich
miejsce  przyszli  Tedeskowie,  Tedesków  podbili  Germanie,  a  wła-
ściwie Żermanijczycy, Żermanijczyków zaś Dojczerzy, wielki naród,
który pozostawił po sobie nawet kilka fragmentów swojego języka,
znanego nam z utworów poety Goethego...

- Tak! Tak dotychczas myślano - odparł Chartin. - Ale teraz

niemal wszyscy antykwariusze doszli do zgodnego wniosku, że

Dojczerzy byli zupełnie innym ludem, zaś Niemcy stanowili rodzaj
szczególnej kasty, do której należeli ludzie wywodzący się z róż-
nych plemion.

- Muszę wyznać, że jest to dla mnie zupełnie nowy punkt wi-

dzenia! To jeszcze raz dowodzi, jak bardzo jesteśmy zacofani.

Prowadząc takie rozmowy obeszliśmy cały Gabinet. Wybłaga-

łem pozwolenie na dalsze jego odwiedziny, a kustosz powiedział
mi, że Gabinet otwarty jest codziennie i dniem, i nocą. Możesz
sobie wyobrazić moją radość, że udało mi się poznać takiego grun-
townie wykształconego uczonego.

W tym samym gmachu mieszczą się rozliczne Akademie, które

noszą wspólną nazwę Stałego Kongresu Uczonych. Za parę dni taka
Akademia ma zostać otwarta dla gości. Umówiliśmy się z Charti-
nem, że nie omieszkamy odwiedzić jej pierwszego posiedzenia.

LIST CZWARTY

Zapomniałem ci powiedzieć, że przyjechaliśmy do Petersburga

w  najbardziej  niemiłym  dla  cudzoziemca  czasie,  w  tak  zwanym
„miesiącu wypoczynku”. Takich miesięcy Rosjanie mają dwa: jeden
na  początku  roku,  drugi  w  jego  połowie.  W  ciągu  tych  miesięcy
wszystkie sprawy się zawiesza, miejsca urzędowe zostają zamknięte
i  nikt  nikogo  nie  odwiedza.  Ten  zwyczaj  bardzo  mi  się  podoba:
Rosjanie  uznali  za  stosowne  określić  czas,  kiedy  każdy  mógłby
zagłębić  się  w  siebie,  zająć  się  wewnętrznym  doskonaleniem  lub
zgoła swoimi sprawami domowymi. Zrazu lękaliśmy się, że ta oko-
liczność  przeszkodzi  w  naszej  misji,  ale  okazało  się,  że  jest  na  od-
wrót: każdy, mając określony czas dla swoich zajęć wewnętrznych,
całą  jego  resztę  poświęca  wyłącznie  sprawom  publicznym,  niczym
innym nie rozpraszając już swych myśli, i dlatego wszystko potoczyło

się dwukrotnie szybciej. Ustanowienie tego zwyczaju miało ponad-
to  zbawienny  wpływ  na  ograniczenie  sporów:  każdy  człowiek  ma
czas  na  zastanowienie  się,  a  zamknięcie  miejsc  urzędowych  prze-
szkadza  spierającym  się  w  działaniu  w  momencie  największego
napięcia namiętności. Jedynie taki ekstraordynaryjny wypadek, jak
zbliżanie się komety mógł w pewnym stopniu zakłócić przestrzega-
nie owego chwalebnego obyczaju; ale i tak do tej pory proszonych
wieczorów i zebrań nie było. Wreszcie dzisiaj otrzymaliśmy domo-
wą gazetę od tutejszego pierwszego ministra, gdzie między innymi
znaleźliśmy  zaproszenie  na  urządzany  u  niego  wieczór.  Trzeba  ci
wiedzieć, że w wielu domach, zwłaszcza takich, których gospodarze
mają rozliczne znajomości, wydaje się gazety, które zastępują kore-
spondencję.  Obowiązkiem  wydawania  takiej  gazety  raz  na  tydzień
lub codziennie obarczony jest majordomus. Robi to bardzo prosto:
za każdym razem po otrzymaniu rozkazu od pana zapisuje, co na-
leży,  a  potem  przy  pomocy  camera  obscura  zdejmuje  potrzebną
liczbę  egzemplarzy  i  rozsyła  je  do  znajomych.  W  tej  gazecie  za-
mieszcza się zazwyczaj wiadomości o zdrowiu lub chorobie gospo-
darzy  i  inne  nowiny  domowe,  następnie  różne  sentencje  i  uwagi,
opisy  drobnych  wynalazków  oraz  zaproszenia;  w  wypadku  zapro-
szenia na obiad podaje się także le menu. Ponadto dla porozumie-
wania się ze znajomymi w nieprzewidzianych wypadkach urządzo-
ne są telegrafy magnetyczne, za pośrednictwem których rozmawia-
ją ludzie mieszkający daleko od siebie.

A zatem wreszcie zobaczę tutejsze wyższe sfery. W następnym

liście opiszę ci, jakie wrażenie one na mnie wywarły. Nie od rzeczy
będzie  wskazać  nam,  Chińczykom,  lubiącym  zamieniać  noc  w
dzień,  że  tutaj  wieczór  zaczyna  się  o  piątej  po  południu,  o  ósmej
spożywa się kolację, a o dziewiątej kładzie spać. Za to każdy wstaje

o czwartej rano, zaś obiad je w południe. Odwiedzanie kogoś rano
uchodzi za szczyt złego wychowania, bowiem zakłada się, że ran-
kiem każdy jest zajęty. Mówiono mi, że nawet ci, którzy nic nie
robią, rano zamykają drzwi, gdyż dobry ton tego wymaga.

LIST PIĄTY

Dom pierwszego ministra znajduje się w najlepszej części mia-

sta,  opodal  Góry  Pułkowskiej  i  w  pobliżu  sławnego  starożytnego
Obserwatorium, które powstało pono 2500 lat temu. Kiedy zbliży-
liśmy się do domu, nad jego dachem ujrzeliśmy już mnóstwo aero-
statów; jedne unosiły się w powietrzu, inne były przymocowane do
umyślnie w tym celu zbudowanych kolumn. Wyszliśmy na platfor-
mę,  która  w  mgnieniu  oka  opuściła  się,  i  po  chwili  ujrzeliśmy  się
we wspaniałym ogrodzie zimowym, który służył ministrowi za an-
tyszambr.  Cały ogród pełen rzadkich roślin oświetlony był cudow-
nej roboty elektrycznym aparatem w kształcie słońca. Powiedziano
mi,  że  owo  słońce  nie  tylko  oświetla,  lecz  także  oddziaływuje  che-
micznie na krzewy i drzewa. Istotnie, nigdy przedtem nie zdarzyło
mi się widzieć równie bujnej roślinności.

Pragnąłbym, aby nasi chińscy zwolennicy starych obyczajów

przyjrzeli się tutejszym przyjęciom i manierom; nie ma tu niczego
podobnego  do  naszych  chińskich  uprzejmości,  od  których  do  dziś
nie  możemy  się  odzwyczaić.  Tutejsza  prostota  obejścia  sprawia
zrazu wrażenie chłodnego dystansu, ale potem człowiek tak się do
niego przyzwyczaja, że te maniery wydają się zupełnie naturalne, a
rzekomy  chłód  w  istocie  okazuje  się  nieudawaną  serdecznością.
Kiedy  weszliśmy,  ogród  zimowy  był  już  pełen  gości;  w  różnych
miejscach  między  drzewami  widniały  grupy  spacerujących;  jedni
perorowali coś z zapałem, inni słuchali  ich  w  milczeniu. Trzeba ci
wiedzieć, że tutaj nikt cię nie zmusza do mówienia: można wejść do

pokoju nie mówiąc ni słowa i nawet nie odpowiadając na pytania - i
nikomu  nic  wyda  się  to  dziwne;  zdeklarowani  modnisie  potrafią
wręcz milczeć przez cały wieczór i uważane jest to  za rzecz w bar-
dzo dobrym tonie. Pytanie kogoś o zdrowie, o jego sprawy, o pogo-
dę lub w ogóle o cokolwiek uważane jest za wielki faux pas... Za to
rozpoczęta już rozmowa toczy się bardzo gorąco i żywo. Dam było
mnóstwo, pięknych i niezwykle świeżych; bladość i szczupłość jest
oznaką złego tonu, gdyż tutaj w zakres dobrego wychowania wcho-
dzi  nauka  o  zdrowiu  i  część  medycyny,  tak  że  o  tych,  którzy  nie
potrafią dbać o zdrowie, szczególnie o damach, mówi się, że są źle
wychowani.

Damy odziane były wspaniale, przeważnie w suknie z elastycz-

nego  kryształu  w  różnych  kolorach;  niektóre  lśniły  wszystkimi
barwami  tęczy,  inne  miały  wtopione  w  tkaniny  różne  metaliczne
kryształy,  rzadkie  rośliny,  motyle,  błyszczące  żuczki.  Jedna  z  wy-
twornych  dam  miała  w  festonach  sukni  nawet  żywe  świecące  ro-
baczki,  które  w  ciemnych  alejach  promieniowały  podczas  ruchu
oślepiającym  blaskiem;  taka  suknia,  jak  mi  powiedziano,  kosztuje
bardzo  drogo  i  może  być  założona  tylko  raz,  ponieważ  robaczki
szybko  umierają.  Przysłuchując  się  rozmowom  stwierdziłem  nie
bez zdumienia, że w wyższych sferach nasza fatalna kometa zaprzą-
tała o wiele mniej uwagi niż możnaby się tego spodziewać. Zaczęto
mówić  o  niej  mimochodem;  jedni  w  wielce  uczony  sposób  roz-
wodzili  się  o  przypuszczalnej  skuteczności  przedsięwziętych  kro-
ków, obliczali wagę komety, szybkość jej spadania i stopień oporu
urządzonych  przeciwko  niej  aparatów;  inni  wymieniali  wszystkie
zwycięstwa  odniesione  już  przez  ludzką  sztukę  nad  naturą,  a  ich
wiara w potęgę rozumu była tak silna, że wyrażali się lekceważąco o
spodziewanej klęsce żywiołowej; spokój jeszcze innych wynikał z

innego  powodu:  dawali  oni  do  zrozumienia,  iż  już  wystarczająco
długo żyli, a wszystko wszak musi się kiedyś skończyć... Przeważa-
jąca jednak część towarzystwa rozprawiała o sprawach bieżących i
o przyszłych planach, jak gdyby nic nie miało się zmienić. Niektóre
z dam nosiły stroiki à la comète przedstawiające sobą malutki elek-
tryczny  aparacik,  z  którego  nieustannie  sypały  się  iskry.  Zauwa-
żyłem,  że  damy  te  z  kokieterii  starały  się  jak  najczęściej  przecho-
dzić w cień, aby pochwalić się pięknym elektrycznym pióropuszem
przedstawiającym ogon komety i na kształt lśniącej kity zdobiącym
ich włosy, nadając przy tym twarzom szczególnej barwy.

W różnych miejscach ogrodu od czasu do czasu odzywała się

ukryta muzyka grająca jednak bardzo cicho, żeby nie przeszkadzać
w rozmowach. Miłośnicy muzyki rozsiadali się na rezonansie urzą-
dzonym  umyślnie  nad  ukrytą  orkiestrą;  mnie  również  zaproszono
do zajęcia tam miejsca, ale moje nieprzyzwyczajone  nerwy zostały
tak  podrażnione  przyjemnymi,  ale  zbyt  silnymi  drganiami,  że  nie
wytrzymawszy nawet dwóch minut zeskoczyłem na ziemię, dając w
ten  sposób  damom  powód  do  śmiechu.  W  ogóle  na  wujaszka  i
mnie,  jako  na  cudzoziemców,  wszyscy  goście  zwracali  szczególnie
pilną  uwagę  i  starali  się  wedle  pradawnego  rosyjskiego  zwyczaju
wszelkimi  sposobami  okazać  swoją  życzliwość.  Celowały  w  tym
damy,  którym,  mówiąc  bez  cienia  próżności,  bardzo  się  spodoba-
łem,  o  czym  się  niebawem  przekonasz.  Idąc  alejką  pokrytą  aksa-
mitnym  dywanem  zatrzymaliśmy  się  przy  niewielkim  basenie,  z
którego  ze  szmerem  tryskała  struga  aromatycznej  wody;  jedna  z
dam, piękna i pięknie odziana, z którą jakoś najbardziej się zbliży-
łem,  podeszła  do  basenu  i  w  jednej  chwili  szemranie  wody  prze-
kształciło się w cudowną muzykę. Takich dziwnych dźwięków jesz-
cze nie zdarzyło mi się słyszeć. Zbliżyłem się do mojej damy i ze

zdumieniem  spostrzegłem,  iż  gra  na  klawiszach  wprawionych  w
basen: te klawisze były połączone z otworami, z których woda spa-
dała  na  kryształowe  dzwonki,  wywołując  cudownie  harmonijne
dźwięki.  Czasami  woda  tryskała  szybkim,  przerywanym  strumie-
niem i wówczas dźwięki przypominały łoskot rozszalałych fal, dzi-
ki, ale również harmonijny; czasami woda lała się spokojnie i wów-
czas  jakby  z  oddali  nadbiegały  majestatyczne,  głębokie  akordy;
czasami  wreszcie  strugi  rozbryzgiwały  się  po  dźwięczącym  szkle  i
wówczas słychać było ciche, melodyjne szemranie. Ten instrument
nosił  nazwę  hydrofonu,  został  wynaleziony  niedawno  i  jeszcze  nie
wszedł do powszechnego użytku. Moja  piękna dama  wydawała mi
się teraz szczególnie urocza: fioletowe elektryczne iskry stroiku à la
comète deszczem ognistym sypały się na jej białe, toczone ramiona,
odbijały się w strumieniach wody i momentalnym blaskiem oświe-
tlały jej piękną, wyrazistą twarz i bujne loki; przez tęczową materię
jej  sukni  przeświecały  lśniące  wężyki,  ukazując  czasem  jej  zjawi-
skowe  kształty.  Niebawem  do  dźwięków  hydrofonu  dołączył  jej
czysty,  chwytający  za  serce  głos,  który  zdawał  się  tonąć  w  harmo-
nijnym  brzmieniu  instrumentu.  Działanie  tej  muzyki  zdającej  się
wypływać  z  niedosiężnej  głębi  wód,  cudowny  magnetyczny  blask,
powietrze wypełnione aromatami, wreszcie piękna kobieta zdająca
się  pływać  w  tym  niezwykłym  eterze  złożonym  z  dźwięków,  fal  i
światła - wszystko to wprawiło mnie w taki zachwyt, że urocza da-
ma już skończyła, a ja jeszcze długo nie mogłem dojść do siebie, co
ona, jeśli się nie mylę, ku mojej konfuzji zauważyła.

Niemal takie samo wrażenie wywarła na innych, lecz nie rozle-

gły się ani oklaski, ani komplementy - to tutaj nie jest w zwyczaju.
Każdy zna stopień swojego kunsztu: zły muzyk nie torturuje uszu
słuchaczy, a dobry nie każe się prosić. Zresztą muzyka jest tutaj

nieodzownym  składnikiem  wychowania  i  jest  równie  powszechna,
jak  czytanie  i  pisanie;  czasami  gra  się  cudzą  muzykę,  ale  naj-
częściej,  a  dotyczy  to  szczególnie  dam  w  rodzaju  mojej  piękności,
improwizuje  się  bez  żadnej  namowy,  jeśli  tylko  muzyk  odczuje
wewnętrzną tego potrzebę.

W różnych miejscach ogrodu rosły drzewa brzemienne owoca-

mi - dla gości; niektóre z tych owoców były dziwacznymi dziełami
sztuki  ogrodniczej,  która  tutaj  osiągnęła  wyżyny  kunsztu.  Patrząc
na  nie  myślałem  mimo  woli,  ile  wysiłku  umysłu  i  ile  cierpliwości
trzeba  było,  żeby  w  drodze  kolejnych  szczepień  połączyć  różne
gatunki owoców, zupełnie od siebie odmienne, i wyhodować nowe,
niebywałe  gatunki.  Zauważyłem  na  przykład  owoce,  które  były
czymś  pośrednim  między  ananasem  a  brzoskwinią  i  miały  niepo-
równany  smak.  Zauważyłem  również  figi  zaszczepione  na  wiśni,
banany połączone z gruszą. Wszystkich owoców, by tak rzec, wyna-
lezionych przez tutejszych ogrodników nie sposób wyliczyć. Wokół
tych drzew stały niewielkie karafki ze złotymi kranami. Goście brali
te karafki, odkręcali krany i bez ceremonii wciągali w siebie zawar-
te w nich, tak mi się przynajmniej wydawało, napoje. Poszedłem za
ich  przykładem;  w  karafkach  znajdowała  się  aromatyczna  miesza-
nina  podniecających  gazów  o  smaku  przypominającym  zapach
wina  (bouquet).  Mieszanina  ta  momentalnie  rozlewała  się  po  ca-
łym ciele, powodując uczucie zdumiewającego ożywienia i wesoło-
ści,  która  czasami  osiąga  taki  stopień,  że  nie  można  powstrzymać
się od ciągłego uśmiechu. Te gazy są całkowicie nieszkodliwe, a ich
używanie spotyka się z wielką aprobatą medyków; nic zatem dziw-
nego,  że  owe  ulotne  napitki  tutejszym  wyższym  sferom  zastąpiły
całkowicie wina, które pijają teraz jedynie prości rzemieślnicy nie-
zmiernie przywiązani do tego prostackiego płynu.

Po jakimś czasie gospodarz zaprosił nas do odrębnej ubikacji, w

której znajdowała się wanna magnetyczna. Trzeba ci wiedzieć, że w
tutejszych  salonach  magnetyzm  zwierzęcy  jest  ulubioną  zabawą
zastępującą  w  pełni  starożytne  karty,  kości,  tańce  i  inne  rozrywki.
Oto jak to się robi: jeden z obecnych - zazwyczaj najbardziej biegły
w  manipulacjach  magnetycznych  -  staje  obok  wanny,  a  wszyscy
pozostali  biorą  do  rąk  sznur  od  niej  biegnący  i  magnetyzacja  się
zaczyna. Jednych wprawia ona w zwykły magnetyczny sen krzepią-
cy  zdrowie,  na  innych  do  czasu  w  ogóle  nie  działa,  inni  wreszcie
wprowadzają się w stan somnambulizmu, na czym polega cel całej
zabawy.  Z  braku  przyzwyczajenia  znalazłem  się  w  liczbie  tych,  na
których  magnetyzm  w  ogóle  nie  działał  i  dlatego  mogłem  być
świadkiem wszystkich wydarzeń.

Wkrótce zaczęła się nader interesująca rozmowa; somnambuli-

cy  jeden  przez  drugiego  zdradzali  swoje  najtajniejsze  myśli  i  pra-
gnienia.  „Wyznam  -  powiedział  jeden  z  nich  -  że  choć  usilnie  sta-
ram  się  przekonać  wszystkich,  że  nie  lękam  się  komety,  to  jednak
jej zbliżanie się przyprawia mnie o wielki przestrach.”

„Dzisiaj umyślnie rozzłościłam swojego męża - powiedziała

pewna urocza dama - ponieważ w gniewie jest bardzo przystojny.”

„Pani tęczowa suknia - powiedziała jakaś elegantka do swojej

sąsiadki - tak mi się podoba, że zamierzam poprosić o jej fason,
chociaż wstyd mi będzie to uczynić.”

Podszedłem do grupki pań, wśród których znajdowała się moja

piękność. Ledwie się do nich zbliżyłem, gdy urocza dama powie-
działa do mnie: „Nie wyobraża pan sobie, jak bardzo mi się pan
podoba; gdy tylko pana ujrzałam, gotowa byłam pana pocałować!”

„Ja również, ja również” - wykrzyknęło kilka kobiecych głosów.

Obecni roześmiali się i pogratulowali mi konkiety, jaką zrobi-

łem wśród petersburskich dam.

Ta zabawa trwała około godziny. Obudzeni ze stanu somnam-

bulicznego  zapominają  wszystko,  co  mówili,  i  poczynione  przez
nich wyznania dają powód do tysięcznych mistyfikacji, które sprzy-
jają ożywieniu życia towarzyskiego, gdyż nierzadko zapoczątkowu-
ją  dozgonne  miłości,  flirciki  i  przyjaźnie.  Często  ludzie,  przedtem
ledwie  przelotnie  znajomi,  dowiadują  się  w  tym  stanie  o  swojej
wzajemnej  sympatii,  a  dawne  więzi  jeszcze  bardziej  umacniają  się
dzięki  tym  niezafałszowanym  wyrazom  wewnętrznych  uczuć.  Cza-
sami  magnetyzują  się  sami  mężczyźni,  zaś  damy  pozostają  trzeź-
wymi obserwatorkami; innym razem z kolei damy zasiadają wokół
wanny  magnetycznej  i  zdradzają  swoje  tajemnice  mężczyznom.
Rozpowszechnienie  magnetyzacji  całkowicie  wytrzebiło  w  wyż-
szych sferach fałsz i obłudę, które stały się w tych warunkach nie-
możliwe;  jednak  dyplomaci  świadomi  obowiązków,  jakie  nakłada
na nich piastowana godność, nic uczestniczą w tej zabawie i dlate-
go odgrywają w salonach bardzo nieznaczną rolę. W ogóle nie lubi
się tu tych, którzy uchylają się od udziału we wspólnej magnetyza-
cji: podejrzewa się ich o jakieś wrogie myśli lub naganne skłonno-
ści.

Zmęczony nadmiarem różnorodnych wrażeń, które stały się

moim udziałem w ciągu tego dnia, nie czekając na  kolację, odszu-
kałem  swój  aerostat;  na  dworze  panowała  zamieć  i  mimo  ogrom-
nych  otworów  wentylacyjnych  nieustannie  wypuszczających  w
powietrze  gigantyczne  ilości  ciepła,  musiałem  ściśle  owinąć  się
moją  szklaną  peleryną.  Obraz  pięknej  damy  grzał  jednak  moje
serce  -  jak  powiadali  starożytni.  Jest  ona,  jak  się  dowiedziałem,
jedyną  córką  tutejszego  ministra  medycyny;  jednak,  mimo  jej  wi-
docznej do mnie sympatii, nie mogę liczyć na jej prawdziwą skłon-
ność, skoro nie wsławiłem się jeszcze żadnym odkryciem naukowym

i dlatego uważany jestem za wyrostka!

LIST SZÓSTY

W moim ostatnim, przecież tak długim liście nie zdążyłem jed-

nak  opowiedzieć  ci  o  niektórych  sławnych  osobach,  które  widzia-
łem  na  wieczorze  u  Przewodniczącego  Rady.  Zebrało  się  tam,  jak
już  ci  pisałem,  najdostojniejsze  towarzystwo:  minister  filozofii,
minister sztuk pięknych, minister sił powietrznych oraz poeci, filo-
zofowie  i  historycy  pierwszej  i  drugiej  klasy.  Na  szczęście  spotka-
łem tam pana Chartina, którego już wcześniej poznałem u wujasz-
ka;  to  on  opowiedział  mi  o  tych  panach  różne  ciekawe  szczegóły,
które podam ci przy innej okazji. W ogóle muszę ci powiedzieć, że
tutejsze  przygotowanie  do  służby  i  kształcenie  największych  do-
stojników jest godne najwyższej uwagi. Wszyscy oni kształceni są w
osobnym  zakładzie  naukowym,  który  nosi  nazwę  Szkoły  Mężów
Stanu.  Wstępują  do  niej  najlepsi  uczniowie  innych  zakładów  na-
ukowych i rozwój ich zdolności śledzony jest od najmłodszych lat.
Po  zdaniu  surowego  egzaminu  uczestniczą  oni  przez  parę  lat  w
posiedzeniach  Rady  Państwa,  aby  nabrać  niezbędnego  doświad-
czenia; z tego rozsadnika trafiają  wprost  na najwyższe stanowiska
państwowe,  dlatego  też  często  wśród  takich  dostojników  można
napotkać ludzi młodych - co wydaje się niezbędne, jako że świeżość
i  czynność  młodości  może  podołać  najtrudniejszym  obowiązkom.
Ludzie  ci  starzeją  się  przed  czasem  i  tylko  im  nie  czyni  się  z  tego
zarzutu, gdyż płacą swoim zdrowiem za dobrobyt całego społeczeń-
stwa.

Minister zgody jest pierwszym dostojnikiem państwa i Prze-

wodniczącym Rady Państwa. Jego godność jest najtrudniejsza i
najbardziej śliska. Jemu podlegają sędziowie pokoju wybierani w

całym  państwie  spośród  ludzi  cieszących  się  największym  szacun-
kiem i najbogatszych; ich obowiązkiem jest utrzymywanie ścisłych
więzi  z  wszystkimi  domami  w  powierzonym  im  okręgu  i  zapobie-
ganie wszystkim rodzinnym kłótniom, waśniom, a w szczególności
procesom  oraz  nakłanianie  do  polubownego  zakończenia  sporów
już  trwających.  Do  rozwikłania  trudnych  wypadków  służy  im  wy-
asygnowany  przez  państwo  poważny  fundusz  noszący  nazwę  go-
dzącego, którego wedle własnej woli używają do zaspokojenia rosz-
czeń ludzi szczególnie upartych. Te sumy dzisiaj, wskutek ogólnego
polepszenia  obyczajności,  wynoszą  trzykrotnie  mniej,  niż  dawniej
wydawano  na  utrzymanie  ministerstwa  sprawiedliwości  i  policji.
Jest  rzeczą  godną  uwagi,  że  sędziowie  pokoju  poza  wewnętrzną
skłonnością do czynienia dobra (na co podczas wyborów zwraca się
pilną  uwagę)  pobudzani  są  do  rzetelnego  spełniania  swoich  obo-
wiązków również przez okoliczności zewnętrzne, bowiem za każdy
proces,  któremu  nie  zdołali  zapobiec,  obowiązani  są  zapłacić
grzywnę wzbogacającą ogólny kapitał ministerstwa zgody. Minister
zgody  z  kolei  odpowiada  za  wybór  sędziów  i  za  ich  poczynania.
Sam  jest  pierwszym  sędzią  pokoju  i  na  nim  osobiście  spoczywa
odpowiedzialność za zgodę w działaniu wszystkich urzędów i osób
urzędowych. Powierzono mu również nadzór nad wszystkimi spo-
rami naukowymi i literackimi i dopilnowanie, aby owe spory toczy-
ły  się  nie  dłużej,  niż  to  jest  pożyteczne  dla  doskonalenia  nauki  i
nigdy nie przekształcały się w napaści ad personam. Możesz sobie
zatem wyobrazić, jaką wiedzę ów dostojnik musi posiadać i ile za-
pału musi przejawiać w działaniach na rzecz powszechnego dobra.
Należy  w  ogóle  stwierdzić,  iż  życie  tych  dostojników  bywa  nader
krótkie, gdyż niepomierny trud zabija ich, eonie jest niczym dziw-
nym, skoro muszą troszczyć się nic tylko o spokój całego państwa,

lecz w dodatku nieustannie zajmować się własnym samodoskona-
leniem, na co ludzkich sil nie może wystarczyć.

Obecny minister zgody w pełni zasługuje na swoją godność; jest

jeszcze młody, ale włosy jego już posiwiały od nieustannych tru-
dów. Na twarzy ma wypisaną dobroć pospołu z przenikliwością i
mądrością.

Jego gabinet zawalony jest mnóstwem ksiąg i papierów; widzia-

łem tam zresztą wielką rzadkość: kodeks praw rosyjskich wydany w
XIX wieku po narodzeniu Chrystusa; wiele jego kart zetlało, ale
inne zachowały się w całości. To cymelium przechowywane jest jak
największy skarb pod szkłem w drogocennej szkatule opatrzonej
imieniem władcy, za panowania którego zostało wydane.

„Jest to jedno z pierwszych pomnikowych dzieł prawodawstwa

rosyjskiego  -  powiedział  mi  gospodarz.  -  Wskutek  zmian  języka,
jakie  nastąpiły  w  tak  długim  czasie,  wiele  zawartych  w  nim  słów
stało  się  niezrozumiałych,  ale  z  tego,  co  zdołaliśmy  pojąć,  widać
wyraźnie,  jak  pradawne  jest  nasze  oświecenie!  Takie  zabytki
wdzięczna potomność winna przechowywać jak relikwie.”

LIST SIÓDMY

Dziś rano odwiedził mnie pan Chartin i zaprosił do obejrzenia

sali  Zgromadzenia  Ogólnego  Akademii.  „Nie  wiem  -  powiedział  -
czy  wolno  nam  będzie  dzisiaj  pozostać  na  posiedzeniu,  ale  przed
jego  rozpoczęciem  zdąży  pan  poznać  niektórych  naszych  uczo-
nych.”

Sala Kongresu Uczonych znajduje się, jak ci już pisałem, w

gmachu Gabinetu Osobliwości. Tam właśnie, poza cotygodniowymi
posiedzeniami, uczeni zbierają się niemal codziennie; przeważnie
też mieszkają na miejscu, aby łatwiej mogli korzystać z ogromnych
bibliotek i laboratorium fizycznego Gabinetu. Zjawiają się tam

fizycy, historycy, poeci, muzycy i malarze, którzy szlachetnie zwie-
rzają  się  sobie  nawzajem  ze  swoich  myśli,  opisują  doświadczenia,
nawet nieudane, mówią o samym jądrze swoich odkryć niczego nie
ukrywając,  bez  fałszywej  skromności,  ale  i  bez  samochwalstwa;
tam  też  naradzają  się  co  do  sposobu  uzgodnienia  swoich  prac  i
nadania  im  jednolitego  kierunku.  Temu  wszystkiemu  bardzo
sprzyja organizacja tego stanu, którą opiszę ci w jednym ze swoich
przyszłych  listów...  Weszliśmy  zatem  do  ogromnej  sali  ozdobionej
posągami  i  portretami  wielkich  ludzi;  kilka  stołów  pokrywały
książki, a na innych stały przyrządy fizyczne przygotowane do do-
świadczeń;  do  jednego  ze  stołów  przeciągnięto  przewody  od  naj-
większego w świecie stosu galwanomagnetycznego, który zajmował
cały kilkupiętrowy dom.

Było jeszcze wcześnie, więc i odwiedzających nie było zbyt wie-

lu.  W  niewielkim  kółku  gorąco  dyskutowano  o  niedawno  opubli-
kowanej  książce,  która  została  przedstawiona  Kongresowi  przez
pewnego  młodego  archeologa  i  miała  rozwikłać  nader  sporne  i
interesujące  zadanie,  a  mianowicie  usiłowała  dociec  najstarszej
nazwy Petersburga. Może nie wiesz, że na ten temat istnieje wiele
przeciwstawnych  poglądów.  Źródła  historyczne  zaświadczają,  że
miasto  to  zostało  założone  przez  tego  samego  wielkiego  Władcę,
którego imię nosi. Co do tego nie ma wątpliwości, jednak odkrycie
pewnych  starożytnych  rękopisów  naprowadziło  na  myśl,  że  z  nie-
wytłumaczonych przyczyn  owo wspaniałe  miasto w ciągu tysiącle-
cia  parokrotnie  zmieniało  swoją  nazwę.  To  odkrycie  w  ogóle  do-
prowadziło  do  wielkiego  wzburzenia  wśród  archeologów:  jeden  z
nich  na  przykład  dowodzi,  że  najstarsza  nazwa  Petersburga
brzmiała Petropol i na poparcie swej tezy przytacza wers starożyt-
nego poety:

„Petropol wśród wieżyc drzemie...”

Inni nie bez podstaw zaoponowali twierdząc, że w tym wersie

musiał powstać błąd drukarski. Jeszcze inni utrzymują, że Peters-
burg zwano w najdawniejszych czasach Piotrogrodem. Nie będę tu
wyliczał  wszystkich  przypuszczeń  na  ten  temat  i  powiem  tylko,  że
pewien  archeolog  odrzuca  je  wszystkie  bez  wyjątku.  Przekopując
się przez zetlałe stosy starożytnych ksiąg znalazł on wiązkę rękopi-
sów,  których  karty zostały  po części oszczędzone przez czas. Kilka
ocalałych  linijek  dało  mu  podstawę  do  napisania  całej  książki  ko-
mentarzy, w których dowodzi, że pierwotną nazwą Petersburga był
Piter;  na  dowód  słuszności  przedstawił  Kongresowi  oryginalny
rękopis. Widziałem ten  bezcenny zabytek napisany  na owej mate-
rii,  którą  starożytni  nazywali  papierem.  Sekret  jej  wytwarzania
został  już  dawno  utracony,  czego  zresztą  nie  należy  żałować,  gdyż
jej nietrwałość sprawiła, że nie dotarły do nas niemal żadne zabytki
starożytnego  piśmiennictwa.  Przepisałem  dla  ciebie  te  nieliczne
słowa,  które  wprowadziły  takie  zamieszanie  wśród  uczonych.  Oto
one:

„Piszę do pana z Pitra, a na dniach udaję się do Kronsztadtu,

gdzie mi proponują miejsce zastępcy burmistrza z pensją pięciuset
rubli rocznie...” Reszta została pochłonięta przez czas.

Możesz sobie z łatwością wyobrazić, do jakich interesujących

odkryć  mogą  doprowadzić  te  nieliczne  bezcenne  wersy!  Najpraw-
dopodobniej jest to urywek listu, tyle że nie wiadomo przez kogo i
do kogo pisanego. Oto pytania godne uwagi całego uczonego świa-
ta.  Na  szczęście  sam  piszący  daje  nam  pewne  wskazówki  co  do
własnej  godności  powiadając,  że  proponują  mu  miejsce  burmi-
strza... Kim jednak był burmistrz? Na to słowo nigdy dotąd w sta-
rożytnych rękopisach nie natrafiono. Większość uczonych przychy-
la się do zdania, że godność  „burmistrza”  była  bardzo wysoka,

porównywalna  z  godnościami  „fechtmistrza”  i  „kuchmistrza.”  W
pełni  się  z  tym  zgadzam  -  analogia  jest  oczywista!  Nie  wiadomo
wprawdzie, czym się owi dostojnicy zajmowali, ale ponad wszelką
wątpliwość  musieli  być  ludźmi  stojącymi  na  świeczniku,  bowiem
słowo „mistrz” występujące w nazwach ich godności zdaniem gra-
matyków oznacza najwyższy stopień szacunku. Ten wywód jest tak
jasny,  że  nie  może  wzbudzać  chyba  żadnych  wątpliwości,  ale  jest
jedna trudność: jak pogodzić tak niewielką pensję, jaką jest pięćset
rubli, z ważnością stanowiska, jakim musiała być godność pomoc-
nika burmistrza? Łatwo to jednak wytłumaczyć, jeśli się założy, że
w starożytności słowo „rubel” było ogólnym wyrazem liczby przed-
miotów, jak na przykład słowo „miriada”, lecz moim zdaniem kryje
się w tej zagadce coś ważniejszego. Czy aby znikomość tej sumy nie
dowodzi, że w starożytności wyżsi dostojnicy otrzymywali znacznie
mniejsze  pensje  od  zaopatrzenia  wypłacanego  niższym  urzędni-
kom? Wyższa godność zobowiązywała bowiem piastującego ją czło-
wieka  do  bezinteresownej  pracy  dla  wspólnego  dobra,  do  trudu
pełnego poświęcenia i poezji. Taka głęboka myśl jest w pełni godna
mądrości starożytnych.

Zresztą wszystko to dowodzi, drogi przyjacielu, jak jeszcze mało

znamy ich historię, mimo najusilniejszej pracy zapalonych bada-
czy!

Również po raz pierwszy udało mi się zobaczyć w oryginale cały

starożytny rękopis; nie możesz sobie nawet wyobrazić, jakie szcze-
gólne uczucie wzbudził ten widok w mojej duszy, z jakim drżeniem
oglądałem ten majestatyczny pomnik starożytności, to pismo
wielmoży, człowieka być może wielkiego, którego jego własny twór
przeżył o wiele wieków, człowieka, od którego zależały zapewne
losy milionów. W samym charakterze jego pisma było coś wytwor-
nego i budzącego podziw, bo ileż wysiłku kosztowało starożytnych

wypisywanie  tylu  liter  oddających  słowa,  które  dziś  oznaczamy
jednym symbolem! Skąd oni brali na to czas? A pisali bardzo dużo:
niedawno pokazano mi w przelocie ogromny gmach z najdawniej-
szych  czasów  zachowany  do  dziś  i  wypełniony  od  góry  do  dołu
wiązkami zetlałego, pokrytego literami papieru, który rozsypuje się
za  najmniejszym  dotknięciem.  Antykwariusze  zdołali  przepisać
zaledwie  parę  słów  występujących  częściej  od  innych,  na  przykład
„raport”, „instrukcja”, „wydawanie prowiantu” i tym podobne... Ich
znaczenia dziś zupełnie nie sposób dociec, ale ileż skarbów historii,
poezji  i  sztuki  musi  się  w  nich  kryć!  Wprawdzie  pod  wieloma
względami  jesteśmy  gorsi  od  starożytnych,  ale  w  każdym  razie
nasza  pisemna  puścizna  nie  zaginie.  Widziałem  te  powstałe  przed
tysiącem lat książki pisane na naszym szklanym papirusie - wyglą-
dają, jakby napisano je wczoraj! Czyż kometa zdoła je roztopić!

Tymczasem, kiedy byliśmy zajęci oglądaniem tego pomnika

przeszłości, w sali zebrali się członkowie Akademii i ponieważ  po-
siedzenie  nie  było  publiczne,  musieliśmy  ją  opuścić.  Dzisiaj  Kon-
gres  winien  zająć  się  zbadaniem  różnych  projektów  dotyczących
zapobieżenia upadkowi komety. Właśnie z tego powodu wyznaczo-
no tajne posiedzenie, gdyż w zwyczajne dni na sali mogą być obec-
ni postronni goście - tak silna jest tu miłość do zatrudnień nauko-
wych!

Wyszliśmy na górę do swego aerostatu i na pobliskiej platfor-

mie ujrzeliśmy tłum ludzi, którzy głośno coś krzyczeli, wymachiwa-
li rękami i bodajże przeklinali.

- Co to jest? - zapytałem Chartina.
- O, proszę lepiej nie pytać - odrzekł uczony. - Ten tłum to jed-

no z najstraszliwszych zjawisk naszej epoki. Na naszej półkuli
oświata ogarnęła nawet najniższe stany; z tego powodu wielu ludzi

ledwie godnych miana zwykłych rzemieślników rości sobie preten-
sje do uczoności i zdolności literackich, ci ludzie niemal codziennie
zbierają  się  przed  naszą  Akademią,  drzwi  której,  rzecz  jasna,  są
przed  nimi  zamknięte,  i  swoim  krzykiem  usiłują  zwrócić  uwagę
przechodniów.  Do  tej  pory  nie  zdołali  pojąć,  dlaczego  nasi  uczeni
gardzą  ich  towarzystwem  i  ze  złości  zaczęli  ich  przedrzeźniać,
uprawiając  coś  na  podobieństwo  nauki  i  literatury.  Jednak  nie
znając  szlachetnych  pobudek  powodujących  prawdziwym  uczo-
nym, zamienili jedną i drugą w rodzaj rzemiosła: jeden plecie non-
sensy,  drugi  je  chwali,  a  trzeci  sprzedaje,  a  im  więcej  sprzeda,  za
tym większego człowieka jest wśród nich uważany. Od tego ciągłe-
go handlu popadają w kłótnie, zwane u nich partiami. Jeden oszu-
ka drugiego i już są dwie partie, i już dochodzi niemal do rękoczy-
nów. Każdy chce zdobyć monopol, a nade wszystko pragnie owład-
nąć  prawdziwymi  uczonymi  i  literatami.  W  tym  jednym  wypadku
zapominają  wszyscy  o  swoich  wewnętrznych  waśniach  i  zgodnie
działają.  Tych,  którzy  nie  chcą  uczestniczyć  w  ich  knowaniach,
przemysłowcy nazywają arystokratami, przyjaźnią się z ich lokaja-
mi, starają się wydobyć od nich sekrety domowe, a potem rzucają
na swoich rzekomych wrogów różne oszczerstwa. Zresztą te usiło-
wania naszych przemysłowców nie odnoszą żadnego skutku i jedy-
nie z każdym dniem wywołują coraz to większą pogardę.

- Proszę mi łaskawie powiedzieć - spytałem - skąd w rosyjskim

błogosławionym cesarstwie mogli się wziąć tacy ludzie?

- Przeważnie przybyli z różnych stron świata. Nie znają rosyj-

skiego  ducha,  więc  obca  jest  im  również  miłość  do  rosyjskiego
oświecenia.  Chcieliby  jedynie  wzbogacić  się,  a  Rosja  jest  zasobna.
W starożytności tacy ludzie nie istnieli, a w każdym  razie wieści  o
nich nie przetrwały.  Jeden z moich znajomych zajmujących się

antropologią  porównawczą  sądzi,  że  tego  rodzaju  ludzie  wywodzą
się w prostej linii od zapaśników walczących na pięści, którzy nie-
gdyś  żyli  w  Europie.  Cóż  robić!  Ci  ludzie  są  ciemną  stroną  naszej
epoki i należy mieć nadzieję, że w miarę rozpowszechniania oświa-
ty znikną również i te plamy na rosyjskim słońcu..

Wtedy akurat zbliżyliśmy się do domu.

FRAGMENTY

Na początku 4837 roku, kiedy Petersburg już zbudowano i

przestano naprawiać w nim jezdnie, podróżny galwanostat szybko
opuścił się na platformę wysokiej wieży wyrastającej nad „Hotel
dla przylotnych”; pocztylion zręcznie zarzucił kilka haków na pier-
ścienie platformy, wyrzucił wciąganą drabinkę, i mężczyzna w ob-
szernym stroju z elastycznego szkła wyskoczył z galwanostatu,
zwinnie wybiegł na platformę, pociągnął za sznur i platforma opu-
ściła się do wielkiej sieni.

- Czym możecie mnie nakarmić? - zapytał podróżny, zrzucając

z ramion szklaną opończę i poprawiając kaftan z cienkiego paję-
czego sukna.

- A z kim mam honor? - zapytał z ukłonem karczmarz.
- Mam zaszczyt być Zwyczajnym Historykiem na dworze ame-

rykańskiego poety Orliusza.

Karczmarz podszedł do ściany na której wisiały różne cenniki

pod tabliczkami opatrzonymi napisami: Poeci, Muzycy, Historycy,
Malarze itd. Zdjął jeden z nich i podał podróżnemu.

- Co to ma znaczyć? - zapytał ten ostatni, przeczytawszy tytuł:

Cennik dla historyków. - Aha! Zapomniałem, że na waszej półkuli
każdej godności przysługuje stosowny obiad. Słyszałem o tym, ale

przyzna pan, że jest to dość dziwny zwyczaj.

- Udziałem naszej ojczyzny - zaoponował z uśmiechem karcz-

marz - chyba na zawsze pozostanie to, że cudzoziemcy nigdy jej nie
zrozumieją. Wiem, że wielu Amerykanów śmiało się z tego zwycza-
ju  tylko  dlatego,  że  nie  potrafiło  go  zrozumieć.  Zechce  pan  chwilę
pomyśleć,  a  natychmiast  przekona  się  pan,  iż  oparty  jest  on  na
regułach prawdziwej matematyki moralnej: cennik dla każdej god-
ności  sporządzony  jest  z  myślą  o  stopniu  pożytku,  jaki  może  ona
przynieść ludzkości.

Amerykanin uśmiechnął się z ironią:
- O, kraju portów! Wszędzie u was panuje poezja, nawet w cen-

niku obiadowym... Ja, południowy prozaik, ośmielę się mimo to
zapytać: co mam zrobić, jeśli nabiorę ochoty na potrawę, której nie
ma w cenniku dla historyków?...

-  Może ją pan otrzymać, ale wyłącznie za pieniądze...
-  To znaczy, że wszystko, co znajduje się w tym cenniku ...
-  Otrzymuje  pan  bezpłatnie...  W  naszym  kraju  wymagamy  od

gościa jedynie działalności zgodnej z piastowanym przez niego
tytułem i godnością, a rząd płaci mi za każdego podróżnego ustalo-
ną taksę...

- To wcale niezłe - zauważył oszczędny Amerykanin. - Nie

opuszczałem swej półkuli, więc nie znałem szczegółów tego zarzą-
dzenia. Nic dziwnego, docierałem wcześniej tylko do Nowej Ho-
landii.

- A gdzie pan teraz wsiadł, jeśli wolno zapytać?
- W Cieśninie Magellana... Ale pomówmy raczej o obiedzie...

Proszę mi podać porcję ekstraktu krochmalowego z ekstraktem
szparagowym; porcję azotu à la fleur d'orange, esencję ananasową i
butelkę kwasu węglowego z wodorem. A po obiedzie chciałbym
przyjąć wannę magnetyczną, bo jestem bardzo zdrożony...

-  Do somnambulizmu czy też do niższego stopnia?...
-  Nic, zwyczajną wannę magnetyczną dla wzmocnienia sił...
-  Zaraz będzie gotowa.
Tymczasem przed elastyczną kanapą opuścił się z sufitu na zło-

tych żerdziach schludny stół z rżniętego rubinu pokryty obrusem z
elastycznego szkła. Służba ustawiła na nim pod rubinowymi kołpa-
kami odżywcze esencje, a gaz kwasowęglowy w takich samych ru-
binowych butlach ze złotymi kranami zakończonymi długą rurką.

Podróżny jadł za dwóch i poprosił o jeszcze jedną porcję azotu.

Po opróżnieniu butelki gazu zrobił się o wiele rozmowniejszy.

- Znakomity azot! - wykrzyknął, zwracając się do karczmarza. -

Tylko raz zdarzyło mi się kosztować równie dobry na Madagaska-
rze.

Podczas gdy wujaszek zajmował się swoimi dyplomatycznymi

intrygami,  ja  zdążyłem  zawiązać  wiele  interesujących  znajomości.
Spotkałem się w domu wujaszka z panem Chartinem, Zwyczajnym
Historykiem na dworze tutejszego poety Orliusza. (To jedna z naj-
szacowniejszych godności w imperium; obowiązkiem historyka jest
przygotowywanie  materiałów  historycznych  dla  twórczości  Poety
lub też przeprowadzanie nowych badań wedle jego wskazówek; ten
tytuł  ustanowiono  całkiem  niedawno,  ale  przyniósł  on  już  wielkie
korzyści  państwu;  badania  historyczne  nabrały  konsekwencji,
wskutek czego rzuciły nowe światło na wiele ciemnych punktów w
historii.)

Nie tracąc czasu poprosiłem pana Chartina o szczegółowe obja-

śnienie mnie, na czym polegają obowiązki związane z jego godno-
ścią, która, jak wiadomo, zalicza się u Rosjan do najszacowniej szych

i o której w Chinach mamy tylko niejasne pojęcie. Oto, co mi od-
powiedział:

- Panu, jako człowiekowi studiującemu, jest doskonale wiado-

mo,  ile  wysiłku  poświęcali  sławni  mężowie  na  połączenie  wszyst-
kich  nauk  w  jedną;  szczególnie  godne  uwagi  w  tym  względzie  są
prace  trzeciego  tysiąclecia.  W  zamierzchłej  starożytności  częste  są
utyskiwania na zbytnie rozdrobnienie nauk, ale upłynęły dziesiątki
wieków  i  wszelkie  próby  ich  połączenia  okazały  się  daremne.  Nie
pomagało  nic:  ani  upraszczanie  metod,  ani  klasyfikacja  wiedzy.
Człowiek  nie  potrafił  rozwikłać  tego  okropnego  dylematu,  gdyż
jego wiedza była albo jednostronna, albo płytka. Czego nie dokona-
ły  wysiłki  uczonych,  to  nastąpiło  samoczynnie  wskutek  wprowa-
dzenia nowego kształtu państwa: dawny podział społeczeństwa na
stany  Historyków,  Geografów,  Fizyków,  poetów  -  a  każdy  z  tych
stanów  działał  oddzielnie  -  natchnął  obecnie  panującego  nam
Władcę szczęśliwą myślą, aby - a trzeba wiedzieć, że on sam należy
do  najpierwszych  poetów  naszego  czasu  -  zgodnie  z  naturalnym
porządkiem rzeczy jeden stan podporządkowywał się innemu. Po-
stanowił więc połączyć te stany więziami nie tylko naukowymi, lecz
także obywatelskimi. Myśl zda się prosta, ale podobnie jak wszyst-
kie proste i genialne myśli mogła przyjść do głowy jedynie człowie-
kowi wielkiemu. Może przy pierwszych próbach poszczególne sta-
ny zostały sklasyfikowane nie najwłaściwiej, ale ten niedostatek da
się  z  czasem  bardzo  łatwo  naprawić.  Teraz  człowiekowi  piastują-
cemu godność Poety lub Filozofa przysługuje dwór składający się z
kilku  zwyczajnych  historyków,  fizyków,  lingwistów  i  innych  uczo-
nych,  którzy  mają  działać  zgodnie  ze  wskazówkami  swojego
zwierzchnika  lub  przygotowywać  dla  niego  stosowne  materiały:
każdy z historyków ma z kolei pod swoją zwierzchnością kilku

chronologów,  filologów-antykwariuszy,  geografów;  fizyk  -  kilku
chemików,  mineralogów  i  innych.  Mineralodzy  i  pozostali  -  kilku
metalurgów  oraz  zwykłych  kopistów  i  ludzi  zajmujących  się  pro-
stymi doświadczeniami.

Na takim podziale zajęć wygrywają wszyscy: wiedza brakująca

jednemu  uzupełniana  jest  przez  drugiego,  jakiś  problem  badany
jest  jednocześnie  ze  wszystkich  stron,  poeta  nie  musi  odrywać  się
od swego natchnienia, a filozof od rozmyślań, bo prace materialne
wykonują  za  nich  inni.  Społeczeństwu  ta  jedność  przyniosła  nie-
pomierne  korzyści:  pojawiły  się  niespodziewane  odkrycia  i  udo-
skonalenia  wręcz  nadnaturalne...  Temu  właśnie  nasza  ojczyzna
zawdzięcza błyskotliwe sukcesy, jakie odniosła w ostatnich latach.

Podziękowałem panu Chartinowi za jego uprzejme objaśnienia i

westchnąwszy w duchu pomyślałem, że Chiny długo jeszcze nie
osiągną takiego stopnia rozwoju, kiedy to podobne urządzenie
zajęć naukowych będzie możliwe.

1840

Przełożyła Anita Tyszkowska

WŁODZIMIERZ SOŁŁOGUB

Tarantas
- Wrażenia z podróży

ROZDZIAŁ XX. SEN

Późnym wieczorem tarantas toczył się po szerokim stepie. Robi-

ło się ciemno. Wreszcie nastała noc, rozciągając nad całą okolicą
mroczną, nieprzeniknioną zasłonę.

- Co to? - powiedział z niepokojem Iwan Wasiliewicz. - Gdzie

podział się Wasilij Iwanowicz? Wasiliju Iwanowiczu! Gdzie pan
jest? Gdzie pan jest? Wasiliju Iwanowiczu!

Wasilij Iwanowicz nie odpowiadał. Iwan Wasiliewicz przetarł

oczy.

- Dziwna, cudaczna sprawa - ciągnął - wydaje mi się, chyba

przez  tę  ciemność,  że  tarantas  wcale  nie  jest  tarantasem...  tylko,
daję słowo, czymś żywym... Bodaj  wielkim  karaluchem...  Bo i  bie-
gnie  niczym  karaluch...  Nie,  teraz  raczej  przypomina  ptaka...  Bre-
dzę, to przecież być nie może, a jednak to ptak, wielki ptak, a jaki,
nie  wiadomo.  Takich  ogromnych  ptaków  na  świecie  nie  ma.  A  w
ogóle  kto  to  słyszał,  żeby  tarantasy  udawały  ekwipaże,  a  w  istocie
były ptakami? Iwanie Wasiliewiczu, czy ty aby nie zwariowałeś?!
Daj spokój z tymi twoimi bredniami, bo inaczej... Tfu! Strach mnie
oblatuje. Ptak, jako żywo ptak!

W rzeczy samej Iwan Wasiliewicz się nie mylił: tarantas istotnie

przemieniał się w ptaka. Z kozła wyrastała szyja, z przednich kół

robiły się łapy, a tylne przekształcały się w szeroki, bujny ogon. Z
pierzyn i poduszek zaczęły wypełzać pióra, układając się w syme-
tryczne skrzydła, i oto już ogromny ptak zaczął chwiać się na boki,
jakby zamierzając unieść się w powietrze.

- Nie, nic z tego! - powiedział Iwan Wasiliewicz. - Zostać nocą

samemu w stepie? Serdecznie dziękuję! Możesz sobie udawać pta-
ka, ale mnie nie oszukasz. Bądź co bądź wiem, że nie jesteś niczym
innym, jak tylko tarantasem. Twoja sprawa, jak będziesz mnie
wiózł, byłeś dowiózł mnie na miejsce.

W tym momencie Iwan Wasiliewicz objął rękoma ogromną szy-

ję fantastycznego zwierzęcia i spuściwszy nogi przed skrzydłami po
obu jej stronach nie bez lęku czekał, co z tego wyniknie.

I oto dziwny ptak, orzeł nie orzeł, indyk nie indyk, zaczął się

wolniutko unosić. Najpierw wysunął szyję ku przodowi, potem
przysiadł, otrząsnął się i nagle uderzywszy skrzydłami poleciał.
Iwan Wasiliewicz był bardzo z tego niekontent.

„W końcu doczekałem się przygody - myślał - i to najtrywial-

niejszego,  najgłupszego  rodzaju.  Że  też  akurat  mnie  musiało  się
takie nieszczęście przydarzyć! Szukam rzeczy nowoczesnych, ludo-
wych,  żywych,  i  po  długich  daremnych  oczekiwaniach  trafiam  na
jakąś  bezsensowną  fantastyczną  historię.  Ja  w  ogóle  tego  naśla-
dowczego, odgrzewanego nurtu nie znoszę... Co za zgryzota! Czyż-
by  sądzone  mi  było  przez  całe  życie  szukać  prawdy  i  znajdować
tylko brednie?”

Tymczasem i tak już straszliwa ciemność stawała się coraz bar-

dziej nieprzenikniona, a powietrze duszące. Okropna mogilna wil-
goć przyprawiała Iwana Wasiliewicza o dreszcze. Poczuł, że z wolna
zaczyna się nad nim zwierać twarde sklepienie, i wydało mu się, że
pędzi już nie przez otwartą przestrzeń, lecz przez jakąś duszną

jaskinię. I w rzeczy samej leciał przez wąską i mroczną pieczarę, a
od ziemi ciągnęło przeraźliwym trupim chłodem. Iwan Wasiliewicz
przeraził się nie na żarty.

- Tarantasie! - powiedział żałośnie. - Mój dobry tarantasie! Ko-

chany tarantasie! Wierzę, iż jesteś ptakiem. Tylko wywieź mnie,
wyleć stąd. Uratuj mnie. Będę ci wdzięczny do grobowej deski!

Tarantas leciał.
Nagle w otchłani czarnej pieczary rozjarzyła się czerwonawa

iskierka, a potem od purpurowego płomienia zaczęły oddzielać się
przerażające  cienie.  Bezgłowe  zwłoki  z  narzędziami  tortur  wokół
członków,  z  własnymi  głowami  w  rękach,  kroczyły  wolno  parami,
wolno kłaniały się na prawo i lewo - i znikały w mroku; za nimi szły
inne  mary,  za  tymi  jeszcze  inne,  takie  same,  i  krwawa  procesja
zdawała się nie mieć końca.

- Dobry tarantasie! Najwspanialszy ptaku!... - krzyknął Iwan

Wasiliewicz. - Boję się. Boję się bardzo. Posłuchaj mnie. Naprawię
cię. Nakarmię. Wstawię do wozowni, tylko mnie stąd wywieź!

Tarantas leciał. Nagle mary i zjawy rozpłynęły się i pieczara

znów zasnuła się czarnym, nieprzeniknionym mrokiem.

Tarantas leciał.
Upłynął jakiś czas, wciąż w takim samym dusznym mroku.

Iwan Wasiliewicz usłyszał nagle daleki łoskot,  który stawał się co-
raz  wyraźniejszy.  Tarantas  szybko  skręcił  w  lewo.  Cała  pieczara  w
jednej  chwili  rozjaśniła  się  bladożółtym  blaskiem  i  nowy  widok
poraził wylęknionego jeźdźca. Ogromny niedźwiedź siedział pochy-
lony  na  kamieniu  i  grał  hopaka  na  bałałajce.  Wokół  niego  z  gwiz-
daniem i chichotem  pląsały obrzydliwie jakieś przeraźliwe stwory.
Wstręt i strach zdejmował, gdy się na nie patrzyło. Co za kreatury!
Pogrzebacze  w  dworskich  mundurach,  nietoperze  w  okularach,
wyelegantowane fircyki z kartą wizytową zamiast twarzy pod

założonym  na  bakier  kapeluszem,  maleńkie  dzieci  z  ogromnymi
zeschniętymi  czaszkami  na  niemowlęcych  szyjkach,  kobiety  z  wą-
sami i w rajtarskich buciorach, pijane pijawki w długich surdutach,
pudrowane małpy ubrane  na francuską modłę, papierowe latawce
z szychowymi kołnierzami i cieniutkimi szpadami, osły z brodami,
miotły w okładkach, elementarze na szczudłach, chatki na kurzych
stopkach,  skrzydlate  psy,  prosięta,  żaby,  szczury...  Wszystko  to
skakało,  wirowało,  piszczało,  gwizdało,  śmiało  się  i  ryczało  tak,  że
aż pieczara trzęsła się w posadach i febrycznie drżała, jakby przera-
żoną piekielną orgią rozszalałych gadzin...

- Tarantasie! - wrzasnął Iwan Wasiliewicz. - Zaklinam cię w

imię Wasilija Iwanowicza i Awdotii Pietrowny, nie pozwól mi zgi-
nąć w kwiecie wieku. Jestem jeszcze młody. Jeszcze nie jestem
nawet żonaty... Uratuj mnie...

Tarantas leciał.
- Aha! Oto i Iwan Wasiliewicz! - krzyknął ktoś w tłumie.
- Iwan Wasiliewicz! Iwan Wasiliewicz! - podjął chórem tłum

obrzydliwców. - Doczekaliśmy się wreszcie tej kanalii, Iwana Wasi-
liewicza!  Dajcie  go  tu!  Damy  mu  za  swoje!  Pokażemy,  gdzie  raki
zimują! We dwa kije go weźmiemy, do tańca zmusimy. Niech tań-
czy  z  nami  do  upadłego...  He,  he,  he...  braciszku!  Wpadłeś.  Taki
byłeś  ważny,  światła  szukałeś?  My  cię  już  oświecimy  po  swojemu.
Ważna figura, myślałby kto!... I brudu nie lubisz, i na łapówki wy-
brzydzasz,  i  na  mrok  nosem  kręcisz.  A  my  tu  jesteśmy  samymi
łapówkami,  dziećmi  ciemności  i  światła,  samym  zmierzchem,
dziećmi  ciemności  i  światła...  He,  he,  he,  he...  Bierz  go!...  Bierz
go!...  Razem,  chłopaki...  Bierz  go!...  Trzymaj,  łapaj,  dawaj  go  tu
drania!... My go tu zaraz!... He, he, he, he...

I miotły, pogrzebacze, wszystkie wstrętne, obrzydliwe gadziny

rzuciły się hurtem w pogoń za Iwanem Wasiliewiczem.

- Zaczekaj! Zaczekaj! - krzyczały ochrypłe głosy. - Bierz go!...

Trzymaj! My go tu zaraz, drania!... Już teraz nam nie uciekniesz...
Wpadłeś... Łapcie go, łapcie!

- Ratunku! -ryknął rozpaczliwie Iwan Wasiliewicz.
Jednak dobry tarantas wyczuł niebezpieczeństwo, nagle uderzył

silniej skrzydłami i podwoił szybkość lotu. Iwan Wasiliewicz zmru-
żył oczy i na wpół martwy z przestrachu skulił się na grzbiecie swe-
go dziwnego hipogryfa. Czuł już dotknięcia kosmatych łap, ostrych
pazurów, szorstkich skrzydeł; gorący, jadowity oddech tłumu palił
mu  już  ramiona  i  plecy...  Ale  tarantas  leciał  żwawo  do  przodu.
Jeszcze  przyspieszył  i  już  ohydna  pogoń  traci  siły,  zostaje  w  tyle  i
wymyśla, i wrzeszczy, i przeklina... a tarantas coraz żwawiej, coraz
silniejszymi  zamachami  skrzydeł  mknie  przed  siebie...  Już  obrzy-
dliwcy  całkiem  zostali  w  tyle,  już  wściekają  się  tylko  z  daleka...
Długo  jednak  jeszcze  do  uszu  Iwana  Wasiliewicza  docierały  grube
słowa,  wymysły,  przekleństwa  i  pisk,  i  świst,  i  wstrętny  chichot...
Wreszcie  żółty  płomień  zaczął  gasnąć,  piekielny  harmider  prze-
kształcił  się  w  głuchy  łoskot,  który  oddalał  się,  cichnął  i  zaczął  z
wolna zanikać. Iwan Wasiliewicz otworzył oczy. Dokoła było nadal
ciemno,  ale  wyczuwało  się  już  świeży  powiew.  Powoli  sklepienie
pieczary  zaczęło  rozszerzać  się,  unosić  ku  górze,  aż  wreszcie  stop-
niowo zlało się z otwartą przestrzenią. Iwan Wasiliewicz poczuł, że
znajduje  się  na  swobodzie,  a  tarantas  mknie,  wysoko  po  niebiań-
skim stepie.

Nagle promień słoneczny zalśnił na nieboskłonie jak błyskawi-

ca.  Przez  niebo  przesunęły  się  z  wolna  wszystkie  tęczowe  barwy
zorzy  i  ziemia  Stała  się  widoczna.  Iwan  Wasiliewicz  wychylił  się  z
tarantasu i patrzył ze zdziwieniem na rozpościerającą się pod nim

na  kształt  panoramy  niewyobrażalną  przestrzeń,  coraz  wyraźniej-
szą w pierwszym migocie wschodzącego słońca. Siedem mórz falo-
wało  dokoła,  a  na  tych  siedmiu  morzach  majaczyły  białe  punkciki
żagli  niezliczonych  statków.  Grzbiet  górski,  połyskujący  złotem  i
okuty żelazem, rozciągał się z północy na  południe  i z zachodu na
wschód.  Ogromne  rzeki  niczym  życiodajne  arterie  wiły  się  we
wszystkich kierunkach, splatały się ze sobą i wszędy rozlewały obfi-
tość  i  życie.  Gęste  lasy  kładły  się  między  nimi  szerokim  cieniem.
Urodzajne pola brzemienne zbożem kołysały się w porannym wie-
trze.  Pośród  nich  miasta  i  wsie  błyszczały  na  kształt  jasnych
gwiazd, a równe wstęgi dróg rozbiegały się od nich promieniście we
wszystkie strony. Serce Iwana Wasiliewicza mocniej zabiło. Zaczy-
nało  świtać.  Nagle  cała  ogromna  przestrzeń  wzburzyła  się  społem
jednakowym  życiem;  wszystko  zaczęło  się  krzątać  i  kipieć.  Naj-
pierw  rozdźwięczały  się  dzwony  wzywające  na  poranną  modlitwę;
potem  skrzętni  wieśniacy  rozsypali  się  po  polach  i  niwach,  tak  że
na całej ziemi nie było miejsca nie opromienionego pomyślnością,
nie było zakątka, w którym nie wrzałaby praca. Po wszystkich rze-
kach  mknęły  parostatki  i skarby całych królestw niemal w mgnie-
niu oka zamieniały się miejscami, sprowadzając  wszędzie spokój i
dobrobyt.  Dziwne,  nieznane  Iwanowi  Wasiliewiczowi  karety  i  ta-
rantasy zaczęły z fantastyczną prędkością przelatywać i przebiegać
z miasta do miasta, mknąć przez góry i stepy, unosząc z sobą mro-
wie  ludzi.  Iwan  Wasiliewicz  patrzył  z  zapartym  tchem.  Tarantas
zaczął  wolno  opadać.  Złote  kopuły  miast  rozbłysnęły  w  promie-
niach  porannego  słońca.  Szczególnie  zaś  jedno  miasto  błyszczało
mocniej  od  innych  swymi  świątyniami  i  królewskimi  pałacami,
rozpościerając  się  dumnie  nad  całym  powiatem.  To  potężne  serce
potężnego kraju wydawało się stać na straży niczym ogromny

wartownik, który swą siłą i troską chroni całe państwo. Dusza Iwa-
na  Wasiliewicza  wypełniła  się  zachwytem.  Oczy  zalśniły.  -  Wielki
jest rosyjski Bóg! Wielka jest ziemia rosyjska! - wykrzyknął  mimo
woli  i  w  tej  samej  chwili  słońce  zaigrało  wszystkimi  swoimi  pro-
mieniami nad ukochaną przez Niebo Rosją, a wszystkie narody, od
Morza  Bałtyckiego  do  odległej  Kamczatki,  pochyliły  głowy  i  jakby
zlały w jedno w dziękczynnej modlitwie, w zwycięskim, uroczystym
hymnie chwały i miłości.

Iwan Wasiliewicz szybko zbliżał się do ziemi i w miarę opadania

tarantas  znów  zmieniał  swą  powierzchowność,  nabierał  przyzwo-
itego  wyglądu.  Jego  szyja  znów  stawała  się  kozłem,  ogon  i  łapy
kołami i tylko pióra nie wróciły do powłoczek, lecz rozproszyły się
swobodnie w powietrzu. Tarantas stawał się ponownie tarantasem,
ale  nie  takim  niezgrabnym  i  zdezelowanym,  jakim  znał  go  Iwan
Wasiliewicz,  lecz  wytwornym  i  lakierowanym  -  słowem  pięknym  i
eleganckim.  Pudła  i  sznurki  zniknęły,  worków  i  zawiniątek  jakby
nigdy nie było. Ich miejsce zajmowały niewielkie kuferki obciągnię-
te  skórą  i  mocno  przyśrubowane  w  przeznaczonych  na  nie  miej-
scach.  Tarantas  jakby  przerodził  się,  nabrał  lepszych  manier  i  od-
młodniał.  W  jego  pewnym  biegu  nie  widać  już  było  dawnego  nie-
chlujstwa;  wręcz  przeciwnie,  wyrażała  się  w  nim  pewność  siebie,
poczucie własnej godności, a może nawet nieco dumy.

„Ładnie go Wasilij Iwanowicz przerobił - pomyślał Iwan Wasi-

liewicz z mimowolnym podziwem. - Ekwipaż wyszedł mu trochę za
długi, to prawda, ale do jazdy stepem bardzo wygodny. W dodatku
nie  pozbawiony  oryginalności,  a  i  podróżuje  się  nim  bardzo  przy-
jemnie...  To  wszystko  dzięki  staraniom  Wasilija  Iwanowicza...  A
gdzie  on  właściwie  jest?  Wasiliju  Iwanowiczu!  Wasiliju  Iwanowi-
czu!  Gdzie  pan  jest?  Nie  ma  Wasilija  Iwanowicza.  Czyżby  zginął,
zniknął  bez  śladu? Szkoda staruszka! To był dobry człowiek...

Nie ma go i nie ma. Pewnie spadł gdzieś po drodze. Może zatrzy-
mać się i poszukać?”

Ale zatrzymać się nie było można. Do tarantasu zaprzęgnęła się

żwawa trójka koni, woźnica krzyknął na nie wesoło i Iwan Wasilie-
wicz  popędził  z  taką  niesłychaną  szybkością,  z  jaką  jeszcze  nigdy
nie  zdarzyło  mu  się  podróżować,  nawet  wtedy,  kiedy  za  dawnych
czasów jeździł kurierską kibitką w urzędowych sprawach. Tarantas
pędził  bez  zatrzymywania  się  po  gładkiej  jak  stół  drodze.  Konie
zmieniały się niezauważalnie w biegu i tarantas mknął wciąż dalej i
dalej, mijając pola, wsie i miasta. Mijane ziemie wydawały się Iwa-
nowi  Wasiliewiczowi  znajome.  Pewnie  musiał  tu  dawniej  często
bywać we własnych sprawach i służbowo, ale wszystko chyba przy-
brało inny wygląd... Okolice, w których dawniej rozciągały się nie-
zmierzone  jałowe  przestrzenie,  bagna,  stepy  i  nieużytki,  teraz
mrowiły  się  od  ludzi,  kipiały  życiem  i  pracą.  Lasy  zostały  oczysz-
czone i były pielęgnowane jak narodowe skarby, pola i niwy rozcią-
gały  się  różnobarwnymi  łanami  po  horyzont,  a  urodzajna  ziemia
nagradzała  szczodrymi  plonami  trud  wieśniaków.  Na  łąkach  pasą
się  malowniczo  stada,  a  niewielkie  wioszczyny,  rozsypując  wokół
siebie  rolników,  zdają  się  strzec  dorobku  czasu  i  trudu  ludzkiego.
Osady, przez  które  pędził tarantas, były osadami rosyjskimi. Iwan
Wasiliewicz  nierzadko  w  nich  bywał  i  teraz  widział,  że  zachowały
swą pierwotną powierzchowność, tylko oczyściły się i udoskonaliły,
podobnie  jak  tarantas.  Kurne  chaty,  słomiane  strzechy,  wszystkie
obmierzłe oznaki nędzy i lenistwa znikły zupełnie. Po obu stronach
drogi wznosiły się piękne domy kryte blachą, murowane, z koloro-
wymi kafelkowymi obramieniami okien, z toczonymi balustradami
i  ozdobami...  Na  szerokich  dębowych  wrotach  przybite  były  wy-
wieszki  świadczące o tym, że w długie zimowe wieczory gospodarz

domu nie oddawał się pijaństwu, nie wylegiwał się po próżnicy na
piecu,  lecz  uprawiając  zyskowne  rzemiosło  przynosił  braciom
swym korzyść dzięki wrodzonej zdolności rosyjskiego ludu do zro-
bienia każdej podpatrzonej rzeczy i umacniania w ten sposób swo-
jego  dostatku.  Na  ulicach  nie  było  widać  ani  pijanych,  ani  żebra-
ków...  Dla  sędziwych  bezdomnych  starców  przy  cerkwiach  zostały
urządzone  przytułki.  Tamże  mieściły  się  ochronki  dla  małoletnich
dzieci, które oddawano tam na czas, gdy ich matki i ojcowie zajęci
byli  robotami  polowymi.  Do  przytułków  i  ochronek  przytykały
szpitale i szkoły... szkoły dla wszystkich dzieci bez wyjątku. Przy ich
obsadzonych  drzewami  bramach  dokazywały  pstre  tłumy  dziecia-
ków, a ich niewymuszona wesołość dowodziła, że godziny zajęć nie
minęły na darmo, że wszystkie one stale i cierpliwie przygotowują
się  do  pożytecznego  życia,  do  zdobycia  uczciwego  imienia,  do
chwalebnej  pracy...  A  gromadzki  pasterz,  siedząc  pod  wierzbą,
patrzył z rozczuleniem i miłością na dziecięce zabawy.

Gdzieniegdzie nad wsiami wznosiły się pańskie dwory budowa-

ne  w  tym  samym  guście,  co  i  zwyczajne  chaty,  tyle  że  większe.  Te
domy, zda się, stały niczym strażnicy porządku i rękojmia tego, że
szczęście  kraju  nie  minie,  lecz  dzięki  mądrej  trosce  oświeconych
przewodników  będzie  się  wciąż  rozwijać  i  potęgować,  wsławiając
trud człowieka i miłosierdzie Stwórcy.

Miasta, przez które mknął tarantas, również wydawały się Iwa-

nowi  Wasiliewiczowi  znajome,  chociaż  wielu  rzeczy  w  nich  nie
poznawał.  Ulice  nie  były  smutnymi  pustyniami,  lecz  kipiały  od
ruchu  i  łudzi.  Nigdzie  nie  było  parkanów,  a  zamiast  domów,  do-
mów  o  żałosnym  wyglądzie,  z  powybijanymi  szybami  i  z  czeladzią
w łachmanach u wrót. Nie było ruin, brudnych sklepików, popęka-
nych ścian. Wręcz przeciwnie, domy stały w zwartych szeregach,

radowały  oko  czystością  i  zwierciadlanym  blaskiem  okien,  a  sta-
rannie wykończone ozdoby nadawały fasadom piękny i oryginalny,
słowiański wygląd. I z tego wyglądu nietrudno było wywnioskować,
wedle  jakiego  porządku  i  ducha  płynęło  życie  mieszczan  -  bezlik
wywieszek dowodził wszechstronnej działalności handlowej kraju...
Ogromne  hotele  kusiły  podróżnych  czystymi  pokojami,  a  nad  zło-
tymi kopułami dźwięczne dzwony słały rozgłośne błogosławieństwo
dla bratniej rodziny prawosławnych.

I oto rozjarzył się przed Iwanem Wasiliewiczem cały gąszcz

lśniących kopuł, cały kraj pałaców i budowli... - Moskwa! Moskwa!
- zakrzyknął Iwan Wasiliewicz... i w tej samej chwili tarantas znik-
nął, jakby zapadł się pod ziemię, a Iwan Wasiliewicz znalazł się na
Bulwarze  Twerskim,  w  tym  samym  miejscu,  gdzie  tak  niedawno,
zda się, spotkał Wasilija Iwanowicza i umówił się z nim na wypra-
wę  do  Mordasów.  Iwan  Wasiliewicz  zdumiał  się.  Sędziwe  drzewa
rzucały na bulwar szeroki, gęsty cień. Po obu jego stronach wznosi-
ły  się  pałace  tak  lekkie  i  piękne  w  kształcie,  że  na  sam  ich  widok
serce  wypełniało  się  szlachetnym,  radosnym  poczuciem  harmonii.
Każdy dom wydawał się świątynią sztuki, a nie butną wystawą bez-
sensownego luksusu... - Włochy... Czyżbyśmy wyprzedzili Włochy?
-  wykrzyknął  Iwan  Wasiliewicz  i  nagle  się  zatrzymał.  Wydało  mu
się, że z przeciwka nadchodzi książę, ten sam książę, którego spo-
tkał kiedyś w zajeździe na obcej wielkiej drodze, który stale miesz-
ka  za  granicą  i  przyjeżdża  do  Rosji  tylko  po  to,  żeby  zabrać  chło-
pom pieniądze.

„Niemożliwe - pomyślał Iwan Wasiliewicz. - Ale to chyba jednak

naprawdę książę... Nie, książę z pewnością jest za granicą... A po-
nadto w takim stroju mógłby wybrać się tylko na maskaradę!”

Z przeciwka istotnie nadchodził książę, który jednak wyglądał

zupełnie inaczej, niż Iwan Wasiliewicz go pamiętał. Na głowie miał

bobrową, czapkę, a na ramionach podbitą sobolami kurtę z cien-
kiego sukna. Książę poznał starego znajomego i uprzejmie go po-
zdrowił.

- Witaj, stary przyjacielu - powiedział.
- To naprawdę pan, książę?... Zupełnie nie mogłem pana po-

znać w tym stroju.

- Dlaczego? Ten strój jest najodpowiedniejszy przy naszych

północnych chłodach, a w dodatku nasz, ludowy. Innego nie noszę.

- Bardzo przepraszam, nie wiedziałem... Myślałem, książę, że

jest pan za granicą.

-  Co?
-  Myślałem, że jest pan za granicą.
-  Za jaką granicą?
-  A na Zachodzie...
-  Po co?
-  Tak sobie.
-  Na miłość boską!... Mamy przecież swój zachód, swój wschód,

swoje południe i swoją północ... Jeśli ktoś lubi podróżować, to i tak
swojego nie zdoła przez całe życie objeździć.

- To prawda, książę, naturalnie... Jednak zgodzi się pan, że za

granicą możemy znaleźć nic tylko przyjemność, lecz także ważne
nauki.

Książę popatrzył na Iwana Wasiliewicza ze szczerym zdumie-

niem.

-  Jakie nauki?
-  Wzory.
-  Jakie wzory?
-  Oświaty i wolności.
Książę roześmiał się.
-  Drogi  panie!...  To  tylko  słowa...  Dzięki  Bogu  nie  jesteśmy

dziećmi i nie godzi się nam bawić w szarady, a nazw utożsamiać z
czynami. Widzę zresztą, że czytuje pan historię i cieszy mnie to,
gdyż jest to chwalebne zajęcie... Dlatego mówi pan o czasach, kiedy
nieproszeni krzykacze wrzeszczeli o losach ludu nie tyle dla naro-
dowego dobra, ile po to, żeby ich głos został usłyszany. Ale wszak

narody już dawno domyśliły się, że cały ten hałas maskował jedynie
prywatę i pychę lub niedowarzoną młodzieńczą zapalczywość. Pro-
szę mi  wierzyć, że dobro  powszechne potęguje się od  własnej siły,
nie zaś od gromkich okrzyków. Namiętność jest dla całego rozwoju
ludzkości zgubna, a może nawet śmiertelna. Dowodzi tego historia,
która  jest  niczym  innym,  jak  tylko  wskazaniem  dawanym  te-
raźniejszości  przez  przeszłość  dla  dobra  przyszłości.  Zaczęliśmy
później od innych i dlatego nie popadliśmy w dawniejsze dziecięce
błędy.  Kroczyliśmy  spokojnie  naprzód  z  wiarą,  pokorą  i  nadzieją.
Nie burzyliśmy się, nie przelewaliśmy krwi, szukaliśmy nie odstęp-
stwa od prawowitej władzy, lecz jawnego, świętego celu, do którego
doszliśmy,  ukazując  go  całemu  światu...  Dzięki  cierpliwości  odga-
dliśmy  zagadkę  prostą,  ale  przez  nikogo  jeszcze  dotąd  nie  rozwią-
zaną.  Objaśniliśmy  całemu  światu,  że  wolność  i  oświecenie  stano-
wią  jedną,  niepodzielną  całość  i  że  owa  całość  nie  jest  niczym  in-
nym, jak tylko dokładnym wykonywaniem przez każdego człowieka
nałożonych nań obowiązków.

- Żartuje pan, książę.
- Uchowaj mnie Boże! Ludzie wiele krzyczeli o swoich prawach,

ale zawsze przemilczali swoje obowiązki. My zaś uczyniliśmy ina-
czej: twardo trzymaliśmy się swoich obowiązków, a w ten sposób
prawa same przyszły do nas.

- Jak tego dokonaliście?
- Bóg pobłogosławił naszą pokorę. Wie pan, że Rosja nigdy nie

unosiła się pychą, nigdy nie pragnęła służyć innym narodom za
przykład... I dlatego Bóg wybrał Rosję.

- Czyżby to była prawda, książę?... Daj Boże... Ale ja wciąż nie

mogę zrozumieć, jak osiągnęliście takie szczęście.

- Bardzo zwyczajnie. Byliśmy posłuszni duchowi czasu, nie sta-

rając się biegać z nim w zawody. Szukaliśmy tego, co możliwe i nie

pragnęliśmy  nieosiągalnego;  oddzieliliśmy  pierwiastek  ludzki  od
idealnego.  Nie  odurzały  nas  puste,  oderwane  idee,  bowiem  wie-
dzieliśmy, że nie ma idei, która doprowadzona do swego skrajnego
wyrazu nie przekształciłaby się w bezsens albo, co gorzej, w zbrod-
nię. Oto, czemu staraliśmy się godzić ze sobą różnorodne żywioły, a
nie  burzyć  je  i  miażdżyć  w  nierozważnych  porywach.  Szukaliśmy
równowagi. Równowagą stoi cały świat i ową równowagę odnaleź-
liśmy  nie  w  samej  tylko  miłości.  W  miłości  chrześcijańskiej  kryje
się obywatelski spokój i szczęście rodzinne, wszystko, czego może-
my żądać od ziemi, wszystko, o co możemy prosić niebo.

- I nie napotkaliście na żadne przeszkody? - zapytał Iwan Wasi-

liewicz.

- Bez pokonywania przeszkód nie byłoby sukcesu, nie byłoby

ludzkich warunków  bytowania. Ale w miłości znaleźliśmy i wolę, i
siłę  niezbędną  do  pokonania  wrogich  pierwiastków,  znaleźliśmy
jednomyślne dążenie wszystkich stanów do wielkiego  narodowego
czynu.  Szlachta  kroczyła  na  czele,  spełniając  wolę  natchnionego
przez  Boga  pomazańca;  kupiectwo  oczyszczało  drogę,  wojsko
ochraniało  kraj, a lud dziarsko i ufnie  podążał we  wskazanym mu
kierunku. I zwyciężyliśmy zachodnie zło i wschodnie zło, posługu-
jąc się  ich  własnym  przykładem,  i teraz, sława Bogu,  Rosja góruje
nad światem nie samą tylko swą ogromną siłą, lecz także szlachet-
nie moralnym, uspokajającym wpływem...

- Widzę - zauważył Iwan Wasiliewicz - iż pan nadal jednak po-

został arystokratą...

Książę uśmiechnął się i wzruszył ramionami.
- Znowu słowa... znowu puste nazwy... Dobrze, że pana od

dawna znam, więc nie powtórzę nikomu pańskiej uwagi. Muszę
jednak przestrzec pana, iż ludzie mogą nabrać o panu złego mnie-
mania, jeśli dowiedzą się, że nadal jeszcze wdaje się pan w jałowe

rozważania  o  arystokratach  i  demokratach.  Teraz  każdą  rzecz  na-
zywa się właściwym imieniem i ocenia wedle prawdziwej wartości.
Pasożyt  nadęty  głupią  pychą  jest  równie  wstrętny  jak  pełen  żółci
zawistnik zazdroszczący innym każdej godności i każdego sukcesu.
Głodna  zawiść  nędzarskiego  beztalencia  nie  jest  w  niczym  lepsza
od  butnego  bogactwa.  Jestem  arystokratą  w  tym  sensie,  że  lubię
wszelkie  udoskonalenia,  wszelkie  prawdziwe  zasługujące  na  wy-
różnienia zalety, a demokratą jestem dlatego, że w każdym człowie-
ku widzę swego brata. Zresztą, jak pan widzi, te pojęcia nie wyklu-
czają się nawzajem, lecz są ze sobą ściśle związane.

„Ależ zrobił się z niego pedant! - pomyślał ze zdziwieniem Iwan

Wasiliewicz. - Czyżby to był wpływ filozofii niemieckiej? W Mo-
skwie filozofia jest modna... Widocznie i książę stał się z nudów
mędrcem.” Po czym kontynuował rozmowę:

- Jak pan, książę, spędza tutaj czas? Chyba nudzi się pan, jeśli

naturalnie nie gra pan o duże stawki w lotto albo na bębnie...

- Cóż to za żarty!... - oburzył się lekko dotknięty książę. - U nas

o pieniądze gra tylko służba, a i ją zwalniamy za takie okropne
tracenie czasu. Mamy tu dzięki Bogu dość zajęć. Człowiek bezczyn-
ny nie jest godzien miana człowieka...

-  Kiedy zaś praca nas zmęczy, wówczas udajemy się do klubu.
-  Angielskiego?
-  Nie, rosyjskiego. Tam zbierają się nasze najświatlejsze umysły

i  słuchając  ich  rozmów  zawsze  można  zdobyć  albo  nową  wiedzę,
albo  przyjemne  wrażenia.  Proszę  mi  uwierzyć,  że  wszystkie  nasze
wielkie  przedsięwzięcia,  wszystkie  nasze  udoskonalenia,  którymi
tak  słusznie  się  szczycimy,  zrodziły  się  w  trakcie  takiej  przyjaciel-
skiej wymiany myśli i uczuć.

- A zatem, książę, mieszka pan na stałe w Moskwie?
- O nie! W Moskwie pojawiam się tylko od czasu do czasu, a

mieszkam głównie w powiecie. Służba pochłania mi wiele czasu...

-  Służy pan, książę?
-  Tak... Jako radca.
Iwan Wasiliewicz roześmiał się na całe gardło.
-  Czemu się pan śmieje?...
-  Wybaczy  pan,  książę...  Z  pańskim  majątkiem,  z  pańskim  na-

zwiskiem...

- Właśnie dlatego służę... Po pierwsze jako obywatel mam obo-

wiązek  poświęcić  część  swojego  czasu  dla  wspólnego  dobra;  po
wtóre moje korzyści jako wielkiego posiadacza są ściśle związane z
korzyściami  całego  kraju.  Wreszcie  podejmując  służbę  nie  odry-
wam od popłatnego zajęcia lub rzemiosła ubogiego człowieka, któ-
ry w przeciwnym razie musiałby zająć moje miejsce. W ten sposób
rząd  nie  utrzymuje  nędzarskich  ignorantów  lub  pozbawionych
sumienia zdzierców. Ochrona prawa  nie staje  się źródłem  bezpra-
wia.

- Mieszka pan w mieście gubernialnym?
- Czasami... Dla dobra służby albo dla przyjemności. Proszę nas

tam  odwiedzić.  Znajdzie  pan  u  nas  wiele  rzeczy  interesujących,
wiele starożytności, wiele dzieł sztuki, nie mówiąc już o ogromnych
przedsięwzięciach  przemysłowych  i  handlowych.  Towarzystwo
mamy  poważne,  nienawidzące  próżniactwa  i  jego  żałosnych  skut-
ków.  A  najlepiej  proszę  mnie  odwiedzić  na  wsi,  w  moim  odzie-
dziczonym po dziadach zamku. Mam się czym pochwalić.

- Mogę to sobie wyobrazić - powiedział Iwan Wasiliewicz. - Je-

śli luksus udoskonalił pan tak samo, jak wszystko inne, to zamko-
we komnaty muszą wyglądać wspaniale! Zapewne co roku zmienia
książę obicia i meble?

- Niech mnie Bóg broni! Mój zamek stoi w nienaruszonym sta-

nie już od wielu wieków. Zachowuję w nim z szacunkiem wszystkie
ślady życia przodków, traktując je jako rodzaj ich pomnika. Wspo-
mnienia o przodkach nie giną, lecz przechodzą z pokolenia na po-
kolenie,  wzbudzając  w  dzieciach  dumę  i  szlachetny  obowiązek
strzeżenia  honoru  nazwiska.  Zresztą  dziadowie  nasi  nie  wydawali
pieniędzy  na  głupstwa,  tylko  na  ważne  miejscowe  udoskonalenia,
na książki, na wspieranie nauki i sztuki... Dzięki temu każdy zamek
może  być  przedmiotem  interesujących  badań,  najsubtelniejszych
przyjemności... Ja w szczególności mam wielki zbiór obrazów.

- Szkoły włoskiej? - zapytał Iwan Wasiliewicz.
- Nie, arzamaskiej... Proszę sobie wystawić, iż mam całą galerię

najlepszych dzieł wspaniałych arzamaskich malarzy.

„Masz ci los!...” - pomyślał Iwan Wasiliewicz.
-  Na uwagę zasługuje również moja biblioteka.
-  Zapewne literatury zagranicznej?
-  Wręcz  przeciwnie.  Z  literatury  zagranicznej  znajdzie  pan  u

mnie tylko te nieliczne genialne dziełka, które stały się własnością
całej  ludzkości.  Mam  natomiast  kompletny  zbiór  klasyków  rosyj-
skich, interesującą kolekcję naszych znakomitych czasopism, które
swym  serdecznym,  pożytecznym  trudem  zachęcały  lud  do  po-
wszechnej  oświaty,  czym  zasłużyły  sobie  na  jego  bezgraniczną
wdzięczność i szacunek. Proszę mi wierzyć, iż dzięki ich wysiłkom
czytanie  czasopism  stało  się  potrzebą  we  wszystkich  stanach.  Nie
ma teraz chaty, w której nie znalazłby pan „Siewiernoj pczoły” lub
„Otieczestwiennych zapisok”. Nasi pisarze są największym tytułem
do chwały naszej ojczyzny. W ich dziełach jest tyle rzetelności, tyle
serdecznego natchnienia, tyle bezinteresowności, tyle zapału i siły,
że wypada się tylko cieszyć z wielce zaszczytnego stanowiska, jakie
zajmują w naszej społeczności... Aha, byłbym zapomniał... Proszę

mi powiedzieć, gdzie jest Wasilij Iwanowicz.

Iwan Wasiliewicz zmieszał się, bo zupełnie zapomniał o Wasili-

ju Iwanowiczu i poczuł z tego powodu wyrzuty sumienia.

- Zna pan Wasilija Iwanowicza, książę? - zapytał niepewnie.
- Znałem go w młodości... ale dawno już nie widziałem. To

człowiek  niezbyt  wymowny,  ale  w  sprawach  praktycznych  godny
zaufania.  Gdyby  wszyscy  ludzie  byli  podobnie  jak  on  zwyczajnie
pozbawieni wykształcenia, lud nasz o wicie szybciej zostałby oświe-
cony...  Długo  nam  jednak  w  tym  dziele  przeszkadzali  krzykacze,
którzy coś tam słyszeli, ale niewiele rozumieli...  Proszę się kłaniać
Wasilijowi  Iwanowiczowi,  jeśli  jeszcze  żyje...  A  teraz  proszę  mi
wybaczyć... Zagadałem się z panem... Do widzenia.

Książę uścisnął Iwanowi Wasiliewiczowi rękę i szybko się odda-

lił, pozostawiając swojego rozmówcę w ciężkiej zadumie.

„Czyż tak wyglądają nasze racje obywatelskie?” - pomyślał Iwan

Wasiliewicz.

- Wania, Wania!... - zawołał nagle ktoś za nim.
Iwan Wasiliewicz odwrócił się i znalazł się nieoczekiwanie w ob-

jęciach swego szkolnego kolegi, tego samego, którego spotkał kie-
dyś na Bulwarze Włodzimierskim...

- Wania, skąd się tu wziąłeś? - zapytał go kolega z przyjaznym

zaskoczeniem.

- Sam nie wiem - odparł Iwan Wasiliewicz.
- Chodźmy do mnie. Żona będzie rada cię poznać. Tak często

opowiadałem jej o tych szczęśliwych czasach, kiedy siedzieliśmy w
jednej ławce, tak pilnie uczyliśmy się, tak chciwie wsłuchiwaliśmy
się w uczone słowa naszych profesorów, że...

- Żartujesz? - przerwał mu Iwan Wasiliewicz.

- Ach, braciszku, czyż tym ludziom nic należy się najwyższa

wdzięczność?  To  przecież  im  tylko  zawdzięczam  spokój  ducha  i
materialny dobrobyt. Jestem bogaty dlatego, że zachowuję umiar w
pragnieniach,  nie  mam  wielkich  wymagań,  gdyż  wiecznie  jestem
zajęty, nie gonię za rozrywkami, gdyż znajduję szczęście w zaciszu
domowym. To szczęście jest moim jedynym bogactwem, ale dzięki
surowemu  porządkowi  mogę  jeszcze  dzielić  się  zbywającym  mi
dobrem z uboższymi ode mnie braćmi. Niestety na ziemi nie może
być równości; człowiek nigdy nie może być równy innemu człowie-
kowi. Zawsze będą ludzie tak bogaci, że w porównaniu z nimi inni
wydadzą  się  ubodzy.  Jednak  obowiązkiem  bogatych  jest  dzielenie
się z biednymi i na tym polega ich zbytek. Chodźmy do mnie.

Poszli. W skromnym mieszkaniu kolegi Iwana Wasiliewicza

wszystko  było  zwyczajne,  ale  wszystko  tchnęło  jakąś  subtelną  wy-
twornością,  jakimś  niewytłumaczalnym  odblaskiem  obecności
młodej,  uroczej  kobiety,  która  przyjaźnie  uśmiechnęła  się  do  go-
ścia, a on stanął przed nią w niemym zachwycie. Wydało mu się, że
dotychczas nie widział kobiety. Gospodyni nie olśniewała ową bły-
skotliwą urodą, która sprowadza na młodzieńców niespokojne sny,
lecz  w  całej  jej  istocie  było  coś  wzniosłego  i  poetycko  spokojnego.
W  opromienionej  czułością  twarzy  każde  wrażenie  odbijało  się
wyraźnie,  jak  w  czystym  zwierciadle.  Dusza  wyzierała  z  oczu,  a
serce  przemawiało  przez  usta.  W  jej  na  wpół  dziecięcych  rysach
wyrażała się taka przyjazna życzliwość, taka troskliwa pokora, taka
głęboka,  święta,  niczym  nie  zakłócona  miłość,  że  już  od  samego
patrzenia na nią każdy człowiek musiał stać się lepszy. W każdym
jej ruchu była czarująca spolegliwość... Uśmiechała się do gościa, a
dwoje różowych i żwawych dzieci zawstydzonych widokiem niezna-
jomego przycisnęło do jej kolan swoje kędzierzawe główki [...]

- Jest na ziemi szczęście! - powiedział Iwan Wasiliewicz z za-

chwytem. - Istnieje cel w życiu... polegający na tym...

- Ratunku! Na pomoc!... Nieszczęście... Ratunku!... Przewra-

camy się!...

Iwan Wasiliewicz odczuł nagle silny wstrząs, uderzył o coś ca-

łym swoim ciężarem i obudził się od tego ciosu.

- Co... Co to?... Co się stało?...
- Ratunku! Na pomoc! Umieram!... - krzyczał Wasilij Iwano-

wicz. - Kto by to pomyślał... Tarantas się przewrócił.

I w rzeczy samej tarantas leżał w rowie do góry kołami. Pod ta-

rantasem  leżał  Iwan  Wasiliewicz  oszołomiony  niespodziewanym
upadkiem.  Pod  Iwanem  Wasiliewiczem  leżał  okropnie  przestra-
szony  Wasilij  Iwanowicz.  Kronika  podróży  przepadła  na  wieki  na
dnie  wilgotnej  otchłani.  Sieńka  wisiał  głową  do  dołu,  zaczepiwszy
się nogami o kozioł...

Jeden tylko woźnica zdążył wyplątać się z lejc i teraz z dość obo-

jętną miną stał koło wywróconego tarantasu. Najpierw rozejrzał się
dokoła, czy nie ma gdzieś przypadkiem pomocy, a potem powie-
dział z zimną krwią do wrzeszczącego Wasilija Iwanowicza:

- Nic się nie stało, jaśnie panie!

1845

Przełożył Tadeusz Gosk

MIKOŁAJ MOROZOW

Podróż
przez kosmiczne
przestwory

»...Po kilku godzinach wyszliśmy ze strefy odczuwalnego przy-

ciągania ziemskiego i przestały dla nas istnieć „góra” i „dół”. Wy-
starczyło kilka razy ruszyć ręką, a człowiek płynnie przelatywał na
drugą stronę kajuty.

- I uwierz tu po tym wszystkim - powiedziała Wiera - że ciężar

jest nieodłącznym składnikiem każdej materii.

- Ile pan waży? - spytała Józefa unosząca się w powietrzu Lud-

miła.

- Zero pudów - odparł ciężki gigant, Józef.
- Och, a i pudy teraz ważą zero! - wykrzyknęła Ludmiła, odpy-

chając płynący obok niej pięciopudowy ciężar.

Powietrze, poruszone przez nasze ladies, odepchnęło w kąt Jó-

zefa, który starał się w locie naszkicować całą tę scenę wraz z odle-
głym  zarysem  jasnozielonego  sierpa  Ziemi  i  panoramą  gwiazdo-
zbiorów, jasno płonących za ogromnymi, przezroczystymi kryszta-
łowymi  oknami.  Piotr,  na  którego  przypadła  kolej  pilnowania  ste-
rów, z zazdrością patrzył na unoszące się w powietrzu towarzystwo.
Ludwik  wcisnął  swoje  notatki  statystyczne  do  dziennika  pokłado-
wego, którego karty w żaden sposób nie chciały leżeć jedna na dru-
giej,  lecz  stawały  sztorcem  obok  siebie,  i  w  milczeniu  pływał  w
powietrzu, patrząc na ten radosny i barwny obraz ze swym dobrym

i czułym uśmiechem.

Mnie też ogarnęła radość. Bo i jak się tu nie cieszyć? Czyż nie

spełniło się moje najgłębsze marzenie? Wszak płyniemy teraz przez
bezdenną  eterową  głębinę  niebieskiego  oceanu,  wśród  prze-
cinających  go  meteorów,  z  których  każdy  może  roztrzaskać  w  ka-
wałki naszą łódź! Czasami z niepokojem spoglądałem przed siebie,
ale  zaraz  się  uspokajałem.  Przecież  obszar  deszczy  meteorytów
leżał daleko od naszego szlaku.

- Nie ma żadnego niebezpieczeństwa! - mówił Mikołaj. - Spe-

cjalnie wybraliśmy przecież taką porę roku, kiedy Ziemia przebywa
przestwory całkiem prawie wolne od meteorów. Spotkanie z nimi
jest mniej prawdopodobne niż, na przykład, wypadek na kolei że-
laznej!

Wiera chwyciła przelatujący obok niej dzban wody i szybkim

ruchem wylała jego zawartość. Płyn, zawisnąwszy w powietrzu,
przybrał formę kuli i pływał wśród nas podobny do bańki my-
dlanej.

- Napijcie się wody! Kto pierwszy schwyci ją w usta? - zaprasza-

ła nas Wiera.

A czas wciąż płynął. Dwa dni przeszły jak z bicza trzasnął, i sta-

tek nasz szybko zbliżał się do powierzchni Księżyca. Z każdą minu-
tą rosła jego blada tarcza, w trzech czwartych oświetlona Słońcem,
a pozostałą częścią pogrążona w mroku głębokiej nocy. Musieliśmy
włączyć  wsteczny  bieg,  aby  przeciwdziałać  przyciąganiu  Księżyca.
Nie unosiliśmy się już w powietrzu  kajuty, lecz  miękko padaliśmy
na jej sufit, który teraz stał się naszą podłogą. Trzeba było przesta-
wić  wszystkie  meble  do  góry  nogami.  Ale  tonie  tylko  nami  nie
wstrząsało,  lecz  przeciwnie,  nie  mogliśmy  uwierzyć,  nie  bacząc  na
nasze  poprzednie  doświadczenia,  że  meble  owe  mogły  kiedyś  być
ustawione w kierunku Ziemi.

Większości wszystko to wydawało się bardzo dziwne. Trzeba by-

ło odwrócić statek tak, aby jego podłoga była skierowana ku Księ-
życowi.

A w tym czasie księżycowy dysk robił się coraz większy i większy

i  zajął  wreszcie  piątą  część  niebieskiej  sfery.  Pod  naszymi  nogami
wyraźnie rysowały się jego góry i pofałdowane równiny. Lecieliśmy
ku  tej  części  Księżyca,  która  znajdowała  się  w  cieniu.  Rosła  ona  z
każdą  minutą.  Zbliżała  się  do  nas  tak,  jakby  chciała  rozbić  nas
swym uderzeniem. Ogrom olbrzymiejący pod naszymi nogami, był
coraz  bardziej  przerażający.  Mimo  woli  to  jeden  z  nas,  to  drugi
biegł  popatrzeć  na  wskaźnik  szybkości  lotu,  aby  przekonać  się,  że
nie  przewyższa  ona  tej,  jaką  nasze  maszyny  zdołają  wyhamować,
zanim  spotkamy  się  z  powierzchnią  Księżyca.  A  nasze  damy  ze
strachem zaglądały nam pytająco w oczy, jakby szukając tam pew-
ności,  której  im  samym  brakowało.  Ale  nie  okłamywaliśmy  ich,
przekonując, że wszystko jest w porządku. Oto powierzchnia Księ-
życa  zajęła  prawie  połowę  otaczającej  nas  przestrzeni.  Zębate
wierzchołki  jego  podobnych  do  pierścieni  gór  wyraźnie  rysowały
się na bladozielonym  płaskowyżu, nad  którym nisko  wisiało Słoń-
ce.  I  nagłe  horyzont  Księżyca  całkowicie  zasłonił  naszą  gwiazdę.
Znaleźliśmy  się  w  długim  stożku  nocy,  wiecznie  wiszącym  nad
Księżycem  i  każdą  planetą,  i  jaskrawo  oświetlonym  znajomymi
gwiazdozbiorami  i  szerokim  sierpem  Ziemi,  na  którym  zobaczyli-
śmy  Północną  Amerykę  i  część  wiecznych  śniegów  Bieguna  Pół-
nocnego.  W dole,  prawie pod naszymi nogami, wznosił się wulka-
niczny  ogrom  Góry  Kopernika  z  jej  promienistymi  szczelinami  i
pasami  na  zboczach.  Na  prawo  widać  było  głęboki  Rów  Keplera,
otoczony  jakby  ziemnym  wałem.  Dalej,  na  ciemnej,  oświetlonej
zielonkawym  światłem  Ziemi  równinie,  nazywanej  Morzem  Desz-
czów, leżała ogromna, podobna do talerza Zapadlina Archimedesa,

a za nią cały szereg takich samych, tylko nieco mniejszych „studni”
i zagłębień aż do zapadliska, które nosi imię Krateru Arystotelesa.
Wszystko to błyskawicznie się przybliżało, rosło, a większe góry
zasłaniały sobą mniejsze.

Trzymaliśmy kurs na sam wierzchołek Góry Kopernika i nieba-

wem  byliśmy  tak  blisko  niej,  że  nie  widzieliśmy  niczego  poza  jej
okolicami. Nagle stojący u sterów maszyny i obserwujący wskaźnik
lotu za oknem Mikołaj zbladł i szepnął mi na ucho:  „Nieszczęście!
Grzmotniemy  chyba  na  tę  górę  szybciej,  niż  zdołamy  całkowicie
wyhamować!”

Spojrzałem na wskaźnik i też się przeraziłem. Albo nasz pojazd

stracił  część  swej  mocy,  albo  przyciąganie  Księżyca  jest  na  po-
wierzchni silniejsze, niż wynika to z obliczeń, które mówią, ża cała
masa planety skupiona jest w jej środku - w każdym razie spadali-
śmy  na  powierzchnię  z  taką  prędkością,  że  nie  byliśmy  w  stanie
zatrzymać  się  przed  uderzeniem  w  kamieniste  grzbiety  górskie,
które  w ciągu najbliższych  kilku sekund  powinny były roztrzaskać
nasz statek w kawałki.

W tym momencie stojący u sterów Piotr zauważył niebezpie-

czeństwo, błyskawicznie skierował lot wprost w Krater Kopernika,
w jedną z tak zwanych „studni” ziejących w owej górze. Za naszymi
oknami  mignęły  szarawe  i  żółtawe  urwiska  i  zagłębiliśmy  się  w
mrok  ogromnej,  wydawałoby  się  pozbawionej  dna  „studni”.  Przed
nami i wokół nas nic nie było widać, a z tyłu otwór „studni”, błysz-
cząc kilkoma gwiazdeczkami, zwężał się i jakby nad nami zamykał.
Silny świst i szum za ścianami statku świadczył o tym, że „studnia”
wypełniona  jest  jakimiś  gazami.  Nasze  biedne  pobladłe  ladies,
krzyknąwszy głośno ze strachu w momencie, kiedy statek nieocze-
kiwanie wpadł do gardzieli, uczepiły się stojącego obok Owanesa i
zamarły,  z  przerażeniem  patrząc  szeroko  otwartymi  oczyma  w
ciemną głębię. Ale ten świst i szum były naszymi sojusznikami:

opór gazu połączony z działaniem rewersu naszej maszyny wyha-
mował statek, który wleciał do „studni” jedynie na głębokość kilku
dziesiątków metrów.

- Co za okropność! - wykrzyknęła Ludmiła, z trudem po-

wstrzymując łzy.

Otrząsnęliśmy się nieco i zapaliliśmy lampkę, ponieważ Ludmi-

ła bardzo się bała ciemności.

Zaczęliśmy ją wszyscy uspokajać i uciszywszy nasze panie przy-

pomnieliśmy sobie o Piotrze, którego przytomność umysłu urato-
wała nam w krytycznym momencie życie. Wszyscy zaczęli go chwa-
lić i ściskać mu dłonie, co bardzo Piotra peszyło, ale widząc błysk
triumfu w jego oczach i ożywione ruchy, można było stwierdzić, że
jest ze swego postępku bardzo zadowolony.

Ostrożnie cofnęliśmy statek do wyjścia z krateru. Niebawem

ukazały się zębate wierzchołki okolicznych wzgórz, z jednej strony
pogrążone w czarnym mroku, a z drugiej oświetlone zielonkawym
światłem  Ziemi,  dużo  jaśniejszym  niż  promienie  Księżyca  na  na-
szym  globie  nawet  w  najjaśniejszą  noc.  Jaskrawe  inkrustacje  gór-
skiego  kryształu  i  innych  błyszczących  minerałów  pokrywały  gir-
landami  i  koronkami  poszarpane  zbocza  krateru,  przedzielając
ogromne  krystaliczne  formy  metali  wyglądające  jak  potężne  drze-
wa lub gąszcze zarośli. Zza ciemnej zębatej krawędzi przeciwległej
strony krateru widać było wielki sierp Ziemi, który jeszcze podkre-
ślał urok tego czarodziejskiego obrazu.

Minęliśmy kratery i rozpadliny, które wydały nam się otoczone

zwałami  miękkiego,  lekkiego  pyłu  i  polecieliśmy  na  północ,  nad
bladozieloną  równinę  Morza  Deszczów,  kierując  się  ku  dalekim
zagłębieniom  północnych  kraterów  Księżyca.  Kiedy  zniżyliśmy  lot
na  wysokość  jakiejś  pół  wiorsty,  uwagę  stojących  przy  mikrofonie
zwrócił  dziwny,  podobny  do  szumu  wiatru  dźwięk  za  ścianami
statku.

- Atmosfera! - wykrzyknął Ludwik. - Słyszycie, jak szumi po-

wietrze?!

Zaczęliśmy się przysłuchiwać. Rzeczywiście, nie było wątpliwo-

ści - lecieliśmy wśród lekkiej atmosfery, ale jej składu nie byliśmy
w  stanie  ustalić  w  żaden  sposób.  Brak  światła  słonecznego  unie-
możliwiał  dokonanie  analizy  spektralnej,  a  sprawdzenie  składu
atmosfery  w  inny  sposób  nie  wchodziło  w  rachubę,  wpuszczenie
bowiem  do  statku  nieznanego  gazu  stanowiło  zbyt  wielkie  ryzyko.
Ograniczyliśmy  się  do  napompowania  gazem  -  przy  pomocy
umieszczonej na zewnątrz statku pompy - gutaperkowego miechu,
który  także  znajdował  się  poza  wnętrzem  statku,  a  badania  che-
miczne odłożyliśmy do czasu powrotu na Ziemię.

Kiedy, lecąc dalej, unieśliśmy się, szum za oknami ustał, a dał

się  znowu  słyszeć  kiedy  opuściliśmy  statek  niżej.  Wysokość  tej
granicy  szumu  wyraźnie  wskazywała  na  to,  że  wyczuwalna  część
księżycowej  atmosfery  nie  sięga  w  tym  miejscu  nawet  kilometra  i
rozpościera  się  nie  tylko  niżej,  niż  łańcuchy  górskie  pokrywające
skraje i środek tarczy Księżyca i pojedyncze góry, które wznoszą się
tu  na  ogromne  wysokości,  ale  nawet  i  na  równinie  pokrywa  tylko
najniższą jej część, podobnie jak wody mórz na powierzchni Ziemi.

- Dlatego więc - wykrzyknęła Wiera - te miejsca przy obserwacji

z Ziemi wydają się tak ciemne, że starożytni astronomowie uważali
je za morza i oceany i nadali im odpowiednie nazwy! To znaczy, że
Morze  Chmur,  nad  którym  lecimy,  jest  rzeczywiście  morzem,  ale
nie wypełnia  go woda, lecz gaz! Ocean Burz, Morze Jasności, Mo-
rze  Przesileń,  Morze  Płodności  -  porozrzucane  na  powierzchni
Księżyca i połączone cieśninami - to wszystko nie są puste nazwy,
jak nam się to dawniej zdawało!

Bardzo zdziwieni spuściliśmy się nad samą powierzchnię i wte-

dy zauważyliśmy, że cala równina pokryta jest drobną roślinnością
-  porostami,  mchami  i  bardziej  złożonymi  roślinami  nieznanych
gatunków, przypominającymi z grubsza to, co spotykamy na Ziemi.
Tu, w zamkniętych zbiornikach powietrza, przy niedostatku wilgo-
ci, która niewątpliwie występuje w atmosferze, ale w tak niewielkiej
ilości, że nigdy nie zagęszcza się w deszcze czy chmury, życie orga-
niczne nie mogło rozwinąć swych wyższych form. Kilka gatunków i
rodzajów  niższych  zwierząt,  które  napotkaliśmy  na  swej  drodze,
charakteryzowało  się  ogromnymi,  podobnymi  do  wachlarzy  naro-
ślami - czymś w rodzaju wielkich uszu - którymi widocznie pobie-
rają z powietrza wilgoć. Piotr schwycił je swą dźwignią stanowiącą
zewnętrzną  rękę  statku  i  umieścił  na  zewnątrz  w  siatce,  abyśmy
mogli - Józef i ja - zbadać je po powrocie z naszej wyprawy.

Cała ta kolekcja została zebrana niedaleko od Krateru Platona,

do którego zbliżaliśmy się z dużą prędkością.

Widzieliśmy, że potężne kratery były rozrzucone po całej po-

wierzchni  Księżyca.  Ogromnie  przypominały  ślady  wielkich  kropli
deszczu  na  piasku  lub  dziury  wybite  w  szkle  przez  nabój  z  broni
palnej.  Do  tej  pory  zbijały  z  tropu  wszystkich  astronomów,  którzy
wymyślali najbardziej skomplikowane teorie, aby wytłumaczyć ich
pochodzenie.  Ale  wszystkie  te  hipotezy  były  odrzucane,  ponieważ
nie potrafiły wyjaśnić tego charakterystycznego zjawiska.

- Dziwna rzecz - powiedział Józef - skąd wzięła się tu glina i

piasek, które są przecież produktem rozpadu podwodnego?

- Tak - odpowiedziałem - być może rację mają ci z astronomów,

którzy twierdzą, że dawniej Księżyc szybciej obracał się wokół swej
osi i że cała woda była tu rozmieszczona w różnych miejscach,

a teraz zgromadziła się po przeciwnej stronie dzięki temu, że ta
półkula silnie wzniosła się do góry na skutek przyciągania Ziemi...

- Sprawdzimy to, kiedy będziemy na drugiej stronie - powie-

działa Wiera.

Nieruchomo wisząc w przestworze długo cieszyliśmy wzrok wi-

dokiem Krateru Platona. W końcu wylądowaliśmy na otaczającym
go wale i spróbowaliśmy nabrać dźwignią naszego statku kilka
garści jego podobnej do tłucznia masy.

Nagle nasze ladies krzyknęły ze strachu. Obejrzałem się. Wśród

nocnego  półmroku  całą  okolicę  zalało  czerwonomalinowe  światło,
podobne  do  światła  Słońca.  Ogromna  ognista  kula  leciała  wprost
na  nas,  sypiąc  po  drodze  błyszczące  w  powietrzu  Morza  Chmur
iskry.  Wydawało  się,  iż  nie  uda  się  nam  uniknąć  śmiercionośnego
uderzenia.

- Meteor! - rozległ się krzyk przerażenia.
„Czyżby - przemknęło mi błyskawicznie przez myśl - nam, któ-

rzy całą drogę z Ziemi przebyliśmy nie spotkawszy ani jednego
meteoru, pisane było zginąć u celu naszej drogi?”

Ale nim zdążyłem pomyśleć do końca straszny wstrząs miękkiej,

sypkiej gleby zmusił nasz statek do podskoczenia i przewrócił go na
bok. Upadliśmy, i tylko słabe przyciąganie Księżyca uratowało nas
wszystkich  od  poważnych  obrażeń.  Po  kilku  sekundach  byłem  już
na nogach. Cóż za obraz ukazał się moim oczom! Na zboczu Krate-
ru  Platona,  w  odległości  kilku  sążni  od  naszego  statku,  widniało
ogromne,  podobne  do  talerza  zapadlisko,  a  masy  meteorytowego
pyłu leżały w jego środku.

- Spójrzcie! - rozległ się nagle głośny krzyk Owanesa - spójrz-

cie! Ręka statku jest złamana i leży na ziemi!

Piotr w rozpaczy rzucił się do okna i ponuro przyglądał się

resztkom swego dzieła.

- Patrzcie! Patrzcie! - przerwała Owanesowi Ludmiła - drzwi

statku są tak wbite w ścianę, że nie będziemy mogli ich otworzyć!

Skoczyłem ku drzwiom, ale zaraz się uspokoiłem. Wepchnięte

do wewnątrz, z wyłamanym ryglem, tym mocniej przylegały do
korpusu statku.

Dotykałem ręką ich brzegów, ale nigdzie nie czułem prądu

przedostającego się do wewnątrz powietrza.

- Drobiazg - powiedział Owanes. - Wrócimy na Ziemię i tam wy-

swobodzą nas z zamknięcia.

W międzyczasie Ludwik spróbował uruchomić maszyny i statek

powoli uniósł się w otaczającym nas meteorytowym pyle. Okrągła-
we, niegłębokie zapadlisko wybite przez meteor, ukazało się pod
naszymi nogami. Podobne było jak dwie krople wody do jednego z
mniejszych kraterów, rozrzuconych wśród wielkich rozpadlin Księ-
życa, często na ich brzegach lub nawet w środku.

Milcząc stałem przy oknie, patrzyłem na ten krater i zapomnia-

łem o wszystkim, co nas otaczało, tkwiąc w pełnym uniesienia sta-
nie,  jaki  ogarniał  mnie  zawsze,  kiedy  przychodziła  mi  do  głowy
jakaś nowa hipoteza rozjaśniająca masę niezrozumiałych przedtem
faktów.  „To  znaczy  -  myślałem  -  że  wszystkie  te  kratery,  których
istnienie astronomowie tłumaczyli ogromną liczbą  nieudowodnio-
nych  hipotez,  nie  są  niczym  innym,  jak  śladami  uderzeń  tysięcy
wielkich i małych komet i meteorów, które padały na Księżyc przez
tysiące  lat  jego  istnienia!  Na  Ziemi,  na  którą  oczywiście  meteory
padały równie często, ich niszcząca siła hamowana była przez gęstą
atmosferę,  stawiającą  silny  opór  szybko  poruszającym  się  ciałom.
Tak więc spadały na powierzchnię tylko te, które trafiały w atmos-
ferę  prostopadle.  Jeżeli  zaś  niektóre  z  nich  -  a  należy  sądzić,  że
takich  była  większość  -  leciały  skośnie,  to  musiały  odbijać  się  od
powietrza rykoszetem, jak kula armatnia, i tylko na marginesie oka

błyskały  ognistym  pasem  i  poruszały  powietrze.  Tam,  na  Ziemi,
jeżeli nawet któryś z meteorów był wystarczająco duży i twardy, tak
że przeleciawszy warstwę atmosfery wybijał w powierzchni dziurę,
to  dziura  owa  szybko  napełniała  się  wodą,  deszcze  rozmywały  jej
brzegi,  glina  i  piasek  pokrywały  dno.  Uzdrawiające  działanie
wiecznego obiegu wody i powietrza szybko zaleczało zadaną Ziemi
ranę  i  po  kilku  dziesięcioleciach  pozostawała  jedynie  niewielka
blizna  -  małe  jeziorko  samotnie  leżące  wśród  równiny.  Niektóre
jeziora  powstały  chyba  właśnie  w  ten  sposób?  Jak  interesujące
mogłyby być badania rozrzuconych w stepach Zauralu jezior, które
na  wielkich  mapach  wyglądają  tak  właśnie,  jakby  zostały  wybite
przez  wielką  ilość  meteorów!  Przecież  jeżeli  rzeczywiście  powstały
w ten sposób, a - jak wiadomo - meteory zawierają w sobie żelazo,
to przy pomocy igły magnetycznej można będzie w warstwie gleby
odkryć istnienie tego żelaza i wtedy wszystko się wyjaśni!”

Namiętnie zapragnąłem od razu polecieć na ten step i zbadać

dna niektórych okrągłych  jeziorek, ale  przypadkowe  spojrzenie na
leżący przede mną  księżycowy krater skierowało znów moje  myśli
ku związanym z Księżycem zjawiskom. Przypomniałem sobie mnó-
stwo  prostych  lub  lekko  wygiętych  na  nierównościach  gruntu
bruzd,  jak  gdyby  zadrapań  pokrywających  powierzchnię  planety,
które widziałem na mapach Księżyca i które bardziej jeszcze pobu-
dzały  moją  ciekawość,  a  teraz  cała  ich  masa  rysowała  się  przed
moimi  oczami.  „Znaczy  to  -  myślałem  -  iż  te  do  tej  pory  niewyja-
śnione  pasma  powstały  od  uderzeń  meteorów,  które  zbyt  skośnie
upadły na powierzchnię Księżyca i odbiwszy się rykoszetem, odle-
ciały w przestworza.”

Przylgnąłem twarzą do okna naszego latającego statku. Przede

mną rozpościerał się milczący, bezbrzeżny, pokryty sypkim pyłem

płaskowyż, pławiący się w zielonkawych promieniach sierpa Ziemi,
nad równikiem której, jak nad tarczą Jupitera, wisiał wieczny pier-
ścień  chmur  pory  deszczowej  jednej  ze  stref  tropikalnych.  Żal  mi
było  Księżyca,  o  którym  myślałem  jako  o  ofierze  wszystkich  świa-
towych  niepogod.  Przypominał  mi  odarty  z  kory  pień  drzewa,  no-
szący niezatarte ślady wszystkich uderzeń siekiery, pokryty blizna-
mi  ran,  przypadkiem  zadanych  przez  ludzi  i  zwierzęta.  A  w  tym
czasie  inne  otaczające  ten  pień  drzewa  zielenią  się,  walczą  z
wszystkimi  przeciwnościami  losu,  pełne  życiowych  sił  i  zdrowia
same  zaleczają  swoje  blizny.  Czyż  planeta  bez  atmosfery  nie  jest
tym samym, czym drzewo bez kory? Jak ogromne znaczenie ma w
takim  razie  w  życiu  planety  ta  delikatna  otaczająca  ją  chmurka!
Cały  pochłonięty  swymi  rozważaniami,  nie  bacząc  na  to,  co  dzieje
się wokół, przyglądałem się dokładnie każdemu pojawiającemu się
kraterowi  i  w  każdym  znajdowałem  potwierdzenie  swoich  przy-
puszczeń.

W czasie, kiedy pracowałem nad tą ideą w Aleksiejewskim rawelinie (1882), nie

mając prawa do jakichkolwiek kontaktów ze światem zewnętrznym, idea owa zosta-

ła opracowana i opublikowana przez dwóch uczonych niemieckich, Augusta i Hen-

ryka Tirschów w roku 1882 - [późniejsza uwaga autora].

Z żalem udaliśmy się w drogę powrotną, żegnani smutnym

spojrzeniem oddalającego się od nas Księżyca z jego kraterami,
górami i dolinami.

Milczeliśmy i marzyliśmy, patrząc w niebo. I moje myśli ulaty-

wały  daleko  w  kosmiczny  przestwór,  tam,  gdzie  za  granicami  na-
szej  ziemskiej  nocy  lśni  wieczny  dzień,  gdzie  przelatują  gromady
meteorów, gdzie fale słonecznego blasku i ciepła zlewają się z pro-
mieniami  milionów  gwiazd  w  cudowną  harmonię,  napełniającą
cały Wszechświat muzyką. Przekroczyłem w marzeniach granicę

tego  wiecznego  dnia,  gdzie  światło  Słońca,  stopniowo  słabnąc,  za-
nika  w  nowych  obszarach  mroku,  mroku  podobnego  do  ziemskiej
nocy, lecz potężniejszego i pozbawionego blasku Księżyca... Ale za
to w głębinach owej nocy  wokół najbliższej gwiazdy  płonie  już za-
rzewie nowego wiecznego dnia, a za nim błyskają świetliste punkty:
miliony nowych gwiazd z ich planetami i satelitami, miliony wiecz-
nych dni pełnych blasku i ciepła, miliony dalekich wysepek oceanu
Wszechświata,  z  których  każda  promieniuje  życiem,  i  miliony  ro-
zumnych  istot,  łagodnie  spoglądających  na  naszą  Ziemię.  I  wyda-
wało mi się, że życzą one nam i  wszystkim  naszym  braciom w ro-
zumie,  abyśmy  jak  najszybciej  przekroczyli  otaczający  nas  mrok  i
weszli  w  erę  nowego,  wspaniałego  życia  na  Ziemi,  życia  pełnego
wolności,  miłości  i  braterstwa,  i  abyśmy  odczuli  jedność  między
sobą a nieskończoną liczbą żywych istot we Wszechświecie...

Statek zahamował. Przez jego okna widzieliśmy ogród i drzewa

wokół naszej sadyby...«

1882

Przełożyła Anita Tyszkowska

WALERY BRIUSOW

Góra
Gwiazdy

INWOKACJA

Gdym przed dziesięcioma laty wstępował na pustynię - wierzy-

łem,  iż  na zawsze rozstaję  się z oświeconym światem. Do chwyce-
nia za pióro i pisania wspomnień skłoniły mnie wydarzenia zupeł-
nie niezwykłe. Widziałem rzeczy, których być może nie widział nikt
poza  mną,  nie  widział  żaden  z  ludzi.  Więcej  jeszcze  jednak,  niż
widziałem,  przeżyłem  w  głębi  duszy.  Moje  przekonania,  które  wy-
dawały  mi  się  niewzruszone  -  zostały  zniweczone  lub  obalone.  Z
najwyższym przerażeniem widzę, jak wiele jest najgłębszej prawdy
w  tym,  czym  zawsze  gardziłem.  Te  notatki  mogłyby  posłużyć  za
przestrogę  ludziom  podobnym  do  mnie,  ale  najprawdopodobniej
nigdy  nie  dotrą  do    żadnego  czytelnika.  Piszę  je  sokiem  roślin  na
liściach, piszę w gąszczach Afryki z dala od ostatnich śladów cywi-
lizacji, piszę w nędznym szałasie, słuchając niemilknącego grzmotu
Mozi-oa-Tunga.  O  wielki  wodospadzie!  O  najpiękniejsza  rzeczy
świata! Na tej pustyni być może jedynie ty rozumiesz mój niepokój.
I tobie też poświęcam te stronice.

Osada, 9 sierpnia roku 1895

100

ROZDZIAŁ PIERWSZY

Kiedy otworzyłem oczy, firmament był granatowy, a gwiazdy

wielkie  i  jaskrawe.  Nawet  nie  drgnąłem,  tylko  ręka  spoczywająca
we  śnie  na  rękojeści  kindżału  ścisnęła  ją  jeszcze  silniej...  Jęk  po-
wtórzył się. Wówczas uniosłem się i siadłem. Wielkie ognisko roz-
palone  wieczorem  dla  odstraszenia  dzikich  zwierząt  przygasło,  a
mój Murzyn Mstega spał rozciągnięty na ziemi...

- Wstawaj! -krzyknąłem. - Bierz dzidę i idź ze mną!
Ruszyliśmy w kierunku, z którego dobiegały jęki. Przez jakieś

dziesięć minut błądziliśmy na oślep, aż wreszcie zauważyłem przed
sobą jakąś jasną plamę.

- Kto tu nocuje bez ogniska? - zawołałem. - Odpowiadaj, bo bę-

dę strzelał! - Te słowa wypowiedziałem po angielsku, a następnie
powtórzyłem w miejscowym kafryjskim narzeczu, później zaś jesz-
cze po holendersku, portugalsku i francusku. Odpowiedzi nie było.
Zbliżyłem się, trzymając rewolwer w pogotowiu.

Na piasku w kałuży krwi leżał mężczyzna ubrany po europejsku.

Był to starzec liczący około sześćdziesięciu lat z ciałem skłutym
ciosami oszczepów. Krwawy ślad ciągnął się od niego daleko w
pustynię. Najwidoczniej ranny długo się czołgał, zanim ostatecznie
zwalił się bez sił.

Rozkazałem Mstedze rozpalić ognisko i spróbowałem starca

ocucić. Po pół godzinie moich usiłowań zaczął dawać znaki życia,
drgnął, uniósł powieki i popatrzył na mnie zrazu mętnym, a potem
całkiem przytomnym wzrokiem.

- Rozumie mnie pan? - zapytałem po angielsku i nie uzyskaw-

szy odpowiedzi powtórzyłem pytanie we wszystkich znanych mi
językach, nawet po łacinie. Starzec długo milczał, a potem odezwał
się po francusku:

101

- Dziękuję ci, przyjacielu. Znam te wszystkie języki i milczałem

tylko dlatego, że mam po temu swoje powody. Gdzie mnie pan
znalazł?

Wyjaśniłem mu to.
-  Dlaczego jestem taki słaby? Czyżbym był poważnie ranny?
-  Nie dożyje pan świtu.
Ledwie  wymówiłem  te  słowa  umierający  zadygotał,  usta  wy-

krzywiły mu się w okropnym grymasie, kościste palce wbiły się w
moją rękę, a jego miarowa mowa ustąpiła miejsca chrapliwym
okrzykom.

- To niemożliwe!... Nie teraz, nie!... U samego celu... Pan się

myli!

-  Być może - odparłem zimno.
-  Na pewno, po prostu osłabłem z utraty krwi.
Uśmiechnąłem się:
-  Nadal pan ją traci, bo nie udało mi się zatamować krwotoku...
Starzec  rozpłakał  się  i  zaczął  mnie  błagać  o  ratunek.  Wreszcie

krew rzuciła mu się ustami i znów stracił przytomność. Gdy ją po-
nownie odzyskał, był już zupełnie spokojny.

- Tak, ma pan rację, umieram - powiedział. - Trudno mi od-

chodzić z tego świata, ale nie ma rady... Proszę posłuchać: los
uczynił pana moim spadkobiercą...

- Niczego nie potrzebuję! - przerwałem.
- O, proszę nie myśleć, że chodzi tu o jakiś skarb!... Nie, jestem

posiadaczem tajemnicy.

Mówił pospiesznie, przeskakując z tematu na temat; zaczynał

opowiadać  swoje  życie,  aby  zaraz  potem  przejść  do  najświeższych
wydarzeń.  Wielu  rzeczy  nie  rozumiałem.  Prawdopodobnie  więk-
szość ludzi na moim miejscu uznałaby starca za szaleńca. Od dzie-
ciństwa  pociągała  go  myśl  o  kontaktach  międzyplanetarnych,  któ-
rej  poświęcił  całe  swoje  życie.  W  różnych  towarzystwach  nauko-
wych wygłaszał referaty o wynalezionych przez siebie pociskach do

102

podróży  z  Ziemi  na  inne  planety.  Wszędzie  go  wyśmiewano,  ale
niebo,  jak  się  wyraził,  postanowiło  go  na  starość  wynagrodzić.  Na
podstawie jakichś niezwykłych dokumentów przekonał się, że pro-
blem kontaktów międzyplanetarnych został już dawno rozwiązany
przez  mieszkańców  Marsa.  Pod  koniec  XII  stulecia  wedle  naszej
rachuby  czasu  wysłali  oni  na  Ziemię  statek,  który  osiadł  w  Afryce
Środkowej.  Starzec  przypuszczał,  że  byli  na  nim  nie  podróżnicy,
lecz  wygnańcy,  zuchwali  uciekinierzy  na  inną  planetę,  którzy  nie
zajęli  się  badaniami  Ziemi,  tylko  postarali  się  na  niej  jak  najwy-
godniej  urządzić.  Odgrodziwszy  siebie  od  dzikusów  sztuczną  pu-
stynią,  żyli  w  jej  środku  jako  odrębna,  samodzielna  społeczność.
Starzec był przekonany, że potomkowie przesiedleńców z Marsa po
dziś dzień żyją w tym kraju.

- Zna pan dokładnie koordynaty? - zapytałem.
- Obliczyłem w przybliżeniu długość i szerokość geograficzną...

Błąd nie powinien przekraczać dziesięciu minut, ale może docho-
dzić do ćwierci stopnia...

Dalej sprawy potoczyły się tak, jak tego można było się spo-

dziewać. Nie chcąc z nikim dzielić się sukcesem, wyruszył w poje-
dynkę na wyprawę badawczą...

- Panu, panu poruczam moją tajemnicę - mówił umierający. -

Niech przejmie pan moje dzieło i dokończy go w imię nauki i ludz-
kości.

Roześmiałem się:
-  Nauką gardzę, a ludzi nie lubię.
-  Wobec tego dla sławy - powiedział starzec z goryczą.
-  Na cóż mi sława? - wykrzyknąłem. - Ale skoro i tak błądzę po

pustyni, to z ciekawości mogę zajrzeć w te okolice.

- Nie mam wyboru... - wyszeptał dotknięty do żywego starzec. -

Niech i tak będzie... Ale proszę mi przysiąc, że zrobi pan wszystko,

103

żeby tam dotrzeć... i że tylko śmierć pana powstrzyma.

Znów się roześmiałem i wypowiedziałem słowa przysięgi. Wów-

czas umierający ze łzami w oczach drżącym głosem podał mi kilka
cyfr - szerokość i długość geograficzną. Zanotowałem je na kolbie
strzelby. Jego ostatnią prośbą było to, bym wspomniał jego nazwi-
sko, kiedy będę pisał o swojej podróży. Spełniam ją. Starzec nazy-
wał się Maurice Cardeaux.

ROZDZIAŁ DRUGI

Jeszcze tego samego dnia pod wieczór rozpocząłem podróż, któ-

rą  obiecałem  starcowi.  Mapę  tej  części  Afryki,  niemal  jeszcze  nie
zbadanej,  znałem  o  wiele  lepiej  niż  jakikolwiek  europejski  geo-
graf... Posuwając się naprzód coraz wytrwałej zbierałem wiadomo-
ści o okolicach, ku którym dążyłem. Zrazu tylko niektórzy czarow-
nicy potrafili mi powiedzieć, że leży tam jakaś niezwykła Przeklęta
Pustynia. Później natrafiałem na coraz więcej osób znających różne
legendy na jej temat, wszyscy jednak mówili o niej  nader niechęt-
nie.  Po  paru  dniach  marszu  dotarliśmy  do  kraju  sąsiadującego  z
Przeklętą Pustynią. Wszyscy ją tam znali, wszyscy widzieli, ale nikt
na niej nie bywał. Dawniej zdarzali się śmiałkowie, którzy zapusz-
czali się na pustynię, ale zdaje się, iż żaden z nich nie powrócił.

Chłopiec, którego wziąłem za przewodnika, doprowadził nas do

pustyni najkrótszymi ścieżkami. Za lasem droga wiodła przez buj-
ny  step.  Pod  wieczór  dotarliśmy  do  koczowiska  Beczuanów  za-
łożonego  tuż  przy  granicy  pustyni.  Powitano  mnie  tam  z  szacun-
kiem,  umieszczono  w  osobnym  szałasie  i  przysłano  w  podarunku
jałówkę.

104

Przed zachodem słońca, pozostawiwszy Mstegę na straży do-

bytku, poszedłem sam popatrzeć na pustynię. Niczego dziwniejsze-
go  od  jej  granicy  nie  widziałem  przez  całe  swoje  włóczęgowskie
życie.  Roślinność  nie  znikała  tam  stopniowo,  nie  było  zwyczajnej
strefy  przejściowej  od  zielonego  stepu  do  bezpłodnych  piasków.
Jakby  nożem  uciął,  na  przestrzeni  dwóch  czy  trzech  sążni  bujna
łąka  zamieniała  się  w  martwą  kamienistą  równinę.  Na  urodzajną
glebę  pokrytą  tropikalną  trawą  nasuwały  się  tam  szare,  kanciaste,
łupkowe  jakby  płyty.  Piętrząc  się  jedna  na  drugiej  tworzyły  dziką
zębatą płaszczyznę rozciągającą się w dal. Jej powierzchnię pokry-
wały  zygzakowate  pęknięcia  i  rozpadliny,  często  bardzo  głębokie  i
szerokie  nawet  na  dwa  arszyny.  Promienie  zachodzącego  słońca
odbijały  się  od  nierówności  twardej  jak  granit  skały,  oślepiając
migotliwymi  błyskami.  Jednak  mimo  wszystko,  wpatrując  się
uważnie,  można  było  rozróżnić  na  horyzoncie  bladoszary  stożek,
którego  szczyt  błyszczał  jak  gwiazda.  Wróciłem  do  kraalu  cichy  i
zamyślony.  Niebawem  otoczył  mnie  cały  tłum  Murzynów,  którzy
zbiegli się obejrzeć białego człowieka wybierającego się na Przeklę-
tą  Pustynię.  W  tej  gromadzie  dostrzegłem  również  miejscowego
czarownika.  Zbliżyłem  się  do  niego,  celując  weń  z  winchestera.
Czarownik  skamieniał  ze  strachu:  najwidoczniej  znał  działanie
broni palnej. Tłum w popłochu rozpierzchnął się na boki.

- Ojcze mój - zapytałem zimno - znasz jakieś przedśmiert-

ne modlitwy?

-  Znam  - odparł  niepewnym  głosem  czarownik.
-  Więc pomódl się, bo zaraz umrzesz!
Szczęknąłem   kurkiem.   Murzyni   krzyknęli   z przerażenia.
-  Umrzesz  -  powtórzyłem  -  bo  ukrywasz  przede  mną  to,  co

wiesz o Przeklętej Pustyni.

Obserwowałem, jak zmienia się jego wyraz twarzy. Wargi wy-

krzywiły mu się w grymasie przestrachu, zmarszczki na czole to

105

pogłębiały się, to wygładzały. Położyłem palec na spuście. Wpraw-
dzie mogło być i tak, że czarownik rzeczywiście niczego nie wie-
dział, ale nie przeszkodziłoby mi to za moment spuścić kurka. Na-
gle czarownik zwalił się na ziemię.

- Nie zabijaj, Bwana - wyjęczał. - Czarownik powie ci wszystko,

co słyszał jeszcze jako mały chłopiec. Tam, pośrodku Przeklętej
Pustyni, stoi Góra Gwiazdy sięgająca nieba... Mieszkają w niej de-
mony. Czasami wychodzą stamtąd i pożerają w kraalach niemowlę-
ta. Każdy, kto pójdzie na pustynię - zginie. Mówienie o niej też
grozi śmiercią...

To mi wystarczyło. Opuściłem winchester i wolno ruszyłem

obok  zdrętwiałego  z  przerażenia  tłumu  do  mojego  szałasu.  Pozo-
stawanie  na  noc  w  osadzie  nie  wydawało  mi  się  bezpieczne,  a  po-
nadto  rozumiałem,  że  przez  Przeklętą  Pustynię  można  iść  jedynie
nocą. Rozkazałem Mstedze przygotować się do drogi.  Wzięliśmy z
sobą zapas wody na około pięć dni, trochę żywności i namiot, żeby
móc  się  ukryć  przed  upałem.  Cały  ładunek  rozdzieliłem  na  dwie
równe części, dla siebie i Mstegi. Później kazałem zawiadomić wo-
dza plemienia, że wyruszamy. Odprowadzało nas całe koczowisko,
ale wszyscy trzymali się w znacznej odległości. Do granicy pustyni
szedłem  wesoło  pogwizdując.  Wzeszedł  księżyc,  oświetlając  po-
strzępione krawędzie płyt. W tym momencie usłyszałem czyjś głos.
Obróciwszy  się  zobaczyłem,  że  czarownik  wysunął  się  z  tłumu  i
stanął  na  granicy  pustyni.  Wyciągnąwszy  ręce  w  naszą  stronę  do-
bitnie  wymawiał  słowa  zaklęcia  wydające  nas  na  łup  bóstwom-
mścicielom za to, że ośmielamy się zakłócić spokój pustyni.

Księżyc stał jeszcze niewysoko i długie cienie rąk czarownika

ciągnęły się za nami w pustynię, czepiając się z uporem za nasze
nogi.

106

ROZDZIAŁ TRZECI

Wkraczając na Przeklętą Pustynię nie zdołałem przewidzieć

wszystkich czekających mnie trudności. Już po pierwszych krokach
poczuliśmy obaj z Mstegą, jak ciężko jest iść po tym kamienistym,
spękanym gruncie. Nogi bolały od stąpania po ostrych krawędziach
płyt; gra księżycowego światła myliła wzroki w każdej chwili mogli-
śmy wpaść do głębokiej rozpadliny. W powietrzu unosił się subtel-
ny pył gryzący w oczy. Teren był tak monotonny, że stale zbaczali-
śmy  z  prostej  drogi  i  krążyliśmy  w  miejscu.  Żeby  tego  uniknąć,
postanowiłem  iść  według  gwiazd,  gdyż  zarys  Góry  był  w  ciemno-
ściach niewidoczny. Nocą można było posuwać się dosyć raźnie, ale
gdy  tylko  wschodziło  słońce,  natychmiast  ogarniał  nas  nieznośny
znój.  Grunt  szybko  nagrzewał  się  i  palił  nogi  przez  podeszwy  bu-
tów.  Powietrze  zamieniało  się  w  ognistą  parę  i  tchnęło  żarem  jak
wnętrze rozpalonego pieca. Nie sposób nim było oddychać. Musie-
liśmy pospiesznie rozbijać namiot i leżeć w  nim niemal bez ruchu
aż do wieczora.

Przez tę Przeklętą Pustynię wędrowaliśmy bez mała tydzień.

Woda w bukłakach bardzo  szybko zepsuła się, zatęchła,  przesiąk-
nęła zapachem skóry i stała się obrzydliwa w smaku. Na trzeci ra-
nek zostało jej nam już bardzo niewiele, mętne resztki na dnie bu-
kłaka.  Postanowiłem  podzielić  te  resztki  między  nami  do  końca,
żeby w ciągu dnia woda nie zepsuła się całkowicie. Niebawem roz-
poczęły się zwykłe męki pragnienia: rozbolało gardło, język spuchł i
stwardniał,  pojawiły  się  szybko  znikające  zwidy.  Czwartej  nocy
szliśmy jeszcze  naprzód  bez wytchnienia. Zdawało mi się, że  Góra
Gwiazdy  jest  już  blisko,  znacznie  bliżej  niż  pozostawiona  z  tyłu
granica  pustyni.  Rankiem  jednak  przekonałem  się,  że  jej  sylwetka
wciąż się nie powiększa, że jest wciąż tak samo odległa i niedostęp-
na. Tego właśnie czwartego dnia majaki opanowały mnie bez reszty.

107

Zaczęły  mi  się  przy  widywać  jeziora  w  palmowych  oazach,  stada
antylop  nad  ich  brzegami  i  nasze  rosyjskie  rzeczułki  z  płaczącymi
iwami  kąpiącymi  się  w  ich  powolnym  nurcie,  widziałem  księżyc
odbity w morzu, jego blask rozproszony na falach i siebie odpoczy-
wającego w łodzi za nadbrzeżną skałą, o którą wiecznie rozbija się
gwałtowny  przybój,  tryskając  w  górę  pióropuszami  białej  piany.
Gdzieś  na  dnie  duszy  pozostawała  niejasna  świadomość,  że  te
wszystkie  obrazy  są  jedynie  ułudą,  odległą  i  nieosiągalną.  Ze
wszystkich  sił  pragnąłem  przezwyciężyć  swoje  majaczenia,  ale  sił
mi już po prostu nie stawało... Ledwie jednak słońce zaszło i zapadł
zmrok, wstałem nagle jak lunatyk wiedziony nieprzepartą siłą. Już
nie zwijaliśmy namiotu, ponieważ nie mogliśmy go nieść, ale wciąż
szliśmy naprzód, uparcie dążyliśmy ku Górze Gwiazdy, która przy-
ciągała nas jak magnes. Zaczęło mi się wydawać, że całe moje życie
jest  z  nią  związane,  że  powinienem,  że  muszę,  chociażby  wbrew
woli, do niej dotrzeć. Szedłem więc, czasami biegłem, zbaczałem z
drogi, znów ją odnajdywałem, przewracałem się, wstawałem i sze-
dłem naprzód. Jeśli Mstega zostawał w tyle - krzyczałem na niego i
wygrażałem mu strzelbą. Wzeszedł uśmiechnięty księżyc i oświetlił
stożek  Góry.  Pozdrowiłem  ją  w  pełnych  zachwytu  słowach,  wycią-
gałem  ku  niej  ręce,  błagałem  o  pomoc  i  znów  szedłem,  szedłem,
szedłem na oślep przed siebie...

Noc minęła, po mojej prawej ręce wytoczyło się zza horyzontu

czerwone słońce i Gwiazda na szczycie Góry jaskrawo zapłonęła.
Ponieważ nie mieliśmy już namiotu, krzyknąłem do Mstegi, żeby
się nie zatrzymywał.

Kontynuowaliśmy marsz. Chyba koło południa upadłem zwy-

ciężony przez upał, ale nie uległem i zacząłem się czołgać, za wszel-
ką cenę pragnąc posuwać się do przodu. Porzuciłem rewolwer,

108

noże  myśliwskie,  naboje,  kurtkę.  Długo  jeszcze  ciągnąłem  mój
wierny  winchester,  aż  wreszcie  i  on  został  gdzieś  na  rozpalonych
kamieniach.  Odpychałem  się  spuchniętymi  nogami,  czepiałem  się
pokrwawionymi  rękami  za  ostre  kamienie  i  pełzłem...  Przed  każ-
dym ruchem wydawało mi się, że ten już będzie ostatni, że na na-
stępny zabraknie mi już sił. Ale w moim mózgu tkwiła tylko jedna
myśl:  trzeba  iść  naprzód.  Czołgałem  się  więc  w  malignie,  wy-
krzykując  jakieś  niezrozumiałe  słowa,  rozmawiając  z  kimś  nie-
obecnym.  W  pewnej  chwili  zacząłem  łowić  jakieś  żuki  i  motyle,
które mi się przywidziały. Odzyskując zmysły odszukiwałem wzro-
kiem  sylwetkę  Góry  i  znów  zaczynałem  ku  niej  pełznąć.  Nadeszła
noc,  która  tylko  na  krótko  odświeżyła  mnie  swoim  chłodem.  Siły
mnie  opuściły,  byłem  wyczerpany  do  końca.  W  uszach  miałem
straszliwe dudnienie i ryk, w oczach - mętny krwawy tuman. Traci-
łem  przytomność.  Pamiętam  moment  przebudzenia:  słońce  stało
nisko,  ale  już  niemiłosiernie  paliło.  Mstegi  obok  mnie  nie  było.
Chciałem podjąć ostatni wysiłek i rozejrzeć się, gdzie jest Góra, ale
zaraz potem przez głowę przemknęła mi myśl, która zmusiła mnie
do  śmiechu.  Śmiałem  się,  chociaż  z  moich  popękanych  warg  lała
się przy tym krew, ściekając po podbródku i spadając kroplami na
pierś. Śmiałem się dlatego, że nagle pojąłem swoje szaleństwo. Po
co tak uparcie szedłem naprzód? Co mogło być wokół Góry? Życie,
woda?  A  jeśli  tam  jest  wciąż  ta  sama  martwa  Przeklęta  Pustynia?
Tak,  naturalnie,  niczego  innego  nie  można  się  tam  spodziewać.
Mstega jest mądrzejszy ode mnie i rzecz jasna dawno już zawrócił.
No cóż! Być może nogi doniosą go do granicy... A ja zasłużyłem na
swój los. Naśmiawszy się do syta zamknąłem oczy i znieruchomia-
łem. Po chwili jednak dotarło do mojej świadomości, że jakiś cień

109

pada na moje zamknięte powieki. Otworzyłem oczy. Między mną a
niebem unosił się sęp, afrykański sęp-ścierwojad, który najwidocz-
niej wyczuł łup... Patrząc nań zacząłem wyobrażać sobie, jak opad-
nie mi na pierś, wydziobie oczy, którymi jeszcze teraz na niego
patrzę, a potem zacznie wyrywać ze mnie kawały mięsa. Myślałem,
że już nic mnie to nie obchodzi, ale nagle nowa, oślepiająco jasna
myśl przeszyła mi mózg. Skąd tu się wziął sęp? Po co miałby zala-
tywać tak daleko w pustynię? A może Góra Gwiazdy jest już blisko,
a wokół niej rozpościerają się lasy, jest woda i życie?

Wstąpiły we mnie nowe siły. Zerwałem się na równe nogi. Tuż

obok czerniła się wysoka Góra, a z boku podbiegał do mnie wierny
Mstega. Już z daleka zawołał do mnie radośnie:

- Bwana! Widziałem wodę!

ROZDZIAŁ CZWARTY

Zachwiałem się i upadłem, ale zaraz znów zerwałem się i popę-

dziłem  ogromnymi  skokami  przed  siebie.  Mstega  biegł  za  mną,
mamrocząc coś niezrozumiale. Wkrótce stało się dla mnie jasne, że
pośrodku  Przeklętej  Pustyni  znajduje  się  ogromne  zapadlisko,  z
którego  dna  wyrasta  Góra.  Zatrzymałem  się  dopiero  na  krawędzi
urwiska nad tą kotliną.

- Roztaczał się przed nami niezwykły widok. Pustynia kończyła

się niemal urwiskiem wysokim na co najmniej sto sążni. W dole, u
stóp tej ściany, rozciągała się równina o kształcie prawidłowej elip-
sy. Jej krótsza średnica mierzyła około dziesięciu wiorst i przeciw-
legła krawędź urwiska, równie wysokiego i stromego, była dosko-
nale widoczna za Górą.

Góra stała w samym środku doliny. Była trzykrotnie wyższa niż

ściana urwiska i osiągała chyba z pół wiorsty. Miała kształt prawi-
dłowego stożka.

110

W kilku miejscach ten prawidłowy zarys zakłócały niewielkie

uskoki biegnące wokół Góry i tworzące tarasy. Jej barwa była
ciemnoszara z lekkim odcieniem brunatnym. Na szczycie widniała
płaska platforma, z której wystrzelało coś na kształt złotego ostrza.

Dolina wokół Góry była widoczna jak na planie, dzięki temu

mogłem  się  przekonać,  że  cała  jest  porośnięta  bujną  roślinnością.
Tuż  pod  samą  Górą  rozciągały  się  zarośla  poprzecinane  wąskimi
alejkami. Dalej szedł szeroki pas pól uprawnych zajmujących więk-
szość  powierzchni  doliny;  pola  te  czerniały  dopiero  co  zaoraną
ziemią, gdyż mieliśmy akurat sierpień; w wielu miejscach przecina-
ły je strumyki i kanaliki zbiegające się w kilku jeziorkach. Tuż pod
urwiskiem  znów  zaczynał  się  pas  lasów  palmowych,  rozszerzający
się w wąskich zatokach elipsy; pas był podzielony na kwatery sze-
rokimi przesiekami i składał się bądź ze starych drzew, bądź z mło-
dych jeszcze sadzonek.

Widzieliśmy również ludzi. Na polach widoczne były wszędzie

grupki Murzynów pracujących jednakim rytmem, jak na komendę.

Woda! Zieleń! Ludzie! Cóż więcej było nam trzeba? Naturalnie

niezbyt długo zachwycaliśmy się widokiem wspaniałej oazy i ledwie
obrzuciwszy ją spojrzeniem nie zdołaliśmy nawet docenić całego jej
piękna. Wiedziałem tylko jedno: męczarnie się skończyły, a cel
został osiągnięty.

Zresztą czekała nas jeszcze jedna próba. Musieliśmy zejść w dół

po  pionowej,  stusążniowej  ścianie.  Urwisko  w  swej  górnej  części
składało się z tych samych martwych łupkowych płyt, co i pustynia.
Niżej  zaczynała  się  nieco  bardziej  urodzajna  gleba  porośnięta
krzewami  i  trawą.  Schodziliśmy  czepiając  się  występów  płyt,  ka-
mieni, kolczastych gałęzi. Nad nami krążyły z krzykiem sępy i orły
gnieżdżące się na pobliskich skałach. W pewnym momencie wyśli-
zgnął mi się spod nogi kamień i zawisłem na jednej ręce.

111

Pamiętam, jak zaskoczył mnie widok tej wychudłej ręki z prze-

świtującymi  przez  skórę  żyłami.  O  jakieś  trzy  sążnie  nad  ziemią
znów  się  poślizgnąłem  i  tym  razem  upadłem.  Na  szczęście  trawa
była  wysoka  i  miękka,  więc  nie  zrobiłem  sobie  większej  krzywdy,
chociaż i tak straciłem przytomność.

Mstega mnie ocucił. Niedaleko znajdowało się źródełko obmu-

rowane  ciosanymi  kamieniami,  z  którego  woda  rześkim  strumy-
kiem biegła ku środkowi doliny. Kilka kropel wody przywróciło mi
życie.  Woda!  Jakaż  to  rozkosz!  Piłem  wodę,  oddychałem  świeżym
powietrzem, leżałem na soczystej trawie i patrzyłem na niebo przez
zielony  wachlarz  palmy.  Żyłem  i  bez  śladu  myśli  oddawałem  się
radości bytowania.

ROZDZIAŁ PIĄTY

Odgłos kroków przywołał mnie do rzeczywistości. Zerwałem się,

klnąc w duchu moją nierozwagę. W jednej chwili wróciła mi świa-
domość  naszej  sytuacji.  Znajdowaliśmy  się  w  kraju  zaludnionym
przez nieznane plemię o nieznanym nam języku i obyczajach. Byli-
śmy wyczerpani trudami ciężkiej wędrówki i długą głodówką. Byli-
śmy  bezbronni,  gdyż  na  pustyni  porzuciłem  wszystko  łącznie  ze
strzelbą  i  moim  nieodstępnym  sztyletem...  Nie  zdołałem  jeszcze
podjąć  żadnej  decyzji,  gdy  na  polance  ukazała  się  grupka  ludzi.
Jeden  z  nich  był  zawinięty  po  kostki  w  szarawy  płaszcz,  pozostali
byli  Murzynami  typu  beczuańskiego.  Najwidoczniej  nas  szukali,
ruszyłem im więc naprzeciw.

- Pozdrawiam władców tej krainy! - powiedziałem głośno i wy-

raźnie w narzeczu Beczuanów. - Strudzeni wędrowcy proszą o go-
ścinę.

Słowa te w miarę możności starałem się objaśnić znakami. Na

dźwięk mojego głosu Murzyni zatrzymali się, ale wówczas mężczy-
zna w szarym płaszczu krzyknął do nich również po beczuańsku,

112

choć ze szczególnym akcentem:

- Niewolnicy, spełnijcie swoją powinność!
Na ten sygnał pięciu Murzynów rzuciło się na mnie z rozgło-

śnym, krzykiem. Myślałem, że chcą mnie zabić i pierwszego z nich
poczęstowałem  takim  ciosem  pięści,  że  potoczył  się  po  ziemi.  Nie
mogłem jednak walczyć z kilkoma wrogami na raz, więc niebawem
zostałem obalony i mocno skrępowany rzemieniami. Spostrzegłem,
że  to  samo  spotkało  Mstegę,  który  się  nie  bronił.  Następnie  Mu-
rzyni  podnieśli  nas  z  ziemi  i  ponieśli  ze  sobą.  Zdawałem  sobie
sprawę  z  tego,  że  nie  ma  sensu  krzyczeć  i  wzywać  pomocy,  więc
tylko starałem się zapamiętać drogę.

Niesiono nas przez pola dość długo, chyba z godzinę. Wszędzie

widać było grupki pracujących Murzynów, którzy gapili się na nas
ze  zdziwieniem.  Potem  niosący  nas  mężczyźni  weszli  do  lasku  u
podnóża  Góry.  Wkrótce  ujrzałem  łukowaty  portal  wiodący  do  jej
wnętrza.  Wniesiono  nas  pod  jego  żółte  sklepienie  i  rozpoczęła  się
droga  przez  kamienne  korytarze  oświetlone  rzadko  rozmiesz-
czonymi pochodniami.

Po wąskich spiralnych pochylniach schodziliśmy gdzieś w dół,

aż wreszcie owiała mnie wilgoć piwnicznych lochów czy katakumb.
Wreszcie rzucono mnie na kamienną posadzkę w mroku pod-
ziemnych kazamatów i zostawiono samego. Mstegę zaniesiono
gdzie indziej.

Powoli otrząsnąłem się z oszołomienia i zacząłem badać moje

więzienie. Była to ciemnica wyciosana, jak się zdaje, w samym ser-
cu  Góry;  miała  jakieś  półtora  sążnia  długości,  tyleż  szerokości,  a
strop  był  na  tyle  wysoki,  że  mogłem  swobodnie  pod  nim  stanąć.
Ciemnica była zupełnie pusta - nie było w niej ani pryczy, ani cho-
ciażby garści słomy na posadzce, ani kubka wody. Murzyni odcho-
dząc zasunęli  wejście ciężkim kamieniem, którego nie mogłem

113

nawet poruszyć. Spróbowałem osłabić moje więzy, ale i na to za-
brakło mi sił. Postanowiłem więc czekać.

Po kilku godzinach posłyszałem dudniący odgłos kroków prze-

mierzających  kamienną  pochylnię.  Na  szary  strop  padł  odblask
pochodni i po chwili kamień zamykający  wejście został odwalony.
Do  mojej  celi  weszło  dwóch  mężczyzn  zawiniętych  w  szarawe
płaszcze, a w progu stłoczyła się piątka nagich Murzynów. Jeden z
„upłaszczonych” zbliżył płomień pochodni do mojej twarzy i zapy-
tał surowym tonem:

- Cudzoziemcze, rozumiesz mnie?
Mówił po beczuańsku, ale głosem dźwięcznym i wytwornym.
- Wszystkie narody - odrzekłem – odnoszą się z szacunkiem do

gości. Przybyłem do was jako gość, jako przyjaciel. Dlaczego
schwytaliście mnie i uwięziliście jak złoczyńcę?

Mężczyzna w płaszczu zapytał:
-  Skąd przybyłeś?,
-  Jestem mieszkańcem Gwiazdy! - odpowiedziałem hardo.
Pytający  wymienił  spojrzenie  ze  swym  towarzyszem.  W  tym

momencie zdołałem przyjrzeć się ich twarzom i stwierdziłem, że
kolorem skóry przypominają Arabów. Mężczyzna w płaszczu zapy-
tał ponownie:

- Z jakiej Gwiazdy przybyłeś?
Lękałem się wymienić nazwę Marsa, więc powiedziałem:
- Z rannej i wieczornej, gdyż jest to ta sama Gwiazda, tyle że

widziana o różnych porach. Jestem synem władcy tej Gwiazdy i
mój ojciec potrafi zemścić się, jeśli uczynicie mi jakąś krzywdę.
Spali wasze pola, roztrzaska samą waszą Górę...

- Nie boimy się niczyich gróźb! - przerwał mi mężczyzna w

płaszczu. - Wedle naszych praw cudzoziemcy przybywający do nas

114

z innych krajów stają się niewolnikami, ale ty przybyłeś z Gwiazdy i
dlatego umrzesz.

- Nie odważycie się! - krzyknąłem.
- Ja, członek Rady Najwyższej, zięć władcy, Bollo, z racji danej

mi władzy skazuję tego człowieka na śmierć. Niewolnicy, spełnijcie
mój rozkaz!

Natychmiast rzuciło się na mnie pięciu Murzynów. Szybko zdję-

li pęta, czterej chwycili za ręce i nogi, zaś piąty siadł mi na pier-
siach i przygotował nóż. Widziałem tuż nad sobą jego wstrętną
twarz. Kat czekał na znak, a ja tracąc dech wykrzykiwałem:

- Wstydźcie się! To ohydne morderstwo!... Gwałcicie swoje

prawa, gwałcicie prawa wszystkich narodów. Gość jest święty!

- Mylisz się - odpowiedział mi zimno Bollo. - My przestrzegamy

własnych praw! Twój niewolnik zostanie naszym niewolnikiem, a
ty umrzesz.

I już odwrócił się, zapewne po to, żeby odejść. Szarpnąłem się

rozpaczliwie i zawołałem:

- Zatrzymaj się! Niechaj i ja zostanę niewolnikiem! Będę wam

służył wiernie i z pokorą... Co zyskacie na mojej śmierci? Ulitujcie
się!...

Bollo odwrócił się.
- Masz białą skórę - mruknął.
- Cóż z tego? Czy biała skóra przeszkodzi mi w pracy? Mogę być

niewolnikiem! Jestem silny!

- Ale przecież jesteś mieszkańcem Gwiazdy?
- Tak, jestem mieszkańcem Gwiazdy - powtórzyłem z niepoję-

tym dla mnie samego uporem - ale to nic nie szkodzi! Skłamałem,
że ma mnie kto pomścić. Nie mogę dać znaku swoim i dlatego nie
jestem dla was groźny. Ulitujcie się, uczyńcie mnie niewolnikiem.

Nie wiem w jaki sposób udało mi się uwolnić z rąk oprawców,

podczołgać się do bezlitosnego sędziego i schwytać skraj jego szaty.

115

Drugi człowiek w płaszczu, który do tej pory milczał, powiedział

do Bolla kilka słów w nieznanym mi języku. Bollo znów się odwró-
cił i popatrzył na mnie z pogardliwym uśmiechem.

- Dobrze - powiedział wolno. – Będziesz niewolnikiem! Możesz

być niewolnikiem...

ROZDZIAŁ SZÓSTY

Murzyni poprowadzili mnie na górę tymi samymi pochylniami i

korytarzami,  nieustannie  popychając  do  przodu,  gdyż  byłem  bar-
dzo  słaby.  Po  dość  długiej  wędrówce  znalazłem  się  w  ogromnej
mrocznej sali. Czerwona łuna ognisk niewyraźnie oświetlała dziki,
hałaśliwy,  wielotysięczny  tłum  niewolników.  Na  nasz  widok  naj-
bliżsi natychmiast ucichli.

- Jutro wskażą ci pracę - usłyszałem.
Zostałem sam w tłumie dzikusów i natychmiast zwaliłem się bez

sił na posadzkę. Zaraz otoczyli mnie ciekawscy. Przyglądali mi się,
dotykali mojej skóry, szczypali ze śmiechem. Nie broniłem się.
Wreszcie przecisnęła się do mnie jakaś zgrzybiała staruszka.

- Zostawcie go w spokoju! - powiedziała do gapiów. - Widzicie,

że jest zmęczony. Dajcie mu odpocząć...

Poprosiłem o jedzenie. Staruszka przyniosła mi kukurydzianej

kaszy, którą zacząłem chciwie pożerać.

- Skąd jesteś? - zapytała mnie staruszka, kiedy się już nieco po-

siliłem.

- Z innej ziemi, z innego narodu - odparłem.
Nie zrozumiała mnie i pokręciła głową. Wówczas ja z kolei zapy-

tałem:

-  Kim są ci ludzie w płaszczach?
-  Nie wiesz? - zdziwiła się. - Przecież, to Letejowie!
-  Kto?

116

- Nasi panowie. My jesteśmy niewolnikami, a oni Letejami.
- Widzisz, babciu - powiedziałem ostrożnie. - Przybyłem z bar-

dzo dalekich stron. Za urwiskiem, za kamienną pustynią żyją inni
ludzie... Nic o was nie wiemy. Opowiedz mi więc, jak wy tu żyjecie.

-  Jak żyjemy? Jak wszyscy... Pracujemy.
-  A co robią Letejowie?
-  Jak to co? Są naszymi panami!
-  A gdzie mieszkają?
-  Na górze.
Zacząłem domyślać się prawdy, ale zmęczenie nie pozwalało mi

na dalsze wypytywanie starej kobiety. Opadłem na brudną matę i
nie bacząc na ryk wielotysięcznego tłumu zasnąłem kamiennym
snem.

Rankiem obudził mnie ogłuszający łoskot bębna. Niewolnicy

pokornie wstawali i szli do wyjścia. Powlokłem się za innymi. Przy
drzwiach  jacyś  karbowi  dzielili  nas  na  oddziały  i  prowadzili  do
pracy w polu. Słońce dopiero co ukazało się zza krawędzi urwiska.
Dostałem  łopatę  i  wraz  z  innymi  zacząłem  kopać  pole.  Karbowi
nieustannie  chodzili  wokoło  i  niemiłosiernie  bili  kijami  każdego,
kto chciał bodaj przez chwilę odpocząć. Niewolnicy przyjmowali te
razy w pokornym milczeniu. W południe była mniej więcej dwugo-
dzinna  przerwa,  w  trakcie  której  dostaliśmy  kaszę  kukurydzianą.
Próbowałem  zagadywać  swoich  towarzyszy,  ale  żaden  mi  nie  od-
powiedział.  Po  obiedzie  wróciliśmy  do  pracy,  która  trwała  aż  do
zachodu słońca.

Wieczorem znów zapędzili nas do kamiennej sali. Kobiety, któ-

re spędziły dzień na tkaniu i innych robotach, już na nas oczekiwa-
ły. Zaczęła się kolacja i barbarzyńska orgia zwierzęcego odpo-
czynku. Kamienne ściany wstrząsały się od wrzasków i śmiechu...

117

Błądziłem po sali wśród weselących się niewolników, a ciekaw-

scy chodzili za mną. Widziałem starców siedzących w ponurym
milczeniu wokół ogniska, widziałem młodzież spieszącą po prosta-
cku rozkoszować się chwilami swobody, widziałem matki karmiące
i zachłannie pieszczące swoje dzieci, z którymi przez cały dzień były
rozłączone. Widziałem otępiałe twarze, słyszałem bezmyślne
okrzyki. Nawet mnie, przywykłemu do życia wśród dzikich, przera-
ziło to zbydlęcenie całego plemienia.

W jednym z kątów dostrzegłem Mstegę, wokół którego tłoczyło

się kilku młodzieńców z zaciekawieniem słuchających jego opowie-
ści. Na mój widok Mstega okropnie się ucieszył, podbiegł i upadł
mi do nóg.

- Bwana! - powtarzał. - Bwana!
- Milcz - powiedziałem. - Tutaj nie chcą zrozumieć, że jestem

panem i okrutnie za to zapłacą. Kto wie, może zetrę Górę z po-
wierzchni ziemi?

Zauważyłem, że moje słowa wywarły wrażenie. Kiedy niedługo

potem podszedłem do starców grzejących się przy ognisku, jeden z
nich powiedział:

- Niedobrze jest, przyjacielu, wypowiadać takie słowa, jakieś ty

wypowiedział...

- Osądź sam, ojcze - odparłem z szacunkiem. - W swojej oj-

czyźnie jestem synem władcy. Tutaj zjawiłem się z własnej woli, a
nie jako jeniec wzięty do niewoli w czasie wojny, dlaczego więc nie
przyjęli mnie jak gościa, tylko traktują okrutnie jak najgorszego
wroga?

- Synu mój - powiedział z godnością starzec, potrząsając siwą

głową. - Nie wiem, o jakim kraju mówisz. W dalekiej młodości coś
o nim słyszałem, ale teraz już nic nie wiem. A tutaj trzeba słuchać
Letejów! Ta Góra stoi od wielu tysięcy zim i nic do dzisiaj nie za-
kłóciło ich władzy. Wszyscy inni byli niewolnikami, a panami tylko

118

Letejowie. Tak jest od zarania dziejów, synu mój! Uwierz starcowi,
który wiele słyszał...

Inni starcy, równie jak on pomarszczeni i szpetni, aprobująco

pokiwali głowami. Kiedy jednak wróciłem do swego kąta i wreszcie
zostałem sam, podszedł do mnie młodzieniec chyba osiemnasto-
letni. Ukląkł przede mną, jak przed Letejem i powiedział:

-  Zowią mnie Itczuu. Ja również wierzę, iż jesteś panem...
Widziałem, że chce coś jeszcze dodać, więc zapytałem:
-  A nienawidzisz Letejów?
Oczy  młodzieńca  rozbłysły  w  mroku.  Pochylił  się  do  przodu  i

patrząc na mnie z bliska wyszeptał:

- Klnę się na słońce i wszystkich swoich przodków zawsze ich

nienawidzieć i uczynić im tyle szkody, ile tylko zdołam.

Ten okrzyk zrodził w moim sercu nieśmiałą nadzieję. Jednak

zasypiając  na  brudnej  macie,  jak  niewolnik  wśród  niewolników,
przygotowując się do rozpoczęcia rano kolejnego dnia wyczerpują-
cej  pracy,  myślałem  z  rozpaczą,  że  Góra  wciąż  jest  ode  mnie  tak
samo  odległa,  jakbym  znajdował  się  jeszcze  u  progu  Przeklętej
Pustyni.  Jestem  tutaj,  w  jej  kraju,  ale  wciąż  pilnie  strzeże  przede
mną  tajemnic  swego  życia.  Kim  są  owi  Letejowie,  jednowładni
panowie  kraju?  Jakie  życie  się  toczy,  jakie  cuda  dokonują  się  w
tajemniczych  korytarzach  górnych  pięter?  Teraz  jeszcze  silniej  niż
na  pustyni  Góra  Gwiazdy  przyciągała  wszystkie  moje  myśli.  Zasy-
piając przysięgłem sobie, że pozostanę tu dopóty, dopóki nie zgłę-
bię wszystkich jej tajemnic.

ROZDZIAŁ SIÓDMY

Po kilku dniach całkowicie wciągnąłem się do nowego życia.

Pokornie pracowałem w polu bez słowa skargi, wykonując polecenia

119

karbowych,  ale  korzystałem  z  najmniejszej  okazji,  żeby  zwiększyć
swój  wpływ  na  niewolników.  Opowiadałem  im  ciekawe  historie,
rysowałem węglem ich portrety, w miarę sił leczyłem i wymyślałem
różne  narzędzia  ułatwiające  pracę.  Na  przykład  do  dźwigania  pni
urządziłem blok, rzecz tu przedtem niesłychaną, którą przychodzili
oglądać nawet Letejowie.

Wśród niewolników cieszyłem się wielkim poważaniem. Itczuu i

dwaj jeszcze inni młodzieńcy traktowali mnie z uwielbieniem. Na-
wet starcy z tego powodu zaczęli mnie nienawidzić. Wszystkie jed-
nak  moje  próby  przeniknięcia  życia  tajemniczych  władców  Góry
okazały  się  daremne.  Oglądałem  Letejów  tylko  jako  nadzorców,  a
ponadto  od  czasu  do  czasu  na  tarasach  opasujących  Górę  widzia-
łem przemykające szarawe sylwetki. Ale wiedziałem już, że w nocy,
kiedy niewolnicy są zamknięci w swojej jaskini, Letejowie schodzą
w  dolinę  i  spacerują  tam  alejami  wśród  gajów  i  pól.  Wiedziałem
już, a właściwie się tego domyślałem, że tam na górze jest komfort,
jest nauka i sztuka. Kiedyś całą noc przestałem u wejścia do naszej
pieczary,  wsłuchując  się  w  delikatne  dźwięki  muzyki  dobiegającej
gdzieś z góry.

Na siódmy lub ósmy dzień mojego niewolniczego życia nadeszło

Święto  Siewu.  Tego  dnia  sam  król  wraz  ze  świtą  objeżdżał  pola.  Z
samego  rana  wyprowadzono  nas  z  kamiennej  sali  i  ustawiono  w
równych szeregach wzdłuż drogi. Jak daleko sięgał wzrok, wszędzie
na  polach  widniały  regularne  szyki  niewolników.  Karbowi  biegali
wokół  nich,  wciąż  od  nowa  ustawiali  i  tłumaczyli,  jak  należy  po-
zdrawiać  króla,  dostojników  i  królewską  córkę.  Letejowie  mieli
swoje własne, odrębne wyjście z Góry, znajdujące się po przeciwnej
stronie  wyjścia  dla  niewolników,  dlatego  więc  nie  widzieliśmy,
kiedy królewski orszak znalazł się w dolinie. Dopiero dobiegające

120

nas głośne krzyki oznajmiły, że objazd już się zaczął, musieliśmy
jednak czekać na swoją kolej aż do południa.

Krzyki z wolna zbliżały się do nas i wreszcie ukazał się królewski

palankin  niesiony  przez  sześciu  barczystych  niewolników.  Przy
każdym  polu  król  zatrzymywał  się  i  łaskawie  rozmawiał  z  karbo-
wymi. Kiedy palankin zrównał się z nami, zdążyłem przypatrzeć się
królowi. Byt to już całkowicie siwy starzec o postawie prawdziwego
władcy.  Twarz  o  regularnych  rysach  przypominała  oblicza  staro-
żytnych  Egipcjan.  Ubrany  był,  jak  wszyscy  Letejowie,  w  szarawy
płaszcz, ale na głowie miał szczególną ozdobę, służącą mu widać za
koronę i całą usianą drogocennymi kamieniami.

Zgodnie z uprzednim rozkazem padliśmy na kolana i krzyknęli-

śmy „Le!”,  król  wypowiedział kilka słów po letejsku, zwracając się
do  naszego  nadzorcy,  a  potem  machnął  ręką  i  palankin  popłynął
dalej.  Za  królem  kroczył  długi  orszak  Letejów  -  kobiety  z  prawej,
mężczyźni z lewej strony. Wszyscy byli w szarych płaszczach, wszy-
scy mieli ozdoby ze złota i drogocennych kamieni. Na nogach nosili
sandały. Mężczyźni włosy mieli ostrzyżone, zaś kobiety - ułożone w
piękne  koafiury.  Niektórzy  trzymali  w  rękach  jakieś  instrumenty
muzyczne w rodzaju liry i śpiewali. Inni rozmawiali ze sobą i śmiali
się. Niemal wszyscy mieli piękne, ale zbyt blade twarze.

Krzyczeliśmy (,Letete!”), dopóki orszak nas nie minął. Za pie-

szymi  Letejami  niewolnicy  nieśli  następną  lektykę.  To  była  córka
króla,  królewna Seata. Jej lektyka była mała, wdzięcznie  wygięta i
ozdobiona błyszczącymi kamykami. Królewny nie było widać spoza
różowych  zasłon  z  jakiejś  cienkiej  tkaniny.  Po  obu  bokach  lektyki
szło kilku młodych Letejów, bardzo kształtnych i wdzięcznych.

Kiedy lektyka zrównała się z nami, królewna nagle odsunęła ró-

żowe zasłony i gestem rozkazała się zatrzymać. Ujrzałem piękną

121

bladą twarz, wielkie czarne oczy i toczoną rękę. Królewna przywo-
łała nadzorcę i coś mu powiedziała. Odniosłem wrażenie, że patrzy
przy  tym  na  mnie.  Oczywiście  musiała  słyszeć  o  dziwnym  cudzo-
ziemcu,  ja  zaś  wyróżniałem  się  z  tłumu  niewolników  jasną  barwą
swojej  skóry...  Po  chwili  lektyka  królewny  ruszyła  dalej  i  cały  or-
szak skrył się za zakrętem alei. Wkrótce powiedziano nam, że jeste-
śmy wolni, zapędzono do naszej sali i dano beczkę oszałamiającego
kukurydzianego  napoju,  na  widok  której  niewolnicy  wydali  ryk
zachwytu...

Twarz królewny Seaty zapadła mi głęboko w pamięć. Szalone

marzenie owładnęło moją duszę z taką siłą, że nie zdołałem go
zwalczyć. Nie wiedzieć czemu byłem przekonany, że właśnie ona
związana jest z moim życiem. Siedziałem tak w zadumie daleko od
rechocącego tłumu, gdy podszedł do mnie Itczuu.

-  Nauczycielu - powiedział - chciałbym cię o coś zapytać.
-  O co chodzi, przyjacielu?
-  Powiedz mi, czy Letejowie są ludźmi...
-  Jak to?
-  Czy są takimi samymi ludźmi jak my? Czy umierają?
Zrozumiałem.
-  Oczywiście,  że  są  ludźmi  takimi  samymi  jak  ty,  jak  wszyscy

tutaj. Czyżbyś nigdy nie słyszał, że umarł król, karbowy albo który-
kolwiek z nich?...

- Nie, nie słyszałem - wymamrotał młodzieniec.
Postał jeszcze chwilę, a potem odszedł wstrząśnięty i niepew-

ny...

ROZDZIAŁ ÓSMY

Na noc wszyscy niewolnicy winni zbierać się w wielkiej sali

znajdującej się w przyziemiu Góry. Sala ta miała co najmniej sto

122

sążni średnicy i zajmowała pewnie  ponad trzy dziesięciny. Prowa-
dził  do  niej  tunel  długi  na  jakieś  pięćdziesiąt  sążni.  W  nocy  tunel
ten był barykadowany wielkimi kamieniami, a przy zaporze stawał
na  straży  Letej,  który  miał  obowiązek  zabić  każdego  niewolnika
usiłującego przedostać się do doliny.

Niewolnicy jednak potrafili zmylić czujność strażników i nie-

rzadko  śmiałkowie  wyprawiali  się  nocą  do  Góry  w  poszukiwaniu
łupów,  a  zwłaszcza  broni  i  wódki.  Porcja  kukurydzianego  piwa
rozdanego  podczas  Święta  Siewu  wzbudziła  w  nich  oskomę.  Na-
stępnego  wieczora  zaczęło  się  wśród  niewolników  gadanie,  że  do-
brze byłoby zdobyć trochę wódki. Na jej poszukiwanie postanowiło
wybrać się dwóch: Ksuti, człowiek już niemłody i bywały, oraz mój
znajomy  Itczuu.  Poprosiłem,  żeby  wzięli  mnie  z  sobą.  Zapytani  o
zdanie starcy po krótkim wahaniu wyrazili zgodę.

Pierwsza trudność polegała na tym, żeby prześliznąć się obok

Leteja  pilnującego  wyjścia  do  doliny.  Nie  było  to  zbyt  trudne.
Strażnik  drzemał  położywszy  obok  siebie  swój  krótki  miecz.  Prze-
czołgaliśmy się ostrożnie przez polanę przed samą Górą, ponieważ
mógł  nas  ktoś  zauważyć  z  górnych  tarasów.  W  najbliższym  lasku
stanęliśmy na nogi.

W dolinie panowała cisza. Letejowie byli widać znużeni wczo-

rajszym  świętem,  gdyż  żaden  z  nich  nie  wyszedł  na  przechadzkę.
Piękne  aleje  wśród  palm  były  zupełnie  puste,  nikogo  też  nie  było
widać  na  tarasach.  Mimo  tego,  zachowując  najwyższą  ostrożność,
przemykaliśmy się od drzewa do drzewa i w ten sposób obeszliśmy
półkole  Góry  i  znaleźliśmy  się  naprzeciwko  jej  drugiego  wejścia.
Prowadziło  ono  najpierw  do  spichlerza,  a  potem  stromymi  scho-
dami na górne piętra. Przy tym wejściu również przez całą noc stał
na straży któryś z Letejów.

123

Wyszliśmy ponownie na polanę i zaczęliśmy się czołgać. Wkrót-

ce dostrzegłem strażnika. Siedział pod łukiem wejściowym z głową
opuszczoną na piersi i spał. Wartowanie stało się widocznie dla
Letejów czystą formalnością.

- Możemy prześlizgnąć się koło niego tak, że nie usłyszy - po-

wiedziałem swym towarzyszom.

Rzeczywiście, przeczołgałem się o dwa kroki od śpiącego Leteja,

widziałem wyraźnie jego wygoloną twarz i złote pierścienie na pal-
cach, a on nawet nie drgnął. Ksuti poszedł w moje ślady.

- Tutaj - szepnął Ksuti, kiedy po przebyciu krótkiego korytarza

znaleźliśmy się na progu sali podobnej do naszej, ale o wiele mniej-
szej. – Tutaj jest i ake, i chleb, i topory.

Wpatrywałem się w mrok, do którego moje oczy zaczęły się już

przyzwyczajać, gdy nagle usłyszałem dobiegający z tyłu cichy
śmiech. Ksuti drgnął i spojrzał na mnie pytająco. Śmiech dobiegał
od strony wejścia. Pobiegliśmy tam. Pod sklepieniem leżał nieru-
chomo strażnik, a nad jego ciałem przykucnął nasz Itczuu i kiwając
się na boki zanosił się śmiechem.

- Co ci się stało? - zapytałem.
- Spójrz, nauczycielu, spójrz... On nie żyje!... Letejowie są

ludźmi, umierają tak jak my!

Czołgający się za nami Itczuu udusił strażnika.
Ksuti był śmiertelnie przerażony.
- Napytałeś nam biedy! - powtarzał. - Jesteś zbyt młody, żeby

wiedzieć, co się teraz stanie, co teraz nam grozi! Biada nam, biada!

- Tak, nie powinieneś tego robić, Itczuu - powiedziałem. - Rano

znajdą go i domyśla się, że tutaj byliśmy.

- Nie, nauczycielu, zaniosę go do lasu i zakopię. A on jest mar-

twy... Martwy!

Młodzieniec gotów był puścić się w pląs. Nie mogliśmy jednak

tracić zbyt wiele czasu, więc wróciliśmy spiesznie do spichlerza.
Ksuti, który już przedtem tu bywał, zaprowadził nas wprost do

124

beczek z wódką. Obaj Murzyni zaczęli chciwie zapełniać przynie-
sione ze sobą naczynia i na miejscu próbować drogiego napoju.

- Nie pijcie - powiedziałem surowym tonem - bo upijecie się, za-

śniecie i jutro Letejowie was zabiją!

Nie chciałem już towarzyszyć im w rabunku, bo w ciemności

dostrzegłem  schody  prowadzące  na  górne  piętra  do  tajemniczego
królestwa tajemniczych Letejów. Nie potrafiłem zwalczyć pokusy i
postanowiłem  się  tam  przedostać.  Zrobiłem  już  kilka  kroków  ku
górze,  kiedy  zaświtała  mi  nowa  myśl.  Wróciłem  do  wyjścia,  gdzie
leżał martwy Letej, zdjąłem z niego płaszcz i zawinąłem się weń. To
mogło  mnie  uratować  w  razie  jakiegoś  niespodziewanego  spotka-
nia.

I tak odziany w płaszcz Leteja zacząłem wspinać się po scho-

dach,  które  doprowadziły  mnie  do  centralnej  sali  pierwszego  pię-
tra.  Sala  była  zupełnie  pusta  i  pozbawiona  jakichkolwiek  mebli.
Rozbiegało się od niej promieniście pięć korytarzy. Nie odważyłem
się wejść do żadnego z nich i ruszyłem  wyżej. Po przebyciu trzech
nawrotów schodów znalazłem się na drugim piętrze w bogato tym
razem urządzonej sali, jaskrawo oświetlonej płomieniami pochodni
odbijających się  w ozdobach z drogich kamieni  i lśniących metali.
Jej strop wyobrażał firmament niebieski, na którym gwiazdozbiory
zrobiono z wielkich diamentów, a siedem planet z rubinów. Szcze-
gólnie oślepiający był Mars. Przedstawiający go rubin był otoczony
szlaczkiem z drobnych brylantów. Na jednej ze ścian był złoty wize-
runek  Słońca,  a  na  przeciwległej  zrobiona  ze  srebra  podobizna
Księżyca.  Długo  błądziłem  po  tej  sali,  a  potem  chciałem  już  przez
szeroki portyk wejść do sąsiedniej, gdy spostrzegłem, że przed żółtą
kotarą  w  jej  głębi  śpią  na  dywanach  Letejowie,  położywszy  przy
sobie miecze. Domyśliłem się, iż jest to wejście do królewskiej

125

komnaty.  Na  dźwięk  moich  kroków  jeden  ze  strażników  obudził
się,  uniósł  głowę  i  otworzył  senne  oczy,  ale  zaraz  znów  opadł  na
dywan  i  po  chwili  usłyszałem  jego  miarowy  oddech.  Na  wszelki
wypadek  wycofałem  się  stamtąd  i  trafiłem  do  wąskiego  korytarza,
który  wyprowadził  mnie  na  taras.  Księżyc  w  pełni  świecił  jasno.
Szeroki taras był pusty, tylko na przeciwległym skraju stała samot-
na postać kobiety opartej o parapet. Zbliżyłem się do niej i rozpo-
znałem królewnę Seatę.

ROZDZIAŁ DZIEWIĄTY

Zawahałem się przez chwilę, ale później zrobiłem kilka szybkich

kroków i znalazłem się tuż przed nią. Królewna drgnęła, wydała
cichy okrzyk i zadała mi jakieś pytanie w języku Letejów. Uklękłem
przed nią i powiedziałem:

- Pani, w swoim kraju jestem królewskim synem, a tutaj nie-

szczęsnym niewolnikiem, który naraża się na utratę życia, aby bo-
daj raz z bliska na ciebie popatrzeć...

Księżycowa poświata biła mi prosto w twarz, więc Seata musiała

mnie rozpoznać.

- Po co przyszedłeś?... - zapytała wolno, jakby nie usłyszała mo-

ich poprzednich słów lub wahała się, jak postąpić.

- Widziałem się raz, królewno! Wydałaś mi się najpiękniejsza

ze wszystkiego, co widziałem na swojej i na tutejszej Gwieździe.
Przyszedłem jeszcze raz spojrzeć na ciebie i umrzeć.

Królewna milczała, patrząc mi prosto w oczy. Drżałem.
W odpowiedzi na moje wzniosłe słowa mogła zawezwać straż, a

wtedy bym niechybnie zginął... Ale zamiast tego królewna wolno i
wyraźnie zapytała:

- Przybyłeś do nas z Gwiazdy?

126

- Tak, z Gwiazdy Zarannej, z tego świata, który tutaj bywa wi-

doczny jako jaskrawa gwiazdka ukazująca się przed wschodem
słońca.

- Dlaczego porzuciłeś ojczyznę?
- Przeczuwałem, że ujrzę ciebie, królewno!
Ponieważ jednak moje pochlebstwo zabrzmiało zbyt prostacko,

pospieszyłem dodać:

- Ciężko jest żyć, królewno, w znanych od dawna granicach.

Dusza pragnie odmiany, chce przeniknąć w dziedzinę Tajemnicy.
Wszystko, co jest nieznane - pociąga.

Twarz królewny dziwnie się ożywiła. Dostrzegłem na niej wy-

raźną grę cieni.

- Słusznie mówisz, cudzoziemcze - powiedziała. - Powiedz mi,

czy u was, na waszej Gwieździe, jest tak samo czy inaczej? Czy jest
inne niebo? Inni ludzie? Inne życie?

- Wiele tam jest rzeczy, królewno, których nawet nie możesz

sobie  wyobrazić.  Nie  wiem  nawet,  czy  potrafiłabyś  marzyć  o  na-
szym  życiu.  Nie  czuj  się  dotknięta,  królewno.  W  waszym  kraju  je-
stem tylko godnym pogardy niewolnikiem, ale mówię prawdę. O ile
tu,  w  kraju  Gwiazdy,  stoicie  ponad  waszymi  niewolnikami,  o  tyle
my w naszym kraju stoimy wyżej od was. Nasza wiedza jest dla was
tajemnicą, nasza potęga - cudem. Pomyśl, że zdołałem przybyć do
was przez gwiezdne przestworza!

Wypowiadając te dumne słowa wstałem z klęczek, nadałem

swemu głosowi władczy ton, a królewna chłonęła każde moje zda-
nie, wręcz się nim upajała.

Nagle odsunęła się ode mnie gwałtownie.
- Powiedz, kto tam jest? - wykrzyknęła.
Odwróciłem się. Przez polanę jasno oświetloną blaskiem Księ-

życa sunęły dwa cienie. To wracali Ksuti i Itczuu. Obaj byli pijani,
zapomnieli więc o przezorności i wprost przez otwartą przestrzeń
ciągnęli gdzieś zwłoki zabitego Leteja.

127

- To dwaj moi towarzysze - odparłem z goryczą. - Wskazali mi

tutaj drogę, a sami poszli kraść wódkę. Jestem niewolnikiem, kró-
lewno! Wy mnie nim uczyniliście. Żegnaj, pani, muszę już wracać
do swej ciemnicy... Pewnie mnie rano rozkażesz zgładzić... Widzisz,
niosą ciało... To oni zabili Leteja... Żegnaj na zawsze, królewno...

Ostatnie słowa wymówiłem ledwie zrozumiale. Królewna mil-

czała, co pozbawiało mnie pewności siebie. Odwróciłem się gwał-
townie, żeby odejść.

Nagle królewna wykrzyknęła:
- Zaczekaj, cudzoziemcze! Chcę jeszcze z tobą rozmawiać. Nie

możesz umrzeć, bo jeszcze chcę mówić z tobą.

- Jeśli jest to w twojej władzy - odparłem zimno.
Królewna zamyśliła się.
- Posłuchaj mnie - powiedziała po dłuższym milczeniu. - Nie

mogę łamać praw tego kraju. Wróć ostrożnie tam... do niewolni-
ków, gdzie stale przebywasz... Jutro cię wezwę.

I nagle odwróciła się ode mnie i zakryła twarz rękami... Wolno

odszedłem od niej i ruszyłem przed siebie. Przez Gwiezdną Salę
dotarłem na pierwsze piętro, a potem do przyziemia. Nikt mnie nie
widział. Przemaszerowałem, nawet nie pochylając się, przez polanę
i wróciłem do wejścia na Salę Niewolniczą. Letejski strażnik nadal
spał.

Wkrótce ponownie znalazłem się wśród niewolników. Tłum

kłębił się dziko wokół przyniesionej wódki. Pijany Itczuu zataczając
się podszedł do mnie.

- Nauczycielu - powiedział z zachwytem w głosie. - Masz rację...

masz całkowitą rację... Letejowie są ludźmi, ale i ty przecież jesteś
człowiekiem, nauczycielu...

I zaczął bezmyślnie chichotać.

128

ROZDZIAŁ DZIESIĄTY

Następnego dnia rano, kiedy pracowałem już w kokosowym ga-

ju, do naszego nadzorcy zbliżył się goniec-niewolnik. Padł przed
nim na kolana i pokazał bransoletę pięknej roboty.

- Panie, przybywam od królewny - powiedział. - Rozkazuje ona,

abyś przysłał jej niewolnika, który jest u nas od niedawna. Tego
białoskórego.

Nasz karbowy ucałował z szacunkiem bransoletę, przywołał

mnie  gestem  i  kazał  iść  za  posłańcem.  Usłuchałem  go  bez  słowa.
Dziwnie  się  czułem  idąc  swobodnie  szeroką  drogą  pośród  trudzą-
cych  się  w  pocie  czoła  niewolników.  Tymi  samymi  schodami,  któ-
rymi  szedłem  wczoraj,  wspięliśmy  się  na  pierwsze  piętro.  Przed
każdym  napotkanym  Letejem  mój  przewodnik  padał  na  kolana,  a
ja czyniłem to samo. Na drugie piętro biegły, jak się okazało, jesz-
cze jedne schody, wąskie i ciemne, przeznaczone dla niewolników.
Doprowadziły nas one do niewielkiej izby, która służyła królewnie
za przedsionek.

- Poczekamy - rzucił ponuro przewodnik.
Zapytałem go, czy jest niewolnikiem samej królewny, ale

nic  mi  na  to  nie  odpowiedział.  Wkrótce  z  komnaty  królewny  wy-
biegły  dwie  młodziutkie  niewolnice,  które  na  mój  widok  potrząs-
nęły  głowami  i  uciekły.  Wróciły  po  chwili  z  miednicą  wytoczoną  z
jednej  bryły  jaspisu  i  czerpiąc  z  niej  ciepłą  wodę  zaczęły  mnie  ze
śmiechem  obmywać.  Ucieszyłem  się  z  tego.  Potem  narzuciły  na
mnie  osobliwy  „półpański”  płaszcz,  ponieważ  byłem  całkowicie
obnażony. Te dziewczęta też nie odpowiadały na żadne moje pyta-
nia,  ale  były  bardzo  skore  do  śmiechu  i  bez  ustanku  chichotały.
Kiedy  obejrzały  mnie  po  raz  ostatni  i  uznały,  że  godzien  jestem
stanąć  przed  obliczem  ich  pani,  zaprowadziły  mnie  przez  pokój
frontowy do komnaty sypialnej.

129

Była to niewielka alkowa ozdobiona szmaragdami i turkusami.

Pochodnia  tkwiąca  pośrodku  niej  w  wytwornej  podstawce  dawała
dość  dużo  światła.  Królewna  spoczywała  na  kamiennym  łożu  po-
krytym poduszkami z orlego puchu. Dwie inne  niewolnice stały  w
pobliżu  niej  z  malutkimi  pochodniami  dającymi  niewiele  światła,
ale za to wydzielającymi silny aromat. Oswojony orzełek stał u nóg
królewny.

Wszedłem i skłoniłem się po europejsku. Królewna lekko po-

chyliła na powitanie głową.

- Słyszeliśmy - zwróciła się do mnie - że przybyłeś z innej

Gwiazdy. Wezwałam cię, abyś opowiedział o swojej ojczyźnie.

Wiedziałem, że od tej opowieści zależy cała moja przyszłość, że

muszę oczarować królewnę, gdyż tylko to pozwoli mi mieć nadzie-
ję, że kiedyś przeniknę tajemnicę Góry.

Zacząłem mówić. W jasnych, prostych, lecz barwnych słowach

opisywałem  cuda  cywilizacji  europejskiej,  nasze  wielomilionowe
miasta, koleje żelazne pokonujące tysiące wiorst z prędkością wia-
tru, ocean i pokonujące go parostatki, wreszcie telegraf i telefon, te
przenośniki  myśli  i  słów.  Od  swej  ojczystej  Gwiazdy  przeszedłem
do  Wszechświata,  zacząłem  opowiadać  o  Słońcu,  o  bezbrzeżnych
otchłaniach  przestworzy,  o  gwiazdach,  których  światło  biegnie  do
nas tysiące lat, o planetach i prawach, które utrzymują je na orbi-
tach.  Ubarwiałem  prawdę  zmyśleniami,  mówiłem  o  podwójnych
słońcach,  o  zielonej  zorzy  rozpościeranej  na  nieboskłonie  przez
liliowe światło drugiej dziennej gwiazdy, o żywych roślinach piesz-
czących  się  nawzajem,  o  świecie  aromatów  i  o  wiecznie  szczęś-
liwych motylach zwanych androginami. Mimochodem zdradzałem
wymyślone przez siebie samego sekrety powietrza i elektryczności,
rzucałem uwagi o podstawach matematyki, obficie deklamowałem

130

przekłady dzieł naszych poetów... Zamilkłem dopiero wówczas, gdy
głos ze zmęczenia zupełnie odmówił mi posłuszeństwa...

Mówiłem około trzech godzin, a może nawet dłużej, i przez cały

ten czas królewna słuchała mnie z niesłabnącą uwagą. Widziałem,
że opowieść ją oczarowała, że zwyciężyłem. Jednak największą
nagrodą dla mnie było zachowanie się niewolnic, które co chwila
wykrzykiwały:

- Ach, jak cudownie! Jak wspaniale!
Kiedy ostatecznie zamilkłem, Seata wstała ze swego łoża.
- Tak, jesteś mądrzejszy od wszystkich naszych mędrców - po-

wiedziała z zachwytem. - Nie powinieneś być tu niewolnikiem, lecz
nauczycielem. Jaka wielka szkoda, że nie mówisz naszym językiem!

Królewna zauważyła, że z trudem dobieram słów. Nic dziwnego:

krępował mnie ubogi, mało rozwinięty język Beczuanów.

- Łatwo to naprawić - zauważyłem. - Naucz mnie, królewno.
- Co? Chcesz poznać nasz język? - wykrzyknęła ze zdumieniem

królewna. - Ale czy zdołasz się go nauczyć?

Uśmiechnąłem się.
- Pani! Znam języki wszystkich narodów żyjących teraz i nie-

gdyś na naszej Gwieździe, języki dźwięczne jak kryształ i giętkie jak
stalowe sprężyny. Przyjrzyjmy się jednak, jak wygląda wasz język.

I zacząłem zadawać pytania gramatyczne, które oszołomiły kró-

lewnę swą dociekliwością i metodycznością.

- Nie! Więcej się już z tobą nie rozstanę! - powiedziała zdecydo-

wanym tonem. - Powiedz, jak nazywano cię w twoim kraju?

- Nie sięgajmy tak daleko, królewno - zaoponowałem - Tutaj

przezwano mnie Tole, co znaczy kamień. Zachowaj dla mnie to
imię.

131

- Dobrze, niechaj tak będzie. Ofiaruję ci godność swojego na-

uczyciela, Tole, i proszę, abyś ją przyjął.

Odparłem, że znajdowanie się w pobliżu królewny będzie dla

mnie wielkim szczęściem.

Seata uderzyła w maleńki bębenek. Wszedł niewolnik, który

mnie tu przyprowadził.

- Odszukaj naczelnika robót - rozkazała mu - i powiedz, że bio-

rę tego cudzoziemca do siebie. Idź potem do naczelnika komnat i
poleć znaleźć wolną izbę na drugim piętrze. Cudzoziemiec będzie
tam mieszkał. Tego życzy sobie córka króla.

ROZDZIAŁ JEDENASTY

Tego samego dnia wprowadziłem się do malutkiej izdebki na

drugim piętrze. Mieszkali tam jedynie najszlachetniejsi Letejowie,
potomkowie trzech rodzin, do których w różnych czasach należała
władza królewska w kraju. Do posługi wziąłem sobie Mstegę.

Prawa tego kraju wyraźnie stanowiły, że wszyscy cudzoziemcy

winni  stać  się  niewolnikami,  dlatego  też  uważany  byłem  za  osobi-
stego  niewolnika  królewny.  Przywilej  ten  uzyskała  nie  bez  trudu,
sama  musiała  prosić  o  to  ojca,  który  wreszcie  ustąpił.  Musiałem
zresztą  najpierw  stawić  się  u  Bolla,  aby  wysłuchać  jego  przestróg.
Nie bez przykrości stanąłem przed tym wielmożą, który był świad-
kiem mego poniżenia, którego błagałem o życie, czepiając się skra-
ju jego szat. Bollo kazał mi długo na siebie czekać, aż wreszcie po-
jawił się w asyście dwóch niewolników niosących pochodnie. Powi-
tałem go ukłonem, a potem przez kilka chwil patrzyliśmy na siebie
w milczeniu. Bollo odezwał się pierwszy:

- A zatem już nie uważasz się za niewolnika? Nie uważasz za

stosowne paść na kolana? Dlaczego?

132

- Przybywając do was nie znałem tutejszych okrutnych praw -

odparłem hardo. – Gość wszędzie jest osobą świętą, wy zaś potrak-
towaliście mnie jak złoczyńcę. Uległem sile, mogłem pracować jako
niewolnik, ale mojej duszy zniewolić nikt nie zdoła. Urodziłem się
jako człowiek wolny, jestem królewskim synem i nim też pozosta-
łem w niewoli.

Bollo popatrzył na mnie z ironią.
- Nasza królewna - powiedział z naciskiem - chce, żebyś ją za-

bawiał. Zgodziliśmy się na to. Możesz mieszkać tam, gdzie ona ci
poleci. Jednak pamiętaj, że zależysz wyłącznie od jej kaprysu. Gdy
zmieni zdanie, wrócisz na swoje miejsce do niewolników. Odejdź.

Odwróciłem się bez słowa. Bollo widocznie jednak nie skończył,

bo znów mnie przywołał.

- Słuchaj jeszcze - powiedział przybierając ponury wyraz twa-

rzy. - Niedawno jeden z naszych strażników zniknął. Dawniej się to
nie  zdarzało.  Milcz!  Jeśli  dowiem  się,  że  jeszcze  raz  podbechtałeś
niewolników  do  podobnego  czynu,  to  wiedz,  że  znamy  tortury,  o
których  na  swojej  Gwieździe  nawet  nie  słyszałeś.  Odejdź!  Nie,  za-
czekaj.  Pamiętaj,  że  cię  śledzimy.  Królewna  ma  prawo  się  bawić,
ale my musimy dbać o bezpieczeństwo kraju. No, teraz już możesz
odejść.

Odszedłem pieniąc się z tłumionej złości.
Uspokoił mnie zachwyt królewny, która wręcz zachłystywała się

moimi lekcjami. Gotowa była uczyć się od rana do wieczora. Zapo-
znałem ją z europejskimi systemami matematyki, z fizyką, z filozo-
fią i historią naszych narodów klasycznych. Ze swej strony pilnie
uczyłem się języka Letejów i korzystałem z każdej okazji, aby zapo-
znać się bliżej z historią kraju. Pomagało mi to, że królewna nieco
się swej ojczyzny wstydziła i pragnąc mi dowieść, że i oni nie stoją
na niskim stopniu rozwoju, pokazywała mi wiele cudów ukrytych

133

we  wnętrzu  Góry.  Dzięki  temu  obejrzałem  bogato  urządzone  sale
drugiego  piętra,  wśród  których  Sala  Gwiezdna  była  najbardziej
interesująca.  Widziałem  muzea  i  biblioteki  znajdujące  się  na  trze-
cim piętrze. Letejowie mieli własną literaturę, a ich książki pisane
były zaostrzonym diamentem na cienkich złotych blaszkach.

W muzeach zebrane były rzadkie kamienie, wspaniałe wyroby z

metalu i wiele cudownie rzeźbionych posągów. Niektóre z nich były
wykonane z brązu, inne z kamienia, ale najwspanialsze z nich wy-
kute były w skale, tworząc jedność z posadzką, na której stały.

Jednak wszelkie próby przedostania się na czwarte piętro, do

Królestwa Tajemnicy, jak je nazywano, spełzły na niczym. Królew-
na nawet nie chciała o tym słyszeć. Mieszkali tam kapłani, Letejo-
wie zbierali się tam na modły i dla niewolnika, jakim przecież by-
łem, wstęp do owego sanktuarium był zakazany.

A tymczasem, zapoznając się bliżej z życiem Letejów, coraz wy-

raźniej wyczuwałem w nim właśnie tajemnicę. Letejowie używali
niektórych słów w jakimś szczególnym sensie: „gwiazda”, „nasze”,
„głębia” - te wyrazy miały dla nich również dodatkowe ukryte zna-
czenie.

Pewnego razu odważyłem się zapytać królewnę o to wprost:
- Powiedz mi, pani, czy twój naród nie przybył tutaj również z

innej Gwiazdy?

Seata drgnęła i po chwili milczenia powiedziała zdecydowanym

tonem:

- O tym nie wolno mówić! Nie wypytuj mnie nigdy o nasze ta-

jemnice!

Skłoniłem w milczeniu głowę.
W tydzień później mogłem już porozumieć się po letejsku i

wkrótce zacząłem wygłaszać swoje wykłady w tym języku. Słuchać
mnie, poza królewną, przychodziło wielu młodzieńców i wyrostków,

134

którzy z największym zaciekawieniem słuchali moich opowieści,
zwłaszcza z dziejów narodów klasycznych, które szczególnie przy-
padły im do gustu.

ROZDZIAŁ DWUNASTY

Nie od razu pojąłem, czego Seata we mnie szukała i co napraw-

dę do mnie czuła. Doprowadziła ta moja niewiedza do ciężkiej sce-
ny już na początku mojego życia wśród Letejów.

Gdy tylko nieco nauczyłem się mówić po letejsku, królewna za-

prosiła mnie na  wielkie orle łowy, które były największą rozrywką
Letejów.  Zgodziłem  się,  chociaż  doskonale  wiedziałem,  że  moja
obecność wzbudzi gniew wielu zwykłych towarzyszy królewny, dla
których  towarzystwo  byłego  niewolnika  było  niezwykle  przykre.
Istotnie, musiałem znieść wiele pogardliwych spojrzeń i złośliwych
uwag. Ze szczególną wrogością odnosił się do mnie Latomati, smu-
kły młodzieniec z drugiego piętra, czyli należący do najszlachetniej
urodzonych  Letejów.  Wyrażało  się  to  między  innymi  w  tym,  że
zwracając  się  do  mnie  używał  wyłącznie  narzecza  Beczuanów,  a
zatem  języka,  którym  rozkazywał  niewolnikom,  a  ja  nie  mogłem
nawet oponować, gdyż istotnie  po  beczuańsku mówiłem lepiej niż
po letejsku.

Polowanie urządzono nocą, gdyż wychodzenie w dolinę za dnia

uważano  za  nieprzyzwoite.  Księżyc  był  w  trzeciej  kwadrze,  ale
świecił  jeszcze  dość  jasno.  Myśliwych  poza  królewną  i  mną  było
ośmiu,  wśród  nich  dwoje  dziewcząt.  Wszyscy  szli,  rozmawiając  z
ożywieniem,  ku  krawędzi  zapadliska  znajdującej  się  o  jakieś  pięć
wiorst od Góry. W kilku miejscach w urwisku były urządzone wyj-
ścia  na  Przeklętą  Pustynię.  Jedną  z  takich  ścieżek  zaczęliśmy  się
wspinać do góry.

135

Należało przy księżycowym świetle wyszukiwać orle gniazda,

podkradać  się  do  nich  i  strzelać  do  ptaków  z  łuku.  To  było  dość
zajmujące  i  niezupełnie  bezpieczne.  Myśliwi  rozproszyli  się.  Za
każdą  damą  szli  jej  kawalerowie.  Za  królewną  kroczył  Latomati,
później niejaki Bolale i wreszcie ja, jako jej niewolnik.

Zajęliśmy się polowaniem. Latomati wypatrzył gniazdo, ale nie

zdołał się do niego podkraść. Orlica na dźwięk kroków wzleciała w
powietrze, ale broniąc swoich piskląt zaczęła pomykać nad naszymi
głowami, ze straszliwym łopotem przecinając powietrze. Latomati
wystrzelił z łuku, ale chybił. Rozwścieczony zaatakował ptaka swo-
im krótkim mieczem. Bolale usiłował wybrać z gniazda orlątko, ale
jego matka rzuciła się na niego z wielkim impetem.

Królewna dostrzegła inne gniazdo i przywoławszy mnie gestem

zaczęła  się  wspinać  ku  niemu.  Podkradliśmy  się  dość  blisko,  kró-
lewna  wystrzeliła  z  łuku,  ale  też  chybiła.  Orzeł  poderwał  się  jak
rakieta,  pokrążył  chwilę  w  powietrzu,  a  potem  opadł  na  ziemię  i
zaczął chromać  po  kamienistej ścieżce.  Rzuciliśmy się w  pogoń za
nim.

W ten sposób myśliwi stracili się nawzajem z oczu. Ja tymcza-

sem przypadkowo uniosłem głowę do góry i przeraziłem się na
widok czarnej chmury zakrywającej niebo. Nadchodziła straszliwa
burza tropikalna, huragan zdarzający się raz na kilka lat, ale pozo-
stający w pamięci na całe dziesięciolecia.

- Królewno! - zawołałem. - Musimy uciekać!
Ale było już za późno. W parę minut chmura zasnuła całe niebo,

pochłonęła światło Księżyca i gwiazd. Zapadła nieprzenikniona
ciemność, zawył wiatr, a w dole pod naszymi nogami rozjęczały się
palmowe gaje.

Uczepiwszy się krzewów, ledwie mogliśmy utrzymać się na wą-

skiej ścieżce wijącej się po stromiźnie. Rozszalała się afrykańska

136

ulewa, która natychmiast przemoczyła nas do suchej nitki i biła w
ciało niczym gruby grad. Ziemia stała się śliska. Oślepiające bły-
skawice przecinały niebo, a grzmoty nie ustawały nawet na chwilę.

Lada moment mogliśmy stoczyć się w przepaść. Zaparłem się o

jakiś kamień i podtrzymywałem królewnę drżącą z przerażenia jak
liść osiki. Przy świetle błyskawic widziałem jej pobladłą twarz i
palce zaciśnięte konwulsyjnie na gałązce krzewu. Nagle pod napo-
rem szczególnie silnej strugi deszczu kamień pod moją nogą za-
chybotał się: woda go podmywała.

„Wszystko mi jedno - pomyślałem. - Jeśli skręcę sobie dziś

kark, to świat niewiele straci, jeśli zaś zostaniemy oboje przy życiu,
to mogę wiele zyskać...”

I pochyliwszy się nad Seata, aby dosłyszeć swoje słowa w łosko-

cie grzmotu, ryku wiatru i szumie deszczu, krzyknąłem starając się
nadać memu głosowi odcień rozpaczy:

- Królewno! Wydaje się, że nasza śmierć jest bliska. Nie mogę

jednak umrzeć zanim nie powiem ci, jak bardzo cię kocham! Poko-
chałem cię od pierwszego wejrzenia. Marzyłem tylko o tym, aby
dane mi było kiedyś ucałować twoją dłoń. Żegnaj na zawsze, moja
władczyni!

Kamień rzeczywiście szybko usuwał mi się spod nóg. Zachwia-

łem  się,  puściłem  królewnę,  ale  zdołałem  powstrzymać  upadek,
chwytając się jakiejś nowej gałązki. Znów rozjarzyła się błyskawica
i  znów  na  moment  ujrzałem  twarz  Seaty.  Nie  było  w  niej  strachu,
nie  było  też  owego  poruszenia,  które  spodziewałem  się  dostrzec.
Jej twarz wyrażała tylko jedno: smutek, bolesny smutek.

- Ach Tole! Tole! - odparła mi, a jej głos dotarł do mnie jednak

przez łoskot rozpasanego żywiołu. - Po co mi to powiedziałeś? A ja
tak wierzyłam, że jesteś lepszy od innych! Ach Tole! Czyż i na twojej

137

Gwieździe ludzie żenią się i wychodzą za mąż, a mężczyźni kochają
dziewczęta? Czyżby wszędzie tak było?

Nie wiem, jakim cudem te markotne słowa przeniknęły do me-

go serca. Straciłem władzę nad sobą i przypadłem ustami do skraju
jej szaty. Czułem, że łzy dławią mnie i zaciskają gardło...

- Wybacz mi, królewno! - wykrzyknąłem. - Wybacz! To było sza-

leństwo. To była podłość. Przysięgam, że nigdy już tego nie powtó-
rzę! Nigdy, przyrzekam... - Jeszcze przed chwilą nie przypuszcza-
łem, że kiedykolwiek wypowiem takie słowa.

Tak staliśmy naprzeciw siebie oparci o jakieś kamienie, trzyma-

jąc się za smagane ulewą gałązki. Burza już przechodziła. Ukazał
się skrawek czystego nieba i zaczęło się szybko przejaśniać.

W pół godziny później zauważył nas Latomati i wraz z nim oraz

z Bolalem, który niebawem też pospieszył nam na pomoc, sprowa-
dziliśmy królewnę rozmytą ścieżką na dół. U stóp urwiska czekała
już lektyka wysłana przez zaniepokojonych dostojników.

ROZDZIAŁ TRZYNASTY

Króla zobaczyłem jeszcze raz na pogrzebie pewnego Leteja.

Chowano  go  w  podziemiu  Góry  na  poziomie  więziennych  lochów.
Znajdowała  się  tam  Sala  Śmierci  o  niskich  sklepieniach,  wąska  i
długa na jakieś czterdzieści sążni. Wzdłuż jej ścian ustawiono ludz-
kie  czaszki,  a  w  samym  końcu  wznosiła  się  statua  wyobrażająca
zapewne  śmierć.  Była  to  postać  człowieka  zawiniętego  ściśle  w
płaszcz czy całun, z nagą czaszką zamiast głowy; owa czaszka była
pusta w środku i podczas pochówku wstawiano tam małą pochod-
nię, której światło przebijało przez oczodoły, otwory nosa i zęby.

138

Pogrzeb odbywał się w nocy. Zebrali się nań wszyscy dorośli Le-

tejowie  z  wyjątkiem  tych,  którzy  pełnili  akurat  straż.  Poza  nimi
było tylko czterech niewolników dźwigających lektykę króla oraz ja.
Tym razem niosłem pochodnię za moją królewną. W tłumie wypeł-
niającym szczelnie całą salę dostrzegłem kapłanów. Było ich pięciu.
Każdemu towarzyszył młody chłopiec, mający dziedziczyć duchow-
ną godność. Kapłani odziani byli w szkarłatne płaszcze, na głowach
mieli korony takiego samego kształtu jak królewska,  ale mniejsze.
Cały  obrzęd  polegał  na  wyśpiewywaniu  przez  nich  jakichś  mono-
tonnych hymnów. Jeszcze zbyt słabo znałem język Letejów, aby je
zrozumieć.  Rozróżniałem  jedynie  często  powtarzaną  inwokację  do
Gwiazdy, która była bóstwem w kraju Góry.

Po odśpiewaniu hymnów wszyscy obecni, nie wyłączając króla,

uklękli na oba kolana. Jeden z kapłanów wypowiedział wyraźnie i z
naciskiem następujące słowa:

- Nie zazdrośćmy temu, który odszedł, i nie lękajmy się losu.

Śmierć jest tajemnicą, a więc uczcijmy ją milczeniem.

Cisza trwała około dwóch minut, a potem kapłan wykrzyknął:
- Chwała Gwieździe!
Wszyscy wstali i powtórzyli chórem ten okrzyk. Przy nogach po-

sągu  śmierci  znajdował  się  szeroki  wlot  do  głębokiej  studni.  Tam
właśnie  przy  wtórze  hymnów  zaczęto  opuszczać  na  sznurach  ciało
zmarłego. Potem sznury zwolniono i usłyszałem jakby plusk wody,
ale  wówczas  nie  byłem  jeszcze  tego  pewien.  Wszyscy  zaczęli  się
rozchodzić. Letejowie rozstąpili się, dając drogę  królewskiej lekty-
ce, która jednak nagle zatrzymała się, i król przywołał mnie gestem
dłoni. Podszedłem z mimowolnym drżeniem.

139

- To ty jesteś tym człowiekiem, który przybył do nas z Gwiazdy?

- zapytał mnie w narzeczu Beczuanów.

-  Tak, władco - odparłem z szacunkiem.
-  Jaką drogą wędrowałeś?
-  Z naszej Gwiazdy ta ziemia widoczna jest jako błękitna iskier-

ka - zacząłem swoją wyuczoną na pamięć bajeczkę. -  Nasi mędrcy
już  dawno  zwiedzieli  się,  że  jest  to  odrębny  świat,  w  którym  żyją
istoty rozumne. I oto zbudowali łódź zdolną do żeglowania między
gwiazdami.  Znalazło  się  pięciu  śmiałków,  którzy  z  żądzy  wiedzy
odważyli  się  narazić  na  szwank  życie  i  wsiedli  do  tej  łodzi.  Wśród
nich byłem także i ja. Szczególne aparaty wyrzuciły nas ku górze z
prędkością błyskawicy: Mówię „w górę”, królu, ponieważ dla nas ta
ziemia leżała pośród gwiazd. Lecieliśmy osiemnaście dni i wreszcie
spadliśmy  na  Ziemię.  Tu  się  rozdzieliliśmy  i  wyruszyliśmy  w  róż-
nych  kierunkach.  Ja  długo  błąkałem  się  pomiędzy  dzikusami  za-
mieszkującymi  obszary  wokół  kamiennej  pustyni,  gdzie  zaopa-
trzyłem się w niewolnika. Potem usłyszałem o Górze i wyruszyłem
na jej poszukiwanie.

Król wysłuchał mnie uważnie, a potem powiedział:
- Jednak, jak mi doniesiono, twój niewolnik nic o tym nie wie,

nie wie nawet, że jesteś mieszkańcem Gwiazdy.

- Panie mój - powiedziałem - czyż jest do pomyślenia, żebym

zwierzał się niewolnikowi?

Król popatrzył na mnie przenikliwym wzrokiem i zapytał jesz-

cze:

- A zatem na twojej Gwieździe wszyscy mieszkańcy przypomi-

nają ciebie, są takimi samymi istotami jak my i nasi niewolnicy?

- Tak, królu - odparłem. - Tam również mieszkają ludzie...
Władca jeszcze raz spojrzał na mnie, potem uczynił znak, bym

jeszcze bardziej się przybliżył, i gwałcąc etykietę pochylił się ku

140

mojej twarzy, po czym powiedział tak cicho, że tylko ja mogłem go
usłyszeć:

- Posłuchaj mnie, cudzoziemcze! Mylisz się głęboko... Na

gwiazdach żyją zupełnie inne istoty niż tutaj. Ja o tym wiem, ty nie.
Weź to pod rozwagę. Pamiętaj, że wiem, iż nie przybyłeś tu z
Gwiazdy.

I zanim zdołałem się opamiętać, król wydał już rozkaz niewol-

nikom. Jego lektyka zakołysała się i ruszyła do przodu, a ja nie
mogłem mu już nic odpowiedzieć.

ROZDZIAŁ CZTERNASTY

Życie nasze płynęło jednostajnie. Wstawaliśmy koło południa;

najpierw wygłaszałem swoje wykłady, a później królewna wydawa-
ła obiad, na którym zbierało się liczne towarzystwo. Wieczorem
wyruszaliśmy na zwykłe przechadzki po dolinie.

Zbliżało się wielkie Święto Gwiazdy, nazywane przez niewolni-

ków Świętem Oczu, ponieważ obchodzono je raz na dwa lata. W
przeddzień tego święta na zwykłym obiedzie u królewny zebrało się
szczególnie wielu gości. Poza jej zwykłą świtą było ponadto dwóch
sędziwych mędrców piastujących godność oficjalnych kronikarzy
oraz szkolny nauczyciel.

Jak się wielokrotnie i przedtem zdarzało, rozpoczął się spór, w

którym  musiałem  bronić  europejskiej  nauki.  Szczególnie  warte
uwagi wydawało mi się to, że właśnie uczeni nie chcieli przywiązy-
wać  najmniejszej  wagi  do  tych  nowych  prawd,  które  im  głosiłem.
Tak na przykład pewnego razu pewien letejski matematyk wyśmiał
mnie,  gdy  wytłumaczyłem  mu  pierwiastki  geometrii  analitycznej.
Tym  razem  mówiliśmy  o  właściwościach  dźwięku.  Podawano  ko-
lejne  dania  -  kukurydzę,  fasolę,  słodkie  pataty,  orzeszki  ziemne
(ponieważ Letejowie są całkowitymi wegetarianami i zupełnie nie

141

znają hodowli bydła). Wszyscy obficie zapijali potrawy zwyczajną
wódką, ale z żywą uwagą uczestniczyli w naukowej dyskusji.

Nauka Letejów znała właściwości echa i prawo rządzące drga-

niami  struny,  ale  nikt  nie  chciał  przyjąć  moich  objaśnień  co  do
drgań  powietrza.  Przytaczałem  na  dowód  słuszności  różne  do-
świadczenia, a niektóre z nich nawet od razu przeprowadzałem, ale
Letejowie  nie  lubili  i  nie  uznawali  metody  eksperymentalnej.
Wkrótce  dyskusja  przestała  być  akademicka  i  przekształciła  się  w
spór  o  wyższość  nauki  letejskiej  nad  europejską.  Zaostrzył  się  on
jeszcze bardziej, kiedy zaczęliśmy mówić nie o dźwiękach w ogóle,
tylko o muzyce, co było zrozumiałe dla większości obecnych.

- W istocie, jak się zdaje - mówił z błyskiem w oku Latomati -

wszystkie wasze instrumenty muzyczne to nic innego jak nasze
kotła (bęben), leeta (fujarka) i lomei (rodzaj gitary). Poza nimi nie
wymyśliliście niczego nowego!

Chcąc go przekonać, wskazywałem na rozmaitość naszych in-

strumentów, opisywałem fortepiany i organy, opisywałem koncerty
i opery, ale bez skutku.

- Każdy mędrkuje po swojemu - mówił z pogardą Latomati. -

Mówisz, Tole, że macie tam wiele narodów, które porozumiewają
się ze sobą, zapożyczają od siebie nawzajem nowe pomysły, my zaś
jesteśmy sami, nie mamy od kogo się uczyć, a jednak wynaleźliśmy
trzy podstawowe sposoby tworzenia muzyki.

- Latomati - powiedziałem zimno - błądząc po ziemskich ste-

pach napotykałem zupełnie dzikie plemiona, które jednak znały te
trzy sposoby, umiały dąć w fujarkę, potrącać napiętą strunę i ude-
rzać w bęben.

Latomati aż zatrząsł się ze złości.
- A kto nam dowiedzie - zaczął drżącym z oburzenia głosem -

że to, co mówisz jest prawdą? Kto nam zaręczy, iż opowieść o życiu

142

na Gwieździe, na którą nigdy nie trafimy, nie jest zwyczajnym zmy-
śleniem?

- Wybaczam ci twoje słowa - odparłem spokojnie - bo życie w

moim kraju jest o tyle doskonalsze od waszego, że trudno oczywi-
ście jest ci w nie uwierzyć.

Wzrok Latomatiego zapłonął ponurym blaskiem, ale w tym

momencie z pomocą pospieszyła mi królewna, starając się uspoko-
ić mojego przeciwnika. Jej srebrzysty głos jeszcze nie umilkł, gdy
dobiegł nas odgłos ciężkich kroków. Portiera zasłaniająca wejście
odsunęła się i w drzwiach między dwoma niewolnikami niosącymi
pochodnie stanął Bollo.

- Letejowie! - powiedział władczym tonem. - Wasz uwielbiany

władca nieoczekiwanie poczuł się bardzo chory. Rozejdźcie się,
albowiem wszelkie zgromadzenia są teraz nie na miejscu. Niechaj
każdy w samotności zanosi modły do Gwiazdy, błagając ją o zdro-
wie króla.

- Mówisz, że ojciec jest bardzo chory?! - wykrzyknęła królewna,

rzucając się porywczo ku wyjściu.

- Zatrzymaj się, królewno! - powstrzymał ją Bollo. - Władca

rozkazał mi, aby nie wpuszczać doń nikogo, nawet ciebie. Ukorzcie
się, Letejowie! Spójrzcie: oto królewski miecz!

Bollo uniósł wysoko nad głową błyszczącą klingę, której ręko-

jeść  płonęła  oślepiającym  blaskiem  drogich  kamieni.  Obecni  po-
chylając  z  szacunkiem  głowy  zaczęli  się  skwapliwie  rozchodzić.
Mijając  Bolla  Letejowie  zasłaniali  dłonią  oczy,  oddając  w  ten  spo-
sób  honor  należny  wyłącznie  królowi  w  trakcie  uroczystych  au-
diencji.  Ja  również  nie  odważyłem  się  okazać  nieposłuszeństwa  i
pospieszyłem za innymi. Bollo pozostał z królewną.

Przeczuwając najgorsze, skierowałem się do swojej izdebki, w

której czekał na mnie Mstega.

143

- Panie - zwrócił się do mnie, rozglądając się niespokojnie na

boki. - Byłem u niewolników. Powiadają tam, że król już nie żyje i
chcą, żeby dali im wódki i jeden, dwa, trzy dni odpoczynku. Nie-
wolnicy burzą się, panie...

To było coś nowego. To było lekarstwo na mój niepokój. Z naj-

wyższym ożywieniem zacząłem wypytywać Mstegę o szczegóły.

ROZDZIAŁ PIĘTNASTY

Następnego dnia przypadało Święto Gwiazdy, ale żadne uroczy-

stości się nie odbyły. Niewolników wprawdzie zwolniono od pracy,
ale pozostawiono pod zamknięciem w ich sali. Murzyni burzyli się
tam i na wszelkie sposoby próbowali wytłumaczyć sobie ostatnie
wydarzenia.

Przyniesiono mi zwyczajne śniadanie. Po spożyciu go posze-

dłem jak co dzień do królewny, ale przed wejściem na jej pokoje
stało na straży dwóch Letejów. Znałem ich, zdarzyło mi się nawet z
nimi rozmawiać, ale oni udali, że po raz pierwszy widzą mnie na
oczy.

- Królewna rozkazała nikogo nie wpuszczać - powiedział mi je-

den z nich.

-  Zawiadomcie ją przez kogoś, że przyszedłem.
-  Królewna nie pozwala.
Odszedłem,  chociaż  mu  nie  uwierzyłem.  Błądziłem  po  salach,

korytarzach  i  tarasach  Góry.  Wszędzie  było  pusto.  Napotykani  z
rzadka Letejowie  kroczyli szybko  i  mijali mnie  w milczeniu. Trak-
towali  mnie  jak  zapowietrzonego,  chociaż  niepewnie  odpowiadali
na pozdrowienia.

Wróciłem do siebie. Kiedy zdarzało mi się nie jadać u królewny,

przynoszono mi obiad do izdebki. Dzisiaj się go nie doczekałem.
Cały tryb życia Góry został zakłócony. Wieczorem znów wyszedłem
za próg zdecydowany za wszelką cenę wyjaśnić sytuację. W chwilę

144

potem natknąłem się na starego nauczyciela Sege. Zastąpiłem mu
drogę.

- Witaj - powiedziałem. - Widzę, że dziś nie ma zajęć, skoro je-

steś o tej porze wolny. Powiedz mi, panie, jak zdrowie króla.

Starzec okropnie się zmieszał.
- Wybacz, ale bardzo się spieszę...
Odwrócił się i uciekł ode mnie niemal biegiem.
Poszedłem do Latomatiego. Niewolnicy powiedzieli mi, że roz-

kazał nikogo do siebie nie wpuszczać.

Znów wróciłem do swojej izdebki. Coś się wokół mnie działo, a

ja nie miałem o niczym pojęcia. Wysłałem Mstegę do niewolników,
żeby wywiedział się, co tam słychać, a sam rzuciłem się na posłanie.
Obok niego w ścianie Góry było wybite wąskie okienko, więc mo-
głem obserwować szybko zapadający zmierzch. Wreszcie nadeszła
noc.

Nagle w korytarzyku wiodącym do mojej izdebki ukazała się

czarna postać Murzynki. To była niewolnica Seaty.

- Zaraz tu będzie królewna - szepnęła służka i zniknęła.
Zerwałem się z łoża. W chwilę potem weszła Seata. Była sama,

bez asysty.

Wymamrotałem w zmieszaniu jakieś przeprosiny, ale królewna

przerwała mi:

- Nie mamy czasu, przyjacielu! Posłuchaj mnie.
Usiadła na posłaniu i ujęła mnie za rękę.
- Posłuchaj. Ojciec umarł. Ukrywają to, ale on naprawdę umarł.

Ostatnio odsunął mnie od siebie. Teraz mogę powiedzieć, że ty
jesteś temu winien. Chciałam dwa razy go odwiedzić, ale nie po-
zwolił mi na to. Bollo nie odstępował go ani na krok. Ma teraz kró-
lewski miecz i zostanie królem. Letejowie go uznają.

Wedle praw tego kraju następczynią tronu była Seata. Pomyśla-

łem, że to właśnie utrata dziedzictwa tak ją martwi.

145

- Nie martw się, królewno - powiedziałem. - Jeszcze nie

wszystko stracone. Zresztą królewska godność wcale nie jest taka
wspaniała, jak ci się może wydaje. Jestem przekonany, że łączy się
z nią więcej trosk i kłopotów niż radości.

- Ach, niczego nie rozumiesz! - powiedziała ze smutkiem kró-

lewna. - Wytłumaczę ci to dokładniej. Wiesz, że od dawna walczą u
nas dwie strony: szlachetnie urodzeni wielmoże i szarzy Letejowie.
Mój ojciec był królem wywodzącym się z partii wielmożów. Był
czas, kiedy chciano pogodzić obie partie i w tym celu wydano moją
starszą siostrę za Bolla, który pochodzi od szarych Letejów. Jednak
siostra umarła, a Bollo pozostał wierny swojej partii. Teraz trium-
fuje nie tylko on, lecz także całe pierwsze piętro. A my skazani je-
steśmy na upadek.

- Wciąż jeszcze nie widzę w tym niczego strasznego, królewno -

zauważyłem.

- Okropne jest to - wykrzyknęła Seata, załamując swoje białe

dłonie - że jako królowa mogłabym pozostać wolna... Ale nie należę
już do królewskiego rodu! Jestem zwykłą kobietą! Muszę podpo-
rządkować się prawom tego kraju. Już dwa lata temu przeżyłam
swoją piętnastą wiosnę, więc rozkażą mi... rozkażą mieć męża...

Wypowiedziała ostatnie słowa zdławionym z rozpaczy głosem,

patrząc ponuro w podłogę. Ale zaraz ożyła, popatrzyła na mnie
rozjaśnionym wzrokiem i chwyciła za rękę.

- Słuchaj, Tole! Ja tego nie chcę! Nie chcę! Uważam to za hań-

biące i dlatego musisz mnie przed tym uratować! Jak? Czyżby ta
szara ziemia nie znużyła cię w ciągu tych niewielu dni, jakie na niej
wbrew swej woli spędziłeś?... A ja się tu przecież urodziłam i prze-
żyłam długie lata! Jesteś mądry, mój dobry Tole! Potrafisz

146

znaleźć jakieś wyjście. Ucieknijmy stąd, umknijmy, odlećmy
chociażby na twoją Gwiazdę! Błagam cię!...

Padła przede mną na kolana, porywczo objęła i popatrzyła bła-

galnie w oczy.

- Królewno Seato... - mówiłem w szalonym zmieszaniu. - Do-

skonale wiesz, że moje życie należy do ciebie, ale teraz jestem bez-
silny... Co mogę zrobić sam, bezbronny i nieprzygotowany? Jestem
bezsilny, królewno...

Wstała wolno, aby odejść, ale zamiast tego upadła z łkaniem na

łoże.

- To znaczy, że wszystko skończone! Wszystko! I ja, jako zwy-

czajna kobieta...

- Bądź rozsądna - starałem się ją uspokoić. - Jeszcze nie

wszystko jest stracone.

Seata przerwała na moment łkania i krzyknęła do mnie ze zło-

ścią:

- Zostaw mnie, Tole!... Zostaw mnie i sam uciekaj... Uciekaj,

rozkazuję ci! Bollo nie oszczędzi cię, już polecił cię zgładzić... Że-
gnaj na zawsze.

- Nie możemy wznieść się na inną Gwiazdę, ale możemy wal-

czyć z wrogami - powiedziałem.

Seata uniosła głowę.
- Ale Bolla popiera całe pierwsze piętro, co najmniej tysiąc Le-

tejów, ją zaś mam może ze dwudziestu zwolenników, a i ci w więk-
szości są starzy i tchórzliwi.

- Po stronie Bolla są niemal wszyscy Letejowie - powiedziałem

w zadumie. - A co będzie, jeśli za nami opowiedzą się niewolnicy?

- Niewolnicy? - powtórzyła królewna i popatrzyła na mnie w

niebotycznym zdumieniu.

ROZDZIAŁ SZESNASTY

Było już zupełnie ciemno i gwiazdy w całej krasie płonęły na

firmamencie, kiedy podszedłem do wyjścia. Strażnik zastąpił mi
drogę.

- Wyjście wzbronione! - powiedział.

147

- Przez kogo?
- Przez Bolla, w którego rękach znajduje się królewski miecz.
Sięgnąłem po ukryty w fałdach płaszcza krótki letejski mieczyk,

ale postanowiłem go użyć jedynie w ostateczności.

- Przyjacielu - powiedziałem miękko. - Wykonujesz rozkazy

Bolla, który dzierży władzę jedynie tymczasowo, ja zaś mam złotą
bransoletę królewny... Czy nie uważasz, że jej władza jest wyższa?

Strażnik zawahał się.
- Rozkazano mi nie wypuszczać nikogo - powiedział niepew-

nym tonem.

- Posłuchaj, przyjacielu - szepnąłem. - Czy jesteś pewien, że

Bollo zostanie królem? A co będzie, jeśli władza zgodnie z prawem
dostanie się królewnie? Pomyślałeś, jak wówczas odniesie się do
tych, którzy odmówili wykonania jej rozkazu? A ja cię znam: jesteś
Toboj, syn Bokolta...

Widząc, że strażnik ostatecznie stracił rezon, odsunąłem go i

szybko  wyszedłem  z  Góry.  Nie  zdążyłem  zrobić  nawet  dwudziestu
kroków,  gdy  Toboj  oprzytomniał  i  zaczął  krzyczeć,  żebym  się  za-
trzymał.  Przyspieszyłem  kroku,  gotów  w  razie  konieczności  rzucić
się  biegiem.  Jednak  strażnik  widząc,  że  nie  odpowiadam  na  jego
wołanie,  porzucił  swój  posterunek  i  zniknął  w  mroku.  Najwidocz-
niej pobiegł zameldować o całym wydarzeniu.

Tracąc oddech ze zmęczenia dobiegłem do Wielkiego Wejścia,

którego zazwyczaj również pilnował strażnik.

- Na rozkaz królewny!... - powiedziałem, pokazując mu złotą

bransoletę. Strażnik odsunął się bez słowa.

Wszedłem do sali niewolników oświetlonej dziesiątkami ognisk.

Ich płomienie strzelały ku górze, a dym mieszał się z podsklepien-
nym mrokiem. Tysiące nagich ciał pląsało dziko w czerwonych

148

odblaskach płomieni. Tysiące głosów zlewały się w nieustanny ryk.

Nie od razu mnie zauważono i bez przeszkód doszedłem do

znanego mi zakątka, gdzie zazwyczaj zbierali się starcy. Po chwili
ze wszystkich stron zaczęły nadbiegać gapie zdumieni widokiem
letejskiego płaszcza na niewolniczej sali.

Stanąłem w kręgu starców, którzy z przestrachem wstali na mój

widok od ogniska.

Poczekałem, aż nastąpi względna cisza, a potem zacząłem swoją

przemowę, mówiąc prosto, jasno i wyraźnie:

- Niewolnicy! Rozpoznaliście mnie! Ja również jestem niewol-

nikiem, który mieszkał i pracował z wami. Później trafiłem do Lete-
jów, ale żyjąc wśród nich wciąż myślałem o tym, jak polepszyć wasz
los. Również królewnę skłoniłem ku tym myślom. Nasza królewna
pragnęła, gdy tylko obejmie władzę, ulżyć waszej doli. Obiecała mi,
że gdy zostanie królową, pozwoli wam pracować tylko rano i przed
wieczorem, obiecała też, że codziennie będzie wam dawać wódkę.
Zabroni karbowym bić was... Wiecie już, jak miłosierna jest nasza
królewna. Posłuchajcie, niewolnicy: nasz król umarł.

Pod sklepieniem sali przetoczył się dziki ryk tysięcy gardzieli.

Podniecony tłum napierał ze wszystkich stron, niemal mnie tratu-
jąc.

- Stójcie! Słuchajcie jeszcze! Inni Letejowie nie chcą odmiany

naszego  losu.  Inni  Letejowie  nadal  chcą  nas  zmuszać  do  pracy  od
świtu  do  nocy,  bić  i  morzyć  głodem.  Ci  Letejowie  nie  chcą  oddać
władzy królewnie Seacie, chociaż władza ta należy do niej prawem
dziedzictwa. Zamiast królewny wybrali na władcę Bolla. Znacie go,
to najokrutniejszy ze wszystkich Letejów, dla którego bicie niewol-
nych  jest  najwyższą  rozkoszą.  Niewolnicy!  Nie  dopuścimy,  żeby
królewna została zabita lub uwięziona. Nie dopuścimy do tego!

149

Obalimy Bolla, zabijemy go! Wprowadzimy na tron królewnę Se-
atę! Idźcie za mną, niewolnicy! Pokażę wam drogę do broni i skła-
dów żywności, gdzie jest dość kukurydzy i wódki dla wszystkich!

Przez pewien czas niewolnicy stali jak oszołomieni, ale zaraz

rozległy  się  pojedyncze  okrzyki.  Rozpoznałem  głos  Itczuu.  Starcy
chcieli  coś  mówić,  ale  ich  głosy  utonęły  w  podnoszącym  się  znów
gromkim  krzyku.  Kobiety  wrzeszczały,  młodzieńcy  z  bojowymi
okrzykami biegali po sali, uzbrajali się w kamienie i po dwóch, po
trzech  zaczęli  już  spieszyć  ku  wyjściu.  Sam  byłem  zaskoczony  po-
wodzeniem  swojego  apelu.  Widać  niewolnicy  burzyli  się  już  od
dawna, a moja oracja była tylko ostatnią iskrą.

Tłum runął do wyjścia i w jednej chwili zmiótł z drogi kamienie,

które  je  zamykały.  Strażnik  został  zabity  i  rozwścieczona  horda
niczym głodny smok popędziła z wyciem ku letejskiemu wejściu do
Góry.  Biegli  wszyscy  -  kobiety  i  dzieci  wraz  z  mężami  i  ojcami.
Niewielka grupka licząca najwyżej sto osób pozostała w sali, upar-
cie potępiając całe przedsięwzięcie. Nie zdołałem dotrzymać kroku
najszybszym  biegaczom  i  kiedy  dotarłem  do  letejskiego  wejścia,
toczyła się już tam zacięta walka. Około dwudziestu Letejów broni-
ło  wąskich  schodów,  odbijając  ataki  tysięcznego  tłumu  nie-
wolników. Inni niewolnicy tymczasem grabili spichlerz, wyciągając
z niego broń, kukurydzę, kokosy i beczki z wódką. Koło wejścia na
polanie zaczęła się już orgiastyczna libacja.

Długo nie potrafiłem nic na to poradzić i sam byłem przerażony

dziką siłą tłumu, który zerwał się z łańcucha. Dopiero wówczas,
kiedy wszystkie ataki zostały odparte przez Letejów, kiedy trupy
niewolników zasłały pierwsze stopnie schodów, Murzyni odstąpili.

- Jutro! Jutro do nich pójdziemy! - przekonywałem niewolni-

ków. - Za dnia będzie nam łatwiej ich pokonać. Teraz, dopóki jest

150

ciemno, odpoczywajcie, pijcie, weselcie się lub śpijcie!

Wreszcie usłuchali mnie i rozłożyli się pod murami Góry

ogromnym obozem. Narąbali kokosowych drew i rozpalili liczne
ogniska, które purpurowym zarzewiem oświetliły wciąż szalejący
tłum. Ze zmieszaniem i lękiem słuchałem przeraźliwego wycia nie-
wolników.

ROZDZIAŁ SIEDEMNASTY

Itczuu rozpalił dla mnie oddzielne małe ognisko, wokół którego

zebrali się wkrótce cieszący się największym szacunkiem niewolni-
cy. Przyszło nawet dwóch starców, chociaż starcy w ogóle byli prze-
ciwni powstaniu. Przyszedł Mstega, który również cieszył się wśród
Murzynów dużym mirem. Przyszedł też Guaro, siłacz łamiący z
łatwością palmę grubości męskiego ramienia.

Postarałem się im wszystkim objaśnić przystępnie plan jutrzej-

szego  boju.  Niewolników  zdolnych  do  noszenia  broni  było  ponad
półtora  tysiąca,  Letejowie  zaś  mogli  wystawić  przeciwko  nam  co
najwyżej  300  lub  400  ludzi.  Jednak  Letejowie  byli  groźni  przez
swą dyscyplinę i przewagę moralną, którą zyskali nad niewolnika-
mi w trakcie wielowiekowego panowania.

Rozmawialiśmy jeszcze siedząc przy ognisku, gdy do moich nóg

z  cichym  świstem  upadła  strzała  wypuszczona  z  jednego  z  balko-
nów.  Do  strzały  przymocowany  był  skrawek  kokosowej  tkaniny
zastępującej Letejom papier. Był to list do mnie napisany po letej-
sku.  „Przyjaciele  królewny  zawiadamiają  Tolego,  że  została  ona
uwięziona  w  swoich  komnatach.  Niechaj  Tole  spieszy  jej  na  ratu-
nek.”  Ów  list  był  dowodem,  że  Seata  nie  przez  wszystkich  została
opuszczona. Wzywała teraz mojej pomocy, ale niczego na razie nie
mogłem przedsięwziąć. Niebezpiecznie  było napadać nocą na

151

Letejów ukrytych w swoich norach, które znali tak dobrze. Należało
czekać do rana. Rozstawiłem straże i postanowiłem się nieco prze-
spać.

Letejowie wbrew moim obawom nie odważyli się na niespo-

dziewany atak. Być może zbierali siły. O pierwszym brzasku rozka-
załem zbudzić moje wojsko. Na szczęście w dolnym spichlerzu było
stosunkowo niewiele wódki i niewolnicy nie mieli czym upić się do
nieprzytomności. Wstawali teraz dziarsko, nadal gotowi na wszyst-
ko. Sen wcale nie osłabił ich zaciekłości i zdecydowania, aby ze-
mścić się za długie lata, za całe wieki niewoli.

Letejowie wciąż zajmowali schody prowadzące na pierwsze pię-

tro. To przejście było tak wąskie, że kilku ludzi mogło bronić się
tam przed całym wojskiem. Rozkazałem narąbać drew i rozpalić z
nich ognisko u podnóża schodów. Pnie palm zapaliły się z gromkim
trzaskiem, zielone gałęzie zadymiły i kłęby dymu popłynęły stro-
mymi schodami jak kominem. Letejowie naturalnie wycofali się.

Niewolnicy zawyli z radości.
Kiedy ognisko zaczęło dogasać, poprowadziłem swoje wojsko do

szturmu.  Owinąwszy  głowy  szmatami,  żeby  ochronić  się  przed
rzednącym  dymem,  rzuciliśmy  się  schodami  w  górę.  Schody  roz-
dwajały  się.  Jedna  ich  gałąź  prowadziła  do  centralnej  sali  pierw-
szego  piętra,  druga  zaś  na  taras.  Pobiegłem  tą  drugą  drogą.  Nie
natknęliśmy  się  na  żaden  opór.  Niewolnicy,  czarni  i  okopceni,  je-
den po drugim  przenikali  przez osmalony otwór na taras. Wysko-
czyłem tam jako jeden z pierwszych i ujrzałem stojący opodal szyk
Letejów.  Nasi  wrogowie  sądzili  zapewne,  że  i  my  nie  pójdziemy
przez  dym  i  czekali,  aż  powietrze  zupełnie  się  oczyści.  Teraz  wi-
dząc, że już za późno na opór, popadli w panikę i szybko się wyco-
fali. Taras wpadł w nasze ręce bez walki.

152

Znów zwołałem naradę wojenną. W środku pierwszego piętra

znajdowała  się  okrągła  sala,  od  której  promieniście  rozbiegało  się
pięć  korytarzy  z  wejściami  po  obu  stronach  do  piętrowych  miesz-
kań szarych Letejów. W każdym korytarzu było sto takich pomiesz-
czeń. Poza tym od strony tarasu w głąb  Góry między  tymi koryta-
rzami biegło pięć innych ślepo zakończonych tuneli. Przy każdym z
nich  mieściło  się  po  pięćdziesiąt  piętrowych  mieszkań.  Muszę  tu
dodać, że większość z nich nie była zajęta i stała pustką.

Letejowie zagrodzili wejścia do wszystkich przelotowych kory-

tarzy. Postanowiłem zaatakować jednocześnie wszystkie pięć, gdyż
w wąskich  przesmykach wielka przewaga liczebna nie  miała decy-
dującego  znaczenia.  Utworzyłem  pięć  kolumn.  Nad  jedną  z  nich
sam  objąłem  dowództwo,  a  cztery  pozostałe  poruczyłem  Itczuu,
Guarze, Ksutiemu i Mstedze. Rzuciliśmy się do szturmu jednocze-
śnie.

Wypadło mi napaść na tak zwany Korytarz Północny. Broniło

go najwyżej dwudziestu Letejów, ja zaś miałem pod komendą oko-
ło  stu  pięćdziesięciu  ludzi.  Letejowie  jednak  ustawili  się  w  szyk
bojowy  i  zręcznie  przebijali  mieczami  zbyt  odważnych  napastni-
ków.  Nie  wszyscy  niewolnicy  zdołali  zaopatrzyć  się  w  miecze  i
większość z nich była uzbrojona w maczugi i kamienie. Atakowaliś-
my  zaciekle  przez  jakieś  pięć  minut,  ale  wszystkie  nasze  napady
zostały odparte. Żaden z Letejów nie został nawet draśnięty, a my
mieliśmy  około  dziesięciu  zabitych.  Niewolnicy  zaczęli  tracić  ani-
musz.

- Buntownicy - krzyknął wówczas jeden z Letejów - nigdy nie

pokonacie Letejów! Nam pomaga Gwiazda. Zejdźcie na dół, roz-
proszcie się, to może wam jeszcze przebaczymy.

Te słowa wywarły na niewolnikach ogromne wrażenie. Jedni z

nich stanęli jak wryci, inni zaczęli się ukradkiem wycofywać.

153

- Naprzód, przyjaciele! Uderzymy jeszcze raz! - namawiałem

ich.

- Do tyłu! - gromowym głosem krzyknął nagle Bollo, wysuwając

się przed szyk Letejów. - Do tyłu, niewolnicy! W dół! Do swej sali!
Wykonajcie mój rozkaz.

I nagle od dzieciństwa przywykli do posłuszeństwa żałośni nie-

wolnicy, którzy na moment zapłonęli zwierzęcą żądzą zemsty, znów
zamienili się w stado pokornego bydła roboczego... Cały mój od-
dział w obliczu ucieleśnienia groźnej władzy haniebnie podał tyły.

- A tego bierzcie żywcem! - rozkazał Bollo - wskazując mnie rę-

ką.

Zostało przy mnie dwóch czy trzech ludzi, którzy postanowili się

bronić.  Letejowie  przyparli  nas  do  parapetu,  ich  krótkie  miecze
zabłysły  wokół  mnie  ze  wszystkich  stron.  Moja  ręka  drętwiała  już
od  parowania  ciosów.  Czułem,  że  za  chwilę  będzie  już  po  wszyst-
kim,  ale  nagle  za  plecami  Letejów  rozległ  się  dziki  ryk.  W  wylocie
korytarza,  z  którego  wyszli,  pokazały  się  postacie  niewolników.
Oddział  Guara  przedarł  się  przez  szyki  Letejów  i  teraz  zaszedł  od
tyłu naszych przeciwników, po czym momentalnie ich otoczył. Bol-
lo  coś  krzyczał,  ale  jego  głos  tonął  w  zgiełku  bitwy.  Nagle  Guaro
gigantycznym  susem  podskoczył  ku  niemu,  wywijając  nad  głową
pniem palmy kokosowej.

- Precz, niewolniku! - ryknął Bollo.
Guaro jednak zamachnął się swoją maczugą i ze świstem opu-

ścił ją na głowę samozwańczego władcy. Bollo zwalił się bez dźwię-
ku na ziemię, a niewolnicy zawyli z zachwytu.

ROZDZIAŁ OSIEMNASTY

Na tarasie pozostało jeszcze około piętnastu Letejów, którzy

wciąż nic tracąc ducha zwarli szyki i odpierali atakujących ich z

154

dwóch    stron  przeciwników.  Z  dołu  przybywali  coraz  to  nowi  nie-
wolnicy. Byli wśród nich również ludzie z mojego oddziału, którzy
ocknęli się z przerażenia i znów rwali się do boju. Opuściłem pole
walki  i  popędziłem  do  okrągłej  sali,  gdzie  toczyła  się  prawdziwa
batalia głównych sił letejskich - około dwustu żołnierzy - z naciera-
jącymi pięciuset niewolnikami pod wodzą Itczuu i Mstegi. Pochod-
nie  nie  paliły  się,  przez  długie  korytarze  sączyło  się  skąpe  światło
dnia,  więc walka toczyła się w niemal zupełnych ciemnościach. W
kamiennej sali słychać było tupot tysięcy nóg, wściekły ryk walczą-
cych oraz jęki umierających, których bezlitośnie deptali żywi. Echo
jeszcze  potęgowało  te  dźwięki.  Ludzie  walczyli  na  śmierć  i  życie,
ślepi i głusi na wszystko, więc jakiekolwiek kierowanie bojem było
niemożliwe.

Stałem obok Korytarza Północnego i przypatrywałem się pozycji

wroga. Letejowie zwróceni byli tyłem do dwóch przejść wiodących
na drugie piętro, a zatem ta droga była dla mnie niedostępna i
nadal byłem odcięty od Seaty, musiałem bezsilnie czekać na wynik
starcia. Przeklinałem siebie, że opuściłem królewnę, że zostawiłem
ją samą na pastwę wrogów, którzy może ośmielili się targnąć na jej
życie.

Wciąż nowe fale niewolników wlewały się do sali. Rozkazałem

przynieść pochodnie. Ich migotliwe światło uczyniło obraz walki
jeszcze bardziej przerażającym. Wrogowie ujrzeli swoje twarze,
przyjaciele pojęli, że depczą się nawzajem na śmierć.

- Odcinajcie ich od tuneli! - krzyknąłem, chociaż wiedziałem, że

nikt nie zdoła dosłyszeć mego głosu.

Nagle wydarzyła się rzecz nieoczekiwana. Za plecami wrogów

zabłysnęły nowe pochodnie. Stało się oczywiste, że na Letejów na-
padł od tyłu nowy przeciwnik. To przyjaciele królewny rzucili się

155

na nich schodami wiodącymi na drugie piętro. Los szarych Letejów
został  przesądzony:  mogli  jedynie  drogo  sprzedać  życie.  To  była
obrzydliwa rzeź. Szarzy Letejowie wycofali się na środek sali i bro-
nili  się  przed  niewolnikami  nacierającymi  ze  wszystkich  stron.
Szeregi  mieszkańców  pierwszego  piętra  padały  jeden  po  drugim,
ale każdy następny szereg bronił się z nieustraszoną odwagą. Roz-
wścieczeni  niewolnicy  również  zapomnieli  o  jakiejkolwiek  ostroż-
ności,  szli  wprost  na  miecze,  padali,  ale  z  tyłu  nadciągali  wciąż
nowi  wojownicy.  Nie  czekałem  na  zakończenie  tej  walki  i  pospie-
szyłem do Seaty.

U wejścia na drugie piętro stała grupka zwolenników królewny,

najwyżej trzydziestu. Wśród nich był również Latomati.

- Gdzie jest królewna? - zapytałem.
Przez chwilę wszyscy milczeli. Wreszcie Latomati powiedział:
- Chodźmy wszyscy! Musimy się naradzić.
Weszliśmy na drugie piętro.
Sala Gwiezdna wyglądała przerażająco. Zebrali się w niej starcy,

kobiety i dzieci. Wszyscy Letejowie siedzieli na podłodze pod ścia-
nami, załamywali ręce i płakali. Na nasz widok zaczęli wydawać
pełne oburzenia okrzyki:

- Zdrajcy! Podli zdrajcy! Zgubiliście ojczyznę!
- Milczcie, Letejowie! - krzyknął groźnie Latomati. - To wy je-

steście  zdrajcami,  bo  ośmieliliście  targnąć  się  na  swoją  królewnę.
Wasi  przywódcy  chcieli  ją  zabić,  my  zaś  jedynie  przestrzegaliśmy
prawa. Zabici zostali ci,  którzy nie są  godni  miana Letejów. Pozo-
stało nas niewielu, ale dość, żeby odtworzyć plemię.

- W sojuszu z niewolnikami! - krzyknął jakiś starzec.
Latomati podniósł głos:
- To nie my ich wezwaliśmy. Bądźcie spokojni, Letejowie. Kiedy

uspokoi się pierwsze wzburzenie, niewolnicy znów się podporządkują.

156

A poza tym w tej walce zginęło ich więcej niż nas. Niewolnicy nie są
dla nas groźni, jeśli tylko wy będziecie słuchać prawowitej władzy.

Latomati zachowywał się jak władca. Przy wejściu na drugie

piętro  postawił  ośmiu  strażników.  Wejście  było  bardzo  wąskie  i
dlatego łatwe do obrony. Weszliśmy do komnaty królewskiej. Lato-
mati nie patrzył na mnie i nie odezwał się nawet słowem. Komnata
króla  była  niewielka.  Ściany  miała  wyłożone  płytami  malachitu
inkrustowanego diamentami. We wnęce stał tron z kutego złota. Po
obu  jego  stronach  płonęły  pochodnie  dające  dość  dużo  światła.
Ponadto przez otwór w stropie wpadały do wnętrza promienie sło-
neczne. Na tronie siedziała Seata w królewskiej koronie na głowie i
z królewskim mieczem w dłoniach. Padliśmy na kolana, zakryliśmy
twarze rękami i wykrzyknęliśmy zgodnie gromkie „Le!”.

ROZDZIAŁ DZIEWIĘTNASTY

Królowa pozdrowiła nas skinieniem głowy. Kiedy podnieśliśmy

się z klęczek, Latomati zwrócił się do niej w takie oto słowa:

- Spełniliśmy twoją wolę, pani. Napadłem od tyłu na Letejów

nie uznających twojej władzy. Buntownicy zostali ukarani. Teraz
winniśmy zatroszczyć się o to, aby życie wróciło na normalne tory,
żeby niewolnicy znów zajęli się pracą, a wierni otrzymali nagrodę.

- Dziękuję ci, Latomati - powiedziała królowa z prostotą i kieru-

jąc wzrok na mnie dodała: - Dziękuję i tobie, Tole! Gdyby nie twoja
pomoc i spryt byłabym teraz martwa, zaś uzurpator pyszniłby się
moją godnością.

Seata starała się mówić tak, jak przystoi królowej, lecz nie po-

trafiła opanować miotającego nią gniewu i zakończyła:

157

- Wiem, że wielu z moich zwolenników znalazłoby się w szere-

gach wrogów, gdyby nie przekonanie, że zwycięstwo będzie po
naszej stronie!... Ale dość o tym. Dziękuję ci, Tole.

Latomati drżąc z przejęcia uczynił krok w stronę tronu.
- Nie powinnaś tego mówić, królowo! Nie powinnaś obrażać

nielicznych  twoich  zwolenników.  Królowo,  odważę  się  powiedzieć
ci  prawdę.  Ten  nieznany  cudzoziemiec  nie  dla  naszego  dobra
sprowadził niewolników w głąb Góry. Wiemy z naszych kronik, że i
w przeszłości miewaliśmy spory o tron, ale wszystkie one rozstrzy-
gały się w walce Letejów między sobą. Nigdy dotąd podli niewolni-
cy,  nigdy  godni  pogardy  mieszkańcy  przyziemia  nie  odważyli  się
wtrącać  do  naszych  spraw.  Powiesz,  że  miałaś  niewielu  zwolenni-
ków  i  że  cudzoziemiec  cię  uratował.  Mylisz  się,  królowo.  Miałaś
niewielu zwolenników właśnie dlatego, że widziano przy twej oso-
bie tego cudzoziemca, nisko urodzonego przybłędę, oszusta i bun-
townika, naszego białego niewolnika...

- Zamilcz! - przerwała mu Seata, blednąc i powstając z tronu. -

Naucz się szanować tego, kogo ceni twoja władczyni! Twoje dzisiej-
sze zasługi chronią cię przed moim gniewem, ale strzeż się!

Latomati nie chciał milczeć i porywał się, żeby jeszcze coś po-

wiedzieć. Za chwilę musiałbym włączyć się do sporu, ale akurat
wtedy w drzwiach ukazał się goniec, który padł na kolana i oznaj-
mił:

- Królowo! Przywódca niewolników pragnie rozmawiać z Tobą.
Latomati wzruszył ramionami.
- Sama się przekonałaś, pani, do czego doszło. Niewolnicy chcą

ci dyktować warunki.

- Pozwól, królowo - poprosiłem - wyjść i porozmawiać z nimi.

Jestem przekonany, że jest to zwykłe nieporozumienie, które nie-
bawem się wyjaśni.

158

- Nie! - wykrzyknął zuchwale Latomati. - Nie ten powinien

rozmawiać z buntownikami, kto sam być może jest zdrajcą! Ja
pójdę, królowo.

- Pójdę sama - powiedziała Seata.
Wolno zeszła z tronu i ruszyła do drzwi. Pospieszyliśmy za nią.
W Sali Gwiezdnej nadal mrowił się tłum letejskich starców, ko-

biet i dzieci. Widok królowej wywołał wśród nich poruszenie. Ktoś
niepewnie wykrzyknął „Le!”, ale większość odwróciła się do niej
plecami wykrzykując groźnie: „Morderczyni!... To ona zgubiła Gó-
rę!.”

Seata najlżejszym gestem nie dała po sobie poznać, że słyszy te

okrzyki i podeszła do wyjścia nadal pilnowanego przez straż. Stało
tam kilku niewolników, których wpuszczono do prowadzenia per-
traktacji. Ci parlamentariusze zachowywali się butnie i zuchwale.
Było ich czterech. Rozpoznałem Itczuu, trzech pozostałych znałem
z widzenia.

- Przyszłam podziękować wam - zaczęła Seata w narzeczu be-

czuańskim - podziękować moim wiernym sługom. Spełniliście swój
obowiązek. Teraz wróćcie do swojej sali i oczekujcie na należne
wam nagrody. Odejdźcie.

Widok królowej w bogatym stroju i koronie na głowie wywarł

na niewolnikach wielkie wrażenie. Trzej z nich wolno uklękli i do-
tknęli czołem posadzki. Ale Itczuu nawet nie drgnął.

- Przemawiamy w imieniu naszego narodu - powiedział twardo,

jakby  w  ogóle  nie  słyszał  słów  królowej  -  który  rozkazał  nam  po-
wiedzieć  ci,  że  zwyciężyliśmy,  więc  teraz  Góra  należy  do  nas.  Nie
chcemy  jednak wytrzebić  was do  końca.  Jeśli chcecie żyć, musicie
nas bez oporu wpuścić do środka. Nasz król Guaro weźmie sobie za
żonę  królową,  inni  wybiorą  sobie  żony  spośród  waszych  kobiet,  a
potem w Górze rozpocznie się nowe życie... Tak postanowił naród.

159

- Itczuu! - wykrzyknąłem, starając się przemówić mu do roz-

sądku. - Czy zapomniałeś, z jaką myślą ruszyliśmy do natarcia?
Naszym celem było zdobycie tronu dla prawowitej władczyni! Skąd
teraz wzięły się wam takie zamysły?...

- Sam mi je podsunąłeś, nauczycielu!
Jego słowa zabrzmiały jak zamierzona ironia. Trzej pozostali

parlamentariusze podnieśli się z klęczek.

- Posłuchaj, Itczuu - powiedziałem cicho, lecz z naciskiem. -

Nazwałeś mnie nauczycielem, więc postępuj jak uczeń. Wy, nie-
wolnicy, jesteście niezdolni do kierowania krajem. Do tego nie wy-
starczy zwyciężyć. Nic nie umiecie, więc zgubicie Górę, zgubicie nie
tylko jej naukę i sztukę, lecz także samo jej życie. I sami przy tym
zginiecie. Usłuchajcie mnie, wróćcie do swojej sali. Teraz zacznie
się dla was nowe życie... Ufajcie łaskawości królowej.

- Powiedziałem ci pewnego razu, nauczycielu - odezwał się It-

czuu ze złośliwym uśmiechem - że ty również jesteś śmiertelny.
Teraz dodam jeszcze, że potrafisz się mylić, a nawet czasami kła-
miesz.

- To haniebna gra! - wykrzyknął Latomati. - Trzeba schwytać

tego błazna i zaćwiczyć go na śmierć!

- Nie! - powiedziała surowym tonem Seata. - Przyszedł tu sam,

więc puszczam go wolno. Odejdź, przyjacielu. Nie słyszeliśmy two-
ich żądań, bo nie możemy ich wysłuchiwać. Jeśli wrócicie do siebie,
to  zapomnimy  o  nich  i  będziemy  pamiętać  jedynie  o  waszych  za-
sługach. Jeśli natomiast w  rzeczywistości zostaniecie  buntownika-
mi,  to  przekonacie  się,  że  z  nami  nie  tak  łatwo  jest  walczyć,  jak  z
Bollem. Odejdź!

Czterej wysłannicy niewolników w martwej ciszy, jaka zapadła

w sali, cofnęli się do wyjścia i zniknęli w mroku schodów.

160

ROZDZIAŁ DWUDZIESTY

Kiedy wróciliśmy do Komnaty Królewskiej, Latomati zmagał się

z sobą przez dłuższą chwilę i gryzł palce, żeby nie krzyczeć.

- Królowo! - jęknął wreszcie. - To, co słyszeliśmy, jest okropne.

Niewolnicy nam grożą, niewolnicy się z nas wyśmiewają! Chyba już
dość  tego.  Pora  się  z  nimi  rozprawić.  Mamy  około  pięćdziesięciu
mężów  zdolnych  do  noszenia  broni.  Są  to  ostatni  Letejowie,  ale
wystarczy  ich  do  uratowania  królestwa.  Zejdziemy  na  dół  do  nie-
wolników, będziemy się z nimi bić i zwyciężymy. Wolni ludzie mu-
szą  zwyciężyć  nędznych  niewolników.  Tak  będzie,  przysięgam  na
własne  życie,  królowo!  Abym  jednak  wziął  na  siebie  taki  ciężar,
muszę wiedzieć, dla kogo walczę. Nie zamierzam ceną własnej krwi
zdobywać tronu dla nieznanego włóczęgi chełpiącego się kłamliwie,
że przybył do nas z Gwiazdy.

Zaczerpnął powietrza i powiedział głosem tak dźwięcznym i

czułym, jakiego nie spodziewałem się usłyszeć z jego ust:

- Posłuchaj, Seato. Czyżbyś nie widziała, jak o tobie marzę,

czym od dawna dla mnie jesteś? Jeśli istotnie nie wiesz, sam ci to
powiem: życiem i rozkoszą! Dla ciebie walczyłem w jednym szeregu
z  niewolnikami,  dla  ciebie  zabijałem  swoich  braci  Letejów,  dla
ciebie zrujnowałem nasze święte królestwo, Seato! Moi przodkowie
też zasiadali na tronie. Przyjmij mnie jako twego pomocnika i przy-
jaciela.  Opętał  cię  ten  przeklęty  cudzoziemiec,  przyczyna  wszyst-
kich naszych nieszczęść. Przepędź go, pozwól mi go zabić... Nazwę
cię wówczas swoją żoną i razem zatriumfujemy nad niewolnikami!
Przysięgam,  że  odbudujemy  królestwo,  damy  początek  nowemu
rodowi władców Góry.

Zapadło głębokie milczenie, w którym słychać było nawet odle-

gły szmer dobiegający z innych pomieszczeń. A potem zabrzmiała

161

cicha, lecz zdecydowana odpowiedź Seaty:

- To niemożliwe, Latomati. Niedawno inny człowiek prosił o

moją rękę. Odmówiłam mu, ale wiedz, że zgodziłabym się zostać
raczej żoną wodza niewolników niż twoją.

Latomati wydał chrapliwy okrzyk, przez chwilę patrzył na kró-

lową, a potem zwrócił swój rozpalony wzrok ku mnie.

- Posłuchaj, nędzny włóczęgo! Wyklinałem ci dziś najgorszymi

słowami, a teraz jeszcze raz powtórzę, że jesteś kłamcą i oszustem.
Jeśli masz w sobie odrobinę honoru, staniesz ze mną do śmiertel-
nej walki. Wyzywa cię na pojedynek Latomati syn Talaesty z rodu
królów.

-  Przyjmuję wyzwanie - odparłem krótko.
-  Tole, Tole - szepnęła Seata.
-  Tak będzie najlepiej - rzuciłem zimno.
Zebrani  w  komnacie  Letejowie  rozstąpili  się  na  boki.  Seata

zstąpiła z tronu i oparła się bez sił o ścianę. Zostaliśmy z Latoma-
tim  sami  pośrodku  komnaty.  Ruszyliśmy  na  siebie.  Obaj  byliśmy
uzbrojeni w zwykły oręż Letejów - krótkie miecze w kształcie krót-
kich  rapierów.  W  młodości  byłem  niezłym  szermierzem,  ale  nie
znałem wszystkich sztychów stosowanych na Górze. Latomati uwa-
żany  był  za  świetnego  fechtmistrza,  więc  z  początku  musiałem  się
jedynie  bronić.  Letej  nacierał  na  mnie  z  wielką  zaciekłością,  a  ja
wciąż się cofałem, aż wreszcie oparłem się plecami o ścianę. Seata
cicho  jęknęła.  Ten  jęk  sprawił,  że  opanowało  mnie  takie  drżenie,
jakiego nie doznawałem już od długich lat. Silnym ciosem odparo-
wałem  sztych  Latomatiego  i  przeszedłem  do  ataku.  W  czasie  nie-
długiej  walki  poznałem  już  wszystkie  stosowane  przez  Letejów
ciosy i parady - oryginalne, lecz mało urozmaicone. Teraz z kolei ja
zaskoczyłem  Latomatiego  europejskim  kunsztem  szermierczym,
tak że dla odmiany on musiał się cofać.

162

Potknął się przy tym dwukrotnie, ale ja nie chciałem go zabić.

Rozwścieczony do utraty rozsądku rzucił się na mnie, zapominając
o  ostrożności.  Zamierzałem  wytrącić  mu  miecz  z  ręki,  ale  on  nie
wiedzieć czemu opuścił oręż i mój cios dosięgnął jego skroni. Mło-
dzieniec  zwalił  się  skrwawiony  na  posadzkę.  Letejowie  krzyknęli
przerażeni,  a  Seata  mimowolnym  gestem  wyciągnęła  ku  mnie  rę-
ce...  Ktoś  z  obecnych  pochylił  się  nad  Latomatim,  mając  nadzieję,
że  jest  tylko  ranny.  Nie  zdążyłem  jeszcze  przyjść  do  siebie,  gdy
Letejowie  jak  na  komendę  zaczęli  wychodzić  z  komnaty...  Jeden  z
nich zatrzymał się w drzwiach i rzucił w twarz Seacie:

- Królowo! Wiedz, że w tym momencie kapłani w Dziedzinie

Tajemnicy rzucają na ciebie klątwę.

Po chwili zostaliśmy zupełnie sami. Kroki odchodzących zamil-

kły w oddali.

- Idźcie! - wykrzyknęła zrozpaczona Seata. - Nie potrzebuję

was! Precz korono! Giń, Góro! Giń narodzie Letejów!

Zrzuciła koronę i drąc tkaninę zerwała z siebie złotolity płaszcz.
- Zostałeś mi tylko ty, Tole! – powiedziała przez łzy. - Uciek-

nijmy stąd na koniec świata. Ucieknijmy jak najdalej od tych nie-
nawistnych Letejów. Nie żałuję ich tysiącletniego królestwa, które
zasłużyło na zagładę. Nie żałuję tronu, gdyż panowanie nad takim
narodem jest hańbiące. Jestem wolna, Tole, zabierz mnie stąd.

Nie zdawała sobie sprawy z tego, co mówi, jej rozum się zmącił.

Podtrzymując  ją,  żeby  nie  upadła,  starałem  się  uspokoić  Seatę,
przywieść ją do przytomności. W pewnej chwili naszą uwagę przy-
ciągnął  dziwny  hałas.  Niebawem  rozległo  się  wyraźne  szczękanie
mieczów  i  krzyki  niewolników.  Rzuciłem  się  ku  wyjściu,  ale  wpa-
dłem z rozbiegu na pędzącego korytarzem Mstegę.

163

- Panie! - krzyknął Murzyn. - Uciekaj! Niewolnicy są już na tym

piętrze i chcą cię zabić.

Nie zdążyłem jeszcze pojąć, o co chodzi, gdy do korytarza wpadł

olbrzym Guaro, wywijając swoją palmową maczugą. Mstega wrza-
snął dziko i rzucił się na niego.

- Uciekaj, panie! - krzyknął jeszcze raz.
Mstega chwycił olbrzyma w pasie i powstrzymał go na krótką

chwilę, jednak zaraz potem rozległ się trzask łamanych kości i mój
wierny niewolnik legł bez życia na ziemi.

Ta chwila zwłoki wystarczyła, abym zdążył się uratować, Kom-

nata Królewska była jednym z niewielu pomieszczeń zamykanych
ciężkim kamieniem obracającym się na osi. Zdołaliśmy z Seatą
zamknąć ją w tej samej chwili, gdy Guaro dobiegł do niej. Zza ka-
miennej płyty doszedł nas stłumiony ryk zawiedzionych wrogów.

- Jesteśmy uratowani! - wykrzyknęła radośnie Seata.
- Jesteśmy w więzieniu - odparłem spokojnie. - W więzieniu, w

którym nie ma jadła ani napoju.

Poprowadziłem omdlewającą Seatę ku tronowi. Nie zdążyliśmy

tam jednak dotrzeć, gdy z cichym świstem poruszył się inny ka-
mień w ścianie, która na pozór była zupełnie gładka. W powstałym
w ten sposób przejściu stał najwyższy kapłan.

ROZDZIAŁ DWUDZIESTY PIERWSZY

Byliśmy oboje tak zmęczeni, że nie stać nas. było na strach czy

zdziwienie. Kapłan obrzucił nas spokojnym spojrzeniem. My rów-
nież patrzyliśmy na niego bez słowa. Zza ściany dobiegał ryk tłumu.

Wreszcie kapłan głosem surowym i władczym powiedział, zwra-

cając się do Seaty:

- Królowo! Wielka godzina nadeszła.

164

Seata zadrżała jak w gorączce, zadygotała jak osika na wietrze i

zawołała:

- Nie, ojcze! Nie!...
- Królowo! Wielka godzina nadeszła - powtórzył najwyższy ka-

płan.

Seata nagle się uspokoiła. ,
- No cóż - powiedziała, unosząc oczy ku górze i zdając się nie

dostrzegać już nikogo. - Sama przecież tego pragnęłam. Lepsza
wielka godzina zguby niż dni i miesiące rozpaczy. Jestem gotowa,
mój ojcze.

- Pójdź za mną - powiedział kapłan, wskazując wolnym gestem

ręki wąskie schody, którymi zszedł do nas.

Królowa zaczęła się do niego zbliżać, ja ruszyłem za nią.
- Niechaj cudzoziemiec zostanie tu - powiedział kapłan. - To, co

przyjdzie nam zobaczyć, nie jest przeznaczone dla oczu niewtajem-
niczonych.

- Nie! - powiedziała zdecydowanie Seata. - On pójdzie ze mną.

Jestem jedyną osobą krwi królewskiej, więc tylko ja mogę spełnić
wolę Gwiazdy. Nie macie wyboru. Ale jeśli chcecie, żebym tego
dokonała, on musi pójść ze mną.

Kapłan odsunął się bez słowa. Wąskimi schodami wspięliśmy

się  na  trzecie  piętro,  piętro  muzeów  i  bibliotek,  gdzie  jeszcze  nie-
wolnicy  nie  dotarli  i  gdzie  statuy  stały  nadal  nietknięte,  wciąż  te
same  od  dwudziestu  wieków.  W  ściennych  niszach  spoczywały
starożytne  zwoje  kronik  oraz  księgi  poematów  i  namiętnych  wier-
szy miłosnych.

Z Muzeów Kamieni, gdzie zebrane zostały największe w świecie

skarby, skierowaliśmy się na czwarte piętro, do Dziedziny Tajem-
nicy, gdzie jeszcze nigdy dotąd nie byłem. Teraz jednak nie było we
mnie ciekawości, gdyż duszę moją wypełniało jedno tylko uczucie -
niepokój o Seatę, która spokojnym, dumnym krokiem szła za star-
cem.

165

Wkroczyliśmy do świątyni Letejów. Stanowiła ona okrągłą

komnatę przykrytą kopułą. Zarówno owa gładka kopuła, jak i ścia-
ny pokryte były polerowanym złotem, w którym po wielokroć odbi-
jały  się  płomienie  pochodni  oraz  setki  naszych  wizerunków,  Żad-
nych  posągowi  ozdób  w  świątyni  nie  było,  tylko  zagłębionym  w
podłogę  szerokim  kamiennym  żłobem  toczyła  się  wolno  wielka
złota kula napędzana jakąś niepojętą siłą.

W świątynnej sali na czterech złotych łożach siedziało czterech

kapłanów, a obok każdego z nich stał młodociany pomocnik. Na
widok najwyższego kapłana wszyscy wstali.

- Wielka godzina nadeszła - powiedział najwyższy kapłan.
Wszyscy padli na kolana i wykrzyknęli przerażonymi głosami,

zakrywając oczy dłońmi:

- Nadeszła wielka godzina! Wielka godzina.
Najwyższy kapłan obrócił się ku Seacie i zapytał ją władczym,

surowym tonem:

-  Córko moja, kim byli twoi przodkowie?
-  Pochodzę z królewskiego rodu - odparła Seata.
-  Wielka godzina nadeszła. Czy wiesz, co powinnaś uczynić?
-  Wiem, mój ojcze.
-  Idź zatem. Twoja pycha zepchnęła w otchłań Królestwo Góry,

za co dziś rzuciliśmy na ciebie klątwę. Ale jesteś tą, która spełni
wolę Gwiazdy, więc udzielam ci swego błogosławieństwa.

Seata pochyliła głowę i zasłoniła ręką oczy.
- Wejdź, królowo, do Komnaty Wielkiej Tajemnicy.
Ukryte w ścianie drzwi odsłoniły sekretne przejście. Za nim

znajdowała się niewielka komnata o wymiarach dwadzieścia na
dwadzieścia kroków. Jej ściany tworzył nagi szary kamień. Oświe-
tlona była szerokim oknem, pod jedną ze ścian stało kamienne

166

łoże, a pośrodku czółno o dziwnym kształcie. Nigdy dotąd w kraju
Gwiazdy nie widziałem łodzi, ponieważ nie było w nim ani więk-
szych jezior, ani rzek.

Najdziwniejsza jednak w tej komnacie była jej lewa, wschodnia

ściana,  pod  którą stała sięgająca stropu  mumia.  Była zupełnie na-
ga.  Do  wyraźnie  rysujących  się  kości  przylegały  mięśnie  obciąg-
nięte pożółkłą skórą. Nie była to jednak mumia ludzka. Ta niezna-
na mi istota miała niewielką głowę z dwojgiem bardzo blisko siebie
osadzonych  oczu,  które  zachowały  kształt  i  barwę  i  zdawały  się
uważnie  patrzeć  przed  siebie.  Kościste  ciało  zbudowane  było  w
formie dzwonu zakończonego u dołu szeregiem kończyn, u góry zaś
miało ręce przypominające raczej błoniaste nietoperzowe skrzydła.
Wreszcie  z  tyłu  zwisał  rybi  jakby  ogon,  zapewne  powietrzny  ster
tego latającego dziwadła.

Kiedy patrzyłem na nie skamieniały ze zdumienia, towarzyszący

nam dotąd kapłan zniknął, zamykając za sobą sekretne drzwi...
Zostaliśmy z Seata sami.

- Kto to? - zapytałem ochryple, wskazując mumię.
- To On - cicho odrzekła królowa. - Ten, którego czcimy, nasz

pierwszy król i wieczny władca. Wybacz mi, panie mój! Wierzę
jednak, że sam tego chciałeś. - Pokłoniła się mumii.

- Seato, czy to jest człowiek? - zapytałem znów.
- On jest kimś większym niż człowiek - odparła Seata jeszcze ci-

szej. - Tak, istnieją inne światy, mój Tole! Istnieją istoty wyższe! -
zakończyła głosem pełnym zachwytu.

ROZDZIAŁ DWUDZIESTY DRUGI

Opanował mnie niewymowny wstyd. Odstąpiłem nagle od Seaty,
gdyż wydało mi się, że podstępem wyłudzam od niej niezasłużoną
przychylność.

167

- Królowo - powiedziałem z najwyższym trudem - odwróć się

ode  mnie.  Nie  jestem  godzien  twojego  spojrzenia.  Okłamywałem
was  wszystkich  i  ciebie  również  okłamywałem.  Nie  jestem  wcale
mieszkańcem  Gwiazdy  i  tak  samo  jak  ty  urodziłem  się  tutaj,  na
Ziemi.

Królowa zbladła, jakby zobaczyła zjawę, ale zdawała się jeszcze

nie rozumieć, co do niej mówię.

- Tak - ciągnąłem ponuro. - Nie jestem ani mieszkańcem

Gwiazdy, ani królewskim synem, tylko bezdomnym włóczęgą, któ-
ry uciekł na pustynię dlatego, iż w domu wszyscy się z niego wy-
śmiewali. Kłamałem i oszukiwałem cię, moja władczyni.

- Ach, Tole! - powiedziała królowa tak cicho, że ledwie domyśli-

łem się treści jej słów. - Pozbawiłeś mnie pięknego marzenia o
wspaniałym świecie, tak odmiennym od nędznego świata Ziemi...
Teraz znów jestem skazana na wieki! Połamałeś mi skrzydła...

Potem patrząc na mnie ze słabym uśmiechem dodała nieco gło-

śniej:

- Ale nie smuć się, mój Tole. Kochałam w tobie nie tylko miesz-

kańca  Gwiazdy.  Byłeś  mi  bliski  i  drogi  również  jako  nauczyciel,
który  dał  mi  wiedzę  o  tym,  czego  tylko  niejasno  się  domyślałam.
Przekonałeś mnie, że może być inne życie, że nie wszystko kończy
się  na  tej  Górze,  że  nasi  mędrcy  nie  wiedzą  wszystkiego,  że  jest
jeszcze  inna  prawda  poza  tą,  której  uczyli  nas  starcy...  Nadal  cię
kocham, Tole, więc nie powinieneś się smucić...

Głos miała martwy. Spróbowałem ją pocieszyć:
- Królowo! Haniebnie kłamałem mówiąc, że przybyłem tu z

Gwiazdy, ale mówiłem najszczerszą prawdę o innym życiu, o ludzko-
ści, która cię oczekuje. Zobaczysz sama te wszystkie cuda, o których

168

ci opowiadałem. Zobaczysz je tu, na Ziemi, jeśli tylko się uratuje-
my...

- Może zdołamy się uratować, Tole - odezwała się smutnym

głosem Seata - ale twoje cuda wcale mnie nie cieszą. Co mi po cu-
dach, jeśli one są tu, na Ziemi! Jeśli stworzyli je ludzie tacy sami
jak ja! Jeśli mój świat ma ściśle zakreślone granice! Tole, Tole!...
Pomyśl, jakie to okropne, że trzeba dusić się w zamknięciu!

Załamała ręce w rozpaczy. Chciałem ją przekonać, że się myli,

że Ziemia jest tak ogromna, prawie bezbrzeżna, ale nie odważyłem
się otworzyć ust. Seata nagle wyprostowała się i przybrała dumną
postawę prorokini.

- Idźmy! Teraz bardziej niż kiedykolwiek należy spełnić wolę

Gwiazdy. Idźmy!

Za łożem znajdowały się jeszcze jedne sekretne drzwi i wąskie

kręte schodki. Potykając się w ciemności wspięliśmy się na okrągłą
platformę na szczycie Góry Gwiazdy.

Była bezksiężycowa noc. Nieprzenikniona ciemność nie pozwa-

lała  dostrzec  ani  doliny,  ani  leżących  na  zboczu  Góry  tarasów.  Z
dołu  nie  dobiegał  najsłabszy  dźwięk  i  czuliśmy  się  tak,  jak  dwoje
jedynych ludzi  na świecie.  Wśród jaskrawych tropikalnych gwiazd
płonęło  czerwone  oko  Marsa.  Seata  wyciągnęła  ku  niemu  swoje
białe ręce.

- Gwiazdo! Święta Gwiazdo! - wykrzyknęła. - Teraz spełnię twą

wolę. Jesteś władczynią tej Góry, której byt dobiegł kresu. Weź, co
do ciebie należy, nam zaś zostaw jedynie smutki i nieszczęścia.

Potem, zwracając się do mnie, dodała:
- Wierzę, niezachwianie wierzę, że mamy łączność z naszą

Gwiazdą. Nie  przybyłeś z niej, ale czuję, że  moje  modły i błagania
zdołają  do  niej  dotrzeć,  że  Gwiazda  woła  do  nas  z  oddali.  Słyszę
twój zew, Gwiazdo! Idę do ciebie!... - wykrzyknęła te ostatnie słowa
nieprzytomnym głosem i niczym lunatyczka ruszyła ku Gwieździe.

169

Zdołałem ją zatrzymać na samej krawędzi urwiska. Seata ocknęła
się.

- Ach, Tole! - wyszeptała. - Wydało mi się, że Gwiazda przywo-

łuje mnie do siebie... Jak sądzisz, to jest możliwe? Wierzysz w to?

- Wierzę w to wszystko, w co ty wierzysz - odparłem z płaczem,

całując rąbek jej sukni.

Seata namyślała się przez sekundę, a potem powiedziała znów

spokojnym głosem:

- Tu na środku spoczywa złota kula. Należy ją zrzucić na dół.
- Seato, to ogromny ciężar. Jeden człowiek sobie z nim nie po-

radzi.

- Tole! Jesteś mądry i z pewnością wymyślisz jakiś sposób.
Usiadła na krawędzi platformy z nogami opuszczonymi w prze-

paść  i  zamyśliła  się,  a  ja  podszedłem  do  kuli,  bardzo  na  oko  ma-
sywnej,  i  zacząłem  ją  obmacywać.  Wkrótce  przekonałem  się,  że
tkwi w niej metalowy pręt, który łatwo daje się usunąć. Wyciągną-
łem go i zdobyłem w ten sposób narzędzie. Posługując się nim jak
łomem  spróbowałem  podważyć  kulę.  Bez  powodzenia.  Potem
stwierdziłem,  że  niektóre  kamienie  wyściełające  platformę  są  ru-
chome i zacząłem z nich budować pochylnię. Praca szła mi szybko i
sprawnie.  Niebawem  zdecydowałem  się  naprzeć  ramieniem  na
kulę,  która poddała się z taką łatwością, że ledwie utrzymałem się
na nogach. Po chwili wielki ciężar toczył się już, z początku po plat-
formie,  a  potem  zeskoczył  z  jej  krawędzi  i  z  rozgłośnym  łomotem
uderzył  w  ścianę  Góry.  Trzask  powtórzył  się  jeszcze  dwukrotnie,
zwielokrotniony za każdym razem przez potężne echo.

- Spełniło się! - powiedziała uroczyście Seata. - Wracajmy.
Usłuchałem jej bez słowa.

170

Znaleźliśmy się ponownie w komnacie, gdzie stało czółno. Seata

znalazła  gdzieś  kubek  wody  i  odrobinę  kukurydzy,  które  najwi-
doczniej  przygotowano  dla  nas.  Byłem  bardzo  głodny,  ale  Seata
niemal  nie  tknęła  jadła.  Usiadła  bezsilnie  na  łożu  i  coś  szeptała.
Podszedłem do niej i ująłem za rękę - zimną i drżącą.

- Jesteś chora, Seato! - powiedziałem zaniepokojony. - Powin-

naś położyć się i odpocząć.

Usłuchała mnie i rozciągnęła się na kamiennym posłaniu. Nie-

mal natychmiast zamknęła oczy i zapadła w ciężki sen. Z szacun-
kiem musnąłem ustami jej blade czoło, wziąłem pochodnię i ruszy-
łem sekretnymi schodami w dół, na inne poziomy Góry.

ROZDZIAŁ DWUDZIESTY TRZECI

Przeczuwałem zagładę i chciałem po raz ostatni obejrzeć Górę,

ową cudowną Górę, pod której szczytem kryła się tajemnica dziw-
nej istoty. Czyżby stary szaleniec, który wykrwawił się na afrykań-
skim stepie, nie mylił się? A może to po prostu jakiś twór zuchwa-
łych uciekinierów z innego świata?... Nie potrafiłem tego rozstrzy-
gnąć i w zadumie wędrowałem przez korytarze i sale, którymi Góra
zryta była od góry do dołu. Niektóre z sal miały ponad czterdzieści
sążni  wysokości,  gigantyczne  łuki  podtrzymywały  wielkie  sklepie-
nia, korytarze biegły prosto jak strzelił, nie zbaczając nawet o włos
z  wytyczonego  kierunku  i  nigdzie  nie  widać  było  najmniejszego
błędu. W swej wędrówce natykałem się na posągi wykute w miąż-
szu skały, nie oddzielone od posadzki pomieszczenia. Gotów byłem
uwierzyć,  że  cały  ten  labirynt  zbudowany  został  wedle  jednolitego
planu  nakreślonego  przez  wielkiego  budowniczego,  w  władzy  któ-
rego  były  całe  wieki  i  miliony  robotników.  Obszedłem  Dziedzinę
Tajemnicy,  gdzie  wszystko  pozostało  nietknięte.  Złota  kula  z  ci-
chym szmerem wciąż toczyła się szerokim żłobem, toczyła się tak,

171

jak przed wiekami. Pięciu starców i pięciu młodzieniaszków leżało
bez ruchu na posadzce. Pochyliłem się nad nimi. Byli martwi i
niemal już zimni...

Zacząłem ostrożnie schodzić na piętro królewskie, gdzie mo-

głem natknąć się na niewolników. Na szczęście dookoła było cicho.
Zszedłem  centralnymi  kręconymi  schodami  wprost  do  Sali
Gwiezdnej, zniszczonej teraz i oszpeconej: wizerunki Słońca i Księ-
życa wydarto ze ścian, a puste wnęki po nich wyglądały jak świeże
rany.  Pułap  był  zbyt  wysoki,  żeby  barbarzyńcy  zdołali  do  niego
dotrzeć i przy świetle mojej pochodni rozjarzył się sztuczny firma-
ment  niebieski,  rozbłysnął  Krzyż  Południa  i  czerwonym  blaskiem
zapłonęła święta Gwiazda. Usłyszałem cichy jęk. Drgnąłem i postą-
piłem  parę  kroków.  Cała  posadzka  była  zasłana  ciałami  Letejów
poległych  w  ostatnim  boju  z  niewolnikami  i  liczniejszych  od  nich
niewolników porąbanych letejskimi mieczami. Wśród nich musieli
znajdować  się  ranni...  Zacząłem  ich  szukać,  brodząc  w  kałużach
krwi. Niebawem spostrzegłem zwłoki Itczuu z głową niemal całko-
wicie  odciętą  od  ciała.  Opodal  pod  ścianą  leżał  stos  zwłok  ko-
biecych.

Zawróciłem na środek sali i wówczas usłyszałem słaby, lecz wy-

raźny głos:

- Cudzoziemcze!
Zatrzymałem się. Z posadzki uniósł się starzec z siwymi włosa-

mi zbroczonymi krwią i przenikliwym spojrzeniem.

- Cudzoziemcze! Po co tu wróciłeś? Chcesz usłyszeć, jak wszy-

scy  martwi  wykrzykują  zgodnie  gromowym  głosem:  przeklęty,
przeklęty,  przeklęty?...  Nie  usłyszysz  tego!  Wysłuchaj  w  zamian
moich słów. To nie ty zgubiłeś Górę, gdyż nie w twojej mocy było to
uczynić.  To  sama  Gwiazda  sprowadziła  na  nas  zagładę.  Słyszysz?
Sama Gwiazda... I dlatego ci przebaczamy.

172

Wypowiedziawszy te słowa starzec znów padł na wznak, a ja

skamieniałem z przerażenia, które prawie odebrało mi rozsądek.
Widziałem niemal na jawie, jak wstają z martwych Letejowie i
przeklinają mnie, i wybaczają... Ostatnim wysiłkiem woli otrząsną-
łem się z majaków i chciałem zbliżyć się do starca, żeby jakoś mu
pomóc, kiedy poczułem wyraźnie, że grunt pod moimi nogami za-
dygotał.

Pierwszy wstrząs nie wyrządził mi żadnej szkody, ale następny

był  tak  silny,  że  upadłem  w  kałużę  krwi,  która  zgasiła  moją  po-
chodnię.  Leżące  wokół  mnie  ciała  poruszyły  się  jak  żywe.  Później
posadzka  zaczęła  się  równomiernie  kołysać...  Byłem  sam  wśród
nieboszczyków. Zlodowaciałem ze strachu, serce na moment prze-
stało mi bić.

Odzyskałem zmysły przebijając się przez sterty trupów i usiłując

po  omacku  odszukać  drogę.  Znów  omal  nie  straciłem  przytomno-
ści, ale wreszcie wymacałem wejście na górę i rzuciłem się biegiem
po śliskich schodach. Przemknąłem  w  pełnej ciemności przez sale
muzeum i zatrzymałem się dopiero przy zwłokach kapłanów oświe-
tlonych  blaskiem  wciąż  jeszcze  płonącej  pochodni.  Nie  mogłem
zebrać  myśli,  nie  potrafiłem  określić  szalejących  we  mnie  uczuć.
Było to i współczucie dla ludzi umierających samotnie w ciemności,
i lęk przed tym, co mnie jeszcze czeka, i coś na kształt triumfu... A
posadzka nadal kołysała mi się pod stopami.

Wziąłem pochodnię i poszedłem do Seaty. Spała.
Wybiegłem na platformę. Świecił sierp Księżyca. W jego słabym

blasku ujrzałem coś niepojętego: na obszarze,  który winna zajmo-
wać  dolina,  płonęła  smuga  srebrzystego  blasku,  jakby  odbitego  w
zwierciadle wody.  Długo patrzyłem na to niewytłumaczalne zjawi-
sko, a potem rozciągnąłem się na kamiennych stopniach i natych-
miast usnąłem.

173

ROZDZIAŁ DWUDZIESTY CZWARTY

Przyśniło mi się, że jestem jeszcze niewolnikiem w kraju Gwiaz-

dy, że uciekłem, trafiłem do podziemnych przejść we wnętrzu Góry
i  błądzę  w  nich  szukając  wyjścia.  Korytarze  zakręcały,  wiły  się  jak
węże,  biegły  wciąż  dalej  i  dalej  bez  końca.  Wszędzie  czaiły  się  na
mnie  jakieś  przyssane  do  ścian  ogromne  ślimaki,  wyciągając  ku
mnie  lepkie  łapy.  Opędzałem  się  od  nich  i  kiedy  już  całkiem  opa-
dłem z sił,  podziemie nagle się skończyło. Rozpościerał się  przede
mną ocean. Upadłem na granitowy próg i patrzyłem na bezbrzeżny
przestwór wodny. Promień Księżyca igrał na falach, które rozbijały
się kolejno o kamienny brzeg z hukiem armatniego wystrzału.

W tym momencie pomyślałem przez sen, że na zawsze usze-

dłem  z  kraju  Gwiazdy,  że  nie  ma  już  dla  mnie  powrotu  i  że  nigdy
już nie ujrzę Seaty. Ta myśl wzbudziła we mnie nieopisane przera-
żenie.  Błagałem  opatrzność  tylko  o  jedno:  o  śmierć,  o  niebyt,  o
wyzwolenie z tych męczarni... Ale promień słoneczny uderzył mnie
prosto w oczy i obudziłem się na twardych kamiennych stopniach*
Ogarnęło mnie uczucie niezmiernego szczęścia i błoga świadomość,
że  Seata  jest  blisko,  że  zaraz  ją  ujrzę.  W  tej  samej  jednak  chwili
spostrzegłem zaskoczony, że huk fal nie umilkł i na złamanie karku
pobiegłem w górę.

Góra zapadała się wolno, lecz wyraźnie. Czułem wciąż dygotanie

platformy  i  widziałem,  jak  odległe  krawędzie  zapadliska  zdają  się
unosić ku górze Pode mną zaś zamiast doliny, zamiast gajów, pól i
łąk  układających  się  jeszcze  wczoraj  w  malowniczą  mapę  rozpo-
ścierała  się  szara,  pofalowana  płaszczyzna  wodna.  Grzywiasta  fala
ciągnęła się jak okiem sięgnąć. W ciągu nocy musiały otworzyć się
jakieś  gardziele,  jakieś  strumienie  trysnęły  z  wnętrza  ziemi  i  do
połowy zatopiły  kotlinę. Morze pochłaniało Górę, która coraz bar-
dziej się pogrążała. Woda sięgała już tarasu drugiego piętra.

174

Gdy tak stałem ze wzrokiem przykutym do nieprawdopodobnego
widoku, na platformie ukazała się Seata. Była blada, zmęczona, ale
oczy jej płonęły. Nie było w niej niczego ziemskiego, jakby już nie
należała do tego świata.

- To Tajemnica Góry - powiedziała natchnionym głosem. - Wo-

da pochłonęła cały kraj; woda stanie się grobem przodków i zmyje
z powierzchni ziemi odwieczne budowle, stare wierzenia i przepo-
wiednie przyszłości. To ty zbudziłeś do życia ową drzemiącą w
okowach siłę. Woda przyszła na miejsce mego kraju, a my... My
możemy się uratować.

Dobiegły nas niewyraźne jęki i wołania o pomoc: niewolnicy nie

zdołali odnaleźć wejścia na trzecie piętro, dlatego taras na tym
poziomie był zupełnie pusty. Wszyscy niewolni tłoczyli się piętro
niżej, na tarasie już omywanym falami. Znajdował się on o trzysta
mniej więcej sążni od nas i dlatego niewiele mogliśmy zobaczyć.

Niewolnicy skuci panicznym strachem prawie się nie poruszali.

Cały tłum - około trzech tysięcy ludzi - stał nieruchomo zwrócony
twarzami  ku  wodzie  i  patrzył na wznoszące się coraz  wyżej fale. Z
rzadka  któryś  z  Murzynów  wydawał  z  siebie  przeraźliwy  krzyk,
którego  odgłos  ledwie  do  nas  docierał.  Nagle  woda  przelała  się
przez parapet i niewolnicy zaczęli się zanurzać w groźnym żywiole.
Chciałem  biec  do  nich,  wskazać  im  drogę  na  górne  poziomy,  ale
Seata powstrzymała mnie władczym gestem ręki.

- Zostań tutaj - powiedziała. - Co najwyżej odwleczesz ich nie-

odwracalną zagładę. Czółno może unieść tylko dwie osoby, gdyż
Gwiazda wiedziała, że będzie nas dwoje. Nie próbuj walczyć z wolą
Gwiazdy, gdyż jesteśmy wobec niej nikczemnymi robakami, któ-
rych losem jest pokorne spełnianie jej nakazów.

175

Upadłem na krawędź platformy i wpiłem sic wzrokiem w prze-

rażający obraz tragedii rozgrywającej się głęboko pod nami. Woda
sięgała  już  piersi  niewolników  i  wciąż  wolno  przybierała.  Matki
unosiły  nad  głowami  niemowlęta,  najsilniejsi  w  zwierzęcym  stra-
chu wspinali się na ramiona innych, a niektórzy usiłowali wspinać
się  po  gładkiej  ścianie,  ale  natychmiast  się  z  niej  ześlizgiwali,  nie-
którzy  wreszcie  oszaleli  z  przerażenia  i  sami  rzucali  się  na  głębię.
Teraz  woda  zaczęła  przybierać  coraz  szybciej  i  sięgała  już  głów
najbardziej rosłych. Widziałem moment, gdy ostatnia uniesiona do
góry ręka zniknęła pod falami, a na powierzchni zostało tylko kilka
ciał  walczących  do  końca  ze  śmiercią.  Nikt  z  ginących  nie  umiał
jednak pływać i za parę minut było już po wszystkim: nic nie zakłó-
cało szarej monotonii fal.

Kiedy wstałem, skamieniały z przerażenia, Seata wciąż jeszcze

tkwiła w miejscu ze wzrokiem utkwionym w horyzont.

- Wszystko skończone - powiedziałem ochryple.
- Kochany - powiedziała Seata, zwracając się do mnie słowem

miłości. - Kochany, trzeba przynieść tu czółno.

Poszedłem po nie bez słowa.

ROZDZIAŁ DWUDZIESTY PIĄTY

Góra zapadała się. Słońce chyliło się już ku zachodowi, gdy fale

dotarły do krawędzi zapadliska. W tym czasie również szczyt Góry
dotykał już niemal powierzchni fal. W ciągu całego tego dnia wy-
mieniliśmy z Seata może dziesięć słów

. Królowa siedziała na stosie

kamieni wydobytych przeze mnie wczoraj z bruku platformy i nie-
ruchomym wzrokiem wpatrywała się w sfalowaną powierzchnię
wody. Czasami odnosiłem wrażenie, że rozkoszuje się tym nowym

176

dla siebie widokiem, czasami zaś odczuwałem tą samą szaloną
rozpacz, która ściskała jej serce.

Krzątałem się wokół czółna, starając się jak najlepiej przyspo-

sobić do podróży i od czasu do czasu zerkałem na Seatę. W pew-
nym momencie powiedziałem, próbując ją pocieszyć:

- Wkrótce ujrzymy nowe ziemie i innych ludzi. Myśl o przyszło-

ści królowo.

- Jesteśmy największymi mordercami na Ziemi - odparła jakby

bez związku.

Zadrżałem i nie odrzekłem nawet słowa. Później przyszła mi

do głowy dziwna myśl i znów się do niej odezwałem:

- Seato, czy nie sądzisz, że któryś z niewolników mógł wedrzeć

się do Dziedziny Tajemnicy i jeszcze się tam kryje? Może powinni-
śmy tam pójść?

Seata popatrzyła na mnie zimnym wzrokiem i powiedziała:
- Nie! Oni wszyscy muszą zginąć.
I znów zadrżałem.
Kiedy woda zbliżyła się do nas na odległość dwóch sążni, spu-

ściłem  łódkę  na  morze.  Lękałem  się  z  tym  zwlekać,  żeby  nie  po-
chłonął nas wir wodny, kiedy szczyt Góry pogrąży się ostatecznie w
otchłani. Łódka  była przywiązana linami do kamieni znajdujących
się  pośrodku  platformy.  Spuściłem  się  po  nich  i  czekałem.  Kiedy
odległość między czółnem a platformą zmniejszyła się, szybko po-
mogłem  zejść  Seacie,  przeciąłem  liny  swoim  letejskim  mieczem,
odepchnąłem  się  od  ściany  i  z  całej  siły  zacząłem  robić  wiosłami,
spiesząc odpłynąć od tonącej Góry.

Po paru minutach jej szczyt z dziwnym świstem pogrążył się w

otchłani. Przez jakiś czas musiałem walczyć z falami wiatru, ale
niebawem niebezpieczeństwo minęło i mogłem się rozejrzeć.

Kotlina już nie istniała. Woda przelała się przez jej krawędź i za-

topiła Przeklętą Pustynię, wciąż jeszcze przybierając, jakby miała

177

zamienić całą Afrykę w dno morskie. Prąd niósł nas ku brzegowi i
wiosła nie były potrzebne.

Patrzyłem na Seatę, Seata patrzyła na mnie.
- Mój ukochany - powiedziała. - Jest nas tylko dwoje na całym

świecie. Jesteśmy pierwszymi i ostatnimi ludźmi. Wraz z nami
kończy się życie Ziemi, więc powinniśmy umrzeć.

Usiłowałem ją uspokoić.
- Ziemia jest wielka - mówiłem - i mieszka na niej wielu, wielu

ludzi. Znajdziesz nową ojczyznę, znajdziesz to, czego szukałaś.

Seata wpatrywała się w milczeniu w rufę naszego czółna skie-

rowaną tam, gdzie jeszcze niedawno  wznosiło się Królestwo Góry.
Teraz jednak we wszystkie strony jak daleko sięgał wzrok rozciąga-
ła  się  tylko  woda  i  niebo.  Jaskrawoczerwone  słońce  zapadło  w
czerwone  jak  krew  fale.  Nastała  noc,  a  z  nią  przyszedł  chłód.  Za-
pragnąłem się posilić. Mieliśmy odrobinę kukurydzy, ale ani kropli
wody.  Z  lękiem  zaczerpnąłem  garścią  wody  zza  burty.  Niestety!
Moje przeczucia mnie nie myliły! Woda była gorzkawo-słona i zu-
pełnie nie nadawała się do picia, jakby to była woda z oceanu.

Zrozumiałem, że jesteśmy skazani. Czekała nas droga wodą lub

lądem przez całą Przeklętą Pustynię, na której pokonanie zużyli-
śmy z Mstegą sześć dni. Nie powiedziałem tego Seacie, ale ona
sama wszystkiego się domyśliła.

- Nie lękaj się, kochany - powiedziała łagodnie. - Teraz dla

mnie  jest  zupełnie  jasne,  że  wszystko  stworzone  zostało  z  woli
Gwiazdy.  Śmiałam  się  przedtem  z  przesądów  przodków,  ale  dziś
rozumiem,  że  byłam  szalona.  Pozwól  mi  wznieść  modlitwę  do
Gwiazdy.

Uklękła zwracając twarz ku Marsowi. Ja również uklękłem obok

niej i modliłem się po raz pierwszy od wielu, wielu lat. I w milcze-
niu pustyni nasze wątle czółenko unosiło nas w nieznaną dal...

178

ROZDZIAŁ DWUDZIESTY SZÓSTY

W nocy wiosłowałem, sterując według gwiazd, i dopiero nad ra-

nem zmogło mnie zmęczenie. Ocknąwszy się zobaczyłem, że Seata
leży na dnie łodzi z zamkniętymi oczyma. Pochyliłem się nad nią,
lękając się najgorszego. Uniosła powieki i słabo się uśmiechnęła.

- Jestem bardzo słaba, mój ukochany - szepnęła. - Wydaje mi

się, że umieram.

Byłem tak znużony przeżyciami ostatnich dni, że jej słowa na-

wet mną nie wstrząsnęły, lecz raczej rozczuliły. Ucałowałem jej
dłoń i ujrzałem własne łzy zraszające smukłe palce królowej.

Nie trudy podróży zabijały Seatę. Upał też nie był zbyt silny,

gdyż  powietrze  wypełniała  para  wodna.  W  południe  udało  mi  się
schwytać orla, który zdołał uratować się z potopu, ale teraz bezsil-
nie opadł na wodę. Przez jakiś czas nie groziła nam śmierć głodowa
i mogliśmy nawet ugasić pragnienie świeżą krwią ptaka. Seata jed-
nak nie chciała pić ani jeść. Zabijał ją dręczący, wewnętrzny smu-
tek.  Pokrzepiwszy  się,  znów  zacząłem  wiosłować,  utrzymując  ten
sam  kierunek,  który  nadałem  łodzi  nocą,  chociaż  wcale  nie  byłem
pewien, iż płyniemy we właściwą stronę. Bo czyż można było okre-
ślić prawidłowy kierunek w tym bezbrzeżnym oceanie? Woda prze-
stała przybierać, fale się uspokoiły i ukazało się dno - powierzchnia
kamienistej pustyni odległa zaledwie o jakieś półtora arszyna. Mo-
głem bez trudu dosięgnąć jej wiosłem. Przez cały dzień Seata leżała
nieruchoma  i  półprzytomna.  Kilka  razy  zwilżałem  jej  wargi  krwią
zabitego  ptaka,  ale  ocucona  nie  chciała  nadal  pić.  Pod  wieczór
oprzytomniała zupełnie i przywołała mnie:

- Kochany mój, najdroższy! Niebawem już nie będziemy mogli

ze sobą rozmawiać. Umieram.

179

- Seato, nie mów tak!. - wykrzyknąłem ze smutkiem. - Po cóż

miałabyś umierać? Czyżbyś nie chciała zobaczyć mojej ziemi i mo-
ich braci?

- Nie mówmy o tym, przyjacielu! To nieziszczalne marzenie.

Nie mogłabym żyć bez mego kraju, bez mojego narodu, który sama
zgładziłam.  Teraz  przyznaję  ci  się  do  tego,  do  czego  nie  śmiałam
przyznać się samej sobie. Nie powinnam marzyć o innych światach,
skoro dusza moja i tak była przykuta do tego. Bardzo cię kochałam,
Tole,  kochałam  jak  męża.  Powiedz  jeszcze  raz,  że  mnie  kochasz,
powiedz,  że  nie  zwodziłeś  byłej  królowej...  Powiedz  mi  to,  a  umrę
szczęśliwa.

Przywarłem ustami do jej rąk i szeptałem, że tracąc ją tracę wię-

cej niż własne życie.

Uśmiechnęła się do mnie swym zwykłym spokojnym uśmie-

chem i powiedziała:

- Nie, ty nie ponosisz winy za zagładę Góry. To sama Gwiazda

zemściła się na Letejach za niewolników, a niewolników pokarała
za bunt przeciwko Letejom. Ta sama Gwiazda posłała ciebie, Tole,
abym mogła zrozumieć samą siebie, a ty żebyś mógł zrozumieć
mnie, twoją królewnę, twoją Seatę... Żebyś dzięki mnie pozostał na
tym świecie i żył. Pamiętaj o mnie, Tole!

- Seato! - wykrzyknąłem rozpaczliwie. - Czyż zdołam żyć bez

ciebie?! Jeśli mnie kochasz, pozostań! Pozostań ze mną i dla mnie!

Całowałem ze łzami w oczach jej ziębnące palce i starałem się

pochwycić jej najsłabszy szept, ale Seata nic mogła już mówić i
tylko łagodny uśmiech rozchylał jej wargi, Potem skierowała wzrok
ku wiecznemu niebu i dusza jej odleciała z ziemskiego świata, który
był dla niej takim ciężarem za życia.

W momencie jej śmierci pojąłem ostatecznie bezmiar mej miło-

ści i niczym w świetle błyskawicy ujrzałem dwie odmienne istoty -
mnie przed tą miłością i mnie przez tę miłość wskrzeszonego. Łka-
łem jak skazaniec, błagałem niebo, aby oddało mi Seatę choć na

180

chwilę, żebym mógł dopowiedzieć jej to, czego dotychczas nie zdą-
żyłem wyrazić. Przeklinałem siebie za utracone dnie i godziny, dnie
i godziny utracone dla słów miłości.

Myśl o przerażającej przyszłości przemknęła mi przez głowę. Z

dzikim zdecydowaniem uniosłem drogie mi ciało, złożyłem na nim
ostatni pocałunek i ostrożnie upuściłem za burtę. Wypowiedziałem
kilka słów modlitwy, a potem silnymi uderzeniami wioseł odegna-
łem łódź z tego miejsca, na którym nigdy nie stanie żaden pomnik.

Niemal natychmiast pożałowałem swojego czynu, znów opętań-

czo  zapragnąłem  ją  ujrzeć,  ucałować  jej  martwe  ręce,  mówić  do
niej. Zawróciłem i w mrokach nocy szukałem jej ciała, nieustannie
robiąc  wiosłami.  Pływałem  we  wszystkich  kierunkach,  na  próżno
wpatrując  się  w  czarną  wodę,  bo  nie  sądzone  mi  było  odnaleźć
podwodną mogiłę.

Wzeszło słońce, a ja wciąż krążyłem po wodzie jak szaleniec,

wciąż  jeszcze  szukałem...  Nie  wiedziałem  teraz  zupełnie,  gdzie  się
znajduję i dokąd płynę, więc w nowym porywie rozpaczy wrzuciłem
wiosła do spokojnej, obojętnej wody i położyłem się na dnie czółna,
tam, gdzie niedawno spoczywała Seata i całowałem deski, których
dotykała.  Nieoczekiwane  porywy  wiatru  mierzwiły  mi  włosy,  ale
nie zwracałem  na to najmniejszej uwagi. Było  mi zupełnie obojęt-
ne, dokąd kieruje się moja łódź.

Tak minął dzień, nastała nowa noc i nowa zorza rozgorzała na

wschodzie, a ja niemal nie zdawałem sobie sprawy z upływu czasu,
całkowicie opanowany przez majaki i zwidy - raz wstrętne i do-
kuczliwe, to znów niewypowiedzianie rozkoszne, gdy ukazywała mi
się królewna Seata. Bo bez niej cały świat nie był mi potrzebny.

EPILOG

Prostacka pomarszczona twarz starej Murzynki i jej wyschnię-

te na wiór ręce były pierwszymi rzeczami, które ujrzałem po

181

odzyskaniu przytomności. Wiatr przygnał moje czółno do brzegu
jeziora, które powstało na miejscu Przeklętej Pustyni, i wyrzucił je
na trawę. Znalazło mnie koczujące tam plemię Beczuanów. Murzy-
ni zatroszczyli się o mnie i starali się w miarę sil wyleczyć. Przele-
żałem w gorączce wiele dni i ocknąwszy się byłem tak słaby, że nie
mogłem się poruszyć. Zacni Beczuani karmili mnie suszonym mię-
sem i poili wodą ze skorupy strusiego jaja. Dopiero po dwóch tygo-
dniach zdołałem wstać, a po miesiącu wyjść poza osadę.

Pierwsze swe kroki skierowałem w stronę Góry Gwiazdy. Jezio-

ro cofnęło się już, a na miejscu dawnej kamienistej pustyni rozpo-
ścierała się równina pokryta żyznym mułem, zieleniejącym już
miejscami od mchu i wątłej trawy. Było oczywiste, że w przyszłości
utworzy się tam step i pojawi się życic. Palmy wyrosną nad grobem
Seaty. Wytężając wzrok wpatrywałem się w dal, ale stożkowa syl-
wetka Góry nie rysowała się już na tle porannego nieba.

Z najwyższym trudem oderwałem wzrok od horyzontu i skiero-

wałem się ku pobliskiemu gajowi. Trawa szeleściła pod moimi no-
gami, spłoszone papugi przeskakiwały z gałęzi na gałąź. Zapragną-
łem nagle przekonać się, czy nie straciłem pewności ręki i uniosłem
beczuański  łuk,  którym  dawniej  biegle  się  posługiwałem.  Wycelo-
wałem  i  spuściłem  cięciwę.  Strzała  jęknęła  w  powietrzu  i  papuga
jak  rażona  gromem  spadła  z  gałęzi  na  brzeg  strumienia.  Z  bez-
myślnym  uśmiechem  ruszyłem  po  zabitego  bez  potrzeby  ptaka.
Tak! Niewiele się we mnie zmieniło, tylko serce ożyło i nauczyło się
współczuć.

Schyliłem się, żeby podnieść papugę, i zobaczyłem swoje odbi-

cie w wodzie strumienia. Długie włosy jak dawniej opadały mi na
czoło i kark, ale teraz lśniły jak srebro. Patrzyła na mnie twarz

182

ALEKSANDER KUPRIN

Toast

Upływał dwóchsetny rok nowej ery. Pozostawało zaledwie pięt-

naście minut do tego miesiąca, dnia i godziny, kiedy to, dwa wieki
temu,  ostatni  kraj  o  strukturze  państwowej,  najbardziej  uparty,
konserwatywny  i  tępy  ze  wszystkich  krajów  -  Niemcy  -  wreszcie
zdecydował się porzucić swą dawno przestarzałą i śmieszną odręb-
ność narodową i ku zachwytowi całej Ziemi radośnie przyłączył się
do  wszechświatowego  anarchistycznego  związku  wolnych  ludzi.
Wedle starożytnego, chrześcijańskiego kalendarza dobiegał właśnie
końca rok 2905.

Nigdzie jednak nie witano nowego, dwusetnego roku tak dum-

nie i radośnie, jak na obu Biegunach - Północnym i Południowym,
na  głównych  stacjach  Wielkiej  Ziemskiej  Asocjacji  Elektromag-
netycznej.  W  ciągu  ostatnich  trzydziestu  lat  wiele  tysięcy  techni-
ków, inżynierów, astronomów, matematyków, architektów i innych
uczonych specjalistów pracowało z samozaparciem nad urzeczywi-
stnieniem najbardziej natchnionej, najbardziej bohaterskiej idei II
wieku.  Postanowili  oni  przekształcić  kulę  ziemską  w  gigantyczną
cewkę  elektromagnetyczną  i  w  tym  celu  omotali  ją  z  północy  na
południe  spiralą  ze  stalowej,  pokrytej  gutaperką  liny,  długiej  na
około  cztery  miliardy  kilometrów.  Na  obu  biegunach  wznieśli  od-
biorniki elektryczne o niezmiernej  mocy i wreszcie połączyli  ze

sobą wszystkie zakątki Ziemi niezliczonymi kablami. To zdumiewa-
jące przedsięwzięcie obserwowano z niepokojem nie tylko na Zie-
mi, lecz także na wszystkich pobliskich planetach, z którymi miesz-
kańcy naszego globu utrzymywali stały kontakt. Niektórzy patrzyli
na działania Asocjacji z nieufnością lub obawą, inni zaś wręcz z
przerażeniem.

Jednak rok miniony był rokiem pełnym błyskotliwych zwy-

cięstw Asocjacji nad sceptykami. Nieprzebrana magnetyczna siła
Ziemi wprawiła w ruch wszystkie fabryki i maszyny rolnicze, koleje
żelazne i parostatki.

Oświetliła wszystkie ulice i wszystkie domy, ogrzała wszystkie

mieszkania.  Ona  też  sprawiła,  że  dalsze  użytkowanie  węgla  ka-
miennego, którego złoża dawno się już wyczerpały, stało się całko-
wicie  zbędne.  Starła  z  powierzchni  ziemi  obrzydliwe  kominy  za-
truwające  powietrze.  Wyzwoliła  kwiaty,  trawy  i  drzewa  -  ową
prawdziwą radość ziemi - od groźby wymierania i wyniszczania się.
Wreszcie przyniosła niesłychane rezultaty w rolnictwie, podnosząc
wszędzie urodzajność gleby niemal czterokrotnie.

Jeden z inżynierów Stacji Północnej, wybrany na ten dzień

przewodniczącym, wstał ze swego miejsca i uniósł do góry kielich.
Wszyscy natychmiast ucichli, a on powiedział:

- Towarzysze! Jeśli pozwolicie, to połączę się teraz z naszymi

drogimi współpracownikami ze Stacji Południowej. Przed chwilą
sygnalizowali nam chęć rozmowy.

Ogromna Sala Narad zdawała się ciągnąć bez końca we wszyst-

kich kierunkach. Był to wspaniały gmach ze szkła, marmuru i żela-
za, cały przystrojony egzotycznymi kwiatami i bujnymi drzewami,
przez co przypominał raczej cudowną oranżerię niż budynek uży-
teczności publicznej. Za jego ścianami trwała noc polarna, ale dzię-
ki użyciu szczególnych kondensatorów jaskrawe światło słoneczne

185

zalewało  wesołym  blaskiem  zieleń  roślin,  stoły,  twarze  tysięcy
ucztujących,  smukłe  kolumny  podtrzymujące  strop  oraz  wielkiej
piękności  obrazy  i  rzeźby  umieszczone  w  przestrzeniach  między-
okiennych. Trzy ściany Sali Narad były przezroczyste, ale czwarta,
do której plecami stał przewodniczący, stanowiła biały czworokąt-
ny  ekran  zrobiony  z  niesłychanie  delikatnego,  cieniutkiego,  lśnią-
cego szkła.

I oto, uzyskawszy zgodę zebranych, przewodniczący dotknął

palcem  malutkiego  guziczka  umieszczonego  w  blacie  stołu.  Ekran
natychmiast  rozjarzył  się  oślepiającym  wewnętrznym  światłem  i
zaraz  potem  jakby  roztajał,  a  za  nim  ukazała  się  dokładnie  taka
sama, ciągnąca się w dal cudowna szklana sala, w której tak samo
siedzieli przy stołach silni, przystojni ludzie o radosnych twarzach
ubrani  w  lekkie,  połyskliwe  stroje.  Ludzie  oddzieleni  od  siebie
dwudziestoma  tysiącami  wiorst  rozpoznawali  się  nawzajem,
uśmiechali  się  i  w  geście  pozdrowienia  unosili  do  góry  kielichy.
Jednak z powodu radosnego rozgwaru i śmiechu na razie nie mogli
jeszcze dosłyszeć głosów swoich dalekich przyjaciół.

Wówczas przewodniczący wstał ponownie i zamilkli jego przy-

jaciele i współpracownicy na obu krańcach kuli ziemskiej.

Wtedy powiedział:
- Drodzy moi! Siostry i bracia! I wy, urocze niewiasty, ku któ-

rym  teraz  zwraca  się  moja  namiętność!  I  wy,  siostry,  któreście
mnie  dawniej  kochały,  wy,  które  wspominam  dziś  sercem  na-
brzmiałym z wdzięczności! Słuchajcie! Chwała wiecznie młodemu,
pięknemu,  niewyczerpanemu  życiu.  Chwała  jedynemu  Bogu  na
Ziemi  -  Człowiekowi.  Głośmy  chwałę  wszystkim  radościom  jego
ciała, złóżmy uroczysty, wielki  pokłon jego  nieśmiertelnemu umy-
słowi!

186

Patrzę oto na was - dumnych, odważnych, równych sobie,

wesołych - i dusza moja wypełnia się gorącą miłością! Nasz rozum
nie  jest  niczym  skrępowany,  a  nasze  pragnienia  nie  znają  granic.
Nie  znamy  ani  podległości,  ani  władzy;  nie  wiemy,  co  to  zawiść,
wrogość,  przemoc  i  oszustwo.  Każdy  dzień  ukazuje  nam  całe  ot-
chłanie  tajemnic  świata,  coraz  radośniej  poznajemy  wszechmoc  i
nieskończoność wiedzy. Nawet sama śmierć nie wzbudza już w nas
lęku, bowiem odchodzimy z tego świata nie w kalekiej starości, nie
z przerażeniem w oku i przekleństwem na ustach, lecz jako piękni,
podobni  bogom  i  uśmiechnięci  -  gdyż  nie  czepiamy  się  kurczowo
żałosnych  resztek  życia,  lecz  spokojnie  zamykamy  oczy  jak  zmę-
czony  wędrowiec.  Nasza  praca  jest  rozkoszą.  I  miłość  nasza,  wy-
zwolona  z  pęt  niewolnictwa  i  brudu  życia,  przypomina  miłość
kwiatów  -  tak  jest  wolna  i  piękna.  A  jedynym  naszym  panem  jest
ludzki geniusz!

Przyjaciele! Być może powtarzam znane do znudzenia banały,

ale nie potrafię inaczej. Dziś od rana czytałem z wypiekami na twa-
rzy wspaniałą i przerażającą książkę. Była to historia rewolucji XX
wieku.

Czasami nie mogłem oprzeć się wrażeniu, że czytam baśń, tak

nieprawdopodobne, potworne i bezsensowne wydawało mi się
życie naszych przodków, od których dzieli nas dziewięć stuleci.

Ułomni, brudni, trawieni chorobami, brzydcy i tchórzliwi ludzie

owych  czasów  przypominali  obrzydliwe  gady  zamknięte  w  ciasnej
klatce. Jeden kradł drugiemu kawałek chleba i zanosił go do ciem-
nego  kąta,  gdzie  kładł  się  nań  brzuchem,  żeby  nie  zobaczył  trzeci.
Nasi  przodkowie  odbierali  sobie  nawzajem  dach  nad  głową,  lasy,
wodę,  ziemię  i  powietrze.  Garstki  obżartuchów  i  rozpustników
wspomaganych przez dwulicowców, oszustów, złodziei i gwałcicieli
szczuły  tłum  pijanych  niewolników  na  inny  tłum  rozsierdzonych
idiotów i pasożytowały na gnijącym ciele społeczeństwa. I Ziemia,

187

taka rozległa i piękna, zdawała się ludziom ciemnym, dusznym
lochem.

Jednak nawet już wówczas wśród pokornego jucznego bydła,

wśród pełzających w pokorze niewolników, podnosili dumne głowy
prawdziwi ludzie, bohaterowie o płomiennych sercach. Nie potrafię
pojąć, skąd się oni brali w tych podłych, bojaźliwych czasach! Jed-
nak  zjawiali  się,  wychodzili  na  place  i  wołali:  „Niech  żyje  wol-
ność!”...  Czynili  to  w  przerażającej,  krwawej  epoce,  kiedy  żaden
prywatny dom nie był bezpieczną kryjówką, kiedy przemoc, gwałt,
tortury  i  morderstwo  bywały  po  królewsku  nagradzane.  Ale  ci  lu-
dzie  wychodzili  na  ulice  i  w  swym  świętym  szaleństwie  krzyczeli:
„Precz z tyranią!”.

Krzyczeli i zbraczali swą szlachetną, gorącą krwią płyty trotu-

arów. Tracili rozum w kamiennych ciemnicach. Umierali na szu-
bienicach i pod ścianami śmierci. Dobrowolnie zrzekali się wszyst-
kich radości życia z wyjątkiem jednej - śmierci za wolne życie przy-
szłych pokoleń.

Przyjaciele! Czyż nie widzicie tego mostu ułożonego z ludzkich

zwłok, który łączy naszą cudowną współczesność z przerażającą,
ciemną przeszłością? Czyż nie słyszycie szumu tej rzeki krwi, która
wyniosła całą ludzkość na bezbrzeżny, promienny ocean po-
wszechnego szczęścia?

Wieczna wam pamięć, nieznani! Wam, milczący męczennicy!

Kiedy umieraliście, to w waszych przewidujących, skierowanych ku
przyszłości oczach błyszczał uśmiech. Wyprorokowaliście nas -
silnych, wyzwolonych i triumfujących - i w wielkiej chwili śmierci
posłaliście nam swoje błogosławieństwo.

Przyjaciele! Niech każdy z nas cicho, nie wymawiając nawet

słowa, sam na sam z własnym sercem, wychyli kielich za pamięć
tamtych dalekich męczenników. I niechaj każdy poczuje na sobie
ich pełen łagodnej rezygnacji, błogosławiący wzrok!

188

I wszyscy wypili w milczeniu. Ale niezwykłej urody kobieta sie-

dząca obok oratora nagle przytuliła głowę do jego piersi i bezdź-
więcznie się rozszlochała. A na jego pytanie o przyczynę łez wy-
szeptała ledwie słyszalnie:

- A mimo wszystko... bardzo bym chciała żyć w tamtych cza-

sach... z nimi... z nimi...

1906

Przełożył Tadeusz Gosk

ANDRZEJ PŁATONOW

Potomkowie
Słońca

Był kiedyś delikatnym, smutnym chłopczykiem kochającym ro-

dzinną zagrodę, swoją matkę, pole i niebo rozciągające się nad
głową. Wieczorami w osadzie odzywał się żałośliwy dźwięk dzwo-
nów, ryczała syrena fabryczna, a potem z pracy przychodził ojciec,
brał go na ręce i całował w wielkie, niebieskie oczy.

I wieczór, krótki i czuły, podchodził blisko ku domom, a umę-

czeni przez cały dzień ludzie rozkoszowali się tymi krótkimi przed-
sennymi godzinami, kochali swoje żony, mężów i dzieci, i marzyli o
szczęściu, które przyjdzie jutro. Jutro ryczała syrena i znów płakały
cerkiewne dzwony, a chłopcu wydawało się, że syrena i dzwony
opowiadają śpiewnie o dalekich i zmarłych, o tym co niemożliwe i
czego na ziemi być nie może, chociaż wszyscy bardzo tego pragną.
Noc była pieśnią gwiazd, porą której szkoda na sen, gdy cały świat
niczym pątnik wędruje po gwiezdnych szlakach.

Nocą w chłopcu potężniała dusza i ożywały w nim głębokie sen-

ne siły, które kiedyś wyzwolą się, wybuchną i stworzą nowy świat.
Dusza kwitła w nim tak samo, jak w każdym dziecku, do jego mło-
dego wnętrza wchodziły ciemne, niepowstrzymane, namiętne siły
świata, aby przekształcić się w nim w człowieka. Stawał się w nim
cud, zwyczajny cud, jaki każda matka na co dzień podziwia w swo-
im dziecku.

190

Nikt nie mógł przewidzieć, kim ten chłopiec się stanie. A on rósł

i z coraz większą, straszliwą energią burzyły się w nim stłamszone
w ciasnocie potężne siły. Śnił czyste, błękitne sny, ale żadnego z
nich nie potrafił przypomnieć sobie rano, bo spokojny blask słońca
uspokajał szalejącą w nim burzę, łagodził namiętności, wygładzał
spienione fale. Ale chłopiec rósł we śnie; za dnia był tylko słonecz-
ny płomień, wiatr i smętek pokrytej kurzem gładkiej drogi.

Wyrósł w wielkiej epoce elektryczności i przebudowy kuli ziem-

skiej. Grom wielkich dokonań wstrząsał ziemią i nikt już od dawna
nie patrzył w niebo - wszystkie oczy patrzyły pod nogi, wszystkie
ręce były zajęte.

Fale elektromagnetyczne radia szeleściły w atmosferze i eterze

międzygwiezdnym groźnym echem słów pracującego człowieka.

Naczelnym kierownikiem prac nad przebudową kuli ziemskiej

był  inżynier  Wogułow,  siwy  zgarbiony  mężczyzna  z  błyszczącymi
nienawiścią  oczyma  -  ten  sam  delikatny  chłopczyk.  Dowodził  mi-
lionami  robotników,  którzy  wgryzali  się  maszynami  w  ziemię,
zmieniając jej oblicze i czyniąc z niej wygodny dom dla ludzkości.

Wogułow pracował nie znając snu i odpoczynku, z gorejącą w

sercu  nienawiścią,  z  wściekłością,  szaleństwem  i  gwałtowną,  nie-
wyczerpaną genialnością. Pracę tę powierzyła mu Światowa Nara-
da  Mas  Robotniczych.  Wogułow  dziesięć  razy  objechał  całą  kulę
ziemską,  organizując  pracę  i  głosząc  ideę  przebudowy  kuli  ziem-
skiej, zarażając ludzkie czarne masy entuzjazmem do pracy. Wysłał
setki  wypraw  w  góry  całego  świata,  wyprawił  setki  ekspedycji  na
wszystkie  morza  i  oceany,  gdzie  tylko  przepływały  ciepłe  prądy.
Zbudował  tysiące  obserwatoriów  meteorologicznych  i  cała  atmos-
fera została przeżuta przez mózgi najwybitniejszych uczonych.

191

Plan Wogułowa był bardzo prosty.
Ziemia periodycznie atakowana jest przez susze lub, na odwrót,

nadmierną  wilgotność.  Ludzkość  od  tych  pogodowych  paroksy-
zmów  ginie  całymi  milionami.  Poza  tym  wciąż  następuje  zmiana
pór roku - rozmaitych zim, lat itd. - które spowalniają tempo prac
ludzkości, pochłaniają wiele sił na przystosowanie się do nich, ska-
zują  ogromne  przestrzenie  ziemi  na  bezpłodność,  mrozy  i  ciem-
ność. A inne części ziemi - na rozszalały wicher, piasek i wściekłość
ognia.

Ziemia wraz z rozwojem ludzkości stawała się coraz bardziej dla

niej niewygodna i szalona. Ziemię zatem należało przekształcić
rękami człowieka tak, jak to człowiekowi było potrzebne. To stało
się koniecznością, to stało się warunkiem dalszego rozwoju ludzko-
ści.

I Wogułow, inżynier-pirotechnik, opracował projekt takiej

przebudowy.  Jego  istota  zasadzała  się  na  sztucznym  regulowaniu
siły i kierunku wiatrów przez zmianę rzeźby ziemi; przez wyrycie w
górach  kanałów  umożliwiających  cyrkulację  powietrza  i  przepusz-
czanie  wiatrów,  przez  wpuszczanie  kanałami  ciepłych  i  zimnych
prądów do wnętrza lądów. To wszystko, bowiem każdy stan atmo-
sfery (jej wilgotność czy suchość) zależy od wiatrów.

Do tych robót należy przede wszystkim wynaleźć materiał wy-

buchowy o niezmiernej, cudownej sile, aby przy jego pomocy armia
robotników  licząca  dwadzieścia  do  trzydziestu  tysięcy  ludzi  mogła
wysadzić  w  powietrze  Himalaje.  I  Wogułow  rozpalił  swój  mózg,
otoczył  się  tysiącami  inżynierów,  zmusił  cały  świat  do  myślenia  o
materiale wybuchowym - aż poszukiwana substancja została wyna-
leziona.  To  zresztą  nie  była  materia,  lecz  energia  -  sprężone  świa-
tło.  Światło  jest  falą  elektromagnetyczną,  a  prędkość  światła  jest
graniczną  prędkością  Wszechświata.  Samo  zaś  światło  jest  gra-
nicznym i krytycznym stanem materii.

192

Za światłem zaczyna się już inny Wszechświat, a materia ulega

zniweczeniu.  Na  świecie  nie  ma  energii  potężniejszej  i  bardziej
skoncentrowanej  niż  światło.  Światło  stanowi  kryzys  Wszechświa-
ta. A Wogułow odkrył sposób sprężenia, zgęszczenia elektromagne-
tycznych  fal  świetlnych.  Zastosował  go  i  otrzymał  ultraświatło,
energię wyrywającą się ponownie w świat, dążącą do „normalnego”
stanu z destrukcyjną, niepomierną, niewyrażalną liczbami siłą. Po
wynalezieniu  ultraświatła  Wogułow  zaniechał  dalszych  poszuki-
wań.  Ta  energia  była  wystarczająca  do  zbudowania  na  ziemi  wy-
godnego domu dla całej ludzkości.

Ultraświatło wypróbowano w Karpatach.
Robotnicy do malutkiego tunelu wtoczyli wagonik z ładunkiem

skoncentrowanego  ultraświatła  i  zwolnili  elektryczny  hamulec
utrzymujący  ultraświatło  w  jego  nienormalnym  stanie  -  i  płomień
zawył nad Europą, huragan zmiatał z powierzchni ziemi całe kraje,
błyskawice  rozszalały  się  w  atmosferze,  obnażyło  się  dno  Atlanty-
ku, a miliardy ton wody runęły na lądy i wyspy. Gigantyczne złomy
granitu  wyprysnęły  z  wyciem  nad  chmury,  rozżarzyły  się  tam  do
niesłychanej  temperatury  i  przekształciły  się  w  najlżejsze  gazy.
Gazy umknęły w najwyższe warstwy atmosfery, gdzie połączyły się
z eterem i na zawsze oderwały się od ziemi. Po Karpatach nie pozo-
stało  nawet  ziarnko  piasku.  Karpaty  przeniosły  się  bliżej  gwiazd.
Myśl Wogułowa przekształciła materię prawie w nicość.

W miesiąc później to samo uczyniono w Azji, gdzie zniweczono

fragmenty Chinganu i Sajanów. A po dalszym miesiącu w syberyj-
skiej tundrze już zakwitły pierwsze nieśmiałe kwiaty, spadły pier-
wsze ciepłe deszcze, a w ślad za ciepłem ciągnęli ludzie, leciały
aeroplany, toczyły się ciężkie pociągi i głęboko w ziemię wbijały się
fundamenty ogromnych fabryk.

193

Wogułow dowodził milionami maszyn i tysiącami techników.

Ludzkość  w  rozpasanym  szaleństwie  zmagała  się  z  naturą.  Zęby
woli  i  żelaza  wgryzały  się  w  materię  i  przeżuwały  ją.  Amok  pracy
ogarniał całą ludzkość, a  napięcie trudu zostało doprowadzone do
granic ostatecznych, bo dalej było już tylko wycieńczenie sił żywot-
nych, pękanie mięśni i szaleństwo. Gazety propagowały pracę jako
najwyższą  i  jedyną  religię.  Kompozytorzy  ze  swymi  orkiestrami
grali w klubach przedsiębiorstw górniczych i kanałowych skompo-
nowane umyślnie na tę okazję symfonie woli i żywiołowej świado-
mości, człowiek potężniał i zamierzał się na Wszechświat uzbrojo-
ny nie w gołe marzenie, lecz w rozum i maszyny.

Wogułow otoczony aparatami łączności radiowej ślęczał nad ry-

sunkami i obliczeniami już od czterech lat. I z dnia na dzień otwie-
rał  się  przed  nim  coraz  to  bardziej  bezbrzeżny  i  bezdenny  ocean
pracy,  więc  aby  mu  podołać,  bez  snu  i  niemal  bez  świadomości,
ponaglany rytmicznymi eksplozjami myśli zanurzał się w tym oce-
anie,  tonął  w  nim  i  nic  chciał  wypłynąć.  Otwierały  się  przed  nim
dalekie,  rozlegle  horyzonty,  dostrzegał  tysiące  problemów,  ale  nic
miał  czasu  na  ich  rozwiązanie.  Czasami  wstawał  i  miotał  się  po
swoim gabinecie, brodząc w zwałach bristolu i kalki, i żeby oprzy-
tomnieć, śpiewał pieśni robotnicze, gdyż innych po prostu nie znał.
Śpiewał  i  palił  machorkę,  do  której  przywykł  od  dzieciństwa.  Jed-
nak  pracując  pełną  parą,  maszyna  wymagała  maszynisty.  Morze
pracy  występowało  z  brzegów  i  groziło  katastrofą,  gdyby  choć  na
chwilę przestał wyczerpywać je myślą i maszynami, więc Wogułow
znów  zasiadał  przy  biurku  i  aparatach  łączących  go  z  całym  świa-
tem, i znów pisał, liczył, krzyczał coś do inżynierów pracujących w
Himalajach, w Andach i Sajanach, na sztucznych kanałach odpro-
wadzających ciepłe prądy z Oceanu Lodowatego w głąb Syberii czy

194

przy  budowie  urządzeń  hydrotechnicznych  nawadniających  Saha-
rę,  rozmawiał  z  ekspedycjami  meteorologicznymi  na  Oceanie  In-
dyjskim - nadając pulsowaniem swej myśli precyzyjny rytm, oświe-
tlając  i  regulując  wielką,  bohaterską  w  swym  ogromie  pracę  dale-
kich milionów ludzi.

Wogułow już dawno pojął, że potęga ludzkiej świadomości jest

zdolnością do wyraźnego, pełnego i jednoczesnego wyobrażania
sobie wielu całkowicie odmiennych rzeczy. Zdobył tę umiejętność.

Jeszcze rok i kula ziemska zostanie całkowicie przebudowana.

Nie będzie zimy ani lata, upałów ani potopów. Cała ziemia zostanie
rozbita  na  działki  klimatyczne.  W  każdej  z  nich  będzie  pod-
trzymywana  stale  ta  sama  temperatura  niezbędna  do  najlepszego
rozwoju  tej  rośliny,  która  udaje  się  najlepiej  na  glebach  danego
kraju. Cała ludzkość zostanie przesiedlona na Antarktydę, a pozo-
stałe obszary zostaną przeznaczone pod uprawę zbóż i na poligony
doświadczalne  ludzkiej  myśli  -  staną  się  warsztatami,  królestwem
maszyn i rozległych pól.

W rzadkich chwilach snu lub ekstazy w spęczniałej głowie Wo-

gułowa przebłyskiwało coś innego, myśl należąca do innych dni.

Pozostała mu jedynie głowa i płomienna świadomość, która

ćwiczona ciągłą pracą narastała i potężniała. Do tej pory ludzie byli
marzycielami,  cherlawymi  poetami  podobnymi  do  kapryśnych
kobiet i płaczliwych dzieci. Nie  mogli i  nie byli godni  tego,  by  po-
znać  świat.  Potworny  opór  materii,  cały  przerażający,  pożerający
sam  siebie  Wszechświat  był  im  całkowicie  nieznany.  Potrzebna
była  wściekła,  pełna  determinacji,  zahartowana  myśl,  twardsza  i
materialniejsza od samej materii, żeby poznać świat, zejść do naj-
głębszych  jego  otchłani,  przebyć  całe  piekło  wiedzy  i  pracy,  nie
przestraszyć  się  niczego  i  dopiero  wówczas  przetworzyć  Wszech-
świat. A Wogułow, zupełnie tego nie świadom, urodził się z

195

pięściami  bezlitośniejszymi  i  twardszymi  od  rąk  owego  dzikiego
twórcy, który niegdyś dla kaprysu stworzył gwiazdy i przestrzenie.
Jednak  później  rozwinął  się  przez  niepomierną  tytaniczną  pracę,
stał  się  uosobieniem  świadomości  -  twardszej  i  uporczywszej  niż
materia - która jest jedyną siłą zdolną przekształcić Wszechświat w
chaos i z tego chaosu stworzyć inny Wszechświat bez gwiazd i słońc
-  triumfującą  świadomość,  oślepiającą  potęgę  wyzwoloną  z  wszel-
kich form i budującą lepsze światy, jeśli tylko tego zapragnie, jeśli
tylko  to  tworzenie  da  mu  radość.  Ale  można  również  nie  tworzyć,
nie  niweczyć, lecz przebywać w  innym stanie.  Można  nie  radować
się, nie cierpieć, nie być spokojnym - można być jak lot, jak górskie
powietrze, czyste i ulotne.

Aby ziemska ludzkość zdolna była porwać się na świat i światy,

żeby zdolna była je pokonać - musi zrodzić w sobie szatana świa-
domości, diabła myśli, i zabić w sobie ciepłokrwiste boskie serce.

Wogułow zaczął więc działać, powoli i zaczynając od małego -

od przebudowy kuli ziemskiej. To mu jednak nie wystarczało, bo
myśl jego rozpalała się i potężniała w trakcie pracy, żądała tej pracy
jeszcze więcej, żądała rozmachu i gigantycznego, niemożliwego do
pokonania oporu.

Wogułow zabrał się za Wszechświat, gdyż uznał, że jego tajem-

nice powinny zostać nareszcie poznane i rozszyfrowane do końca.
A poznanie to trzy czwarte zwycięstwa. Podszedł do tajemnic
Wszechświata nie jak poeta czy filozof, lecz jak robotnik.

Po roku doświadczeń i rozmyślań rozwiązał to ostatnie, uniwer-

salne zadanie stojące przed ludzkością, rozwiązał je, rzecz jasna, z
pomocą całej ludzkości. Znalazł ową elipsę, ów zwięzły kształt, w
którym mieści się cały nasz Wszechświat. Zawsze był przekonany,

196

iż Wszechświat jest ściśle ograniczony, że ma granice i końce, że
ma ustalony kształt - i że tylko dlatego stawia pewien opór, czyli
realnie istnieje.

Opór jest pierwszym i najważniejszym dowodem istnienia ja-

kiejś rzeczy.

A opiera się jedynie to, co posiada kształt, formę. Rozważania o

nieskończoności są zaś jałowymi rozważaniami, a nie faktem.

Wogułow znalazł zarysy, granice Wszechświata i wedle tych

znanych,  krańcowych  wartości  wyliczył  pośrednie  niewiadome.
Istnieją dwa skrajne punkty krytyczne Wszechświata: światło jako
najwyższe  naprężenie  Wszechświata,  gdyż  poza  światłem  jest  już
tylko  nicość  i  granicy  światła  nie  można  przekroczyć,  ponieważ  w
tym miejscu opór Wszechświata jest nieskończenie wielki - i drugi
punkt  krytyczny:  pole  infraelektromagnetyczne,  to  znaczy  rodzaj
zwykłego pola elektromagnetycznego o niemal zerowym natężeniu,
z falą o nieskończonej długości i częstotliwości jednego drgania na
wieczność.

Między tymi punktami skrajnymi zawierają się wszystkie formy

przejściowe: ciepło, dążenie materii do równowagi struktur che-
micznych, radioaktywność i inne. Przy czym wahania od światła do
pola infraelektromagnetycznego są w istocie bardzo nieznaczne.
Na przykład prędkość emanacji radu jest bliska prędkości światła,
a prąd elektryczny również ma niemal taką samą szybkość. A przy-
roda - harmonia świata, infrapola i wszystkich form przejściowych
- jest w swej naturze jednolita.

Wogułow przekonał się dowodnie, bo doświadczalnie, że cały

Wszechświat  miota  się  w  tym  zamkniętym  kręgu.  Infrapole  nie-
uchronnie potężnieje do stanu światła, a światło z  kolei, zderzając
się z samym sobą, znów opada ku swemu przeciwstawnemu biegu-
nowi - infrapolu. I tak ruchem kołowym, w górę po prawej stronie

197

okręgu, w dół po lewej, drga i szamoce się Wszechświat w lochu,
którym jest on sam.

Infrapole za moment (nieokreślony i nieuchwytny) przekształca

się w światło, a światło w tej samej chwili rozlewa się w odpowied-
niej wielkości infrapole. W rezultacie otrzymujemy wahania tak
szybkie, że w gruncie rzeczy niezauważalne, czyli stan wiecznej
martwoty.

Infrapole rozpościerając się w nieskończoność ma wewnątrz

siebie  niejednakowy  opór  wewnętrzny  -  u  punktów  początkowych
większy,  u  końcowych  mniejszy,  co  z  kolei  wywołuje  odmienne
prędkości  jego  drgań,  czyli  fal;  intensywność  pola  osiąga  maksi-
mum, czyli stan światła, i znów spada z częstotliwością pięćdziesię-
ciu  do  potęgi  dwudziestej  okresów  na  sekundę  do  jednego  na
wieczność, czyli całkowitego bezruchu.

I kiedy Wogułow zbudował w swoim laboratorium kopię

Wszechświata  ze  wszystkimi  jego  funkcjami,  a  doświadczenie  po-
twierdziło  wszelkie  wstępne  obliczenia  -  nawet  nie  ucieszył  się,
tylko  znieruchomiał  przy  swojej  maszynerii-Wszechświecie  i  jego
myśl też na moment zamarła.

Na swoim stole laboratoryjnym otrzymał ten sam kołowy stru-

mień przemian od światła przez infrapole ku światłu, jaki od
wieczności płynął w bezmiernych przestworzach świata. Kosmos
został poznany do dna i odtworzony przez człowieka.

Wówczas Wogułow przypomniał sobie o ultraświetle, o swojej

eksplozywnej  energii  i  uśmiechnął  się  po  raz  pierwszy  od  niepa-
miętnych  czasów.  Wszechświat  został  pokonany  przez  człowieka,
który  zdołał  się  wyrwać  z  zaklętego  kręgu  martwych  przemian,
gdyż  ultraświatło  nie  było  już  elementem  kosmosu.  Wogułow
chwycił  ołówek  i  obliczył,  że  wystarczy  tysiąc  kilometrów  sześ-
ciennych  skoncentrowanego  ultraświatła,  aby  Wszechświat  prze-
stał istnieć.

198

Dwóch eksplozji, po pięćset kilometrów, będzie dość: pierwsza

doprowadzi do stanu światła wszystko, co istnieje, druga zaś prze-
mieni światło w ultraświatło, które siłą bezwładu samo się spręży,
tworząc jakiś nowy superenergetyczny twór, inny Wszechświat.

Wogułow poczuł smętną błogość - zamykająca mu drogę ściana

pękła, ukazując nowy szlak.

W rok później Wogułow postanowił przetworzyć Wszechświat

przy  pomocy  ultraświatła.  I  znów  rozgorzała  w  nim  myśl,  i  znów
nieskończonym strumieniem popłynęły rysunki warsztatów i labo-
ratoriów,  zaczęły  rodzić  się  niezliczone  kosztorysy  i  preliminarze.
Teraz  jednak  Wogułow  natknął  się  na  nieprzezwyciężoną  prze-
szkodę, gdyż całej energii kuli ziemskiej nie wystarczało do wytwo-
rzenia  tysiąca  kilometrów  sześciennych  ultraświatła.  Wówczas
zaprzągł do maszyn nieskończoność, przestrzeń i samą najbardziej
uniwersalną energię - światło. W tym celu wynalazł fotoelektroma-
gnetyczny  rezonator-transformator,  przyrząd  przekształcający  fale
elektromagnetyczne  w  zwyczajny  prąd  elektryczny  zdolny  napę-
dzać  silniki.  Po  prostu  nadchodzące  z  przestrzeni  promienie
świetlne „ochładzał”, hamował w infrapolu i zyskiwał w ten sposób
fale o potrzebnej mu długości i częstotliwości drgań. Mimochodem
i w sposób dla siebie niezauważalny rozwiązał największy w historii
ludzkości problem energetyczny, dał odpowiedź na pytanie, w jaki
sposób  najmniejszym  nakładem  sił  zyskiwać  maksymalne  ilości
użytecznej  energii.  Nakłady  siły  żywej  były  w  jego  metodzie  mini-
malne:  wystarczyło  sfabrykować  pewną  liczbę  rezonatorów-
transformatorów przemieniających światło w prąd, aby już później
zyskiwać  nieograniczone  ilości  energii,  bowiem  cały  Wszechświat
pracował tu na człowieka. Te ilości energii były wręcz nieskończo-
ne, jeśli nieskończonością nazwiemy odległość do najdalszych gra-
nic kosmosu... Energetyka, a zatem i cała gospodarka świata

149

doznały niewyobrażalnego wstrząsu, a dla ludzkości nastąpił praw-
dziwie złoty wiek: cały Wszechświat, całe składające się nań fizycz-
ne światło pracowało dla człowieka, karmiło go i cieszyło.

Wogułow zmusił Wszechświat do pracy w jego wytwórniach ul-

traświatła,  które  produkował,  żeby  ten  Wszechświat  zniweczyć.
Tego  jednak  było  mu  zbyt  mało:  człowiek  pracował  zbyt  wolno  i
leniwie,  żeby  w  krótkim  czasie  wytworzyć  potrzebną  ilość  rezona-
torów-transformatorów idącą w miliony sztuk. Tempo pracy winno
być  maksymalnie  przyspieszone,  więc  Wogułow  zaszczepił  robo-
czym masom mikroba energii. Wziął w tym celu element infrapola
z jego przerażającym dążeniem ku stanowi maksymalnemu - świa-
tłu,  rozmnożył  w  milionach  kultur  i  rozsiał  w  atmosferze.  Od  tej
chwili  człowiek  spalał  się  w  pracy,  zapisywał  karty  prawdziwego
bohaterstwa, kochał jak Dante i żył nie lata, lecz dni, ale wcale tego
nie żałował.

Pierwszy rok takiej pracy dał już sto kilometrów sześciennych

ultraświatła.  Wogułow  zamierzał  w  każdym  następnym  roku  po-
dwajać  jego  produkcję,  tak  że  po  trzech  latach  i  paru  miesiącach
tysiąc  kilometrów  sześciennych  światła  sprężonego  winno  być  już
zmagazynowane w składach.

Ludzkość żyła jak w huraganie. Dzień równał się w produkcji

dóbr tysiącleciu. Szybka zmiana pokoleń wytworzyła nowy typ
człowieka o niespożytej energii i błyskotliwym geniuszu.

Mikrob energii sprawił, że wieczność stała się niepotrzebna -

wystarczała krótka chwila, aby napić się życiem do syta i odebrać
śmierć jako radosne spełnienie instynktu.

I nikt nie wiedział, co działo się z inżynierem Wogułowem, że

miał on zbolałe serce i duszę, takie serce i duszę, jakich żaden
człowiek mieć nie powinien. W dwudziestym drugim roku życia

200

poznał i pokochał dziewczynę, która w tydzień później umarła.

Przez trzy lata miotał się po Ziemi w szaleństwie i dojmującym

smutku; szlochał na pustynnych drogach, błogosławił, przeklinał i
wył. Był tak straszliwy w swym szaleństwie, że sam postanowi! je
zniweczyć. Tak cierpiał i gorzał, że nie mógł już nawet umrzeć. Jego
ciało stało się jedną wielka raną i zaczęło gnić, a jego dusza unice-
stwiała samą siebie.

A potem Wogułowa dosięgnęła organiczna katastrofa: siłą miło-

ści, energia serca wdarły się do mózgu, rozepchnęły czaszkę i utwo-
rzyły rozum niesłychanej, nieprawdopodobnej, niepomiernej mo-
cy.

Nic jednak się nie zmieniło - tylko miłość stała się myślą, a myśl

w nienawiści i rozpaczy niszczyła ów świat, w którym niemożliwe
było to, czego człowiek nade wszystko potrzebuje - duszy innego
człowieka...

Wogułow rozproszy Wszechświat bez lęku i żałości, lecz z bole-

sną tęsknotą za tym, co bezpowrotnie utracone, czym człowiek żyje
i co mu potrzebne nie po niezmierzonym czasie, ale już, teraz.

Wogułow własnymi rękami chciał sprawić, żeby ziściło się owo

nieosiągalne  „teraz”.  Chciał  to  uczynić,  bo  tylko  ten,  który  kocha
wie,  co  znaczy  nieosiągalne  i  niemożliwe,  pragnie  tego  niemożli-
wego  i  zdobędzie  je,  uczyni  możliwym  bez  względu  na  to,  jakie
przeszkody będzie musiał pokonać.

1922

Przełożyła Anita Tyszkowska

WIENIAMIN KAWIERIN

Beczka

Jurijowi Tymanowowi

1. Sir Matthew Staffords rozpoczyna liczenie

Przez długi korytarz przemknęła ostrożnie siostra miłosierdzia.

Doszła do drzwi gabinetu, zastukała - nikt nie odpowiedział. Zastu-
kała jeszcze raz, otworzyła drzwi i stanęła na progu:

- Proszę mi wybaczyć, sir, że odrywam pana od pracy. Przy-

szłam powiedzieć, że sir Reginald umiera.

Siedzący za biurkiem malutki staruszek w ogromnych okula-

rach i wysokim kołnierzyku podniósł głowę i uważnie spojrzał na
siostrę:

- Chwileczkę - odpowiedział. - Już kończę.
- Proszę wybaczyć - powiedziała znów pielęgniarka - ale wydaje

mi się, że sir Reginald może nie doczekać.

Staruszek w okularach popatrzył na pokryty cyframi papier,

odłożył ołówek i narzuciwszy na plecy marynarkę wyszedł z pokoju.
Siostra  pospieszyła  za  nim.  Drzwi  w  końcu  długiego  korytarza
otworzyły  się:  na  wąskim  łóżku  leżał  szczupły,  blady  mężczyzna.
Czarne  włosy  opadały  mu  na  czoło.  Przy  posłaniu  siedział  tęgi  je-
gomość w palcie.

- Zmarł - powiedział zobaczywszy Staffordsa. - Serce nie wy-

trzymało. Od początku mówiłem, że serce do niczego!...

202

Matematyk Matthew Staffords stanął przy łóżku syna, spojrzał

na jego blada twarz i odgarnął mu z czoła czarny kosmyk włosów.

- Pójdę już, sir - powiedział tęgi jegomość w palcie. - Sadzę, że

nie mam tu nic więcej do roboty. Żegnam pana, Staffords!

I wyszedł razem z siostrą miłosierdzia.
Matthew Staffords poprawił okulary, usiadł na fotelu, wsparł

podbródek na dłoni i zamyślił się.

Patrzył na nieruchomą twarz syna, machinalnie zdejmując i

wkładając ogromne okulary.

Długo milczał. Wreszcie drżącym głosem zawołał:
- Reggie!... - Po chwili wyprostował się i zdecydowanym kro-

kiem wyszedł z pokoju.

Wrócił tam w nocy, usiadł za biurkiem i zaczął przeglądać pa-

piery syna.

Rozłożywszy je w schludne stosiki czytał:

Królewska Akademia Nauk
Sir Reginald Staffords

Niniejszym informujemy, że przedstawiony przez pana

projekt szczegółowego badania nieboskłonu przy pomocy
promieni sigma został przez nas odrzucony z powodu braku
możliwości jego realizacji.

Nie pisałbym do Ciebie, Reggie, gdyby nie te przeklęte

okoliczności. Ojciec przestał przysyłać pieniążki! Niech się
dzieje, co chce! I tak jestem szczęśliwy, że uciekłem z tego
przeklętego domu. Przyślij, ile możesz! Rzuciłem picie.

George

P. S. Lepiej być żywym włóczęgą niż martwym matematy-

kiem!

Testament

Ja, Reginald Staffords, będąc zdrowy na ciele i umyśle,

postanawiam, co następuje:

203

Wyposażenie pracowni chemicznej i bibliotekę i trzy ty-

siące tomów zapisuje mojemu ojcu, sir Matthewowi Stafford-
sowi, rzeczywistemu członkowi Akademii - sekcja matematy-
ki teoretycznej. Pracownia i biblioteka znajduję się w domu
przy Marlborough Street 39.

Moje rękopisy i listy - wszystkie bez wyjątku - zapisuję

Miss Ellen Brown (Essex Street 11 ). Proszę ją również o:

- wyrycie na moim nagrobku wzoru Blacksforda na nie-

ruchomości ciał w próżni,

- wydanie moich prac na temat wykorzystania promieni

sigma w badaniach nad sklepieniem niebieskim.

Po dwudziestu czterech godzinach od mojej śmierci pro-

szę umieścić we wszystkich gazetach następujące ogłoszenie:

Uwaga!
Zmarł matematyk Reginald Staffords. Spełniając ostatnią

wolę zmarłego informujemy wszystkich, że:

- w pobliżu miasta Nordway, obok Littleick, w leżącej na

lewo stromej skale w odległości czterdziestu siedmiu kroków
od Kamiennej Drogi, ukryto czterysta pięćdziesiąt tysięcy
franków i klejnoty tej samej wartości,

- R. Staffords będąc zdrów na ciele i umyśle trzykrotnie

przy świadkach potwierdzał przysięgę prawdziwości tego
oświadczenia.

Tysiąc funtów, znajdujące się na moim koncie w Banku

Królewskim, zapisuję mojemu bratu, George'owi Staffordso-
wi.

Reginald Staffords

Rok - miesiąc - dzień
Powyższe pismo znajduje się w biurze notarialnym „Per-

rydoole i Perrydoole”, Liverpool Street 412.

204

Sir Matthew zmrużył oczy i poprawiwszy okulary spojrzał na te-

stament pod światło. Na odwrotnej stronie papieru między przy-
padkowo rozrzuconymi cyframi zauważył niedbałą notatkę:

„Lewa stroma skała, Nordway, Littleick, czterdzieści siedem

kroków od Kamiennej Drogi.”

Pod napisem był rysunek, na pierwszy rzut oka przypominający

beczkę. Rysunek zastanowił sir Matthewa.

- Dla bryły obrotowej otrzymanej przez obrót łuku S - wymam-

rotał zamyślony. Milczał przez chwilę i mówił dalej, wziąwszy z
biurka ołówek: - skrajne współrzędne odpowiadają współrzędnym
x

do x', odcinek łuku równy...

Malutki i szary jak mysz, prawie ginąc w ogromnym skórzanym

fotelu, zapełniał drobnymi cyferkami odwrotną stronę testamentu.
Zaczął liczyć...

Rano przyniesiono trumnę z zakładu pogrzebowego. Położono

w niej szczupłego, bladego i bardzo spokojnego człowieka. Kierują-
cy uroczystością żałobnik był z tego powodu pełen podziwu i mó-
wił, że rzadko zdarzało mu się współpracować z tak uległym i po-
słusznym nieboszczykiem.

Ciało elastyczne jak guma - objaśniał sir Matthewa pogrzebowy

funkcjonariusz.

Trumnę przykryto, obciągnięto białym płótnem, postawiono na

karawan, i konie, szumiąc pióropuszami, powiozły ją przez miasto.

Sir Matthew szedł za trumną, zagryzając wargi i patrząc wokół

nieprzytomnym wzrokiem. Wszędzie widział cyfry...

Na rogu Nordwich Avenue potknął się o słupek i przez moment

rozjarzył się w jego głowie napis: „Nordway, Littleick, stromo za-
kończona skała, czterdzieści siedem kroków od Kamiennej Drogi.”
Wyciągnął więc z kieszeni notes i machinalnie Wpisał ten adres.

Podbiegł do niego usłużny żałobnik:

205

- Może wsiądzie pan do karety? Będzie panu wygodniej, sir!
W tym momencie, beztrosko wywijając laską, zza rogu Nor-

dwich  Avenue  wyszedł  dżentelmen  w  mocno  zdefasonowanym
cylindrze.  Lewą  stronę  jego  twarzy  zdobił  rudy  bokobród.  Prawa
strona  była  tej  imponującej  ozdoby  całkowicie  pozbawiona.  Zoba-
czywszy  kondukt,  dżentelmen  przystroił  oblicze  żałobnym  gryma-
sem i przyłączył się do sir Matthewa.

Karawan dotarł do cmentarza. Grabarze zdjęli trumnę, ponieśli

ją do grobowca i opuścili w dół. Sir Matthew i dżentelmen z jed-
nym bokobrodem nieruchomo tkwili nad świeżą mogiłą.

- Panowie! - rozpoczął dżentelmen z rudym bokobrodem, choć

poza sir Matthewem nikogo więcej nie było. - Nie wiem, jak nazy-
wał się nieboszczyk i co robił, będąc w stanie ruchu. Człowiek mi-
nus ruch jednostajny plus nieskończoność równa się zero. Przeko-
nuje  nas  to,  że  umarł  -  wspaniale!  Raz  jeszcze  prawo  zachowania
energii dowiodło swej prawdziwości. Żegnaj i bądź szczęśliwy, dro-
gi  nieboszczyku!  Nic  się  nie  zdarzyło  i  mnie  nic  do  tego,  że  ten
człowiek  umarł.  Ale  poczytuję  za  swój  obowiązek  wyrazić  szczere
współczucie tym, którzy - nie wiadomo zresztą dlaczego - pozostali
jeszcze wśród żywych!

- Bardzo dziękuję, sir - powiedział sir Matthew, zamyślonym

wzrokiem przyglądający się dżentelmenowi z rudym bokobrodem.

I z wdzięcznością uścisnął mu dłoń.

2. Rozważania o rudym bokobrodzie

Mówiąc między nami, wydarzenia, które opisuję, będąc czło-

wiekiem  z  jednym  bokobrodem,  w  pełni  zasługują  na  to,  abym
pisał  o  nich  mając  oba  bokobrody.  Piszę  bowiem  o  względności
ruchów ziemskich i następstwie w czasie zdarzeń pozbawionych

206

przyczyny. W sumie to wszystko warte jest jednego oderwanego
bokobrodu stożkowatego kształtu, obróconego ostrym końcem w
dół.

Gdyby nie to, że od dnia, kiedy straciłem lewy bokobród minęło

dziś  dokładnie  sześć  lat,  nie  próbowałbym  chyba  zastanawiać  się
nad  swoimi  wątpliwościami.  Twierdzę,  że  każdy  przedmiot  o  do-
wolnej  wielkości,  kształcie  i  stanie  skupienia,  zajmując  miejsce  w
przestrzeni  światowej,  jest  nieuchronnie  związany  z  innymi
przedmiotami mającymi określone miejsce w świecie.

I dlatego właśnie nieobecność na moim obliczu jednego rudego

bokobrodu stanowi fakt o ogromnym, prawie kosmicznym znacze-
niu. Lewy rudy bokobród angielskiego dżentelmena w stanie oder-
wania od tego dżentelmena zakłóca porządek Wszechświata. Kon-
stabl,  który  oderwał  mój  bokobród,  stał  na  rogu  Regent  Street  -
jednej  z  ulic,  które  do  dziś  są  ulubionymi  miejscami  moich  prze-
chadzek. Piwo, kufle, beczki i właściciel karczmy na Pitt Road cie-
szyły  się  tego  dnia  -  jak  zresztą  zawsze  -  moją  niesłabnącą  przy-
chylnością.  Siedząc  przy  kwadratowym  stole  pod  oknem  rozważa-
łem problem nieobecności próżni w przestrzeni światowej. Z lewej
naprzeciwko  mnie  siedzieli  dwaj  jednakowi  dżentelmeni  w  jedna-
kowych cylindrach. Z prawej miałem zaś naprzeciw siebie tłustego
jak  mieszkaniec  Yorkshire  fabrykanta,  oddającego  się  lekturze
gazety... Pewnie rzeczywiście pochodził z Yorkshire...

Nalewałem sobie właśnie trzecią butelkę do kufla, kiedy nie-

spodziewanie poczułem podziemny wstrząs - przez mgnienie oka
pod moimi nogami, pod karczmą, pod ulicą i pod całym miastem
coś się nagle przewaliło. Londyn drgnął, zakolebał się i jakby pod-
skoczył w górę.

Nie minęła nawet minuta od tego wstrząsu, kiedy odezwał się

fabrykant. Nie zwracał się do nikogo z nas, po prostu rzucił w prze-
strzeń:

207

-  Szatany!
Chwilę milczał i znów krzyknął:
-  Szatany!
-  Chamy! - rozdarł się nagle wściekłym głosem, podskoczywszy

i walnąwszy pięścią w stół. - Ci podlece pchają się do parlamentu!

- Przepraszam, o co panu chodzi, sir? - zapytał gospodarz.
Nie zdążyłem dopić swego piwa, kiedy mieszkaniec Yorkshire

rozbił całą zastawę na stole.

- Ci dranie pchają się do parlamentu! - powtórzył z wściekło-

ścią.

- Mówi pan oczywiście o laburzystach, sir? - upewnił się gospo-

darz.

- Tak! - powiedział z pianą na ustach mieszkaniec Yorkshire. -

Szatany! Wnieśli bill! O nowym przedstawicielstwie! Precz! Bill!!!
Won! Bill! Rżnij!!!

- Wściekł się pan, czy co? - zakrzyknął gospodarz, ale widząc, że

mieszkaniec Yorkshire zamierza się na niego butelką, wlazł pod
ladę i też zaczął się wydzierać.

- Bill! Precz z billem!
Dwóch siedzących w głębi karczmy dżentelmenów położyło na

stole cylindry i wykrzyknęło zgodnym chórem:

- Precz z billem!
Po chwili mieszkaniec Yorkshire i dwóch dżentelmenów rozbiło

wszystkie stojące na stole i bufecie naczynia, zdemolowało staran-
nie wnętrze i wypadłszy z karczmy pognało przez ulice Londynu.

- Bill! Bill! Precz z billem! Bill!
Dopiłem piwo i nie zapłaciwszy popędziłem za nimi.
- Dżentelmeni! - ryczał mieszkaniec Yorkshire, podtrzymując

obiema rękami brzuch i trzęsąc tłustymi policzkami. - Dżentelme-
ni! Laburzyści nas cisną! Wiecie, że oni - niech ich szlag trafi! -

208

przedstawili w parlamencie nowy bill!? Precz z billem!

Wedle moich obliczeń w ciągu siedemnastu minut przyłączyło

się do demonstracji dwudziestu sześciu kramarzy i czternaście
dam.

Przekupienie konstabli też zajęło manifestującym siedemnaście

minut.

Gnaliśmy prze ulice i tłum powiększał się wciąż o jednakowych

dżentelmenów.

Wlazłszy na czyjeś plecy mieszkaniec Yorkshire kontynuował

swoje wywody:

- Dżentelmeni! Idzie zaraza! Zaraza, dżentelmeni! Laburzyści

zwyciężają! Pchają się do parlamentu! Krwiopijcy Nieroby! Dranie!
Dżentelmeni! Precz z billem! Bill! Rżnąć, dżentelmeni!

Jak już wspomniałem, na rogu Regent Street stał konstabl.

Wspomniałem  również,  że  konstable  byli  przekupieni.  I  dlatego,
kiedy  nastąpił  mi  na  nogę,  przeciąłem  pod  kątem  prostym  teore-
tycznie  istniejącą  płaszczyznę  powietrzną,  wyprostowałem  gwał-
townie rękę i strzeliłem konstabla w zęby...

3. Trójka z oberży „Spotkanie przyjaciół”, Paternoster Road 13

Wieczorem dnia, w którym Reginald Staffords został dokładnie

zapakowany  do  trumny,  a  trumna  równie  starannie  zakopana  w
ziemi, za okrągłym stołem w oberży „Spotkanie przyjaciół” (Pater-
noster  Road  13)  siedziała  dobrana  trójka.  Kamienne  stopnie  pro-
wadziły w dół, ku beczułkom, w których rosły zakurzone wawrzyny.
Oberża  była  prawie  pusta.  Wśród  rozwieszonych  pod  szklaną  ko-
pułą homarów i zalegających bufet kiełbas i szynek uwijał się weso-
ły oberżysta.

Na ogromnej ladzie leżały parówki po myśliwsku i gapiący się

wielkimi dziurami ser.

209

- Nordway, Littleick - powiedział siedzący za stołem wysoki

ostronosy facet. - Niech to diabli, to chyba ze dwa dni drogi? Jak
sądzisz, George?

Złodziej George Staffords siedział wierzchem na krześle, oparł-

szy łokcie o jego plecy. Długie nogi wyciągnął na beczki z piwem.
Pochylał się nad trzymanym w rękach papierem i milczał.

- Lazła sroka psu pod ogon - warknął trzeci włóczęga, noszący

dźwięczne przezwisko Kataryniarz.

Zamilkli. Wesolutki oberżysta popatrzył na nich i otworzył z

hukiem butelkę.

- Nie! - krzyknął George Staffords. – Nie rozumiem! Do diabła!

Oberżysta! Piwa!

Oberżysta jak piłeczka potoczył się do niego z otwartą butelką.
- Po co ci ten rysunek? - zapytał ostronosy szuler, Jimmie An-

drews. - Miejsce znamy, pieniążki pod skałą, czego więcej trzeba?

Kataryniarz wstał i z ponurą miną zaczął przechadzać się po sa-

li.

- „Ja, Reggie Staffords, zdrów na ciele i umyśle...” - wymamro-

tał w zadumie złodziej. Napił się piwa, odwrócił do Andrewsa i
powiedział:

- Słuchaj, Jimmie, ty nie znałeś mojego brata. Nie napisałby te-

go na próżno. Wdał się w ojca, a ojciec nie rzuca słów na wiatr.

- Wiemy dokładnie, gdzie to jest - powiedział szuler. - Przez ja-

kieś idiotyczne rysunki mamy stanąć w pół drogi? Przestańmy
gadać! W drogę! Szkoda czasu!

- Szedł sobie po drodze osioł, chrum-prr-prr, no i padł - zawar-

czał Kataryniarz.

Szuler dopił piwo i rąbnął kuflem w stół. Wstał, poszedł do są-

siedniego pokoju i przyniósł stamtąd zwój grubych lin, oskardy i
łopaty. Zarzucili na ramię torby i wetknęli oskardy za pas.

Krawiec był wściekły, ruszył w świat,
Miał kozła, więc na kozła wsiadł.

210

Za ogon szarpał go parszywy
(Kozioł nie koń i nie ma grzywy),
Tłukł go żelazkiem, igłą kłuł
I jechał w górę zamiast w dół.
W ten sposób trafił do dom on,
A trafić chciał do Rogerstone

- zaśpiewał złodziej.
- Droga jest prosta - powiedział szuler - Sprawdziłem wszystko

dokładnie. Miniemy przedmieścia Nordway, za trzema zakrętami
jest dom dróżnika, a w lewo od niego idzie wąska ścieżka. Prowadzi
przez dolinę prosto do Kamiennej Drogi. Rozliczcie się z nim -
dorzucił, wskazując głową oberżystę.

Oberżysta potoczył się do nich wymachując serwetką.
- Życz nam szczęścia, gospodarzu - powiedział George

Staffords, rzucając na stół monetę.

Wyszli z oberży, szuler zamknął drzwi.
W ten sposób trafił do dom on,
A trafić chciał do Rogerstone...

- zanucił z chytrym uśmieszkiem oberżysta.
A potem sam siebie upomniał, stukając się w czoło:
- Nie kracz, kruku, nie kracz!

4. Dżentelmen z jednym bokobrodem dostaje drgawek

Dziennikarz Joy Withe siedział w karczmie „Old Friend” na Wa-

terloo Road i w milczeniu pił piwo. Na prawo od niego sączył dżin
siedzący  okrakiem  na  krześle  stangret,  na  lewo  -  dżentelmen  w
zdefasonowanym  cylindrze.  Dżentelmen  ten  był  pogrążony  w  roz-
myślaniach  tak  głębokich,  że  nawet  nie  zauważył,  jak  jego  jedyny
bokobród zanurza się w piwie.

211

- Wie pan chyba, karczmarzu - mówił Joy Withe, patrząc ze

smutkiem na puste butelki - że ojciec mojej narzeczonej ma wia-
trak?

- Wiem - odpowiedział karczmarz.
- A wie pan - ciągnął dalej Joy Withe - że urzędnikom sądu kró-

lewskiego podniesiono pensję do półtora szylinga dziennie?

- Być nie może? - zdziwił się karczmarz.
- A wie pan - zaczął znów Joy, kiedy nagle dżentelmen z rudym

bokobrodem  podskoczył  jakby  od  podziemnego  wstrząsu.  Pode-
rwał się i spojrzał w dół - podłoga falowała mu pod nogami. Zady-
gotał.  I  w  tym  samym  momencie  stało  się  coś  niezrozumiałego:
dziennikarz  Joy  Withe  zerwał  się,  rąbnął  krzesłem  w  podłogę  i
ochrypłym sznaps-barytonem ryknął na całe gardło:

- Precz z konserwatystami!
Siedzący w głębi karczmy dwaj robotnicy spojrzeli na Withe'a z

wyraźną aprobatą.

- Precz! - powtórzył dziennikarz, wychylając do dna butelkę. -

Jak długo jeszcze będą nami rządzić ci pyskacze!? Precz!

- Ostrożnie, przyjacielu - ostrzegł karczmarz. - Na rogu stoi

konstabl!

- Precz z konstablami! - zawył dziennikarz. - Precz! Do diabła z

nimi! Won! .

- Precz! - ryknęli zgodnie robotnicy i jakby się umówili, zgrab-

nie rozstrzaskali o ladę sześć butelek piwa.

- Wściekliście się czy co!? - zakrzyknął karczmarz, ale widząc,

że dziennikarz zamierza się na niego butelką, wlazł pod ladę i za-
czął się wydzierać:

- Precz z konserwatystami!
Po chwili robotnicy uporawszy się z tłuczeniem naczyń, wyto-

czyli beczkę od piwa i postawiwszy na niej dziennikarza, ponieśli
beczkę przez londyńskie ulice.

- Robotnicy! - krzyczał dziennikarz. - Pyskacze z parlamentu

mydlą nam oczy! Niech to diabli wezmą! Żyją z dochodów przyno-
szonych przez kopalnie i fabryki, a my pracujemy na to, żeby mogli

212

strzępić sobie gęby w parlamencie! Precz z twardogłowymi! Podat-
ki! Harujemy do siódmych potów za marny kawałek chleba, a oni
wydają prawa o podatkach! Precz! Rżnij!

Tłum wokół niego powiększał się. Trzystu urzędników pozosta-

wiło swoje biurka i przyłączyło się do demonstracji.

Pod budynkiem sądu Joy Withe kontynuował swoje przemó-

wienie:

- Brytyjczycy! Czy to myśmy wybierali tych nadętych lordów i

tłustych kupców?!... Oni się obżerają, a my musimy sprzedawać
nasze dzieci, żeby nie zdechnąć z głodu! Precz z konserwatystami!
Rżnij! Precz!

Dżentelmen z jednym bokobrodem nie wypuszczając z rąk

ołówka i notesu biegł za beczką, na której jak fryga kręcił się dzien-
nikarz.

- Precz z konserwatystami! - krzyczał tłum.
I niosąc na rękach beczkę z Joy Withe, pędził w kierunku par-

lamentu.

Premier, lord Jocker, zdziwił się niemile, zobaczywszy z balko-

nu  wielotysięczny  tłum  zbliżający  się  do  parlamentu.  Jednak  ko-
nieczność  obcięcia  czubka  cygara  odwróciła  uwagę  lorda  od  tego
nieoczekiwanego  wydarzenia.  Obciąwszy  cygaro  premier  wypuścił
kłąb aromatycznego dymu i zszedł do sali posiedzeń.

Obrady właśnie się zaczęły, kiedy do sali wpadł konstabl i za-

meldował, że demonstranci żądają wpuszczenia do parlamentu.
Nie dane mu było jednak dokończyć - rzucona wprawną ręką butel-
ka zmusiła go do zamilknięcia na trudny do określenia okres czasu.
W ślad za butelką wleciała do sali beczka, na której w pełnej god-
ności pozie siedział dziennikarz Joy Withe.

Joy Withe zlazł z beczki, skłonił się dostojnie i zdecydowanym

krokiem skierował się w stronę mównicy.

213

- Brytyjczycy! - zaczął uroczyście. – Nie miejcie do mnie żalu,

że  w  tych  tak  dla  nas  wszystkich  trudnych  czasach  stanąłem  na
czele  żądnego  sprawiedliwości  ludu!  Pytam  was,  kto  jest  winien
wszystkim  nieszczęściom  uciskanego  narodu?  Każdy  prawdziwy
robotnik  odpowie:  konserwatyści!  Brytyjczycy!  Nie  chcecie  umie-
rać z głodu? Chcecie zmniejszenia  podatków? A więc  precz z  kon-
serwatystami! Precz! Niech żyją laburzyści!

Następnego dnia rząd lorda Jockera upadł...

5. „Times” nr 588/24

Sir Matthew tkwił bez ruchu w swoim ogromnym fotelu, opiera-

jąc nieogolony podbródek o wysoki staromodny kołnierzyk. Zegar
wybił północ. Sir Matthew poderwał się nagle, podskoczył i zaczął z
wściekłością wygrażać komuś zaciśniętymi pięściami:

- Wielkość łuku!? Współrzędne brzegowe!? Reggie, chłopcze!

Czy nie mogłeś mi tego powiedzieć wcześniej!?

Świtało. Rozsunął firany i nacisnął dzwonek. Wszedł służący.
- Wyjeżdżam - powiedział sir Matthew. - Nie wiem, kiedy wró-

cę. Można nawet założyć, że nigdy.

- Słucham pana, sir.
- Uważaj na mieszkanie. Szczególnie pilnuj gabinetu sir Regi-

nalda.

- Słucham pana, sir.
- Wszystkie moje sprawy będzie prowadzić pan Fawcett, adwo-

kat, Regent Street 48.

- Słucham pana, sir.
Sir Matthew zamyślił się, przesuwając okulary po czole.
- Proszę mi zapakować walizkę. Tylko rzeczy niezbędne - dwie

zmiany bielizny, cygara i browning. Nie zapomnij o cygarach!

214

-  Słucham pana, sir.
Służący wyszedł, ale zaraz wrócił:
-  Proszę wybaczyć, sir, ale chciałby się z panem zobaczyć...
-  Wyjechałem  -  powiedział  sir  Matthew.  -  Nie  ma  mnie  w  do-

mu!

Rozwarły się drzwi, przez pokój z szumem przeleciały gazety i

upadły u stóp sir Matthewa. Za nimi wsunął się do pokoju purpu-
rowy nos i sztuczkowe spodnie dżentelmena z jednym bokobro-
dem.

- Czytał pan!? - krzyczał ów dżentelmen. Ze wszystkich kieszeni

wystawały mu egzemplarze „Timesa”. - Sir, byłem o tym święcie
przekonany!... Ale gdzie są? Gdzie są, do wszystkich diabłów!?

- Nie mam czasu - sir Matthew poprawiał sztywny kołnierzyk

zagryzając pobladłe wargi. - Im szybciej pan opuści ten dom, tym
lepiej dla pana.

Dżentelmen z jednym bokobrodem wyciągnął gazetę i pokazał

sir Matthewowi.

- Niech pan czyta!
„Z głębokim żalem sir Matthew Staffords zawiadamia, że jego

syn Reginald Staffords zmarł po długich i ciężkich cierpieniach.
Msza za spokój jego duszy odbędzie się w mieszkaniu zmarłego,
Marlborough Street 39, we wtorek o jedenastej rano.”

- Zaraz wyjeżdżam - oznajmił sir Matthew. - Jestem chory,

umarłem. Mam zapalenie mózgu. Po jaką cholerę, przepraszam,
czyta mi pan tę gazetę?

- To jeszcze nie wszystko! - wykrzyknął dżentelmen z jednym

bokobrodem. - Najciekawsze jeszcze przed panem!

Znalazł zakreślony niebieskim ołówkiem fragment i wrzasnął,

przytupując do taktu nogą:

- Niech pan czyta!

215

„Kradzież testamentu
24 marca 1918 roku zmarł Reginald Staffords, syn znane-

go  matematyka,  pana  M.  Staffordsa,  członka  Królewskiej
Akademii  Nauk.  Zmarły  pozostawił  testament,  w  którym  -
wedle słów jego ojca, jedynej osoby, która widziała ów testa-
ment  -  wskazane  było  miejsce  ukrycia  kosztowności  i  go-
tówki  na  sumę  około  900  000  funtów.  Testament  został
ukradziony z mieszkania w dzień śmierci pana R. Staffordsa.
Śledztwo w toku.”
-  I to jeszcze nie wszystko! – wykrzykiwał dżentelmen z jednym

bokobrodem. - Mam jeszcze coś dla pana, sir!

I zaczął kartkować „Timesa”.
- Proszę czytać!

„Nagroda w wysokości trzech tysięcy funtów dla osoby,

która wskaże miejsce pobytu człowieka, który ukradł testa-
ment R. Staffordsa.

Nagroda w wysokości siedmiu tysięcy funtów dla osoby,

która przekaże sir Matthewowi Staffordsowi dokładną kopię
testamentu.

Nagroda w wysokości dziesięciu tysięcy funtów dla osoby,

która odda do rąk własnych sir Matthewa Staffordsa auten-
tyczny testament jego syna, R. Staffordsa.”
- Przeczytałem - powiedział pokornie sir Matthew. - Wiedzia-

łem o tym wszystkim wcześniej. A teraz proszę mi krótko powie-
dzieć, o co panu właściwie chodzi.

Dżentelmen z rudym bokobrodem rzucił się na fotel, wetknął w

usta cygaro, założył nogę na nogę i powiedział:

- Mocno podejrzewam, sir, że na świecie nic wszystko jest tak,

jak być powinno. Żeby tego dowieść, brakuje mi tylko dwóch dro-
biazgów:  znajomości  matematyki  i  niewielkiej  ilości  angielskich
funtów.  Mówię:  niewielkiej,  bo  kwota  wymieniona  w  testamencie
pańskiego  syna  usatysfakcjonowałaby  mnie  całkowicie.  Ale  po
kolei: pozwoli pan, że najpierw zapoznam go z dramatyczną

216

historią mego prawego bokobrodu. Bo trzeba panu wiedzieć, sir...

6. Trójka z oberży „Spotkanie przyjaciół” zapala latarnie

Trójka z oberży „Spotkanie przyjaciół”, Paternoster Road 13, za-

trzymała się na moście. Most był przerzucony przez niewielkie
jeziorko. W dole pobłyskiwała woda.

- Rzuciłbym coś na ruszt - oznajmił szuler, ciskając na ziemię

łopatę.

- A ja myślę o testamencie - powiedział złodziej. - Co będzie, je-

żeli nic nie znajdziemy?

Kataryniarz zerknął na niego spode łba i podszedł do balustra-

dy.

- Dziewięćset tysiączków - powiedział szuler, nie przerywając

jedzenia. - Jeżeli nie rąbnęli byśmy tego testamentu w odpowied-
niej chwili, to jutro byłby we wszystkich gazetach, a w mieście zo-
stałyby tylko niemowlęta i umarlaki.

Zeszli z mostu na drogę. Po jej obu stronach wznosiły się ciężkie

skały, podobne do potężnych szarych słoni. Po chwili zobaczyli
wąską ścieżkę przecinającą drogę. Trójka zatrzymała się i w mil-
czeniu popatrzyła w lewo.

- Lewa stroma skała, czterdzieści siedem kroków od Kamiennej

Drogi - powiedział szuler. Policzek drgał mu nerwowo. To gdzieś
tutaj!

Każdy z trójki odmierzył czterdzieści siedem kroków. Stanęli

pod skałą.

- Tu - powiedział złodziej, rzucając na ziemię łopatę.
Szuler obszedł wyznaczone miejsce dokoła, dokładnie oglądając

każdą nierówność.

- Jeżeli dobrze obliczyliśmy, to tu gdzieś powinno być wejście

pod skałę.

Złodziej na kolanach popełzł między kamienie. Nagle zerwał się

na równe nogi: na ziemi leżała przyciśnięta dwoma kamieniami

217

deska. Namalowana na niej czarna strzała wskazywała w dół. Pod
strzałą przybity był prostokąt pomiętego pergaminu. Złodziej po-
chylił się i przeczytał piskliwym ze zdenerwowania głosem:

- „Reginald Staffords, Marlborough Street 39”
- Porządny chłop - powiedział ze śmiechem Andrews. - Zosta-

wił wizytówkę!

- Każda kura z trzech czwartych składa się z kury - ponuro

oświadczył Kataryniarz.

Odwalili kamienie. Nierówne stopnie prowadziły w dół. Katary-

niarz zapalił latarkę i zaczął schodzić.

Krawiec był wściekły, ruszył w świat,
Miał kozła, więc na kozła wsiadł

- zaśpiewał złodziej. I ruszył za Kataryniarzem.

Latarnie oświetliły półokrągłą kamienną pieczarę. Andrews,
zmarszczywszy brwi, oglądał ściany.

- Tu? - zapytał, zatrzymując się przed ciemną wnęką.
- Zobaczymy - odpowiedział Staffords.
W głębi widać było mroczny korytarz. Przez pewien czas szli w

milczeniu.

Za ogon szarpał go parszywy
(Kozioł nie koń i nie ma grzywy)

- zaśpiewał znów złodziej.
Po trzech minutach korytarz zakończył się ślepą ścianą. Latarka

Andrewsa wydobyła z mroku dwie duże litery: R i S.

- Brawo, Reggie - wymamrotał złodziej. - Cii! Ktoś tu jest!...
- Sir! - mówił jakiś głos. - Wszystko się zgadza! Zapewniam pa-

na, że wszystko się zgadza! Może pan sprowadzić profesorów z
całego świata! Udowodnię! Gęsta przestrzeń zapełnia świat! Niech
pan spróbuje poruszyć jakąkolwiek rzecz związaną z drugą szcze-
gólną więzią przestrzenną, a naruszy pan porządek Wszechświata.
Porządek Wszechświata diabli wezmą!

218

- Niech to szlag trafi - zaklął Andrews. - Kto to jest?!
W głębokiej kamiennej niszy, podpierając dłonią podbródek

siedział zamyślony Matthew Staffords. Obok niego, żywo gestyku-
lując, stał dżentelmen z jednym bokobrodem.

7. Sir Matthew Staffords kontynuuje obliczenia

Pierwszy, trzymając oskard w pogotowiu, podszedł do rozma-

wiających Kataryniarz.

- Niech pan mówi dalej - powiedział sir Matthew, ledwie rzuca-

jąc okiem na Kataryniarza.

- Kim jesteście? - zapyta! złodziej, zbliżając się do sir Matthewa

i dżentelmena z oderwanym bokobrodem. - Czego tu szukacie?

- Matthew Staffords, członek rzeczywisty Królewskiej Akademii

Nauk, sekcja matematyki teoretycznej.

- George Staffords, złodziej.
Zapadła martwa cisza.
- Pan wybaczy, sir - powiedział matematyk - ale czy przypad-

kiem nie mam przyjemności z człowiekiem, który ukradł testa-
ment.

-  W samej rzeczy - powiedział złodziej.
-  Bardzo mi miło - powiedział sir Matthew.
-  Mnie także - uprzejmie stwierdził złodziej.
-  Jimmie, George - odezwał się Kataryniarz, odszedłszy na bok.

- Pozwólcie tu na chwilę!

Trójka z oberży „Spotkanie przyjaciół”, Paternoster Road 13,

skupiła się wokół dużego kamienia.

-  Zabić - powiedział Kataryniarz.
-  Zabić - wymamrotał złodziej.
- Przyjąć do spółki - zdecydował szuler.
-  Sir - wyszeptał dżentelmen z jednym bokobrodem, pochyliwszy

się nad uchem Matthewa Staffordsa. - Nie ma pan przypadkiem

219

wrażenia, że ci tam utłuką nas jak wściekłe psy?

Trójka z oberży „Spotkanie przyjaciół” wróciła do reszty towa-

rzystwa,

- Zdecydowaliśmy się przypuścić was do spółki - powiedział

szuler z uśmiechem. - Nie mamy ochoty was zabijać. Po co? Tego,
co zostawił pana syn, wystarczy dla pięciu.

- W porządku - odpowiedział sir Matthew. - Idziemy!
- Idziemy, panowie! - wykrzyknął dżentelmen z jednym boko-

brodem. - Idziemy! Znajdziemy tam śliczną diabelską przepaść!

Z kamiennej niszy, w której toczyła się rozmowa, w dół wiodła

jedna tylko wąska i kręta ścieżka. Po kolei przecisnęli się między
rozpadlinami i zaczęli schodzić po kamiennych schodach.

Tłukł go żelazkiem, igłą kłuł
I zamiast w górę jechał w dół

- zaśpiewał złodziej. I pełen napięcia zaczął wpatrywać się

w wysoki wykrochmalony kołnierzyk ojca, migający bielą w ciem-
ności.

Po półtoragodzinnym schodzeniu, kiedy wszyscy - poza panem

Staffordsem starszym - padali ze zmęczenia na twarze, wąska
ścieżka skończyła się. Stali nad przepaścią. Światło latarni nie do-
cierało do jej dna.

Szuler podszedł do brzegu urwiska i rzucił kamień. Rozległ się

głuchy dźwięk. Brzmiało to tak, jakby kamień uderzył w drewnianą
beczkę.

- Koniec - powiedział Kataryniarz, kładąc się na ziemi. - Nic tu

nie ma i powrotu też nie ma.

- Nie bredź! - wykrzyknął Andrews. - Znajdziemy przejście!

George, rozejrzyj się, czy nie ma tu gdzieś jakiejś szczeliny!

Sir Matthew Staffords wyciągnął z kieszeni notes i spokojnie

przy świetle latarni kontynuował swoje obliczenia.

220

- Panowie! - zaczął dżentelmen z jednym bokobrodem, wstą-

piwszy  na  kamień.  -  U  diabła,  czyż  nie  miałem  racji  mówiąc,  że
zachodzące wewnątrz nas procesy są następstwem działania jakie-
goś  czynnika  kosmicznego?!  Zanotowałem  to,  panowie!  W  ściśle
powtarzających się terminach powracają  podobne  wydarzenia. Na
przykład  sześć  lat  temu  na  skutek  wstrząsu  zwyciężyła  prawica,  a
teraz, przy następnym wstrząsie, górę wzięli lewicowcy. Tak to się
właśnie odbywa, dżentelmeni!

- Jasny gwint! - powiedział zasypiając Kataryniarz.
Złodziej z szulerem przyświecając sobie latarkami szukali wyj-

ścia. Szukali ponad godzinę, ale nie znaleźli. Droga prowadziła do
przepaści.

8. George Staffords, złodziej

- No i nic - powiedział blady ze zmęczenia i wściekłości złodziej.

- Nic!

- Nic - potwierdził szuler, zaciskając pięści.
Kataryniarz mruczał ponuro przez sen.
Złodziej skierował światło latarni na sir Matthewa. Sir Matthew

kontynuował obliczenia.

- Może on coś wie? - szepnął szuler - pogadaj z nim, George.
Złodziej zamyślił się, oparł czoło na dłoni. Potem postawił la-

tarnię na ziemi i podszedł do sir Matthewa.

- Sir - powiedział - kiedyś pan mnie kochał. Pamięta pan jesz-

cze te czasy, kiedy byłem pana ukochanym synem?

- Dajmy temu pokój - odparł sir Matthew, chowając podbródek

w sztywny kołnierzyk. - W czym rzecz?

- Chciałbym wiedzieć, czy znajdziemy wymienione w testamen-

cie pieniądze.

221

- Odpowiem panu, jeżeli umożliwicie mi skorzystanie z zapisa-

nego na odwrotnej stronie testamentu wzoru.

Złodziej pogadał chwilę z Andrewsem i rozwinął przed sir Mat-

thewem testament.

- Dziękuję panu - powiedział sir Matthew, starannie przepisu-

jąc wzór do notesu. - Czego chciał się pan ode mnie dowiedzieć?

-  Mój brat nie kłamał?
-  Nie.
-  Gdzie są pieniądze?
-  Tam!
-  Gdzie „tam”?
-  Na dnie przepaści.
-  Ale jak się tam dostać?
Sir Matthew rozejrzał się dookoła: Kataryniarz spał, podłożyw-

szy sobie pod głowę zwój grubych lin.

-  Po linie.
-  Ach tak! Dziękuję panu, sir!
Trójka  z  oberży  „Spotkanie  przyjaciół”,  Paternoster  Road  13,

zdecydowała, że pierwszy spuści się w przepaść dżentelmen z jed-
nym bokobrodem.

Linę mocno uwiązali wokół skały, potem starannie zawiązali

węzeł na plecach dżentelmena i powoli opuścili go w przepaść.

Po kwadransie zjechał w dół Kataryniarz.
- Dzień dobry panu, sir! - życzliwie przywitał go dżentelmen z

jednym bokobrodem.

- Dobranoc - ponuro odpowiedział Kataryniarz.
Teraz powinien zjechać w przepaść sir Matthew.
Złodziej trzy razy okręcił go liną, starannie sprawdził wszystkie

węzły i stanął na skraju urwiska, kierując w dół promień światła.

Lina rozwijała się: jeden obrót, dwa trzy...
Szuler wyjął z kieszeni brzytwę, otworzył ją, stanął na linie i

uniósł rękę...

222

9. Sir Matthew St affords przerywa milczenie

~ Minęło siedem minut od momentu, w którym sir Matthew

zszedł w przepaść. Lina drgnęła ku górze i zatrzymała się...

Sir Matthew wahnął się w prawo, w lewo i boleśnie uderzył o

skałę. Na chwilę stracił przytomność.

- Zapach - mówił na dnie dżentelmen z jednym bokobrodem,

wyciągnąwszy szyję i energicznie węsząc. - Niech to diabli! Mogę
przysiąc, że trafiliśmy do składu win!

Kataryniarz już spał, odrzuciwszy głowę do tyłu i wygodnie wy-

prostowawszy nogi.

Sir Matthew oprzytomniał. Starannie obwiązany liną wisiał te-

raz całkiem nieruchomo. Pozbierał myśli i przypomniał sobie o
zapisanym na odwrotnej stronie testamentu wzorze. Rozpiął powo-
li marynarkę i wyciągnął notes. Jedną nogę oparł o skałę, drugą
zaczepił się o linę, podkręcił latarnię i z ołówkiem w ręku oddał się
obliczeniom.

Po paru minutach zaczął powoli spuszczać się w dół.
- Zapach wina! - krzyczał dżentelmen z jednym bokobrodem. -

Czuje pan, sir?! Trafiliśmy do składu win!

Sir Matthew rozplątał linę, przysiadł na kamieniu i uśmiechnął

się.

- Chciałbym panom powiedzieć parę słów, dżentelmeni -

oznajmił. - Ale poczekajmy na resztę towarzystwa.

Po piętnastu minutach George Staffords znalazł się na dnie

przepaści. Był bardzo blady.

- Został jeszcze Andrews - powiedział Kataryniarz, wyciągając

kapciuch z tytoniem i fajkę.

- Nikt już nie został.
- A gdzie Andrews?

223

- Nie wiem. Chyba gdzieś niedaleko stąd. Nie żyje.
Kataryniarz podskoczył, kapciuch wypadł mu z rąk. .
-  Nie żyje? Kto go zabił?
-  Ja.
-  Ty zabiłeś Jimmiego? - zapytał cicho Kataryniarz, podnosząc

się i biorąc do ręki oskard.

- Poczekaj - powiedział złodziej; podszedł do Kataryniarza i po-

łożył mu dłoń na ramieniu. - Zabiłem go za to, że chciał przeciąć
linę, kiedy zjeżdżałeś na dół.

Sir Matthew podniósł głowę i uważnie przyjrzał się synowi.
- Wybaczcie panowie - zaczął, wstając z kamienia. - Czuję się w

obowiązku poinformować was o pewnych interesujących faktach.

Stanął na kamieniu:
- Przybyliście tutaj, żeby znaleźć i posiąść poważną kwotę,

przeznaczoną zgodnie z ostatnią wolą mego syna Reginalda
Staffordsa dla tego, kto się do tych pieniędzy dostanie. Panowie!
Myśmy się do nich dostali! Leżą pod nami!

Lekko jak młodzieniec sir Matthew zeskoczył z kamienia i tup-

nął nogą w ziemię. Rozległ się głuchy dźwięk.

- Niestety, nie mogę panów zapoznać ze swoimi obliczeniami -

kontynuował sir Matthew - wątpię bowiem, czy okazalibyście się
panowie wystarczająco kompetentni. Przedstawię wam tylko swoje
wnioski: nasze miasto i jego okolice zostały zamknięte lub zbudo-
wane w beczce, potężnych rozmiarów beczce na wino.

- Beczka! - wykrzyknął dżentelmen z jednym bokobrodem. - To

jest rozwiązanie problemu! Wszystko zależy od prawidłowości
ruchu.

- Beczka kolebie się na jakiejś twardej powierzchni - mówił sir

Matthew. - Ta powierzchnia jest z góry oświetlona niewiarygodnie

224

mocnym światłem. Połowa przekroju eliptycznego beczki - to, co
my nazywamy niebem - ma między żebrami szczeliny, przez które
przenika jasność. Druga część beczki - ta, na której stoi nasze mia-
sto - jest szczelna i światła nie przepuszcza. Przez dwanaście godzin
beczka przetacza się po łuku elipsy; kiedy połowa ze szczelinami -
nasze niebo - znajduje się w dole, następuje ciemność. Pod beczką
jest wtedy cień i nic poza ciemnością do beczki nie przenika.

Po dwunastu godzinach beczka się znów przewraca. Teraz

szczeliny są na górze i następuje dzień. Przecinając warstwy ziemi
prawie po normalnej do powierzchni beczki, zeszliśmy na jej
szczelną stronę. Przebijcie ją, to zobaczycie ciemność, choć w mie-
ście - sir Matthew wyjął z kieszeni zegarek i skierował nań promień
latarni - choć w mieście jest w tej chwili w pół do trzeciej po połu-
dniu.

Panowie! Fakty, które wam przedstawiłem, budzą tylko jedną

wątpliwość:  dlaczego  w  czasie,  kiedy  przy  obrocie  beczki  miasto
znajduje  się  na  górze,  nie  spadamy  w  dół?  Sądzę,  dżentelmeni,  że
zgodzicie  się  z  moją  hipotezą:  powierzchnia,  po  której  turla  się
beczka, posiada ogromny potencjał elektromagnetyczny. Potencjał
ten  namagnesowuje  to,  co  my  nazywamy  ziemią,  i  stwarza  możli-
wość przyciągania, dzięki któremu w nocy nie spadamy głowami w
dół.

Panowie! Na zakończenie chciałem zauważyć, że część tego od-

krycia zawdzięczamy mojemu synowi Reginaldowi Staffordsowi.
Znalazłszy rozwiązanie zadania zapisał je w zwięzłej formie na od-
wrocie swego testamentu.

10. Sir Matthew przerywa obliczenia

- Diabeł! - zaklął Kataryniarz. - To tu niczego nie ma!

225

- Brawo, Reggie - powiedział w zadumie złodziej. Siedział na

kamieniu założywszy nogę na nogę.

Dżentelmen z jednym bokobrodem, mamrocząc coś pod nosem,

gorączkowo kartkował swój notes.

- Zapomniałem jeszcze dodać - sir Matthew zeskoczył z zaim-

prowizowanej katedry i włożył rękę do wewnętrznej kieszeni mary-
narki, wyciągnął stamtąd laseczkę dynamitu z długim lontem - że
zamierzam wysadzić fragment beczki pod nami. Chcę wydostać się
na zewnątrz i zbadać istniejący tam świat!

- Wracasz ze mną, George? -zapytał Kataryniarz.
Złodziej spojrzał na sir Matthewa i odpowiedział:
- Zostaję! Żegnaj, Kataryniarzu!
Kataryniarz zarzucił na plecy torbę z żywnością i podszedł do li-

ny zwisającej z rozpadliska. Po paru minutach tylko światło latarni
pełgało po nierównej powierzchni urwiska.

- Potrzebna jest szczelina do założenia dynamitu? - zapytał z

szacunkiem złodziej, podchodząc do sir Matthewa.

- Można zrobić niewielki otwór oskardem - odpowiedział sir

Matthew.

Złodziej wywiercił w drewnie dziurę, włożył weń dynamit i

zdjąwszy przykrywkę z latarni, ostrożnie podpalił lont.

- Lont będzie płonął przez dziesięć minut - powiedział sir Mat-

thew.

Odbiegli na bok, schowali się za skałę. Dżentelmen z jednym

bokobrodem cały czas coś z ogromną szybkością notował.

Huknęło. Sir Matthew, obróciwszy się w stronę wybuchu, usły-

szał, jak dżentelmen z jednym bokobrodem wyszeptał z zadowole-
niem:

- Jeżeli ten wybuch odbije się na powierzchni, to na pewno

zwyciężą laburzyści!

226

Kiedy Matthew zbliżył się do miejsca wybuchu, w jego okula-

rach odbił się zmrok. Na przestrzeni dwóch - trzech sążni drewnia-
na powierzchnia była rozerwana. Wokół dziury sterczały drzazgi i
kawałki grubego zardzewiałego drutu.

- Dżentelmeni! - powiedział sir Matthew, wskazując otwór. -

Oto dziura na świat! Jak widzicie, miałem rację, panowie!

Złodziej przywiązał linę do wbitego w drewno oskarda. Pierwszy

zjechał po niej sir Matthew. Złodziej i dżentelmen z jednym boko-
brodem pospieszyli za nim.

Stali na powierzchni, podzielonej rzędami ogromnych żeber.

Wiał lekki wiatr. Wieczór powoli zamieniał się w noc. Podnieśli
głowy - nad nimi rozpościerało się czarne jak smoła niebo. Sir Mat-
thew schował podbródek w swój staromodny kołnierzyk i
uśmiechnął się.

- Oto świat! - powiedział. Wyciągnął rękę - oto świat, panowie!

Mam nadzieję, że spodoba  się wam  bardziej niż nasz.  Sprawa jest
w  gruncie  rzeczy  niezwykle  prosta:  wedle  moich  obliczeń  Londyn
znajduje się akurat na poprzecznej osi beczki. Żeby więc nie wpaść
pod beczkę, musimy po prostu iść w dół żeber. Kiedy obrót beczki
zbliży nas do powierzchni, trzeba będzie wykonać niewielkie salto.
Wyskoczymy na świat, a beczka przetoczy się nad  naszymi głowa-
mi.

Popełźli w dół żeber.
Sir Matthew uważnie obserwował spotkane po drodze dziury i

wyboje, dżentelmen z jednym bokobrodem czołgał się, trzymając w
ręku notes. Chwilami przystawał i nerwowo kartkował notes języ-
kiem.

Po trzech godzinach niebo nad nimi zogromniało.
- Idziemy zbyt szybko- powiedział do towarzyszy sir Matthew. -

Trzeba nieco przyhamować, panowie!

227

Złodziej podśpiewywał sobie. Po jakimś czasie zapytał:
- Sir, proszę mi wytłumaczyć następującą kwestię: czy to niebo

spada na nas, czy też my spadamy na niebo?

Sir Matthew podniósł głowę: nieba było znowu więcej!
- Biegiem - powiedział blednąc. - Nie zdążymy wyjść! Biegnij-

my jak najszybciej, albo...

Dżentelmen z jednym bokobrodem zatrzymał się i powiódł wo-

kół nieprzytomnym wzrokiem.

- George! -krzyknął sir Matthew. - Biegnij!
Złodziej chwycił sir Matthewa w pół, zarzucił go sobie na plecy i

uginając się pod ciężarem, popędził przed siebie.

- Zostaw mnie, uciekaj! - poprosił sir Matthew, zagryzając usta.
Czarne niebo ogromniało w przerażającym tempie.
Złodziej położył sir Matthewa na drewnianej podłodze.
- Za późno - powiedział ciężko dysząc. - Rozdusi nas szybciej,

niż wykonamy nasze salto mortale. Jeżeli to, że zadusi nas niebo,
jest jakąś pociechą... Zresztą do diabła! Napiłbym się piwa!

Dżentelmen z jednym bokobrodem dogonił ich, wymachując

notesem.

- Niech pan zbierze wszystkich profesorów z całego świata! -

krzyczał triumfalnie. Odkryłem przyczynę tego, co dzieje się w na-
szym świecie!

Sir Matthew z żalem pokiwał głową. Potem poprawił kołnierzyk

i z uśmiechem przyjrzał się rudemu dżentelmenowi.

Niebo grzmiało i wściekle pędziło wprost na nich.
Złodziej odbiegł w prawo. Widział, jak sir Matthew i dżentel-

men z jednym bokobrodem niknęli pod nadciągającym ogromem.

228

Kozłu pod ogon zajrzał on.
I co zobaczył? Regerstone!

- zaśpiewał złodziej.
Z wesołym uśmiechem zdjął kapelusz i pokłonił się czarnemu

niebu...

Rozległ się straszliwy łoskot. Coś ogromnego i szarego prze-

wróciło się nad nim. Otworzył oczy i zobaczył siebie, rzuconego na
czarne niebo... I beczka od wina rozgniotła go.

1924

Przełożyła Anita Tyszkowska

ALEKSANDER GRIN

Szczurołap

Wyszedłem na rynek wiosną 1920 roku, ściślej mówiąc 22 mar-

ca  -  uczyńmy  zadość  skrupulatności,  aby  opłacić  prawo  wstępu  w
sferę  przysięgłych  dokumentalistów,  w  przeciwnym  bowiem  razie
dociekliwy  czytelnik  naszych  czasów  będzie  dopytywał  się  o  to  w
redakcjach pism. A zatem wyszedłem na rynek 22 marca i - powta-
rzam 1920 roku. Był to Rynek Sienny. Niestety, nie mogę wskazać
na którym rogu stałem, a także, co tego dnia podawały gazety. Nie
stałem  na  rogu,  ponieważ  chodziłem  tam  i  z  powrotem  po  bruku
dokoła zburzonej zabudowy rynku. Miałem na sprzedaż kilka ksią-
żek - ostatnią rzecz, jaką posiadałem.

Zimno i mokry śnieg, miotający nad głowami tłumu kłęby bia-

łych  iskier,  stwarzały  odpychającą    scenerię.  Ze  ściągniętych  chło-
dem twarzy biło zmęczenie. Nie wiodło mi się. Wałęsałem się dwie
godziny  z  okładem  i  natknąłem  się  tylko  na  trzech  ludzi,  którzy
zapytali, ile chcę za książki, lecz podaną cenę pięciu funtów chleba
uważali  za  niepomiernie  wygórowaną.  Tymczasem  zaczynało  się
ściemniać  -  okoliczność  raczej  nie  sprzyjająca  sprzedaży  książek.
Wstąpiłem na chodnik i przytuliłem się do muru.

Na prawo ode mnie stała staruszka w rotundzie i zniszczonym

kapeluszu z dżetami na trzęsącej się głowie. Staruszka przebierała

230

gruzłowatymi palcami parę czepków dziecięcych, wstążki oraz pę-
czek pożółkłych kołnierzyków.

Na lewo ujrzałem młodą dziewczynę z miną dość niezależnej

osoby,  trzymającą  książki  podobnie  jak  ja;  wolną  ręką  zaciskała
pod  brodą  szarą  ciepłą  chusteczkę.  Miała  na  sobie  spódnicę
skromnie  sięgającą  po  czubki  całkiem  przyzwoitych  trzewiczków  -
w przeciwieństwie do tych ledwie sięgających kolan, rozchwianych
spódniczek, jakie zaczęły wówczas nosić nawet staruszki - sukienny
żakiet, ciepłe rękawiczki, znoszone i dziurawe, z których wyzierały
czubki  palców.  Sposób,  w  jaki  patrzyła  na  przechodniów,  bez
uśmiechu  i  namawiań,  chwilami  opuszczając  długie  rzęsy  i  w  za-
myśleniu spoglądając na swoje książki, i to, jak te książki trzymała,
chrząkając  i  wzdychając  dyskretnie,  gdy  przechodzień,  rzuciwszy
okiem na jej ręce, a potem na twarz, odchodził, jakby czymś bardzo
zdziwiony,  i  napychał  usta  pestkami  -  wszystko  niezwykle  mi  się
podobało i nawet rzekłbym, że na rynku pocieplało nieco.

Na ogół interesujemy się ludźmi, o których sytuacji mamy jakie

takie wyobrażenie, dlatego zapytałem dziewczyny, czy dobrze idzie
jej mały handel. Odkaszlnęła lekko, odwróciła głowę, zatrzymała na
mnie spojrzenie szarobłękitnych oczu i odrzekła: „Tak jak i pań-
ski.”

Wymieniliśmy kilka uwag na temat handlu w ogóle. Z początku

mówiła tylko tyle, ile trzeba, żeby być zrozumianą; potem jakiś
mężczyzna w niebieskich okularach i w bryczesach kupił od niej
Don Kichota, wtedy nieco się ożywiła.

- Nikt nie wie, że wynoszę książki na sprzedaż - powiedziała po-

kazując mi fałszywy banknot, który wsunął między inne przezorny
obywatel, i z roztargnieniem wymachując świstkiem - to znaczy nie
kradnę ich, tylko wyciągam z półek, kiedy ojciec śpi. Matka była

231

umierająca... wszystko sprzedaliśmy wtedy, prawie wszystko. Nie
mieliśmy chleba ani opału, ani nafty. Pan rozumie? Mimo to ojciec
na pewno wpadnie w gniew, jeśli się dowie, że tu przychodzę. A ja
przychodzę i wynoszę ukradkiem. Szkoda książek, ale co robić.
Dzięki Bogu, jest ich wiele. A pan dużo ma?

- N-nie - powiedziałem czując, że wstrząsają mną dreszcze; już

wtedy byłem przeziębiony i trochę zachrypnięty - nie sądzę, żebym
miał ich wiele. W każdym razie to jest wszystko, co posiadam.

Spojrzała na mnie z naiwną uwagą - w taki sposób dzieci wiej-

skie  stłoczone  w  izbie  patrzą  na  przyjezdnego  urzędnika,  zapijają-
cego herbatę - i dotknęła  kołnierza mojej koszuli  koniuszkiem go-
łego  palca.  Przy  koszuli,  podobnie  jak  przy  kołnierzu  letniego
płaszcza,  nie  było  guzików,  pogubiłem  je  i  nie  przyszyłem  innych,
dawno  już  bowiem  przestałem  troszczyć  się  o  siebie,  machnąłem
ręką na to, co było i co będzie.

- Pan się przeziębi - powiedziała, odruchowo mocniej zaciska-

jąc chusteczkę, a ja zdałem sobie sprawę, że ojciec musi kochać tę
dziewczynę, że jest rozpieszczona i zabawna, ale i dobra. - Pan się
przeziębi, bo pan chodzi z rozchełstanym kołnierzem... Niech no
pan tu pozwoli, obywatelu.

Włożyła książki pod pachę i weszła pod sklepienie bramy. Tu,

uśmiechając się głupawo, zadarłem głowę, by jej umożliwić dostęp
do mojej szyi. Dziewczyna była smukła, jednak znacznie niższa ode
mnie; położyła książki na słupku, przybrała zagadkowy, nieobecny
wyraz twarzy, właściwy wszystkim kobietom, gdy mają do czynie-
nia ze szpilką, przez chwilę szamotała się z czymś pod podszewką
żakietu, i wspinając się na palce, skupiona, sapiąc z przejęcia, spię-
ła na mur agrafką rogi mojej koszuli wraz z paltem.

- Cielęce czułości - powiedziała jakaś tęga baba przechodząc

mimo.

232

- No, już! - Dziewczyna krytycznym spojrzeniem oceniła swoje

dzieło. - Hm, hm! W porządku. Teraz może pan spacerować.

Roześmiałem się zdumiony. Rzadko spotykałem się z taką pro-

stotą. Na ogół albo nie mamy do niej zaufania, albo jej nie dostrze-
gamy; niestety, zauważamy ją dopiero wtedy, gdy jest nam źle.

Uścisnąwszy rękę dziewczyny, podziękowałem i zapytałem, jak

jej na imię.

- Powiedzieć mogę - odrzekła patrząc na mnie ze smutkiem -

tylko po co? Nie warto. Zresztą, niech pan zapisze nasz telefon,
możliwe, że kiedyś poproszę, by sprzedał pan moje książki.

Zapisałem, patrząc z uśmiechem na jej wskazujący palec, któ-

rym,  zacisnąwszy  pozostałe  palce  w  pięść,  kreśliła  w  powietrzu
cyfrę  za  cyfrą,  wymawiając  je  tonem  nauczycielki.  Potem  obstąpił
nas  i  rozdzielił  tłum  uciekający  przed  konną  obławą.  Upuściłem
książki,  a  kiedy  je  pozbierałem,  dziewczyna  znikła.  Alarm  nie  był
na tyle groźny, by nas całkiem wypłoszyć z rynku, a książki w kilka
minut  później  zakupił  ode  mnie  typowy  andrejewowski  staruch  z
kozią bródką i w okrągłych okularach. Zapłacił niewiele, lecz ja i z
tego byłem zadowolony. Dopiero wracając do domu zorientowałem
się,  że  sprzedałem  również  książkę,  na  której  zapisany  był  numer
telefonu i że zapomniałem go bezpowrotnie.

Z początku byłem lekko zdetonowany, jak zwy kle, gdy się po-

niesie drobną stratę. W dodatku niezaspokojony głód brał górę nad
tamtym  uczuciem.  W  zamyśleniu  gotowałem  kartofle  w  pokoju  ze
zbutwiałym  oknem,  ociekającym  wilgocią.  Miałem  mały  żelazny
piecyk.  Opał...  w  tych  czasach  wielu  chodziło  na  strychy,  jak  też
chodziłem przemykając się jak złodziej w ukośnym półmroku

233

dachów, słuchając, jak hula wiatr w kominach i patrząc przez wybi-
te szczytowe okienko na bladą plamę nieba obsypującego śmietni-
ska płatkami śniegu. Znajdowałem tu drzazgi pozostałe po rąbaniu
krokwi, stare ramy okienne, zdruzgotane gzymsy, w nocy znosiłem
to  do  swojej  piwnicy,  nadsłuchiwałem  na  półpiętrach,  czy  nie  za-
skrzyp  gdzieś  stara  zasuwa,  wypuszczając  spóźnionego  gościa.  Za
ścianą mego pokoju mieszkała praczka; całymi dniami przysłuchi-
wałem się, jak ręce jej mocno trą bieliznę w balii - był to miarowy
chrzęst,  jaki  wydaje  żujący  koń.  Tam  też  stukała  często  do  późnej
nocy,  jak  oszalały  zegar,  maszyna  do  szycia.  Goły  stół,  gołe  łóżko,
taboret,  filiżanka  bez  spodka,  patelenka  i  czajnik,  w  którym  goto-
wałem  kartofle  -  dość  tych  wspomnień!  Prawda  życia  często  od-
wraca się od zwierciadła, które jej tak gorliwie podstawiają ludzie z
nienaganną  edukacją,  umiejący  z  równie  dobrym  skutkiem  sypać
sprośnościami według nowych, jak i według starych zasad ortogra-
fii.

Gdy nadeszła noc, przypomniał mi się rynek i przypatrując się

agrafce przeżyłem wszystko powtórnie. Carmen uczyniła bardzo
niewiele, tylko rzuciła kwiatkiem w leniwego żołnierza. Nie więcej
stało się tutaj. Od dawna już rozmyślałem o spotkaniach, o pierw-
szym spojrzeniu, pierwszych słowach.

Pozostają one w pamięci i wyciskają głęboki ślad, jeśli nie było

przy  tym  nic  zbędnego.  W  charakterystycznych  momentach  jest
jakaś czystość tak nieskazitelna, że można to zamknąć w strofę albo
w  rysunek  -  są  to  właśnie  te  przesłanki  życia,  które  dają  początek
sztuce. Autentyczne zdarzenie, zaklęte w prosty kształt, naturalny i
nie  zakłócony  w  tonie,  kształt,  którego  pragniemy  z  całego  serca  i
na każdym kroku - jest zawsze pełne powabu. Tak niewiele trzeba,
by wrażenie osiągnęło ton pełnobrzmiący.

234

Dlatego niejednokrotnie brałem do ręki agrafkę j powtarzałem

w pamięci każde słowo, które zamieniłem z dziewczyną. Na koniec
zmęczyłem się, zasnąłem, ocknąłem się, ale gdy wstałem, upadłem
ponownie tracąc przytomność. Był to początek tyfusu i rano odwie-
ziono mnie do szpitala. Jednakże miałem jeszcze dość przytomno-
ści, by włożyć moją agrafkę do blaszanego pudełka służącego mi za
tabakierkę i nie rozstawałem się z nią do końca.

III

Gdy gorączka doszła do czterdziestu jeden stopni, w malignie

zaczęli nawiedzać mnie ludzie, od których od kilku lat nie miałem
żadnych  wiadomości.  Prowadziłem  z  nimi  długie  rozmowy  i
wszystkich prosiłem, żeby mi przynieśli zsiadłego mleka. Lecz oni,
jak  gdyby  w  zmowie,  wszyscy  twierdzili,  że  doktor  zabronił  mi
zsiadłego mleka. Równocześnie oczekiwałem skrycie, że pośród ich
twarzy  migających  jakby  w  oparach  łaźni  ukaże  się  twarz  nowej
pielęgniarki,  którą  miała  być  właśnie  dziewczyna  z  agrafką.  Od
czasu do czasu przechodziła za ścianą wśród kwiatów na wysokich
łodygach,  w  zielonym  wianku,  na  tle  złotego  nieba.  Tak  łagodnie,
tak wesoło świeciły jęj oczy! Jeśli nawet nie zjawiała się, jej niewi-
dzialna  obecność  wypełniała  salę,  w  której  migotał  przyćmiony
płomyk,  a  ja  od  czasu  do  czasu  dotykałem  agrafki  w  pudełku.  Do
rana zmarło pięć osób, wynieśli je na noszach rumiani sanitariusze,
a  mój  termometr  wskazywał  trzydzieści  sześć  stopni  z  kreskami;
wkrótce  wróciła  mi  przytomność  i  zaczęła  się  rekonwalescencja.
Wypisano  mnie  ze  szpitala,  kiedy  mogłem  już  chodzić,  mimo  że
odczuwałem  ból  w  nogach.  Wyszedłem  po  trzech  miesiącach  cho-
roby i zostałem bez dachu nad głową. W moim dawnym pokoju

235

zamieszkał inwalida, mnie zaś nie było stać moralnie na to, by cho-
dzić po urzędach i dobijać się o jakieś lokum.

Teraz, przypuszczam, nie od rzeczy będzie przytoczyć trochę

danych o moim wyglądzie zewnętrznym, opierając się na fragmen-
cie listu mojego przyjaciela Riepina do dziennikarza Fingala. Czy-
nię  to  nie  dlatego,  żeby  mi  zależało  na  utrwaleniu  mych  rysów  na
kartach  książki,  lecz  dla  celów  poglądowych.  „Jest  śniady  -  pisze
Riepin - z wyrazem zniechęcenia na regularnej twarzy; włosy krót-
ko  ostrzyżone,  mówi  powoli,  z  wysiłkiem.”  To  prawda,  ale  ta  wła-
ściwość  mojej  wymowy  nie  była  następstwem  choroby,  wywodziła
się z przykrego uczucia, które zresztą rzadko sobie uświadamiamy,
że  nasz  świat  wewnętrzny  mało  .kogo  obchodzi.  Jednakże  ja  sam
pilnie  interesowałem  się  każdą  napotkaną  duszą,  dlatego  mniej
wypowiadałem się, a więcej słuchałem. Toteż gdy zebrało się kilka
osób,  z  ożywieniem  usiłujących  możliwie  najczęściej  przerywać
sobie  wzajem,  by  każda  z  nich  mogła  możliwie  najwięcej  ściągnąć
na siebie uwagi - zwykle siedziałem na uboczu.

Przez trzy tygodnie nocowałem u znajomych oraz u znajomych

moich  znajomych  -  w  charakterze  godnej  politowania  przesyłki.
Sypiałem na  podłodze, na  kanapach, na  płycie  kuchennej i  na pu-
stych skrzyniach, na krzesłach zestawionych razem, a kiedyś nawet
na desce do prasowania. Przez ten czas widziałem mnóstwo cieka-
wych  rzeczy,  dziejących  się  na  chwałę  życia  uparcie  walczącego  o
ciepło,  o  najbliższych  i  o  łyżkę  strawy.  Widziałem,  jak  się  kreden-
sem pali w piecu, jak wodę w imbryku gotuje się na lampie, jak się
smaży koninę na oleju kokosowym i jak się kradnie belki drewnia-
ne  ze  zburzonych  domów.  Ale  wszystko  to,  i  znacznie  więcej  jesz-
cze, zostało już opisane przez pióra, które rozszarpały tę nowalijkę

236

na drobne cząsteczki; nie tkniemy więc już schwytanego kąska. Co
innego mnie pociąga - to, co działo się ze mną.

Pod koniec trzeciego tygodnia zacząłem cierpieć na dokuczliwą

bezsenność.  Trudno  mi  powiedzieć,  jakie  były  pierwsze  objawy,
pamiętam  tylko,  że  zasypiałem  z  coraz  większym  trudem  i  coraz
wcześniej  się  budziłem.  W  tym  czasie  przypadkowe  spotkanie  za-
pewniło  mi  wątpliwy  przytułek.  Włócząc  się  nad  kanałem  Mojki  i
zabawiając  się  widokiem  połowu  ryb  -  chłop  z  siecią  na  długim
drągu obchodził w skupieniu granitowy występ, od czasu do czasu
zanurzał  ją  do  wody  i  wyciągał  garść  drobnych  rybek  -  spotkałem
sklepikarza,  u  którego  kilka  lat  temu  brałem  na  kredyt  artykuły
kolonialne.  Człowiek  ten  pełnił  teraz  jakąś  funkcję  państwową;
miał wstęp do wielu domów w sprawach urzędowo-gospodarczych.
W  pierwszej  chwili  go  nie  poznałem:  ani  fartucha,  ani  perkalowej
koszuli w turecki deseń, ani brody i wąsów; sklepikarz ubrany był z
surowym  sznytem  wojskowym,  wygolony  do  czysta  i  przypominał
Anglika,  tyle  że  w  jarosławskim  wydaniu.  Chociaż  dźwigał  wy-
pchaną  tekę,  nie  miał  dość  władzy,  by  mnie  zakwaterować,  gdzie
zechce, toteż zaproponował mi opustoszały gmach Banku Central-
nego, w którym stoi dwieście sześćdziesiąt pokojów, cichych i mar-
twych jak woda w stawie.

- Watykan- powiedziałem wzdrygnąwszy się z lekka na myśl o

podobnym mieszkaniu. - Jak to, czy nikt tam nie mieszka? Albo
może ktoś tam przychodzi, a jeżeli tak - czy dozorca nie zaprowadzi
mnie na milicję?

- Eh! - odparł eks-sklepikarz. - Ten dom jest niedaleko stąd,

niech pan pójdzie obejrzeć.

Zaprowadził mnie na wielki dziedziniec przegrodzony arkadami

przyległych dziedzińców, rozejrzał się i ponieważ nikogo nie było

237

widać, pewnym krokiem skręcił do ciemnego kąta, skąd prowadziły
w  górę  czarne  schody.  Zatrzymał  się  na  trzecim  podeście  przed
zwykłymi  mieszkalnymi  drzwiami.  Ze  szpary  u  dołu  wyglądały
śmiecie.  Podest  był  zawalony  brudnymi  papierzyskami.  Zdawało
się,  że  martwe  milczenie,  czające  się  za  drzwiami,  wycieka  przez
otwór zamka falami ogromnej pustki. Tu sklepikarz pouczył mnie,
jak  otwierać  bez  klucza:  pociągnąć  za  klamkę,  potrząsnąć  i  unieść
ją  w  górę,  wtedy  oba  skrzydła  rozejdą  się,  ponieważ  nie  ma  zasu-
wek.

- Klucz jest - powiedział sklepikarz - ale ja go nie mam. Kto zna

sekret otwierania, może wejść całkiem swobodnie, tylko proszę go
nikomu nie zdradzać, a zamykać można tak samo od środka, jak i z
zewnątrz, wystarczy tylko zatrzasnąć. Jeśli pan zechce wyjść proszę
najpierw  spojrzeć  na  schody.  W  tym  celu  jest  okienko  (rzeczywi-
ście,  w  ścianie  obok  drzwi  ciemniał  na  wysokości  oczu  wizjer  z
rozbitą  szybą).  Nie  wejdę  z  panem.  Jest  pan  człowiekiem  inteli-
gentnym i sam będzie wiedział, jak się urządzić. Dodam tylko, że tu
można  ukryć  całą  kompanię  wojska.  Niech  pan  tu  spędzi  ze  trzy
noce. Jak tylko znajdę jakiś kąt, natychmiast pana zawiadomię. W
związku z tym - przepraszam - że dotknę, drażliwej sprawy, ale jeść
i pić musi  każdy -  proszę łaskawie przyjąć pożyczkę do czasu, gdy
nastaną lepsze warunki.

Otworzył wypchany portfel, wsunął mi do nieruchomo opusz-

czonej ręki kilka banknotów, jak lekarzowi za wizytę, powtórzył
wskazówki i odszedł, a ja, zamknąwszy drzwi, przysiadłem na
skrzyni. Od razu cisza, którą zawsze nosimy w sobie, zaczęła wabić
mnie jak los odgłosami życia. Skryła się za przymkniętymi drzwia-
mi sąsiedniego pokoju. Wstałem i zacząłem chodzić.

238

Przekraczałem jedne za drugimi drzwi wysokich i wielkich sal z

uczuciem człowieka stąpającego po pierwszym lodzie. Dokoła mnie
było  przestronnie  i  echowo.  Ledwie  minąłem  jedne  drzwi,  już  wi-
działem  na  wprost  siebie  i  po  obu  stronach  następne,  wiodące  w
mętnie majaczącą perspektywę  z jeszcze ciemniejszymi wejściami.
Parkiety zasłane papierem jak droga brudnym śniegiem na wiosnę.
Obfitość papierów przypominała rozkopane przy uprzątaniu zaspy.
W niektórych pokojach już od samych drzwi trzeba było brodzić w
osuwających się stertach, sięgających po kolana.

Papier we wszelkiej postaci, we wszelkich kolorach i o wszela-

kim  przeznaczeniu  z  iście  żywiołowym  rozmachem  rozpościerał
swą wszechobecność. Jego osypiska wzbijały się na ściany, zwisał z
parapetów,  z  parkietu  na  parkiet  rozlewała  się  jego  biała  powódź,
strumieniami  wyciekał  z  otwartych  na  oścież  szaf,  wypełniał  kąty,
tworząc  miejscami  zapory  i  spulchnione  pola.  Notesy,  blankiety,
księgi  buchalteryjne,  nalepki  do  okładek,  cyfry,  linie,  teksty  od-
ręczne  i  drukowane  -  zawartość  tysięcy  szaf  leżała  wywleczona
przed oczy,  które nie  wiedziały, na co  patrzeć pod  natłokiem wra-
żeń. Każdy szelest, odgłos kroków i nawet mój własny oddech sły-
chać było tuż nad uchem - tak wielka, tak chwytająca za gardło była
pustynna  cisza.  Przez  cały  czas  prześladował  mnie  mdlący  zapach
kurzu:  okna  miały  podwójne  ramy.  Patrząc  przez  ich  zmierzchłe
szyby, widziałem raz drzewa nad  kanałem, raz dachy  w podwórzu
albo  fasadę  Newskiego.  Znaczyło  to,  że  okna  domu  wychodzą  na
całą dzielnicę, ale ponieważ przestrzeń była gęsta, nużąco dotykal-
na, rozgrodzona nie kończącymi się ścianami  i drzwiami, zdawało
się, że opanowanie rozległości gmachu wymaga wielodniowej węd-
rówki  -  uczucie  wręcz  przeciwstawne  temu,  jakim  wymawiamy
nazwy: „mała ulica” albo „mały plac”. Ledwo zacząłem obchód, od
razu miejsce to skojarzyło mi się z labiryntem. Wszystko było

239

jednostajne - zwały papierzysk, wszędzie ta sama pustka, znaczona
oknami albo drzwiami, oczekiwanie wielu innych drzwi, w których
nikt się nie tłoczy. Tak mógłby, o ile by potrafił, poruszać się czło-
wiek wewnątrz odbicia w lustrze, gdy dwa lustra powtarzają aż do
otępienia przestrzeń nimi objętą, brak było tylko mojej własnej
twarzy, ukazującej się w drzwiach jak w ramie.

Przeszedłem najwyżej dwadzieścia sal i już zgubiłem się, zaczą-

łem więc szukać znaków rozpoznawczych, by nie zabłądzić; tu war-
stwa wapna na podłodze, gdzie indziej wyrwana z drzwi i oparta o
ścianę deska, parapet zastawiony liliowymi kałamarzami, druciany
kosz, stosy zużytej bibuły, kominek, gdzieniegdzie szafa albo prze-
wrócone krzesło. Lecz znaki rozpoznawcze również zaczęły się po-
wtarzać;  rozglądając  się,  spostrzegłem  ze  zdumieniem,  że  czasami
wracam tam, gdzie już byłem, i dopiero dzięki innym przedmiotom
stwierdzałem  pomyłkę.  Czasem  natrafiałem  na  kasę  pancerną  z
otwartymi  ciężkimi  drzwiczkami,  jak.  u  pustego  pieca,  czasem  był
to  aparat  telefoniczny,  który  w  tej  pustce  wyglądał  jak  skrzynka
pocztowa albo grzyb na brzozie, czasem drabina przenośna. Znala-
złem  nawet  czarną  formę  na  kapelusze,  która  nie  wiadomo  jak  i
kiedy została włączona do inwentarza.

Już zmierzch obejmował sale z bielejącymi w dalekiej głębi sto-

sami  papierów,  korytarze  i  przyległe  pomieszczenia  zatarły  się  w
mgle,  mętne  światło  przecinało  rombami  parkiety  w  otwartych
drzwiach, tylko ściany przytykające do okien jarzyły się gdzienieg-
dzie natężonym blaskiem zachodu. Pamięć o tym, co zostawiłem za
sobą  przechodząc,  ścinała  się  jak  mleko,  gdy  tylko  nowe  przejścia
ukazywały się oczom, i w zasadzie miałem tylko świadomość tego,
że stąpam skroś szeregu ścian, po śmieciach i papierach. W jednym
miejscu musiałem  wyłazić  wysoko i  udeptywać  nogami sterty

240

śliskich teczek - szelest powstał jak w krzakach. Szedłem oglądając
się  z  drżeniem;  tak  lepko,  tak  nieodłącznie  przywierał  do  mnie  w
tej ciszy najdrobniejszy szmer, jak gdybym wlókł uwiązane do nóg
pęki suchych mioteł nasłuchując, czy moje kroki nie zaczepią jakie-
goś  obcego  słuchu.  Z  początku  stąpałem  po  substancji  nerwowej
banku,  depcząc  czarne  ziarnka  cyfr  z  uczuciem,  jak  gdybym  nisz-
czył nuty orkiestry, którą słychać od Alaski do Niagary. Nie szuka-
łem porównań - wywołane niezwykłym widowiskiem zjawiały się i
nikły jak łańcuch mglistych kształtów. Zdawało mi się, źe brodzę po
dnie  akwarium,  z  którego  wypuszczono  wodę,  albo  wśród  lodów,
albo  też  -  co  było  najbardziej  ponure  i  plastyczne  -  włóczę  się  po
minionych  stuleciach,  które  zamieniły  się  w  teraźniejszość.  Prze-
szedłem  wewnętrzny  korytarz,  tak  kręty  i  długi,  że  można  by  po
nim jeździć na rowerze. Na końcu korytarza były schody; wszedłem
na  następne  piętro  i  zszedłem  znów  innymi  schodami.  Po  drodze
minąłem  salę  średniej  wielkości  zastawioną  najrozmaitszymi
sprzętami. Były tam matowe kule szklane, abażury w kształcie tuli-
panów  i  dzwonów,  żyrandole  z  brązu,  skręcone  jak  żmije  zwoje
przewodów, góry fajansu i miedzi.

Następne skomplikowane przejście doprowadziło mnie do ar-

chiwum,  gdzie  droga  w  półmroku,  w  ciasnocie  półek  równolegle
przecinających  przestrzeń  i  łączących  podłogę  z  sufitem,  była  już
zupełnie  zatarasowana.  Stos  kopiałów  zmieszanych  jak  groch  z
kapustą sięgał mi do piersi, nawet nie mogłem rozejrzeć się z nale-
żytą uwagą, tak było wszystko skotłowane.

Wyszedłszy bocznymi drzwiami posuwałem się w półmroku

wzdłuż białych ścian, aż zobaczyłem wielkie łukowate sklepienie
łączące kuluary z płaszczyzną głównego hallu, obstawionego po-
dwójnym rzędem czarnych kolumn. W górnej części tych kolumn

241

ciągnęła się ogromnym czworobokiem  balustrada galerii; sufit  był
ledwo  widoczny.  Człowiek  cierpiący  na  lęk  przestrzeni  uciekłby
zasłaniając twarz - tak daleko było do drugiego końca tej zbiornicy
tłumów, gdzie czerniały drzwi wielkości karty do gry. Tysiące osób
mogły tu tańczyć swobodnie. Pośrodku stała fontanna, a jej maski z
ustami  otwartymi  w  drwiącym  lub  tragicznym  grymasie  zdawały
się stosem głów. Do kolumn przytykał masywny kontuar, ciągnący
się jak bariera areny, zasłonięty płytami z matowego szkła, na któ-
rych  złociły  się  napisy  kas  i  buchalterii.  Połamane  przepierzenia,
uszkodzone kabiny, stoły zsunięte pod ścianami - wszystko to było
ledwo widoczne  w ogromie sali. Tutaj  wzrok z pewnym wysiłkiem
dostrzegał cechy tej samej, co gdzie indziej, martwej pustki. Stałem
nieruchomo  i  rozglądałem  się.  Zacząłem  smakować  to  widowisko,
przyswajać  sobie  jego  styl.  Po  raz  wtóry  zrozumiałem  wtedy  pod-
niosły  nastrój  widza  wielkiego  pożaru.  Urok  ruiny  zaczynał  roz-
brzmiewać inspiracjami poetyckimi: przed moim wzrokiem rozcią-
gał się osobliwy pejzaż, okolica, kraj cały. Jego koloryt był tak suge-
stywnie naturalny, jak sugestywny jest oryginalny motyw w muzy-
ce. Aż trudno było wyobrazić sobie, że niegdyś roiły się tutaj tłumy
z tysiącami spraw w teczkach i w głowie. Na wszystkim spoczywało
piętno rozkładu i ciszy. Zuchwały, niepowstrzymany  wiew żywiołu
zniszczenia niósł się od drzwi do drzwi, krusząc wszystko dokoła z
taką łatwością, z jaką noga miażdży skorupę jaja. Wrażenia te wy-
woływały jakieś szczególne mrowie pod czaszką i zmuszały do my-
ślenia  o  katastrofie  z  ową  magnetyczną  skłonnością  serca,  która
nam każe patrzeć w przepaść. Zdawało się, że jedna podobna echu
myśl  ogarnia  tu  wszelki  kształt  i  dzwoni  w  uszach  natrętną  mak-
symą:

„Reszta niech będzie milczeniem.”

242

Na koniec poczułem zmęczenie. Z trudem już rozróżniałem

przejścia i schody. Chciało mi się jeść. Straciłem nadzieję, że będę
mógł wydostać się i gdzieś na rogu ulicy kupić coś do zjedzenia. W
jednej  z  kuchen  zaspokoiłem  pragnienie  odkręciwszy  kran.  Ku
mojemu zdumieniu woda pociekła, choć słabym strumieniem, i ten
drobny znak życia na swój sposób dodał. mi otuchy. Potem zaczą-
łem wybierać pokój. To zajęło jeszcze kilka minut, wreszcie natkną-
łem  się  na  gabinet  z  jednym  wejściem,  kominkiem  i  telefonem.
Mebli prawie nie było; jedyne, na czym można się było położyć albo
usiąść, to tapczan, oskalpowany i bez nóżek - strzępy odciętej skó-
ry, sprężyny i włosie sterczały na wszystkie strony. We wnęce ścia-
ny  mieściła  się  wysoka  orzechowa  szafa.  Była  zamknięta.  Wypali-
łem  jednego  papierosa,  potem  drugiego,  aż  przyszedłem  do
względnej równowagi i zająłem się urządzeniem noclegu.

Dawno już nie zaznałem szczęśliwego uczucia zmęczenia - głę-

bokiego, spokojnego snu. Póki jaśniał dzień, myślałem o nadejściu
nocy  ostrożnie,  jak  człowiek,  który  niesie  naczynie  pełne  wody;
usiłowałem  nie  denerwować  się,  byłem  prawie  pewny,  że  tym  ra-
zem  wycieńczenie  pokona  uciążliwą  przytomność  umysłu.  Jednak
ledwie zaczynało sif ściemniać, strach przed bezsennością ogarniał
mnie z siłą natarczywej myśli i męczyłem się, przywoływałem noc,
by  się  przekonać,  czy  wreszcie  zasnę.  Niestety,  im  bliżej  północy,
tym  mocniej  upewniały  mnie  zmysły  o  swej  nienaturalnej  trzeź-
wości; niepokojące ożywienie,  podobne do błysku magnezji wśród
ciemności, skręcało moje nerwy W napiętą strunę, dźwięczącą pod
najdrobniejszym  wrażeniem,  i  jakby  się  pod  koniec  dnia  budził
przed nocą na długą wędrówkę po wnętrzu zatrwożonego serca.

243

Zmęczenie  rozpraszało  się,  w  oczach  kłuło  jak  od  suchego  piasku;
zaczątek  każdej  myśli  natychmiast  rozwijał  się  w  najbardziej
skomplikowany  ciąg  obrazów  i  czekające  mnie  długie,  bezsenne
godziny, pełne wspomnień, wywoływały bezsilny bunt, jak przymu-
sowa i bezpłodna praca, której nie sposób uniknąć. Przywoływałem
sen,  jak tylko mogłem. Nad ranem  miałem ciało jak  gdyby nalane
gorącą  wodą  i  sztucznie  ziewając  wsysałem  złudną  obecność  snu,
lecz  gdy  zamykałem  oczy,  odczuwałem  to  samo,  co  odczuwamy
zamykając oczy bez potrzeby w biały dzień - bezsens tej czynności.
Wypróbowałem  wszystkie  środki:  wypatrywałem  kropek  na  ścia-
nie, liczyłem, leżałem bez ruchu,  powtarzałem  w  kółko jedno zda-
nie - wszystko bez sensu.

Miałem ogarek świecy, rzecz niezbędną w owych czasach, kiedy

klatki schodowe nie były oświetlone. Jego mętny płomyk rozjaśnił
nieco  nieprzytulne,  wysokie  wnętrze,  wtedy  zatkałem  papierem
dziury w tapczanie, a zagłówek ułożyłem z książek. Palto posłużyło
mi  za  kołdrę.  Warto  było  rozpalić  w  kominku,  żeby  popatrzeć  na
ogień.  W  dodatku,  mimo  letniej  pory,  nie  było  tu  zbyt  ciepło.  W
każdym  razie  wymyśliłem  sobie  zajęcie  i  byłem  rad  temu.  Nieba-
wem  paczki  rachunków  i  książek  zajęły  się  w  kominku  setnym
płomieniem  i  spadały,  spopielone,  na  ruszt.  Płomień  wprawiał  w
ruch  ciemność  za  otwartymi  drzwiami  i  ginął  w  oddaleniu  cichą
błyszczącą kałużą.

Lecz ten przypadkowy ogień płonął tajemniczo i bezowocnie.

Nie  oświetlał  przedmiotów,  do  których  jesteśmy  przyzwyczajeni,  i
oglądając je w fantastycznej poświacie czerwonych i złotych węgiel-
ków zanurzamy się w wewnętrznym cieple i jasności własnej duszy.
Był nieprzytulny jak ognisko złodzieja. Leżałem, podpierając głowę
zdrętwiałą  ręką  i  nie  czując  najmniejszej  ochoty  do  drzemki.
Wszystkie moje wysiłki w tym kierunku równałyby się grze aktora,

244

który udając ziewanie kładzie się do łóżka na oczach publiczności.
Poza tym chciało mi się jeść i żeby zagłuszyć głód, paliłem często.

Leżałem spoglądając leniwie to na ogień, to na szafę. Teraz

przyszło  mi  na  myśl,  że  szafa  jest  zamknięta  nie  bez  powodu.  Cóż
jednak  może  się  w  niej  kryć,  jeśli  nie  te  same  stosy  umarłych
spraw?  Czy  może  być  coś,  czego  jeszcze  stąd  nie  wywleczono?
Smutne  doświadczenie  z  przepalonymi  żarówkami,  których  całą
górę  znalazłem  w  jednej  z  takich  szaf,  nasunęło  mi  podejrzliwą
myśl, że i ta szafa zamknięta jest bez przyczyny, po prostu przekrę-
cono klucz z gospodarskiego nawyku. Niemniej wpatrywałem się w
masywne  odrzwia,  solidne  jak  brama,  i  myślałem  o  jedzeniu.  Nie
miałem wielkiej nadziei, że znajdę tam coś do pożywienia się. Ślepo
pchał  mnie  naprzód  żołądek,  zawsze  nakazujący  rozumować  we-
dług szablonu, który tylko jemu jest właściwy - podobnie wywołuje
on ślinę głodu na widok jedzenia. Dla zabicia czasu spenetrowałem
kilka przyległych pokojów, myszkowałem przy świetle ogarka, lecz
nie  znalazłem  nawet  okrucha  sucharów  i  wróciłem  coraz  bardziej
zaintrygowany szafą. W kominku posępnie dogasał żar. Rozmyśla-
łem.

Zacząłem przeglądać od góry. Góra, to znaczy półki piąta i szó-

sta, zastawione były czterema wielkimi koszami; ledwo nimi poru-
szyłem,  wyskoczył  stamtąd  ogromny  rudy  szczur  i  klapnął  o  po-
dłogę  z  piskiem  wywołującym  mdłości.  Konwulsyjnie  cofnąłem
rękę, drętwiejąc z obrzydzenia. Za następnym poruszeniem wysko-
czyły jeszcze dwa potwory i przesmyknęły się pomiędzy mymi no-
gami, podobne wielkim jaszczurkom. Wtedy potrząsnąłem koszem
i zastukałem w szafę, odskakując na bok w obawie, że lunie deszcz
wijących się ponurych cielsk,  błyskających ogonami.  Lecz szczury,
jeśli ich tam było jeszcze kilka, uciekły prawdopodobnie przez tylną
ścianę szafy do szpar w ścianach. Szafa stała spokojnie.

245

Zdziwił mnie, naturalnie, ów pomysł przechowywania zapasów

żywności  w  miejscu,  gdzie  myszy  (Muridae)  i  szczury  (Mus  decu-
manus)  mogą  czuć  się  jak  w  domu.  Lecz  zachwyt  wziął  górę  nad
wszelkimi  myślami  -  jak  woda  przez  tamę,  tak  i  one  przeciekały
skroś tego wichru apoteozy. Niech mi nikt nie opowiada, że uczucia
związane z jedzeniem są niskie, że apetyt stawia na równi amfibię z
człowiekiem. W takich chwilach jak te, które przeżyłem, cała nasza
istota  uskrzydla  się,  doznajemy  radości  niemniej  wzniosłej,  niż
gdybyśmy  oglądali  wschód  słońca  ze  szczytu  gór.  Dusza  podrywa
się  jak  przy  dźwiękach  marszu.  Już  byłem  pijany  widokiem  skar-
bów, tym bardziej, że każdy kosz zawierał asortyment wspaniałości
jednorodnych, a zarazem - w zestawieniu różnorodnych. W jednym
koszu  były  sery  -  kolekcja  serów  od  suchego,  zielonego  do  Roche-
stera  i  Brie.  Drugi,  niemniej  ciężki,  pachniał  masarnią  -  szynki,
kiełbasy,  wędzone  ozory  i  faszerowane  indyki  rozpierały  się  obok
następnego kosza nabitego szrapnelami konserw. Czwarty pękał od
góry jaj. Przyklęknąłem, jako że teraz należało przejrzeć dolne pół-
ki.  Odkryłem  tu  osiem  głów  cukru,  skrzynkę  z  herbatą,  dębową
beczułkę  z  miedzianymi  obręczami,  napełnioną  kawą,  kosze  ciast,
torty  i  suchary.  Dwie  dolne  półki  przypominały  bufet  restauracyj-
ny,  ich  ładunek  stanowiły  wyłącznie  butelki  z  winem  poukładane
ciasno  jak  polana.  Ich  etykiety  wymieniały  wszystkie  smaki,
wszystkie firmy i słynne specjalności wytwórców win.

Jeżeli nawet nie było powodu do pośpiechu, to w każdym razie

należało zabrać się do jedzenia, ponieważ skarb, który wyraźnie
wyglądał na świeży i przemyślany zapas, nie mógł być - rzecz zro-
zumiała - zostawiony przez kogoś tylko gwoli dostarczenia przy-
godnemu gościowi przyjemności wielkiego odkrycia. W dzień albo
nocą mógł zjawić się tu człowiek, podnieść krzyk i zamierzyć się na

246

mnie  ręką  czy  gorzej  nawet  -  nożem.  Wszystko  to  wyglądało  na
ponury  żart  przypadku.  Wielu  rzeczy  powinienem  był  strzec  się  w
tej  pustce,  ponieważ  dotknąłem  niewiadomego.  Tymczasem  głód
przemówił własnym językiem, przymknąłem więc szafę, rozsiadłem
się na resztkach tapczanu ułożywszy dokoła siebie smakowite kąski
-  w  braku  talerza  -  na  dużych  arkuszach  papieru.  Jadłem  najbar-
dziej treściwe rzeczy, to znaczy suchary, szynkę, jaja i ser, zagryza-
łem  ciastem  i  popijałem  portwajnem,  przy  każdym  łyku  na  nowo
przeżywając  cud.  Z  początku  nie  mogłem  pohamować  dreszczu  i
męczącego  nerwowego  śmiechu,  ale  gdy  trochę  się  uspokoiłem,
trochę  oswoiłem  się  z  posiadaniem  tych  smakołyków,  o  których
jeszcze przed kwadransem marzyłem jak o rzeczy nigdy nieosiągal-
nej,  zacząłem  również  panować  nad  moimi  ruchami  i  myślami.
Nasyciłem  się  prędko,  znacznie  prędzej,  niż  sobie  wyobrażałem,
zabierając  się  do  jedzenia,  a  to  na  skutek  zdenerwowania,  które
potrafi  osłabić  nawet  apetyt.  Byłem  jednak  zanadto  wycieńczony,
żeby  wpaść  w  rezygnację,  toteż  uczucie  sytości  napełniło  mnie
prawdziwą  rozkoszą,  bez  owego  sennego  zaćmienia  umysłu,  jakie
towarzyszy  codziennemu  pożeraniu  obfitych  dań.  Gdy  zjadłem
wszystko,  co  sobie  przygotowałem,  starannie  uprzątnąłem  resztki
uczty i wtedy poczułem, że jest to wspaniały wieczór.

Mogłem się do woli gubić w domysłach - i tak wszystkie one le-

dwo  skrobały,  na  podobieństwo  noża,  powierzchnię  faktu,  a  jego
istotna  treść  pozostawała  ukryta  przed  niepowołanym  okiem.
Przemierzając  śpiący  ogrom  banku,  prawdopodobnie  dość  trafnie
odgadłem,  co  łączy  mego  sklepikarza  z  tym  spożywczo-
papierniczym  Klondyke:  można  było  stąd  wywieźć  setki  wozów
papieru  do  pakowania,  tak  potrzebnego  handlarzom  oszukującym
na wadze; oprócz tego sznury i drobny sprzęt elektryczny mogły

247

przynieść niejeden plik banknotów; nie bez powodu sznury i kon-
takty były tu wyrwane ze wszystkich ścian, które oglądałem. Toteż
nie uważałem sklepikarza za właściciela tajemniczych prowiantów;
on zapewne gdzie indziej miał je ukryte. Lecz nie posunąłem się ani
o krok i wszystkie moje dalsze dociekania nie naprowadzały na
żaden trop, jak to bywa ze znaleziskami. Ślady po szczurach wska-
zywały na to, że od pewnego czasu nikt zapasu nie ruszał; ich zęby
wyżłobiły w szynkach i serach głębokie jamy.

Najadłszy się, zabrałem się skrupulatnie do przeszukiwania sza-

fy  i  zauważyłem  wiele  rzeczy,  które  przeoczyłem  w  pierwszych
chwilach  odkrycia.  Między  koszami  leżały  paczki  noży,  widelców  i
serwetek;  za  głowami  cukru  krył  się  srebrny  samowar;  w  jednej
skrzynce  tłoczyło  się,  podzwaniając,  mnóstwo  pucharów,  kielisz-
ków i szklanek z szlifowanym deseniem. Prawdopodobnie zbierało
się  tu  towarzystwo  na  hulanki  albo  w  celach  konspiracyjnych,
znajdując tu odosobnienie i gwarancję zachowania tajemnicy, mo-
że  jakaś  potężna  organizacja,  z  wiedzą  i  udziałem  komitetów  do-
mowych.  W  tym  wypadku  musiałbym  się  mieć  na  baczności.  Naj-
dokładniej  jak  potrafiłem,  uporządkowałem  szafę,  licząc  na  to,  że
drobna cząstka, którą zużyłem na kolację, nie zostanie dostrzeżona.
Jednakże (nie miałem sobie tego za złe) wziąłem coś niecoś jadła i
jeszcze jedną  butelkę wina, zrobiłem szczelną paczkę  i schowałem
ją pod kupę papierów na zakręcie korytarza.

Rozumie się, że w tej chwili nie miałem ochoty nie tylko spać,

ale  nawet  położyć  się.  Zapaliłem  papierosa;  był  jasny,  wonny,  z
włóknistego  tytoniu,  z  długim  ustnikiem  -  jedyna  ze  znalezionych
rzeczy,  której  wyraziłem  całkowite  uznanie,  napełniając  cudowny-
mi papierosami wszystkie kieszenie. Byłem w nastroju upajającego
muzycznego podniecenia i myślałem o sobie jako o człowieku, któ-
rego spotka ciąg wielkich nieprawdopodobieństw. Wśród tego

248

olśniewającego  zamętu  uczuć  przypomniałem  sobie  dziewczynę  w
szarej chustce, tę, która spięła mi kołnierz agrafką - czyliż mógłbym
zapomnieć  ów  gest?  Była  jedynym  człowiekiem,  o  którym  myśla-
łem w pięknych i wzruszających słowach. Nie warto ich przytaczać,
gdyż ledwo zabrzmią, stracą swój urzekający aromat.  Dziewczyna,
której imienia nawet nie znałem, znikła pozostawiając ślad podob-
ny do umykającej na zachód smugi światła na wodzie. Ten łagodny
efekt wywołała zwyczajną agrafką i szmerem skupionego oddechu,
kiedy  wspinała  się  na  palce.  To  jest  właśnie  najprawdziwsza  biała
magia.  Ponieważ  dziewczyna  tak  samo  cierpiała  biedę,  gorąco  za-
pragnąłem  uraczyć  ją  tymi  wspaniałościami.  Lecz  nie  wiedziałem,
gdzie  jest  i  nie  mogłem  do  niej  zadzwonić.  Nawet  dobrodziejstwo
pamięci,  gdyby  naraz  wykrzyknęło  zapomniany  przeze  mnie  nu-
mer,  na  nic  by  się  nie  przydało,  mimo  że  było  tu  mnóstwo  telefo-
nów, a ku jednemu z nich bezwiednie zwracałem wzrok - nie funk-
cjonowały,  nie  mogły  funkcjonować  z  oczywistych  powodów.  Jed-
nak  patrzyłem  wciąż  na  aparat  z  jakąś  badawczą  niepewnością,  w
której  rozsądek  nie  brał  żadnego  udziału.  Coś  mnie  do  niego  cią-
gnęło  jak  gracza.  Nie  opuszczała  mnie  chęć  popełnienia  głupstwa,
upiększona,  jak  każda  nocna  brednia,  złudą  bezsennej  wyobraźni.
Wmówiłem  w  siebie,  że  przypomnę  sobie  numer,  jeżeli  fizycznie
stworzę sytuację rozmowy telefonicznej. A poza tym już od dawna
uważałem te zagadkowe grzyby ścienne z kauczukową gębą i meta-
lowym  uchem  za  przedmioty  niezupełnie  wytłumaczalne,  rodzaj
zabobonu,  który  nam,  między  innymi,  podsunęła  „Atmosfera”
Flammariona z jego opowiadaniem o piorunie. Wszystkim bardzo
doradzam  przeczytać  tę  książkę  i  zastanowić  się  jeszcze  raz  nad
dziwami  wyładowań  elektrycznych  w  czasie  burzy,  zwłaszcza  nad
działaniem piorunu kulistego, który, na przykład, wbija nóż w

249

ścianę i wiesza na nim patelnię lub pantofel; albo też przenicowuje
dach  w  ten  sposób,  że  dachówki  układają  się  w  odwrotną  stronę,
równiutko  jak  na  rysunku,  nie  mówiąc  już  o  fotografiach  na  ciele
tych,  co  zginęli  od  piorunu,  fotografiach  okoliczności,  w  jakich
zdarzyło się nieszczęście. Mają one zawsze niebieskawy odcień jak
stare  dagerotypy.  „Kilowaty”  i  „ampery”  mało  przemawiają  do
mnie.  W  moim  zdarzeniu  z  aparatem  nie  obeszło  się  bez  przeczu-
cia, bez owej dziwnej omdlałości, przyćmienia umysłu, jakie towa-
rzyszą  większości  popełnianych  przez  nas  absurdów.  Tak  sobie  to
dziś tłumaczę, ale wtedy przypominałem jedynie żelazo w obecno-
ści magnesu.

Zdjąłem słuchawkę. Wydała mi się chłodniejsza, niż była na-

prawdę,  niema,  na  tle  obojętnej  ściany;  Podniosłem  ją  do  ucha,
spodziewając się po niej tyle, co po zepsutym zegarku, i nacisnąłem
guzik.  Nie  wiem,  czy  dzwoniło  mi  w  głowie,  czy  było  to  tylko
wspomnienie  dźwięku  -  lecz  drgnąłem,  słysząc  brzęczenie  muchy,
ową wibrację przewodów, przypominającą bzykanie owadów, która
w tych warunkach była takim samym absurdem, jak całe moje za-
mierzenie.

Dociekliwe pragnienie, żeby pojąć, toczy jak czerw nawet mar-

mur rzeźby, odbierając siłę wszystkim doznaniom, które wypływają
z  tajemniczych    źródeł.  Gorliwa  chęć  zrozumienia  niepojętego  nie
należała do rzędu mych cnót. Odsunąłem słuchawkę, w wyobraźni
odtworzyłem ów charakterystyczny szmer i usłyszałem go powtór-
nie,  gdy  znów  przytknąłem  słuchawkę  do  ucha.  Szmer  nie  drgał,
nie przerywał się, nie słabł i nie nasilał się; w słuchawce normalnie
brzęczała  niewidzialna  przestrzeń,  dopominająca  się  połączenia.
Narzuciły mi się jakieś zmącone obrazy, dziwaczne, jak dziwaczny
był  ten  szum  przewodu  funkcjonującego  w  martwym  domu.  Wi-
działem supły splątanych przewodów, potarganych przez wichry

250

morskie i dających połączenie w niezauważalnych punktach swego
chaosu;  widziałem  snopy  iskier  elektrycznych,  które  wzlatywały
nad  wygiętymi  grzbietami  kotów  skaczących  po  dachach;  magne-
tyczne błyski linii tramwajowych; tkankę i serce materii w postaci
ostrych  kątów  futurystycznego  rysunku.  Takie  myśli  -  zwidzenia
nie trwały dłużej niż uderzenie serca, które stanęło dęba; tłukło się,
wystukując w nieprzetłumaczalnej mowie odczucie nocnych potęg.

Naówczas zza ścian ukazał się wyraźny jak księżyc w nowiu ob-

raz  tamtej  dziewczyny.  Czyż  mogłem  przypuszczać,  że  wrażenie
będzie  tak  żywe  i  trwale?  Parły  i  huczały  we  mnie  siły  stu  ludzi,
kiedy  spoglądając  na  zatarty  numer  aparatu  prowadziłem  pamięć
przez  zawieruchę  cyfr,  próżno  starając  się  tak  je  ustawić,  by  przy-
pominały  mi  zgubioną  liczbę.  Zawodnicza,  niewierna  pamięć!
Przysięgasz,  że  nie  zapomnisz  liczb  ani  dat,  ani  drobiazgów,  ani
ukochanej  twarzy  i  na  powątpienie  odpowiadasz  niewinnym  spoj-
rzeniem.  Lecz  przychodzi  czas,  gdy  łatwowierny  widzi,  że  zawarł
układ  z  bezwstydną  małpą,  która  oddaje  brylantowy  pierścień  za
garść  orzechów.  Rysy  wspominanej  twarzy  są  niepełne,  zatarte,  z
liczby  wypada  cyfra,  gmatwają  się  okoliczności  i  człowiek  próżno
ściska  skronie  borykając  się  z  umykającym  wspomnieniem.  Lecz
gdybyśmy pamiętali, gdybyśmy potrafili zapamiętać wszystko - jaki
rozsądek  wytrzyma  bezkarnie  życie  całe,  zawarte  w  jednym  mo-
mencie, szczególnie gdy chodzi o uczucia? - Bezmyślnie powtarzam
cyfry, poruszając wargami, by odszukać autentyczną liczbę. Wresz-
cie mignął szereg na pierwsze wrażenie podobny do zapomnianego
numeru:  107-21.  „Sto  siedem,  dwadzieścia  jeden”  -  powiedziałem
nasłuchując, lecz nie byłem pewny, czy znów się nie mylę. Zwątpie-
nie oślepiło mnie znienacka, kiedy powtórnie nacisnąłem guzik,

251

ale było już za późno: popłynęło groźne brzęczenie, coś zgrzytnęło i
zmieniło się w telefonicznej dali i prosto w skórę policzka zmęczo-
ny kontralt kobiecy powiedział oschle: „Centrala”. „Centrala”! -
niecierpliwie powtórzył głos, ale i wtedy odezwałem się nie od razu
- taki chłód ścisnął mi gardło, w głębi serca bowiem ciągle jeszcze
grałem.

Tak czy inaczej, skoro rzekłem zaklęcie i wywołałem duchy - czy

wywodzą się one z „Atmosfery”, czy z „Kilowatów” społeczności 86
roku  -  mówiłem  i  odpowiadano  mi.  Zaczęły  się  obracać  tryby  ze-
psutego  zegara.  Nad  moim  uchem  drgnęły  stalowe  kule  wskazó-
wek.  Obojętne,  kto  potrącił  wahadło,  mechanizm  zaczął  stukać
miarowo. „Sto siedem, dwadzieścia jeden” - powiedziałem głucho,
patrząc  na  świecę  dogorywającą  pośród  gratów.  „Do  grupy  A”  -
padła  niezadowolona  odpowiedź  i  dalekie  uderzenie  zmęczonej
ręki zatrzasnęło szum.

Poczułem płomień pod czaszką. Naciskałem właśnie guzik z li-

terą  A;  zatem  telefon  nie  tylko  funkcjonował,  ale  jeszcze  potwier-
dzał  tę  niezwykłą  realność  faktem,  że  przewody  były  poplątane  -
wspaniały to szczegół dla niecierpliwego serca. Chcąc połączyć się z
„A”, nacisnąłem „B”. Wtedy w skowyt wypuszczonego na swobodę
prądu  wtargnęły,  jak  z  raptownie  otwartych  drzwi,  ostre  głosy
przypominające  bełkot  tuby  gramofonowej,  nieznani  krzykacze
tłukący  się  w  mojej  ręce  trzymającej  rezonator.  Przerywali  sobie
nawzajem  z  pośpiechem  i  zawziętością  ludzi,  którzy  wybiegli  na
ulicę.  Pomieszane  zdania  przypominały  koncert  gawronów.  „A-la-
la-la-la!” - wrzeszczało niewiadome stworzenie na tle czyjegoś ba-
rytonu  przemawiającego  statecznie  i  rozwlekle,  z  miodopłynną
ekspresją,  akcentującą  pauzy  i  znaki  przestankowe.  „Nie  mogę
dać”... „Jeżeli pan zobaczy”... „Kiedykolwiek”... „Mówię, że”... „Czy
pan słyszy?”...

252

„Rozmiar trzydzieści pięć”... „Skończone”... „Samochód wysła-

ny”...  „Nie,  nie  rozumiem”...  „Proszę  odłożyć  słuchawkę”...  W  ten
jarmarczny  trans  wciskały  się  słabo,  jak  brzęczenie  komara,  jęki,
daleki  płacz, śmiech, łkanie, takty skrzypiec, odgłos niespiesznych
kroków,  szelest  i  szepty.  Gdzie  to,  na  jakich  ulicach  dźwięczały  te
słowa troski, okrzyków, napomnień i skarg? Wreszcie coś rzeczowo
zabrzęczało,  głosy  ucichły  i  w  szumie  przewodu  odezwał  się  ten
sam kontralt: „Grupa B”.

- „A”! Proszę mi dać „A” - zawołałem - przewody są poplątane.
Chwila milczenia, podczas której szum dwa razy cichł, po czym

nowy głos obwieścił śpiewnie i nieco ciszej:

- Grupa „A”.
- Sto siedem, dwadzieścia jeden - wyskandowałem możliwie

najwyraźniej.

- Sto osiem, zero, jeden - uważnie, apatycznym tonem powtó-

rzyła telefonistka, a ja z ledwością przychwyciłem błędną popraw-
kę, żeby mi nie uleciała.

Pomyłka ta bez żadnej wątpliwości ustalała zapomniany numer.

Ledwie go usłyszałem, już poznałem, przypomniałem sobie jak
widzianą kiedyś twarz.

- Tak, tak - powiedziałem w najwyższym wzburzeniu, pędząc

gdzieś wysoko nad skrajem zawrotnej przepaści. - Tak, właśnie tak
– sto osiem, zero, jeden.

Natychmiast wszystko zamarło we mnie i dokoła mnie. Dźwięk

połączenia ścisnął serce jak przypływ zimnej fali; nawet nie usły-
szałem zwykłego „dzwonię” albo „łączę” - nie pamiętam, co zostało
powiedziane. Słyszałem ptaki rozsypujące czarodziejskie trele.
Poczułem słabość i oparłem się o ścianę. Wtedy, po przerwie, która
była jednym okrucieństwem, świeży jak świeże powietrze, rezolut-
ny głosik odezwał się ostrożnie:

253

- To ja sprawdzam. Mówię do nieczynnego telefonu, bo prze-

cież słyszałeś, że był dzwonek. Kto przy telefonie? - rzekła, wyraź-
nie nie oczekując odpowiedzi, tonem płochej surowości.

Powiedziałem, prawie krzycząc:
- Jestem tym, który rozmawiał z panią na rynku i odszedł za-

bierając agrafkę. Sprzedawałem książki. Niech pani sobie przypo-
mni, bardzo proszę. Nie znam pani imienia - proszę potwierdzić, że
to pani.

- Niebywałe - odchrząknąwszy, rzekł głos z nutą zastanowienia.

- Niech pan zaczeka, proszę nie odkładać słuchawki. Ja rozumiem.
Staruszku, czyś widział coś podobnego?

Ostatnie słowa nie były do mnie skierowane. Jakiś głos męski

odpowiedział jej niewyraźnie, widocznie z drugiego pokoju.

- Spotkanie pamiętam - zwróciła się znów do mego ucha. - Ale

nie  przypominam  sobie,  o  jakiej  agrafce  pan  mówi.  Ach,  tak!  Nie
przypuszczałam,  że  ma  pan  taką  dobrą  pamięć.  Aż  mi  dziwnie
rozmawiać  z  panem  -  nasz  telefon  jest  przecież  wyłączony.  Skąd
pan mówi?

- Czy pani mnie dobrze słyszy? - odparłem, jak gdybym nie ro-

zumiał  pytania,  uchylając  się  w  ten  sposób  od  podania  miejsca,
gdzie  się  znajdowałem,  i  otrzymawszy  potwierdzenie  ciągnąłem
dalej:  -Nie  wiem,  jak  długo  potrwa  nasza  rozmowa.  Są  przyczyny,
dla  których  nie  będę  się  nad  tym  zatrzymywał.  Ja,  tak  samo  jak
pani, nie pojmuję wielu rzeczy. Dlatego proszę mi podać niezwłocz-
nie swój adres. Nie znam go.

Przez pewien czas przewód brzęczał jednostajnie, jakby moje

ostatnie  słowa  zakłóciły  połączenie.  I  znów,  jak  ślepa  ściana,  legła
między nami dal - wstrętne uczucie przykrości i wstydliwej tęskno-
ty tak mnie wytrąciło z równowagi, że  byłem  już skłonny zapuścić
się w skomplikowane i niewczesne rozważania o naturze rozmów

254

telefonicznych, nie pozwalających wyrazić z całą swobodą odcieni
najprostszych i najbardziej naturalnych uczuć. W pewnych oko-
licznościach twarz i słowo stanowią nierozdzielną całość. Możliwe,
że ona rozmyślała o tym samym, dlatego milczenie trwało tak dłu-
go, po czym usłyszałem.

- Po co? No, dobrze. A więc proszę zapisać - nie bez przekory

powiedziała  to  „zapisać”  -  proszę  zapisać  mój  adres:  piąta  linia,
dziewięćdziesiąt siedem, mieszkania  jedenaście.  Tylko po co panu
potrzebny  mój  adres?  Mówię  otwarcie,  że  nie  rozumiem.  Wieczo-
rami bywam w domu...

Głos dźwięczał dalej, lecz nagle ścichł, zabrzmiał głucho jak ze

skrzynki. Słyszałem, że dziewczyna mówi, prawdopodobnie coś
opowiada, lecz nie rozróżniałem słów. Jej mowa odpływała coraz
dalej, coraz mniej wyraźna, upodobniła się do kropiącego deszczu,
wreszcie ledwo dosłyszalne drganie przewodu dało znać, że wszyst-
ko się skończyło. Połączenie się zerwało, aparat milczał tępo. Mia-
łem przed sobą ścianę, skrzynkę i słuchawkę. W szyby stukał nocny
deszcz. Nacisnąłem guzik - szczęknął i zatrzymał się. Czar prysnął.

A jednak słyszałem, rozmawiałem i to, co się stało, nie mogło się

odstać. Wrażenia tych kilku minut przeszły, uciekły jak wicher,
byłem jeszcze pełen jego odgłosów, siadłem, poczułem raptowne
zmęczenie, jak od wspinania się po stromych schodach.

Tymczasem byłem dopiero u progu wydarzeń. Ich rozwój zaczął

się od echa dalekich kroków.

VII

Tajemnicze kroki słychać było bardzo daleko, bodaj że na sa-

mym  początku  drogi  przebytej  przeze  mnie  -  a  może  z  przeciwnej
strony,  w  sporej  odległości  pierwszego  uchwytnego  dźwięku?
Można  było ustalić,  że  idzie  jedna  osoba, zwinnie i lekko, drogą

255

znajomą  wśród  ciemności  i  prawdopodobnie  przyświeca  sobie
latarką  ręczną  lub  świecą.  Jednakże  oczyma  wyobraźni  widziałem
kogoś  dążącego  ostrożnie,  po  ciemku  -  szedł  i  rozglądał  się.  Nie
wiem, dlaczego tak go sobie wyobrażałem. Siedziałem odrętwiały i
przerażony, jak gdyby ktoś pochwycił mnie z daleka w gigantyczne
cęgi.  Rozsadzało  mnie  oczekiwanie,  aż  w  skroniach  poczułem  ból,
ogarnął mnie paniczny strach, który odbierał mi możność przeciw-
działania. Byłem spokojny, w każdym razie zacząłbym się uspoka-
jać, gdyby kroki się oddalały, tymczasem słyszałem je coraz wyraź-
niej, coraz bliżej i gubiłem się w domysłach, jaki jest cel torturują-
cego słuch nużąco długiego marszu przez opustoszały gmach. Samo
przeczucie,  że  nie  uda  mi  się  uniknąć  spotkania,  wstrętnie  otarło
się  o  moją  świadomość;  wstałem,  znów  usiadłem,  nie  wiedząc,  co
robić.  Mój  puls powtarzał  dokładnie miarowy  rytm i  przerwy kro-
ków,  jednak  serce  przemogło  wreszcie  ponure  odrętwienie  ciała  i
zaczęło bić pełnym tętnem, a jak  każdym jego uderzeniem  wyczu-
wałem moją sytuację. Moje zamierzenia były chaotyczne; wahałem
się, czy zgasić świecę, czy zostawić palącą się, jednocześnie zdawało
mi się, że nie nakazy rozsądku, lecz w ogóle podjęcie jakiejkolwiek
akcji  -  to  najskuteczniejszy  sposób,  by  uniknąć  niebezpiecznego
spotkania.  Nie  miałem  wątpliwości,  że  spotkanie  będzie  niebez-
pieczne lub zatrważające. Odnalazłem spokój wśród niezamieszka-
łych  ścian  i  pragnąłem  zachować  nocną  iluzję.  Chwilami,  stąpając
bezszelestnie,  wychodziłem  za  drzwi,  aby  wybadać,  w  którym  z
przyległych  pokojów  mógłbym  się  ukryć,  jak  gdyby  ten  pokój,  w
którym  siedziałem  osłaniając  plecami  ogarek,  był  już  wyznaczony
na  odwiedziny  i  ktoś  wiedział,  że  ja  się  tu  znajduję.  Zaprzestałem
tego, zrozumiałem bowiem, że zmieniając miejsce postąpiłbym jak

256

gracz w ruletkę, który postawiwszy na inny numer, stwierdza z
przykrością, że przegrał tylko dlatego, że zdradził swoją liczbę.
Najmądrzej było siedzieć i czekać zgasiwszy światło. Tak też uczy-
niłem i czekałem po ciemku.

Tymczasem nie było już najmniejszej wątpliwości, że odległość

między mną a nieznanym przybyszem skraca się z każdym uderze-
niem  tętna.  Dzieliło  go  teraz  ode  mnie  najwyżej  pięć  do  sześciu
ścian,  przebiegał  od  drzwi  do  drzwi  z  umiarkowaną  szybkością
lekkiego ciała. Skuliłem się, przykuty jego krokami do nadlatującej
jak automobil chwili, gdy zetkną się spojrzenia - oko w oko - i bła-
gałem  Boga,  żeby  nie  były  to  źrenice  z  wściekłą  pręgą  białka  nad
wydzierającym  się  z  wewnątrz  blaskiem.  Nie  czekałem,  miałem
pewność, że zobaczę jego. Instynkt, który w tej chwili zajął miejsce
rozsądku,  mówił  prawdę,  wpadając  ślepym  obliczem  na  ostrze
strachu.  Upiory  zjawiły  się  w  ciemnościach.  Widziałem  kosmaty
stwór z ciemnego kąta dziecinnego  pokoju,  posępne widmo, i - co
najstraszniejsze,  potworniejsze  od  spadania  z  wysokości  -  czeka-
łem, że przy samych drzwiach kroki zamilkną, żfe nikt się nie ukaże
i  że  ta  nieobecność  kogokolwiek  muśnie  mnie  po  twarzy  jak  po-
wiew.  Na  to

}

by wyobrazić sobie takiego samego jak ja człowieka,

nie starczyło już czasu. Spotkanie nadciągało gwałtownie, nie mia-
łem gdzie się ukryć. Nagle kroki umilkły, zatrzymały się tak blisko
drzwi, i tak długo nic nie słyszałem, prócz krzątaniny myszy biega-
jących  po  zwałach  papierów,  że  z  ledwością  powstrzymywałem
krzyk. Przywidziało mi się, że ktoś zgięty wpół skrada się cichaczem
przez  drzwi,  by  mnie  schwytać.  Groza  szaleńczego  krzyku,  który
rozdarł ciemność, rzuciła mnie jak wicher naprzód z wyciągniętymi
rękami.  Uskoczyłem  w  bok,  zakrywając  twarz.  Zabłysło  światło,
cisnąwszy  z  drzwi  do  drzwi  całą  dal  dostępną  oczom.      Było  jasno
jak  w  biały dzień.

257

Doznałem czegoś w rodzaju szoku nerwowego, ale trwało to za-

ledwie chwilę i zaraz ruszyłem naprzód. Wówczas za najbliższą
ścianą odezwał się kobiecy głos: „Proszę tu przyjść.” Potem za-
dźwięczał cichy, zaczepny śmiech.

Choć byłem zupełnie osłupiały, nie spodziewałem się takiego

zakończenia  tortury,  której  byłem  poddany  przez  blisko  godzinę.
„Kto  mnie  woła?”  -  zapytałem  szeptem,  ostrożnie  zbliżając  się  do
drzwi,  za  którymi  takim  pięknym  i  subtelnym  głosem  zdradzała
swą  obecność  nieznajoma,  kobieta.  Słuchając,  wyobrażałem  sobie
jej  powierzchowność  tyleż  samo  przyjemną,  ile  głos  dla  ucha,  i  z
ufnością  szedłem  dalej,  oczekując  powtórnych  słów:  „Proszę
przyjść,  proszę  tu  przyjść.”  Lecz  za  ścianą  nie  zobaczyłem  nikogo.
Matowe  kule  i  żyrandole  połyskiwały  pod  sufitem,  rozsiewając
dzień między czarnymi nocnymi oknami. Tak to, zadając pytanie i
za  każdym  razem  otrzymując  niezmienną  odpowiedź  zza  ściany
sąsiedniego  pomieszczenia:  „Proszę,  o,  proszę  przyjść  prędzej!”  -
obejrzałem pięć albo sześć pokojów, zauważywszy w którymś z nich
w lustrze samego siebie, wodzącego uważnym spojrzeniem z pustki
w pustkę. Wtedy wydało mi się, że mrok lustrzanej głębi pełen jest
kobiet  schylonych,  skradających  się  jedna  za  drugą,  w  mantylach
albo  zasłonach,  które  przyciskały  do  twarzy  ukrywając  swe  rysy,  i
tylko  ich  czarne  oczy,  śmiejące  się  pod  figlarnie  ściągniętymi
brwiami, świeciły przelotnie i nieuchwytnie. Było to jednak złudze-
nie, gdyż odwróciłem się tak szybko, że najzwinniejsze stworzenie
w  tym  domu  nie  zdążyłoby  umknąć.  Wyczerpany,  lękając  się  w
zdenerwowaniu, które mną władało, czegoś naprawdę straszliwego
w tej niemej, oświetlonej pustce - zawołałam w końcu gwałtownie:

- Proszę się pokazać, inaczej nie ruszę się ani kroku dalej. Kim

pani jest i po co mnie woła?

258

Nim otrzymałem odpowiedź, echo stłumiło mój okrzyk niewy-

raźnym  głuchym  dudnieniem.  Lęk  pełen  troski  przebijał  ze  słów
tajemniczej  kobiety,  gdy  niespokojnie  zawołała  do  mnie  z  niewia-
domego  kąta:  „Proszę  się  spieszyć,  proszę  nie  zwlekać.  Niech  pan
idzie, niech pan się nie opiera.” Zdawało się, że słowa te rozległy się
tuż  koło  mnie,  szybkie  jak  plusk  i  dźwięcznie  szeptane,  jak  gdyby
nad samym uchem. Lecz na próżno w niecierpliwym porywie spie-
szyłem  od  drzwi  do  drzwi,  otwierając  je  na  oścież  lub  obchodząc
skomplikowane  przejścia,  żeby  gdzieś  dopaść  wzrokiem  wy-
mykającej się  kobiety - wszędzie zastawałem  pustkę, drzwi i świa-
tło.  Tak  się  to  ciągnęło,  przypominając  zabawę  w  chowanego,  i
kilka razy już westchnąłem rozgoryczony, nie wiedząc, czy iść dalej,
czy zatrzymać się, zatrzymać się zdecydowanie, póki nie zobaczę z
kim  tak  bezskutecznie  rozmawiam  na  odległość.  Kiedy  milkłem,
głos szukał mnie, dźwięczał coraz serdeczniej i bardziej alarmująco,
natychmiast  wskazując  mi  kierunek  i  cicho  wykrzykując  za  nową
ścianą:

- Tutaj, prędzej do mnie!
Choć byłem bardzo wyczulony na odcienie głosów w ogóle, a

zwłaszcza w tych okolicznościach najwyższego naprężenia, w woła-
niu, w uporczywym przyzywaniu bezgłośnie umykającej kobiety nie
uchwyciłem  ani  drwiny,  ani  udawania;  mimo  że  zachowywała  się
bardzo dziwnie, nie miałem na razie powodu podejrzewać nic złego
ani  złowrogiego,  nie  znałem  bowiem  przyczyn  jej  postępowania.
Raczej można było przypuszczać, że uparcie pragnie mi coś powie-
dzieć  czy  też  pokazać  naprędce  i  że  czas  jest  dla  niej  niesłychanie
drogi. Jeśli myliłem się i nie trafiałem do tego pokoju, skąd dobie-
gało  mnie  z  szelestem  i  przyspieszonym  oddechem  melodyjne  na-
woływanie,  prostowano  moją  pomyłkę,  wskazując  mi  drogę  przy-
milnym i czułym: „Tutaj!” Zaszedłem już zbyt daleko, by zawrócić.

259

Byłem pod niepokojącym urokiem niewiadomego i prawie biegłem
po rozległych komnatach z oczami utkwionymi tam, skąd docho-
dził głos.

- Tu jestem - odezwał się wreszcie glos tonem zapowiadającym

koniec całej historii. Było to na skrzyżowaniu korytarza i schodów
prowadzących po kilku stopniach do innego korytarza położonego
wyżej.

- Dobrze, ale to już ostatni raz - uprzedziłem.
Czekała na mnie na początku korytarza, na prawo, gdzie

słabiej dochodziło światło: słyszałem jej oddech idąc po schodach i
z gniewem rozglądałem się w półmroku. Naturalnie, znów mnie
oszukała. Obie ściany korytarza były zawalone stosami ksiąg, zo-
stawało tylko wąskie przejście. Przy jednej lampie, słabo oświetla-
jącej tylko schody i skrawek przejścia, mogłem jej nie zauważyć.

- Gdzie pani jest? - zapytałem wpatrując się w głąb. - Proszę się

zatrzymać, dlaczego pani tak się spieszy? Proszę tu przyjść.

- Nie mogę - cicho odparł głos. - Ale czy pan mnie naprawdę

nie widzi? Zmęczyłam się i usiadłam. Proszę podejść do mnie.

Rzeczywiście, słyszałem ją zupełnie blisko. Trzeba było tylko

minąć zakręt. Za nim była ciemność oznaczona w głębi jasną plamą
drzwi.  Potknąwszy  się  o  książki,  straciłem  równowagę  i  padając
zwaliłem chwiejną pakę ksiąg. Runęła gdzieś głęboko w dół. Pada-
jąc  na  ręce,  poczułem  pod  nimi  pionową  próżnię  i  sam  omal  nie
stoczyłem  się  w  czeluść,  skąd  na  mój  bezwiedny  okrzyk  odpowie-
dział łoskot lawiny książek. Ocalałem tylko dlatego, że przypadko-
wo upadłem, zanim znalazłem się na krawędzi urwiska. O ile zdu-
mienie i strach w tym momencie nie zostawiały czasu na domysły,
o  tyle  śmiech,  wesoły,  zimny  śmieszek  po  drugiej  stronie  pułapki
natychmiast  wyjaśnił  moją  rolę.  Śmiech  oddalał  się,  cichnąc,  z
okrutną nutką, i więcej już go nie słyszałem.

260

Nie zerwałem się, nie odczołgałem się z hałasem, który by roz-

wiał  przypuszczenie,  że  spadłem;  zrozumiałem  podstępny  żart  i
nawet  nie  drgnąłem  pozwalając,  by  uwierzono,  że  się  powiódł.
Jednak warto  było rzucić okiem na łoże, które dla mnie przygoto-
wano. Na razie nic nie wskazywało, że jestem pod obserwacją, za-
paliłem  więc  zapałkę  z  wielką  ostrożnością  i  zobaczyłem  czworo-
kątny  otwór  przebity  na  wylot  w  podłodze.  Światło  nie  dotarło  do
dna, lecz przypomniawszy sobie pauzę między potrąceniem paki a
hukiem  zrzuconych  ksiąg,  obliczyłem  w  przybliżeniu  głębokość
wyrwy na dwanaście metrów. To znaczy, że podłoga dolnego piętra
była przebita symetrycznie w stosunku do górnego otworu, tworząc
podwójny  przelot.  Zawadzałem  komuś.  Tyle  zdołałem  zrozumieć,
mając  na  to  ważkie  dowody,  nie  pojmowałem  jednak,  jak  mogła
nawet najbardziej eteryczna kobieta przeskoczyć tak szeroki otwór,
którego  ściany  nie  miały  żadnego  obrzeża,  żeby  uchwycić  się  go  i
ułatwić sobie przejście; szerokość wynosiła około sześciu arszynów.

Zaczekałem, aż całe zajście utraci swoją groźną świeżość, od-

czołgałem  się  w  tył,  do  miejsca,  gdzie  padające  z  daleka  światło
pozwalało rozróżnić ściany, i wstałem. Nie miałem odwagi  wracać
do  oświetlonych  przestrzeni.  Ale  też  nie  byłem  w  stanie  opuścić
teraz sceny, na której omal nie rozegrał się finał piątego aktu. Do-
tknąłem  rzeczy  aż  nadto  poważnych,  żeby  próbować  iść  dalej.  Nie
wiedząc,  od  czego  zacząć,  stąpałem  ostrożnie  w  przeciwnym  kie-
runku,  chowając  się  niekiedy  za  występy  ścian,  by  skontrolować
pustkę.  W  jednym  z  takich  występów  znajdował  się  zlew;  z  kranu
kapała  woda;  wisiał  tu  również  ręcznik  z  wilgotnymi  śladami  do-
piero  co  wycieranych  rąk.  Ręcznik  poruszał  się  jeszcze:  odszedł
stąd  ktoś,  kto  być  może  znajdował  się  o  dziesięć  kroków,  nie  za-
uważony przeze mnie, jak i ja przez niego, dzięki przypadkowi. Nie
należało dłużej wystawiać na próbę tych miejsc. Zdrętwiałem z

261

wrażenia  na  widok  ręcznika  potrąconego  niemal  w  moich  oczach,
w  końcu  zacząłem  się  cofać  wstrzymując  oddech  i  z  ulgą  spo-
strzegłem  wąskie  drzwi  boczne  w  cieniu  występu,  całe  prawie  za-
walone  papierami.  Jakkolwiek  z  trudem,  ale  można  je  było  odcią-
gnąć na tyle, żeby się  przecisnąć. Wsunąłem się w tę szparę jak  w
ścianę  i  znalazłem  się  w  oświetlonym,  cichym  i  pustym  przejściu,
bardzo wąskim, z zakrętem nie opodal, za który nie zaryzykowałem
spojrzeć,  tylko  stanąłem  przytulony  do  ściany  we  wnęce  zabitych
drzwi.  Żaden  dźwięk,  żadne  zjawisko  dostępne  zmysłom  nie  mo-
głoby  w  tej  chwili  ujść  mojej  uwagi  -  tak  byłem  wyostrzony  we-
wnętrznie, napięty, cały zamieniony w słuch i oddech. Lecz mogło
się  zdawać,  że  życie  na  ziemi  zamarło  -  taka  cisza  patrzyła  mi  w
oczy  nieruchomym  światłem  głuchego  przejścia.  Widocznie
wszystko, co żyje, odeszło stąd albo się przytaiło. Poczułem słabość,
z  niecierpliwością  rozpaczy  zapragnąłem  jakiegokolwiek  hałasu,
byle  otrząsnąć  się  z  drętwego  światła,  ściskającego  serce  milcze-
niem. I nagle zjawiło się więcej dźwięków, niż było trzeba dla uspo-
kojenia - jeśli tak nazwać „ciszy w czasie burzy” - mnóstwo kroków
rozległo się za ścianą, głęboko, na samym dole. Rozróżniałem gło-
sy, okrzyki. Do tych odgłosów, które zapowiadały nieznane ożywie-
nie, dołączył się dźwięk strojonych instrumentów; ostro zarzępoliły
skrzypce; wiolonczela, flet i kontrabas chaotycznie pociągnęły kilka
taktów,  zagłuszonych  przesuwaniem  mebli.  W  środku  nocy  -  nie
wiedziałem,  która  jest  godzina  -  te  objawy  życia  w  czeluści  dwóch
pięter  zabrzmiały,  po  moich  przejściach  nad  zapadliną,  jak  nowa
groźba.  Zapewne,  gdybym  chodził  niestrudzenie,  znalazłbym  wyj-
ście z tego domu, który nie miał końca, ale nie teraz, gdy nie wie-
działem,  co  może  czyhać  na  mnie  za  najbliższymi  drzwiami.  Mo-
głem zorientować się w sytuacji tylko wtedy, gdybym stwierdził,

262

co się dzieje na dole. Pilnie nasłuchując, ustaliłem odległość dzielą-
cą mnie od tych głosów. Była dość duża, prowadziła w dół za prze-
ciwległą ścianą;...

Stałem już tak długo we wnęce drzwi , że wreszcie odważyłem

się wyjść i rozejrzeć się, czy nie da się czegoś przedsięwziąć. Ruszy-
łem cicho przed siebie i spostrzegłem na prawo w ścianie otwór nie
większy od lufcika, z wprawioną szybą. Mieścił się na takiej wyso-
kości  nad  moją  głową,  że  mogłem  tam  sięgnąć.  Nieco  dalej  stała
przenośna  składana  drabina,  jakiej  używają  malarze  przy  bieleniu
sufitów. Dźwignąwszy ją z całą ostrożnością, żeby nie stuknąć, nie
zawadzić o ściany, przystawiłem do otworu... Szkło było zakurzone
z  obu  stron,  ale  przetarłszy  je  dłonią,  ile  się  dało,  zacząłem  przez
nie patrzeć, tyle że jak przez dym. Moje domysły wynikłe z orienta-
cji słuchowej potwierdziły się: ujrzałem tę samą salę główną banku,
w której byłem wieczorem, nie mogłem jednak zobaczyć jej do sa-
mego  dołu  -  okienko  wychodziło  na  galerię.  Tuż  obok  zwisał
ogromny rzeźbiony plafon, balustrada znajdująca się po tej stronie
tuż  przed  moimi  oczami  zasłaniała  głąb  sali,  tylko  z  daleka  widać
było kolumny po przeciwległej stronie, ale nawet nie do połowy. Na
całej długości galerii nie było żywej duszy, natomiast w dole wrzało
wesołe życie, udręczające swą niewidzialnością. Słyszałem śmiech,
okrzyki, szuranie krzeseł, niewyraźne fragmenty rozmów, miarowe
trzaskanie drzwi na dole. Śmiało dzwoniły nakrycia; kaszel, pocią-
ganie  nosem,  tupot  lekkich  i  ciężkich  kroków  i  melodyjna,  żarto-
bliwa  intonacja  głosów  -  tak,  to  był  bankiet,  bal,  zebranie,  goście,
jubileusz - co kto woli, ale już nie ta poprzednia  zimna i ogromna
pustka z echem ugrzęzłym w kurzu. Żyrandole sypały w dół blaski
ognistego  ornamentu  i  chociaż  w  moim  kącie  także  było  jasno,
ostrzejsze światło padało z sali na moją rękę.

263

Prawie pewny, że nikt tu nie przyjdzie do tego zakamarka, który

miał raczej więcej wspólnego ze strychem niż z magistralą dolnego
przejścia,  odważyłem  się  usunąć  szybę.  Jej  rama,  przymocowana
zgiętymi gwoździami, chwiała się lekko. Odgiąłem gwoździe i wyją-
łem  przegrodę.  Teraz  hałas  stał  się  wyrazisty  jak  wiatr  wiejący  w
twarz.  Zanim  oswoiłem  się  z  jego  charakterem,  muzyka  zaczęła
grać  jakiś  szlagier  kabaretowy,  ale  przedziwnie  cicho,  jakby  nie
potrafiła  czy  też  nie  chciała  rozebrzmieć  pełniej.  Orkiestra  przy-
grywała „z tłumikiem”, jak gdyby w myśl specjalnej instrukcji. Jed-
nak zagłuszane  przez nią ludzkie  głosy zaczęły dźwięczeć mocniej,
nasilając się w sposób naturalny i dolatując do mego schronienia w
otoczce wypowiadanego sensu. O ile mogłem się zorientować, zain-
teresowanie różnych grup w sali skupiało się wokół jakichś podej-
rzanych  konszachtów,  choć  z  powodu  oddalenia  nie  chwytałem
wątków  dokładnie.  Niektóre  zdania  przypominały  rżenie,  inne
okrutny  pisk;  ciężki,  rzeczowy  śmiech  mieszał  się  z  syczeniem.
Głosy  kobiet  miały  timbre  ponury  i  naprężony,  przechodząc  od
czasu do czasu w  kuszącą filuterność i  rozwiązłą  modulację Damy
Kameliowej.  Czasem  znów  czyjaś  uwaga,  wygłaszana  z  emfazą,
kierowała  rozmowę  na  ceny  złota  i  drogich  kamieni;  inne  słowa
budziły dreszcz grozy napomykając o zabójstwie lub o jakimś prze-
stępstwie  „niemniej  brutalnie  określonym.  Żargon  kryminału,
bezwstyd nocnej ulicy, zewnętrzny polor hazardowej  intrygi i oży-
wiona wielomówność nerwowo rozglądającej się duszy mieszały się
z  dźwiękami  drugiej  orkiestry,  której  tamta  rzucała  subtelne  filu-
terne repliki.

Nastąpiła przerwa; kilkoro drzwi otwarło się w głębi gdzieś da-

leko przede mną i jak gdyby weszły nowe osoby. Potwierdziły to
niezwłocznie uroczyste okrzyki. Po niewyraźnych naradach rozległy
się donośne zapowiedzi i zaproszenia do słuchania.

264

Równocześnie czyjeś przemówienie płynęło tam spokojnie,

przedzierając się sączonymi frazami jak żuk przez igliwie leśne.

- Niech żyje Oswobodziciel! - obwieścił chóralny ryk. - Śmierć

Szczurołapowi!

- Śmierć! - posępnie zadźwięczały głosy kobiece.
Echo odpowiedziało przeciągłym wyciem i ścichło. Nie wiem

dlaczego,  choć  byłem  straszliwie  pochłonięty  tym,  co  słyszałem,
odwróciłem  się  w  tej  sekundzie,  jakbym  poczuł  z  tyłu  czyjś  wzrok
na  sobie;  lecz  tylko  odetchnąłem  głęboko  -  nikt  nie  stał  za  mną.
Miałem jeszcze czas na zastanowienie się, gdzie się ukryć: za zakrę-
tem  najwyraźniej  przeszły  dwie  osoby,  nie  podejrzewając  mojej
obecności. Zatrzymały się. Ich lekki cień padł w poprzek zakamar-
ka,  lecz  wpatrując  się  weń,  rozróżniłem  jedynie  plamę.  Porozu-
miewali się z beztroską rozmówców czujących się na osobności. Był
to  prawdopodobnie  dalszy  ciąg  rozmowy.  Kiedy  ludzie  ci  zbliżali
się  tutaj,  wątek  urwał  się  na  jakimś  pytaniu,  na  które  teraz  odpo-
wiedziano. Co do słowa zapamiętałem ową niejasną i groźną zapo-
wiedź:

- On umrze - oświadczył ktoś nieznajomy - ale nie od razu. Oto

adres: piąta linia, dziewięć dziesiątsiedem, mieszkania jedenaście.
Jest z nim córka. To będzie wielki czyn Oswobodziciela. Oswobo-
dziciel przybył z daleka. Jego droga jest męcząca i oczekują go w
wielu miastach. Dziś w nocy wszystko powinno być załatwione. Idź
i obejrzyj przejście. Jeżeli nic nie grozi Oswobodzicielowi, Szczuro-
łap umrze, a my zobaczymy jego puste źrenice.

VIII

Słuchałem mściwej tyrady dotykając już nogą podłogi, albo-

wiem ledwie zabrzmiał dokładnie powtórzony adres dziewczyny,

265

której imienia nie zdążyłem dziś poznać, coś mnie ślepo pociągnęło
w  dół  -  uciekać,  skryć  się  i  pędzić  z  wiadomością  na  piątą  linię.
Nawet  przy  najbardziej  logicznym  rozumowaniu  numer  i  nazwa
ulicy nie mogły wyjaśnić mi, czy w mieszkaniu tym jest jeszcze inna
rodzina - wystarczyło, że myślałem o tej i że ona tam się znajdowa-
ła. W tym przerażeniu i dręczącym pośpiechu, jak w czasie pożaru,
nie  obliczyłem  ostatniego  kroku;  drabina  osunęła  się  z  trzaskiem,
moja  obecność  wydała  się  i  w  pierwszej  chwili  znieruchomiałem
jak  ciśnięty  worek.  Światło  natychmiast  zgasło,  muzyka  zamilkła  i
krzyk  wściekłości  dopadł  mnie  pędzącego  na  oślep  wąskim  przej-
ściem, gdzie - nie pamiętam, jak to się stało - uderzyłem piersią w
drzwi,  którymi  tu  wszedłem.  Z  niewytłumaczoną  siłą,  jednym
pchnięciem zmiotłem zawalające je graty i wybiegłem na pamiętny
korytarz  z  wyrwą.  Ocalenie!  Wschodził  pierwszy  mętny  brzask,
rozwidniający  mnogość  drzwi;  zacząłem  gnać  do  utraty  tchu.  Ale
instynktownie szukałem drogi w górę, nie w dół, przebiegając jed-
nym  susem  krótkie  schody  i  puste  przejście.  Chwilami  miotałem
się  krążąc  na  jednym  miejscu,  biorąc  przebyte  już  drzwi  za  nowe
albo wpadając w ślepy zakamarek. To było straszne jak zły sen, tym
bardziej  że  byłem  ścigany  -  słyszałem  przyspieszone  kroki  z  tyłu  i
przede mną, ów zgiełk nagonki psychicznej, której nie mogłem się
wymknąć. Hałas rozlegał się nieregularnie jak ruch uliczny, czasem
tak blisko, że uskakiwałem za drzwi, czasem z boku, równo za mną,
jakby w  każdej chwili  miał  runąć w poprzek mej drogi. Omdlewa-
łem,  drętwiałem  ze  strachu  i  nieustannego  głośnego  skrzypienia
podłóg.  Ale  już  biegłem  między  mansardami.  Ostatnie  schody,
jakie  zauważyłem,  prowadziły  do  kwadratowego  otworu  w  suficie.
Przeleciałem po nich na samą górę z uczuciem, że ktoś lada chwila

266

ugodzi  mnie  w  plecy  -  taką  hurmą  biegli  za  mną  ze  wszystkich
stron.  Znalazłem  się  w  dusznej  ciemności  strychu  i  błyskawicznie
zwaliłem  na  otwór  wszystko  co  majaczyło  w  pobliżu.  Okazało  się,
że jest to stos  ram okiennych,  które  jednym zamachem mogła ru-
szyć z miejsca tylko siła rozpaczy. Runęły wzdłuż i w poprzek, two-
rząc  nieprzebyty  gąszcz  skrzyżowań.  Dokonawszy  tego  pobiegłem
do  dalekiej  szarej  plamy  dymnika,  w  obrębie  której  widać  było
beczki  i  deski.  Droga  była  niezgorzej  zagracona.  Przeskakiwałem
przez belki, skrzynie, krawędzie murów między dołami i kominami
niczym  w  lesie.  Wreszcie  byłem  przy  dymniku.  Otwarta  chłodna
przestrzeń  tchnęła  głębokim  snem.  Za  dalekim  dachem  majaczył
różowy  cień;  kominy  nie  dymiły,  przechodniów  nie  było  słychać.
Wylazłem i dobrnąłem do leja od rynny. Rynna chwiała się, klamry
trzeszczały,  kiedy  zacząłem  zsuwać  się  po  niej;  gdzieś  w  połowie
drogi  chłodna  blacha  rynny  była  mokra  od  rosy,  a  ja  kurczowo
ześliznąłem się w dół, z trudem uchwyciwszy się klamry. Wreszcie
nogi  namacały  trotuar.  Spieszyłem  ku  rzece,  obawiając  się,  że  za-
stanę  most  rozsunięty,  dlatego  odetchnąwszy  chwilę,  puściłem  się
biegiem.

Ledwie skręciłem za róg, musiałem przystanąć, zobaczyłem bo-

wiem ślicznego siedmioletniego chłopczyka z twarzyczką pobladłą
od łez; żałośnie tarł oczy piąstkami i szlochał. Z litością, naturalną
przy takim spotkaniu, nachyliłem się nad nim pytając: „Chłopczy-
ku, skąd jesteś? Czy cię porzucono? Skąd się tu wziąłeś?”

On milczał pochlipując i patrząc na mnie spode łba. Byłem

przerażony jego położeniem. Dokoła panowała pustka. Jego chu-
dziutkie ciałko dygotało, nóżki miał zabłocone i bose. Mimo że
pilno mi było do zagrożonego miejsca, nie mogłem zostawić dziecka,

267

tym  bardziej  że  ze  strachu  i  zmęczenia  milczało  potulnie,  za  każ-
dym moim pytaniem wzdrygając się i kuląc jak przed pogróżką. Nic
nie wskórałem gładząc je po głowie i zaglądając w oczy pełne łez -
tylko zwieszało głowę i płakało. „Przyjacielu mały - rzekłem posta-
nawiając  zapukać  do  któregoś  domu,  by  przygarnięto  dziecko  -
posiedź tu, ja zaraz przyjdę i odszukamy twoją niegodziwą mamę.”
Lecz  ku  mojemu  zdziwieniu  chłopiec  mocno  uczepił  się  mej  ręki  i
nie puszczał jej. W tym jego wysiłku było coś nikczemnego i dzikie-
go.  Osunął  się  z  trotuaru,  zaciskając  z  całej  siły  powieki,  kiedy  z
nagłą  podejrzliwością  szarpnąłem  rękę.  Jego  śliczna  twarzyczka
była  skurczona,  stężała  w  napięciu.  „Ej,  ty!  -  krzyknąłem  starając
się  uwolnić  rękę  -  puszczaj!”  I  odepchnąłem  go.  Przestał  płakać  i
ciągle  milcząc  wlepił  we  mnie  spojrzenie  ogromnych  czarnych
oczu;  potem  wstał  i  śmiejąc  się  szyderczo,  odszedł  tak  prędko,  że
wzdrygnąłem  się  i  osłupiałem.  „Ktoś  ty?”  -  zawołałem  z  groźbą  w
głosie. Zachichotał i przyspieszając kroku zniknął za rogiem, ja zaś
jeszcze  długą  chwilę  patrzyłem  w  tamtym  kierunku  z  uczuciem
człowieka  ukąszonego,  wreszcie  opamiętałem  się  i  pobiegłem  z
taką  szybkością,  jakbym  gonił  tramwaj.  Zabrakło  mi  tchu.  Dwa
razy  przystawałem,  potem  szedłem  tak  prędko,  jak  tylko  mogłem,
znów  biegłem  i  -  znowu  bez  tchu  ruszałem  szaleńczym  krokiem,
gwałtownym jak bieg.

Byłem już na Bulwarze Konnogwardiejskim, gdy wyminęła

mnie dziewczyna spojrzawszy na mnie przelotnie z takim wyrazem,
jak  gdyby  coś  usiłowała  sobie  przypomnieć.  Chciała  pobiec  dalej,
ale w tejże chwili poznałem ją idąc za bodźcem wewnętrznym, toż-
samym  z  radością  ocalenia.  Moje  wołanie  i  jej  lekki  okrzyk  za-
brzmiały  równocześnie,  po  czym  zatrzymała  się,  mówiąc  z  odcie-
niem miłego ubolewania:

268

- To przecież pan! Jakże mogłam nie poznać. Byłabym przeszła

obok, gdybym nie wyczuła, że pan się zaniepokoił. Jakiż pan zmę-
czony, jaki blady!

Wielkie zakłopotanie, ale i wielki spokój spłynęły na mnie. Pa-

trzyłem  na  tę  twarz  utraconą  pełen  wiary  w  skomplikowane  zna-
czenie przypadku, z radosnym i gwałtownym wzruszeniem. Byłem
tak  oszołomiony,  tak  przez  nią  zahamowany  wewnętrznie  właśnie
wtedy,  gdy  do  niej  dążyłem  i  gdy  okoliczności  spotkania  z  góry
zasugerowała  mi  wyobraźnia,  że  doznałem  uczucia,  jakby  się  coś
zerwało - o ileż wolałbym przyjść do niej tam.

- Proszę posłuchać - powiedziałem nie odrywając wzroku od jej

ufnych oczu - spieszę do pani. Jeszcze nie jest za późno...

Przerwała, pociągając mnie na bok za rękaw.
- Teraz jest za wcześnie - rzekła znacząco - albo za późno, jak

pan woli. Proszę przyjść do mnie wieczorem, słyszy pan? Powiem
panu wszystko. Dużo myślałam o tym, co nas łączy. I niech pan
wie, że pana kocham.

Stało się coś takiego, jak gdyby nagle stanął zegar. W tej chwili

zamknęło się dla niej moje serce. Ona nie mogła, nie powinna była
tak  powiedzieć.  Z  westchnieniem  wypuściłem  jej  małą  chłodną
rączkę,  która  ściskała  moją,  odsunąłem  się.  Patrzyła  na  mnie  z
ledwo hamowaną niecierpliwością na twarzy? Wyraz ten skaził jej
rysy  -  czułość  zmieniła  się  w  tępotę,  spojrzenie  umknęło  gwał-
townie w bok, a ja, śmiejąc się straszliwie, pogroziłem jej palcem:

- Nie, nie oszukasz mnie - powiedziałem. - Ona jest tam. Ona

teraz śpi, a ja obudzę ją. Kimkolwiek jesteś, precz stąd, gadzino!

Machnięcie szybko zarzuconej chusteczki tuż przed moją twarzą

był to ostatni ruch, jaki widziałem wyraźnie o dwa kroki. Potem
zaczęły migać wąskie prześwity drzew - raz wydawało mi się, że

269

widzę  między  nimi  uciekającą  postać  kobiecą,  raz  -  że  to  ja  sam
biegnę ze wszystkich sił. Widać już było zegar na placu. Na moście
stały rogatki. Z dala, po przeciwległej stronie nabrzeża dymił czar-
ny holownik ciągnąc na linie barkę. Przeleciałem rogatkę i most w
ostatniej sekundzie, gdy jego ruchoma część utworzyła już szczeli-
nę  rozłączając  szyny  tramwajowe.  Strażnicy  powitali  mój  po-
wietrzny  skok  gradem  rozpaczliwych  wymysłów,  lecz  ja  tylko  w
przelocie spojrzawszy na połyskującą w głębi szczeliny wodę, byłem
już daleko od nich i pędziłem, póki nie dopadłem bramy.

Wówczas albo, ściślej mówiąc, po pewnym czasie nastąpiła

chwila, od której poczynając mógłbym szczegółowo, w odwrotnym
porządku  odtworzyć  minione,  mrokiem  zasnute  fakty.  Przede
wszystkim  zobaczyłem  dziewczynę,  która  stała  przy  drzwiach  na-
słuchując,  z  ręką  wyciągniętą  ku  mnie,  jak  to  czynią  ludzie,  kiedy
proszą  lub  też  milcząco  nakazują  zachowanie  ciszy.  Była  w  letnim
płaszczu.  Twarz  jej  miała  wyraz  zaniepokojony  i  smutny.  Moje
przybycie  wyrwało  ją  ze  snu.  O  tym  wiedziałem,  lecz  okoliczności
mego  pojawienia  się  tutaj  umknęły  jak  woda  z  zaciśniętej  ręki  i
ledwo  mnie  było  stać  na  świadomy  wysiłek,  żeby  natychmiast
wszystko powiązać. Posłuszny jej  pełnemu niepokoju  gestowi, sie-
działem bez ruchu, czekając, jaki będzie koniec tego nasłuchiwania.
Usiłowałem pojąć jego sens, ale na próżno. Jeszcze trochę i zdobył-
bym się na to, żeby przemóc ostateczną słabość, zapytać, co takiego
dzieje się w tym dużym pokoju, gdy, jakby zgadując moje zamiary,
dziewczyna  odwróciła  głowę  marszcząc  brwi  i  grożąc  mi  palcem.
Teraz  przypomniałem  sobie,  że  na  imię  jej  Suzy,  że  tak  ją  nazwał
ktoś, kto wyszedł stamtąd i powiedział: „Proszę o absolutną ciszę...”
Spałem, czy byłem tylko roztargniony? Starając się odpowiedzieć na

270

to  pytanie,  spuściłem  mimowolnie  wzrok  i  spostrzegłem,  że  poła
mego płaszcza jest rozdarta. A przecież była cała, gdy biegłem tutaj.
Z  jednej  wątpliwości  wpadałem  w  drugą.  Naraz  wszystko  się  za-
trzęsło i jak gdyby gdzieś uciekło, zmąciwszy światło. Krew uderzy-
ła mi do głowy. Rozległ się ogłuszający huk, podobny do wystrzału
nad  uchem,  a  później  okrzyk.  „Halt!”  -  zawołał  ktoś  za  drzwiami.
Zerwałem się i głęboko zaczerpnąłem tchu. W drzwiach pojawił się
mężczyzna w szarym szlafroku, pokazując cofającej się dziewczynie
niedużą  deskę,  na  której  zduszony  drucianym  kabłąkiem  wisiał
ogromny,  na  wpół  przecięty  czarny  szczur.  Zęby  miał  wyszczerzo-
ne, ogon zwisał luźno.

Wówczas moja pamięć, wyrwana hukiem i krzykiem z iście

straszliwego  stanu,  przekroczyła  ciemną  przepaść.  I  od  razu
uchwyciłem  i  powiązałem  wiele  rzeczy.  Przemówiły  uczucia.  We-
wnętrznym  wzrokiem  znów  ujrzałem  początek  sceny,  powtarzając
łańcuch  wypadków.  Przypomniałem  sobie,  jak  przelazłem  przez
bramę,  bojąc  się  zastukać,  by  nie  ściągnąć  nowego  niebezpieczeń-
stwa,  jak  sprawdzałem  drzwi  i  szarpnąłem  za  dzwonek  na  drugim
piętrze. Ale rozmowę za drzwiami, rozmowę długą i niespokojną -
przy  czym  głos  męski  i  kobiecy  sprzeczały  się,  czy  mnie  wpuścić  -
zapomniałem z kretesem. Zrekonstruowałem ją później dopiero.

Wszystkie te jeszcze nie całkiem pasujące do siebie ogniwa bły-

snęły  tak  szybko  jak  spojrzenie  w  okno.  Starszy  pan,  który  wniósł
pułapkę na szczury, miał siwą gęstą czuprynę, równo podstrzyżoną
wokół  głowy,  przypominającą  miseczkę  żołędzia.  Cienki  nos,  wą-
skie, bez zarostu usta z nieuchwytnym wyrazem uporu, błyszczące
wyblakłe oczy i strzępy siwych bokobrodów wokół zaróżowionej

271

twarzy,  zakończonej    wysuniętym  naprzód  podbródkiem      tkwią-
cym   w   błękitnym   szaliku   - wszystko to mogłoby wzbudzić zain-
teresowanie  portrecisty,  amatora  charakterystycznych  twarzy.  Po-
wiedział:

- Ma pan przed sobą tak zwanego czarnego szczura gwinejskie-

go.  Jego  ukąszenie  jest  bardzo  niebezpieczne.  Powoduje  powolne
gnicie  żywcem,  zamieniając  ukąszonego  w  kolekcję  obrzęków  i
wrzodów.  Ten gatunek  gryzonia jest rzadko spotykany w Europie,
ale  czasami  przedostaje  się  na  statkach.  Przejście,  o  którym  pan
słyszał  w  nocy,  to  specjalnie  zrobiony  przełaz  w  pobliżu  kuchni,
służący  mi  do  doświadczeń  z  pułapkami  rozmaitych  systemów.  W
ostatnich dwóch dniach przejście to istotnie było wolne, ponieważ
byłem  pochłonięty  lekturą  Spiżarni  króla  szczurów  Erta  Ertusa,
książki  będącej  białym  krukiem.  Została  wydana  w  Niemczech
czterysta lat temu. Autora spalono na stosie w Bremie jako herety-
ka. Pańskie opowiadanie...

Zatem opowiedziałem już wszystko, z czym tu przyszedłem. A

jednak miałem jeszcze pewne wątpliwości. Zapytałem:

- Czy pan zastosował środki ostrożności? Czy wie pan, jakiego

to rodzaju niebezpieczeństwo, ponieważ ja niezupełnie się orientu-
ję.

- Środki ostrożności? - rzekła Suzy. - O czym pan mówi?
- Niebezpieczeństwo... - zaczął starszy pan, ale urwał spojrzaw-

szy na córkę. - Nie rozumiem.

Sytuacja stała się nieco kłopotliwa. Wszyscy troje wymieniliśmy

pytające spojrzenia.

- Mówię - zacząłem niepewnie - że powinien pan strzec się.

Zdaje się, że już o tym mówiłem, ale proszę mi wybaczyć, niezbyt
dobrze pamiętam, co i jak. Byłem chyba wtedy w głębokim zamro-
czeniu.

272

Dziewczyna spojrzała na ojca, potem na mnie i uśmiechnęła

się z powątpiewaniem: „Czy to możliwe?”

- On jest zmęczony, Suzy - rzekł starszy pan. - Wiem, co to bez-

senność. Wszystko pan powiedział i środki ostrożności zastosowa-
łem. Jeśli tego szczura - opuścił pułapkę do moich stóp z miną
myśliwego, któremu się powiodło - nazwę „Oswobodzicielem”,
będzie pan już wiedział, o co chodzi.

- To żart - odparłem - w dodatku żart odpowiadający zajęciu

Szczurołapa.

To mówiąc przypomniałem sobie niewielką tabliczkę, nad którą

wisiał dzwonek. Widniał tam napis:

„SZCZUROŁAP”

Tępienie szczurów i myszy.

O. JENSEN

telefon 1-08-01

- Pan żartuje, nie sądzę bowiem, żeby ów „Oswobodziciel”

przyczynił panu tyle kłopotu.

- On nie żartuję - powiedziała Suzy - on wie.
Porównywałem te dwa spojrzenia, na które odpowiadałem w tej

chwili uśmiechem próżnych domysłów - spojrzenie młodości, pełne
szczerego przekonania i spojrzenie starczych, lecz jasnych oczu,
które wyrażały wahanie, czy prowadzić dalej rozmowę w tym tonie,
w jakim się zaczęła.

- Niechże zamiast mnie powie panu coś niecoś o tych sprawach

Ert Ertrus.

Szczurołap wyszedł i powrócił niosąc starą książkę w skórzanej

oprawie z czerwonymi brzegami.

- Tu jest urywek, z którego może się pan śmiać albo się nad nim

zastanowić,  jak  pan  woli:  „...Te  przewrotne  i  posępne  stworzenia
posiadają  potęgę  rozumu  ludzkiego.  Posiadają  również  tajemnice
podziemi, w których się ukrywają. Potrafią zmieniać swój wygląd,

273

przybierać  postać  ludzką  -  jako  zupełny,  choć  przecież  fałszywy
obraz człowieka. Szczury potrafią również sprowadzać nieuleczalne
choroby, używając w tym celu tylko im znanych sposobów. Sprzyja
im mór, głód, wojna, powodzie i najazdy. Wówczas zbierają się pod
hasłem tajemniczych przeobrażeń, działają jako ludzie i każdy mo-
że rozmawiać z nimi, nie wiedząc, z kim ma do czynienia. Kradną i
sprzedają  z  zyskiem,  który  zadziwia  uczciwego  człowieka  pracy,
zwodzą  wspaniałością  swych  ubiorów  i  łagodną  mową.  Mordują  i
palą,  oszukują  i  urządzają  zasadzki;  otaczają  się  zbytkiem,  jedzą  i
piją  do  woli,  opływając  w  dostatki.  Złoto  i  srebro  jest  ich  najulu-
bieńszą zdobyczą, poza tym drogie kamienie, dla których przezna-
czone są skarbce pod ziemią.” Ale dość czytania - rzekł Szczurołap -
pan  się  domyśla  zapewne,  dlaczego  przetłumaczyłem  ten  właśnie
ustęp. Był pan osaczony przez szczury.

Lecz ja już zrozumiałem. W niektórych wypadkach wolimy mil-

czeć,  ażeby  doznanie,  wahające  się  i  rozrywane  innymi  myślami,
znalazło  prawdziwe  oparcie.  Tymczasem  pokrowce  na  meblach
zaczęły jaśnieć w coraz silniejszym świetle z okna i pierwsze odgło-
sy ulicy zabrzmiały jakby w pokoju. Znów pogrążyłem się w niebyt.
Twarze  dziewczyny  i  jej  ojca  oddalały  się,  majaczyły  widmowo,
jakby je zasnuwała przejrzysta mgła. „Suzy, co się z nim dzieje?” -
rozległo  się  głośne  pytanie.  Dziewczyna  podeszła  do  mnie,  była
gdzieś  blisko,  ale  gdzie,  nie  wiedziałem,  ponieważ  nie  byłem  w
stanie  poruszyć  głową.  I  naraz  na  czole  poczułem  ciepło  kobiecej
dłoni  -  w  tejże  sekundzie  kontury  wszystkiego,  co  mnie  otaczało,
zamazały  się,  pomieszały  i  przepadły  w  chaosie  zapaści  duchowej.
Unosił  mnie  dziki,  nieprzebyty  sen.  Słyszałem  głos  dziewczyny:
„On śpi”, słowa, z którymi zbudziłem się po trzydziestu nieistnieją-
cych godzinach. Przeniesiono mnie do ciasnego sąsiedniego pokoju

274

ALEKSANDER BIELAJEW

Biały
dziki
człowiek

1. Ptak na kapeluszu

Dziwne wrażenie robią ruiny starożytnej Lutecji, zagubione

wśród  domów  Dzielnicy  Łacińskiej.  Rzędy  pogruchotanych  ka-
miennych  ław,  z  których  kiedyś  widzowie  oklaskiwali  krwawe  wi-
dowiska,  czarne  piwnice  podziemnych  galerii,  w  których  głodne
lwy ryczały przed wyjściem na arenę... A wokół zwykłe, nieciekawe
paryskie domy. Gąszcz kominów na dachach, setki okien, obojętnie
spoglądających na żałosną ruinę dawnej wielkości.

Zwiedzający zatrzymali się.
Było ich troje: dziesięcioletni Anatol, chudy, czarnowłosy, z za-

stygłym w czarnych oczach pytaniem, jego wuj, Bernard de Trois -
„król jedwabiu” - oraz Klotylda, jego żona. Tylko upór Klotyldy
zmusił jej męża do oderwania się od pilnych interesów i podjęcia
tej „naukowej ekspedycji” - nowego kaprysu młodej kobiety, która
ostatnio zainteresowała się archeologią.

Madame de Trois była zachwycona. Jej delikatne nozdrza drża-

ły Kilka razy nerwowym gestem poprawiła niesforny lok kasztano-
watych włosów wysuwający się spod szarego jedwabnego kapelusi-
ka, ozdobionego malutkim białym ptaszkiem.

- Trzeba zmusić te kamienie do mówienia! - krzyknęła wreszcie

Klotylda. - Popełniliśmy błąd, przychodząc tu za dnia. Trzeba było

276

przyjechać  nocą,  przy  świetle  Księżyca.  Przy  Księżycu  powracają
cienie  przeszłości...  Zobaczymy  cudowne  obrazy!  Usłyszymy
dźwięk bukcyn - wojennych trąb rzymskich. Ich grzmot zmuszał do
ucieczki  zastępy  wrogów...  Zabrzmią  trąby,  a  odpowie  im  ryk  dzi-
kich bestii, czujących mięso ludzkie, i zobaczymy, jak Cezar... Oj!...
Ach!

Klotylda de Trois krzyknęła z przerażenia. Nieoczekiwane wy-

darzenie przerwało wzlot jej fantazji.

Jakiś mężczyzna, może dwudziestopięcioletni, wysoki, herkule-

sowej budowy, z jasną bródką i wąsami na ogorzałej twarzy, pod-
kradł się do niej niespostrzeżenie i szybkim ruchem zerwał z kape-
lusika białego ptaka, rozszarpał go na strzępki i z niedowierzaniem
zaczął grzebać w wacie, którą wypchany był ptaszek.

Jego oczy... Mimo całego przestrachu Klotylda musiała zauwa-

żyć  niezwykły,  jaskrawy  błękit  tych  oczu.  Gorzał  w  nich  dziwny
płomień.  To  nie.  płomień  obłędu,  ale  coś  niezwykłego,  coś,  czego
się nie spotyka. Była w nich czujność zwierzęcia i  naiwność dziec-
ka. Twarz nieznajomego można by nazwać piękną, gdyby nie nad-
miernie  rozwinięte  łuki  brwiowe,  zbyt  głęboko  osadzone  oczy  i
szeroki, płaski nos. Nie miał kapelusza. Głowę jego okrywały jasne,
długie i gęste włosy.

Postępek nieznajomego oszołomił całe towarzystwo. Ale już w

następnej minucie Bernard de Trois rzucił się na niego z laską.
Nieznajomy skrzywił usta w szerokim uśmiechu odsłaniając cu-
downe mocne zęby. Widocznie uznał to za zaproszenie do zabawy...
Podbiegł do pana de Trois i uchylał się od jego ciosów ze zręczno-
ścią i naturalną gracją młodej pantery.

A z ulicy pędził już jakiś człowiek, wymachując rękami.
- Adam! Wróć! - krzyczał zupełnie jak na psa.

277

Jasnowłosy olbrzym usłuchał, ale niechętnie, i odsunął się na

bok z głuchym rykiem. W tej samej chwili nadszedł z drugiej strony
ulicy policjant, który usłyszał krzyki

- Spieszę państwa przeprosić! - krzyczał już z daleka człowiek,

który uspokoił Adama,  i  machał kapeluszem.  - Proszę mi wierzyć,
że  w  tym  wszystkim  nie  było  złej  woli!  Pozwolą  państwo,  że  się
przedstawię...  Jestem  profesorem  archeologii  i  paleontologii  na
Sorbonie... Moje nazwisko August Licorn. A to jest Adam, po pro-
stu Adam... Zaraz państwu wszystko wytłumaczę...

Lecz rozsierdzony „król jedwabiu” nie chciał niczego wysłuchi-

wać:

-  To skandal! Znieważyć kobietę!...
-  Proszę pozwolić mi wyjaśnić...
-  Żadnych wyjaśnień! - trzęsącą się z gniewu ręką de Trois po-

dał policjantowi swą kartę wizytową. - Oto moja wizytówka. Proszę
spisać tych panów i podać ich do sądu! Idziemy!

Wziął pod rękę żonę, skinął głową Anatolowi, przykazując mu

iść za sobą, i szybko ruszył w stronę czarnego lakierowanego auto-
mobilu, który na nich oczekiwał.

Kiedy piękna limuzyna ruszyła z miejsca, Anatol wiedziony

dziecinną ciekawością, strachem i zachwytem, popatrzył na dziw-
nego człowieka, który zerwał ptaszka z kapelusza cioci Klo...

2. Nieprzyjemna wizyta

Skręciwszy z Bulwaru Włoskiego na niewielką uliczkę Pille Vil-

le,  profesor  Licorn zwolnił  kroku. Po szumie Bulwaru  cisza tu pa-
nująca oszałamiała. To  była cisza kościoła, a właściwie cisza świą-
tyni  Złotego  Cielca.  Tu  mieszkają  milionerzy.  Posępne  wysokie
domy z kratami w oknach parteru nieżyczliwie spoglądały na rzad-
kich przechodniów. To chyba tu... Zdenerwowany Licorn nacisnął

278

przycisk  elektrycznego  dzwonka  ukryty  w  głowie  brązowego  lwa.
Milczący  szwajcar  bez  pośpiechu  otworzył  drzwi,  wprowadził  pro-
fesora  do  westybulu  pełnego  roślin.  Przy  wejściu  stał  wypchany
niedźwiedź.  Po  szerokich  schodach  wysłanych  ciemnoczerwonym
dywanem schodził w dół służący. Licom podał mu swój bilet wizy-
towy.

- Pan de Trois w domu? Chciałbym się z nim zobaczyć w spra-

wie osobistej.

- W sprawach osobistych pan de Trois przyjmuje w soboty i

czwartki od dziewiątej dwadzieścia do dziesiątej rano. Dziś może
się pan jedynie zobaczyć z sekretarzem pana de Trois.

W tej chwili ukazała się na schodach Klotylda de Trois ubrana w

szary jedwabny płaszczyk i kapelusz z białym ptaszkiem u ronda.
Licorn ukłonił się i odsunął, aby przepuścić ją do drzwi.

Klotylda de Trois uprzejmie odpowiedziała na jego ukłon. Po-

znała profesora:

- Profesor Licorn! Pan do mego męża? Nie ma go w domu. Cóż

pana tu przywiodło? Chyba nie historia ptaszka z mego kapelusza?
Proszę spojrzeć, ptaszek już jest na swoim miejscu! Wynika z tego,
że wszystko jest w porządku...

- Rzeczywiście, przyszedłem porozmawiać z panem de Trois o

nieprzyjemnym zajściu...

- To proszę porozmawiać ze mną! Przecież w końcu to ja, a nie

mój mąż, byłam „stroną pokrzywdzoną”. Czyli cała ta historia to
moja osobista sprawa. Proszę za mną, profesorze!

Służący podszedł do Licorna i z szacunkiem pomógł mu zdjąć

płaszcz.

Licorn ledwie nadążał za Klotylda, która szybko wbiegła na

schody.

- Nasza znajomość zaczęła się nieco oryginalnie, nieprawdaż? -

zwróciła się Klotylda do profesora z uprzejmym uśmiechem, kiedy
już zasiedli w miękkich fotelach salonu.

279

- Tak - odpowiedział zmieszany. - Oryginalnie, choć i dla pani, i

dla mnie niezbyt przyjemnie. Policja spisała protokół i cała sprawa
skończy się w sądzie.

- Cóż za głupstwo! Porozmawiam z mężem i wszystko się ułoży.

Nie ma mowy o żadnych sądach, protokołach czy policji! Te słowa
ranią wprost moje uszy!...

Licornowi spadł kamień z serca:
- Ja nawet jestem zadowolona - mówiła dalej Klotylda - że

dzięki temu zawarłam tak interesującą znajomość. Czytałam pana
książki o człowieku pierwotnym i bardzo mi się podobały.

Licorn skłonił się. Nie spodziewał się zupełnie, że właśnie tu

spotka czytelniczkę swoich naukowych prac.

- Niech mi pan powie, profesorze, czy młody człowiek, łowiący

ptaszki na moim kapeluszu nie jest przypadkiem tym dzikusem,
którego znalazł pan w Himalajach w czasie swojej ostatniej wypra-
wy? Pisały o tym wszystkim gazety i bardzo chciałabym poznać tę
znakomitość!

- Tak, to on. Dziki człowiek, a ściślej - biały dziki człowiek, któ-

rego odkryłem w Himalajach na wysokości paru tysięcy stóp.

Klotylda poruszyła się.
- Jakie to interesujące!
- Rzeczywiście, ten biały dzikus jest bardzo interesujący dla na-

uki. To nie jest po prostu zwykły dzikus. To przypadkiem ocalały
egzemplarz całkowicie już wymarłej rasy, ostatni przedstawiciel
ludu, który żył przed tysiącami lat i który, jak sądzę, był praprzod-
kiem wszystkich ludów Europy.

- Nazwał go pan Adamem?
- Nadałem mu to miano w żartach, a potem jakoś przylgnęło do

niego. Wyjątkowo ciekawy okaz... Ale... - profesor Licorn westchnął
- gdyby pani wiedziała, ile miałem już przez niego kłopotów i nie-
przyjemności! Na początku, oczywiście, nie mogłem wypuszczać

280

go na swobodę. Trzeba było tresować go jak zwierzę. Ale w za-
mknięciu męczył się. Więc kiedy się trochę „ucywilizował”, zaczą-
łem brać go na spacery. Jest posłuszny i przywiązany jak pies.

Kiedy po raz pierwszy poszedłem z nim do Ogrodu Luksembur-

skiego,  wpadł  w  szalony  zachwyt.  Nim  zdążyłem  się  zorientować,
wdrapał  się  na  drzewo  i  krzyczał  z  radości  tak,  że  dzieci  zaczęły  z
płaczem  uciekać.  Dozorca  skamieniał,  widząc  takie  świętokradz-
two. Następnym razem Adam wskoczył do fontanny Carnot - miał
ochotę  na  kąpiel...  Na  Placu  Zgody,  zgromadziwszy  wokół  siebie
tłum gapiów, wspiął się na posąg konia...

Klotylda wybuchnęła śmiechem. Słuchała profesora z wielkim

zainteresowaniem.

- Kiedyś, kiedy wracaliśmy z Adamem dorożką do domu, znu-

dziła mu się zbyt powolna jazda, chwycił więc dorożkarza za koł-
nierz, zsadził z kozła, jednym skokiem znalazł się na koniu i pognał
jak szalony.

Klotylda znów dźwięcznie się roześmiała.
- Tego wszystkiego nie da się opowiedzieć! Spadały więc na

moją głowę  protokoły,  kary, procesy sądowe. Ulica Champolliona,
przy  której  mieszkamy,  została  po  prostu  sterroryzowana.  Na  po-
czątku  administracja  Sorbony  wyciągała  mnie  z  kłopotów,  czasem
na pomoc przychodziło Ministerstwo Oświaty, ale w końcu wszyst-
kim  się  to  znudziło.  Na  szczęście  Adam  wiele  się  już  nauczył.  Tak
się  cieszyłem,  że  skończyły  się  już  jego  dzikie  wybryki,  a  tu  nagle,
przedwczoraj, ten wypadek z panią...

- Ależ nie ma o czym mówić, drogi profesorze! Niech pan mi

lepiej opowie, w jaki sposób udało się panu oderwać to dwunogie
zwierzę od jego rodzinnych gór i przywieźć do Paryża.

281

- Przygotowuję do druku dziennik mojej podroży. Jeżeli to pa-

nią interesuje, mogę przysłać pani odbitki korektorskie.

- Kochany profesorze, będę taka wdzięczna! Niech pan przyśle

już jutro!... - Klotylda zerwała się z fotela i uścisnęła obie ręce Li-
corna.

3. Dziennik profesora Licorna

Następnego dnia pokojówka przyniosła na tacy poranną pocztę.

- Dziennik profesora - wykrzyknęła Klotylda. - Marie, dzisiaj niko-
go nie przyjmuję!

Kiedy pokojówka wyszła, Klotylda z gorączkową niecierpliwo-

ścią rozerwała dużą kopertę i zagłębiła się w fotelu. Zaczęła czytać.

„11 czerwca. Kiedy ruszałem w swoją wyprawę w Himalaje, je-

den z moich kolegów żartobliwie życzył mi, abym wśród wiecznych
śniegów spotkał swego imiennika

. To życzenie nie spełniło się.

Śnieżna siedziba

przyjęła mnie nader niegościnnie... A i w aspek-

cie naukowym moja ekspedycja była właściwie nieudana...

Po francusku Licom znaczy jednorożec, czyli istota mitologiczna.

W sanskrycie Himalaja (a stąd nazwa Himalaje; oznacza śnieżną lub zimową

siedzibę.

Rozpocząłem swoją wspinaczkę od południowego stoku pasma

gór  przylegającego  do  prowincji  Assam.  Góry,  pokryte  na  dole
wspaniałą tropikalną roślinnością, dają schronienie tygrysom, sło-
niom,  małpom.  Jaskrawą  zieleń  we  wszystkich  odcieniach,  od  ja-
snożółtego  do  głębokiego  błękitu,  rozjaśniają  bardziej  jeszcze  ja-
skrawe barwy kwiatów i ptasiego upierzenia - pełno tu papug, ba-
żantów,  kur  kolorowo  upierzonych.  Gdyby  nie  chmary  owadów  i
nieprzyjemna wilgoć panująca nocą, a nawet i w dzień podnosząca
się z błotnistych równin u stóp góry, można by spokojnie ochrzcić
to miejsce mianem raju.

Przepiękna jest także druga strefa roślinności - na wysokości

około 1000 metrów - strefa dębów i dzikich kasztanowców, tak
dobrze znanych Europejczykowi.

282

Na wysokości 2500 metrów - królestwo drzew iglastych, a po-

wyżej 5600 metrów zaczyna się właściwa śnieżna siedziba. Z rzad-
ka trafia się tu niedźwiedź czy górska kozica. Jak dziwnie jest stać
na wysokości sześciu-siedmiu tysięcy metrów, oddychać lodowa-
tym powietrzem, które dławi w płucach, i patrzeć w dół, na zielony
pas tropikalnej roślinności... Zdumiewający widok.

Nie przyszedłem tu jednak, aby podziwiać piękno przyrody.

Szukałem  „swych  imienników”,  szukałem  śladów  tego,  który
mieszkał w śnieżnej siedzibie przed setkami, tysiącami, milionami
lat..  Jak  na  razie  powodzenie  nie  uwieńczyło  moich  poszukiwań  -
Himalaje  zazdrośnie  strzegły  swoich  tajemnic,  skrywając  je  pod
lodowymi blokami.

Wspinaczka jest tu niezwykle trudna. Głębokie przełęcze,

straszliwe zimno nocą, całkowity brak jakiegokolwiek paliwa - ni
pęczka suchej trawy, ni żadnego krzaczka. Śnieg, lód i wieczne
milczenie.

Przewodnicy szemrali i niemal wszyscy porzucili mnie po tym,

jak  jeden  z  nich  wpadł  w  rozpadlinę  skalną  i  zabił  się.  Wreszcie
zostało  ich  tylko  trzech.  Rąbanie  lodu  w  poszukiwaniu  skamielin
byłoby bez sensu. Pozostawała jedynie nadzieja, że przyroda zechce
nam pomóc: czasem w momencie obsuwania się skał czy lodowych
bloków odsłaniają się kości kopalnych zwierząt. Ale los nie był dla
mnie  tak  łaskawy.  Zastanawiałem  się  już  nad  niesławnym  odwro-
tem.

Ale następny poranek wynagrodził mi wszystko z nawiązką.

Wyobrażam sobie, ile hałasu wywoła moje znalezisko w całym na-
ukowym świecie!

Oto, jak się wszystko zaczęło:
Następnego ranka błądziłem samotnie ze strzelbą na ramieniu

między oblodzonymi skałami. Zajrzawszy za skalny nawis ujrzałem
coś, co głęboka mną wstrząsnęło. Myślałem, że to halucynacja.
Jakieś dwadzieścia kroków przede mną stało pod nawisem obrócone

283

do  mnie  plecami  dwunogie  zwierzę.  Jego  nagie  brązowe  ciało
okrywała  tylko  zwierzęca  skóra,  spięta  na  lewym  ramieniu.  Gęste
włosy wyglądały jak kopa siana, uszy poruszały się Na rękach i pod
obnażoną skórą prawej łopatki grały potężne mięśnie. Bosymi sto-
pami stał  pewnie na lodzie, jakby to  był  parkiet, a w  ręce dzierżył
ogromny blok lodu. Ale ów ciężar nie krępował wcale jego ruchów.
Pochylał się całym ciałem  i obserwował coś, co działo się niżej.  W
końcu, wybrawszy chyba właściwy moment, z dzikim rykiem, który
głośnym echem rozniósł się po górach, cisnął w dół lodową skałę.

I wtedy rozległ się w odpowiedzi ryk rozjuszonego zwierzęcia.

Dwunogie zwierzę odłamało jeszcze większy kawał lodu, rzuciło go
w dół i samo pomknęło za nim.

Kilka skoków i już było na miejscu.
Przed moimi oczami rozpostarł się nowy obraz, jakby dokładnie

przeniesiony z ery lodowcowej Nigdy, nigdy tego nie zapomnę!

Na dnie niewielkiej dolinki leżała skrwawiona kozica z przetrą-

conym  grzbietem.  Nad  nią  stał  na  tylnych  łapach  niedźwiedź  ze
zbrukaną  krwią  głową.  Ryczał  wściekle,  unosząc  w  górę  przednie
łapy, a z jego otwartej paszczy tryskały strugi posoki. Na spotkanie
rozszalałej  bestii,  uzbrojony  tylko  w  kawał  lodu,  szedł  bez  drżenia
drugi dziki zwierz - zwierz dwunogi.

Dlaczego dwunogi tak się spieszył? Dlaczego nie dobił niedź-

wiedzia ze swej bezpiecznej kryjówki pod urwiskiem? Czyżby nie
potrafił zapanować nad głodem na widok łakomego kąska? A może
nie uważał niedźwiedzia za groźnego przeciwnika?.. Kto potrafi
odczytać kryjące się w tej masywnej czaszce uczucia?

Przeciwnicy szybko zbliżali się do siebie. Kiedy odległość mię-

dzy nimi nie przekraczała półtora metra, dwunogi rzucił swój lo-
dowy pocisk. Trafił w lewe oko. Niedźwiedź przysiadł, zawył z bólu

284

i zaczął trzeć mordę łapami.

I w tym samym momencie, zobaczywszy zdrowym okiem, że

przeciwnik rzuca się w jego stronę, podniósł się na całą wysokość i
stanął w obronnej pozie. Zatrzymał się i dwunogi. Przez parę chwil
zwierzęta trwały w bezruchu. Potem dwunogi zaczął powoli pod-
chodzić do niedźwiedzia od strony ranionego oka. Niedźwiedź ob-
racał się w tym samym kierunku; zrobili w ten sposób dwa kręgi,
jak wojownicy czający się przed decydującym starciem.

Czekałem, aż rzucą się na siebie, ale wszystko potoczyło się ina-

czej. Na początku trzeciego obrotu dwunogi zwierz znalazł się na
wprost leżącej na śniegu kozicy. Z niezwykłą szybkością schwycił
nagle kozicę, złapał ją za ucho i z kocią zręcznością począł wspinać
się ze swą zdobyczą po lodowych ustępach.

Niedźwiedź, zapomniawszy widać o swych ciężkich ranach, rzu-

cił się z  potężnym rykiem  w ślad za napastnikiem, który pozbawił
go  smacznego  śniadania.  Ale  ten  wspiął  się  już  na  jakieś  cztery
metry  i  niedźwiedź  w  bezsilnej  złości  szarpał  pazurami  stromy
nawis.

Byłem zachwycony odwagą, zręcznością i przytomnością umy-

słu dwunogiego zwierzęcia  - przecież właśnie dzięki nim został on
królem przyrody - a przy tym zastanawiałem się, jak uniknąć spo-
tkania  z  wielkoludem.  Nagle  straszliwy  krzyk  rozbudził  górskie
echo i zobaczyłem, jak ciężki złom lodowy przygniata dwunogiego i
wraz  z  nim  stacza  się  w  dół.  Ciało  dwunogiego  zwierzęcia  głucho
uderzyło o ziemię, złom lodu przygniatał jego nogę. Niedźwiedź ze
zwycięskim rykiem rzucił się na swą ofiarę. Dwunogi jeszcze się nie
poddawał,  usiłował  pięściami  odeprzeć  zbrojne  w  potężne  pazury
łapy.

Ale jego położenie było prawie beznadziejne.

285

Niedźwiedź zerwał mu już skórę z prawego przegubu, wbił

straszliwe szpony w lewe ramię...

Dwunogie zwierzę, tylko co dokonując cudów zręczności i od-

wagi, krzyczało z bólu i strachu tak, jak tylko zwierzęta krzyczeć
potrafią.

Chwyciłem broń, wycelowałem w łeb niedźwiedzia i ryzykując,

że zabiję dwunogiego, nacisnąłem spust.

Głuchy łoskot wystrzału potoczył się po górach, odbił wielo-

krotnym echem i nastąpiła cisza. Zabity niedźwiedź runął całym
ciężarem na swego wroga, przykrywszy go swym ogromnym ciel-
skiem. Czy moje dwunogie zwierzę jeszcze żyje?

Nie pamiętam, jak zbiegłem do dolinki. Rzuciłem się na niedź-

wiedzia i z całej mocy zacząłem ciągnąć go za łapy. Daremne wysił-
ki!  Ja,  paryżanin  dwudziestego  wieku,  władający  wszechpotężną
bronią,  która  bezlitośnie  niesie  śmierć,  miałem  zbyt  słabe  ręce,
ręce  przyzwyczajone  jedynie  do  przewracania  kart  ksiąg,  a  nie  do
dźwigania  takich  ciężarów.  Udało  mi  się  tylko  oswobodzić  głowę
nieszczęsnego.  Żył  i  nawet  nie  stracił  przytomności.  Patrzył  na
mnie błyszczącymi, błękitnymi jak niebo oczami.

Podobny do gromu wystrzał, mój dziwaczny dla dwunogiego

zwierzęcia  wygląd  -  wszystko  to  musiało  potężnie  wstrząsnąć  jego
wyobraźnią.  -  Jednak  przy  tym  -  a  sądzę,  że  się  nie  mylę  -  zrozu-
miało owo zwierzę rzecz najistotniejszą: to, że ja też jestem dwuno-
gim  zwierzęciem,  które  pospieszyło  mu  na  pomoc.  I  ujrzałem  w
jego  wzroku  coś  na  kształt  wdzięczności.  Wdzięczności  człowieka
dla człowieka.  Było też  w tym wzroku  jeszcze coś, czego nigdy nie
ma w oczach zwierząt. Tak, to był człowiek. Dziki człowiek, należą-
cy do nieznanej, wymarłej rasy, prymitywny człowiek.

Nie było jednak czasu na rozmyślania. Trzeba było wołać o po-

moc. Strzelałem tak długo, aż wyczerpały mi się naboje. Potem

286

zacząłem krzyczeć. Szybko usłyszałem odpowiedź. Spieszyli do
mnie moi przewodnicy.

Z ich pomocą udało mi się wyswobodzić dzikusa spod niedź-

wiedziego cielska i lodowego złomu. Nawet nie jęknął, choć krew
obficie płynęła z jego ran, przez rozszarpane mięśnie prześwitywała
kość ramieniowa, a noga - widać to było wyraźnie - była złamana.
Założyłem niezbędne opatrunki, a potem z największą ostrożnością
znieśliśmy nasz drogocenny ciężar do obozowiska.

Wątpię, czy rodzonym bratem opiekowałbym się równie tro-

skliwie. To zupełnie zrozumiałe. Był to, prawdopodobnie, jedyny
na świecie egzemplarz należący do rasy naszych praprzodków.
Świadczył o tym cały szereg oznak... Krzyczałem na przewodników,
kiedy chcieli rezygnować, a sam w myślach selekcjonowałem dwu-
nogiego, ważyłem jego mózg, mierzyłem kąt twarzowy...

Nie był to naturalnie Pitecantropus erectus, którego resztki ko-

ści  odnalazł  przed  trzydziestoma  trzema  laty  holenderski  lekarz
Dubois  -  pitekantropus  bliższy  jest  małpie  niż  człowiekowi  i  wy-
marł  gdzieś  około  miliona  lat  temu.  Nie  jest  to  też  Pitecantropus
heidelbergensis  żyjący  na  początku  okresu  lodowcowego  i  będący
czymś  pośrednim  między  człowiekiem  a  małpą;  na  koniec  nie  był
to  też  neandertalczyk  -  istota  niższa  wzrostem  i  bardziej  krzepka.
Najprawdopodobniej  to  człowiek  z  Cro-Magnon.  I  cóż  na  to  moi
koledzy?  Cóż  na  to  cały  świat  nauki?  To  lepsze  niż  jednorożec.
Udało mi się przejść samego siebie.

4. Dalszy ciąg dziennika

13 czerwca. Mój Adam, bo tak nazwałem dzikiego człowieka,

zdrowieje szybciej, niż mogłem tego oczekiwać. Przez dwa dni po
walce z niedźwiedziem leżał w gorączce i bez zmysłów, ryczał i

287

próbował się zrywać. Z wielkim trudem udawało się nam utrzymać
go w łóżku.

Przyznaję, że wykorzystując jego omdlenia, nie potrafiłem

oprzeć się pokusie i przeprowadziłem parę badań antropologicz-
nych. Objętość jego czaszki - 1175 centymetrów sześciennych (goryl
ma 490, Europejczyk - 1400 centymetrów sześciennych). Ciekawe,
ile waży jego mózg...

Kiedy jego życie wisiało na włosku, przyszła mi do głowy myśl,

aby  pozostawić  go  własnemu  losowi.  Gdyby  umarł,  mógłbym  zro-
bić sekcję jego zwłok. Na ileż skomplikowanych  pytań znalazłbym
odpowiedź!  Powstrzymałem  się  jednak  -  będę  do  końca  szczery  -
wcale  nie  z  humanitarnych  pobudek.  Wiążę  z  tym  człowiekiem
ogromne nadzieje. Zabiorę go do Paryża, nauczę mówić, ucywilizu-
ję...  Ileż  interesujących  rzeczy  będzie  nam  mógł  opowiedzieć!  Za-
gadnienie najbardziej frapujące - czy ocalał jeszcze ktoś z jego ple-
mienia, czy też jest on ostatnim okazem swej rasy...

Niewątpliwie używa on czegoś w rodzaju języka, który składa

się z kilku dźwięków przypominających okrzyki. Kiedy na przykład
chce pić, mówi „aua”. Często też wydaje dźwięk, podobny do „tss-a-
a”, który brzmi, jakby kogoś wzywał. A gdy pokazałem mu skórę
niedźwiedzia, powiedział „u-u-u”, a na jego twarzy odmalowało się
zadowolenie.

Obejrzałem dokładnie jego ciało. Niezwykła objętość klatki

piersiowej  jest  najprawdopodobniej  wynikiem  życia  na  dużych
wysokościach,  gdzie  powietrze  jest  bardzo  rozrzedzone.  Na  po-
wierzchni stóp jego gruba skóra pełna jest modzeli. Właśnie dzięki
temu  nie  odmraża  nóg.  Jego  policzki,  a  nawet  czoło,  pokryte  są
puchem.  Na  całym  ciele,  a  szczególnie  na  nogach  i  tylnej  stronie
rąk,  rosną  mu  rudawe  włosy  długości  pięć-siedem  milimetrów.
Gruba,  zahartowana  skóra  i  tkanka  tłuszczowa  doskonale  chronią
go przed chłodem.

288

W jego skórzanym okryciu znalazłem interesującą szpilkę, wy-

konaną z kości słoniowej i ozdobioną rzeźbionym ptaszkiem po-
dobnym do głuszca. Widać sztuka nie jest mu obca. Musiał również
schodzić w dół, tam, gdzie spotkać można słonie.

Od chwili, kiedy uratowałem go od śmierci, Adam wykazuje w

stosunku do mnie psie przywiązanie. Kiedy bandażowałem jego
rany, schwycił mnie za rękę i w napadzie wdzięczności oblizał moją
dłoń i przegub. W ten sposób miałem przyjemność zapoznać się z
„kopalnym pocałunkiem”.

Dziś rano Adam wstał z łóżka i nie bacząc na moje zakazy, choć

na ogół jest bardzo posłuszny, wyszedł z namiotu, zerwał opatrunki
i, wystawiwszy rany na słońce, przeleżał tak do wieczora. Górskie
słońce czyni cuda. Opuchlizna opadła. Rany szybko się goją. Jesz-
cze parę dni i będziemy mogli ruszyć w drogę. Czy będzie chciał ze
mną pójść? Czy będzie chciał pozostawić swoje ojczyste góry? Tak
czy inaczej nie rozstanę się z nim. Żywy czy martwy znajdzie się w
Paryżu.

27 września. Wreszcie w Paryżu! W moim malutkim mieszkan-

ku! Bardzo długo nie pisałem. Adam jest ze mną. Jak wiele mnie to
kosztowało!...

Wbrew moim oczekiwaniom chętnie ze mną poszedł. Był po-

słuszny, a właściwie starał się być posłuszny każdemu mojemu
słowu o tyle, o ile pozwalała mu na to jego pierwotna natura. Do-
póki nie zeszliśmy na dół, do ludzi, wszystko było w porządku. Ale
potem...

Najpierw postarałem się go jakoś odziać. Nie mogłem przecież

wprowadzić go w cywilizowany świat nagiego, przepasanego zwie-
rzęcą  skóry.  Z  wielkim  trudem  znalazłem  biały  flanelowy  garnitur
odpowiedniego  rozmiaru.  Składał  się  po  prostu  ze  spodni  i  szero-
kiej  koszuli.  Do  koszuli  jeszcze  się  jakoś  przekonał,  ale  za  nic  nie
mógł się pogodzić ze spodniami. Krępowały goi śmieszyły. Uderzał
się po udach, parskał i zabawnie wykręcał nogi.

289

W Kalkucie, na ludnej ulicy przystanął i nagle... zdjął spodnie i

odrzucił je. W Kalkucie ludzie przywykli do nagości i nie wywołało
to większego skandalu, ale co będzie, jeśli coś takiego strzeli mu do
głowy w Paryżu?

Za pierwszym razem ostro go skarciłem. Jaki był żałosny w swo-

im poczuciu winy! Znowu, choć mu tego surowo zabroniłem, pró-
bował lizać mi ręce.

Kiedy byliśmy już na pokładzie statku, znów wydarzyła się nie-

samowita historia.

Tuż przed odbiciem statku od nabrzeża zawyła syrena. Adam w

panicznym strachu upadł na pokład, a potem jednym skokiem
rzucił się przez burtę do morza. Trzeba go było wyłowić i zamknąć
w kajucie.

Wiele kłopotów miałem z jego karmieniem. O spożywaniu po-

siłków  przy  wspólnym  stole  nie  mogło  być  mowy.  Obiady  przyno-
szono  mu  do  kajuty.  Ale  nie  chciał  nic  wziąć  do  ust:  nie  mógł  po
prostu jeść naszych potraw. Skończyło się na tym, że karmiłem go
surowym  mięsem  i  wodą.  Do  tego  bardzo  źle  znosił  upał  i  często
wył, co powodowało skargi pasażerów z sąsiednich  kabin. Wycho-
dzenie  z  nim  na  pokład  było  bardzo  męczące.  Skupiały  się  zawsze
wokół niego tłumy gapiów. Wszystko to bardzo mnie krępowało.

Opisanie wszystkich wydarzeń naszej podróży byłoby trudne i

zbyt  długie.  Przez  cały  czas  Adam  ha  zmianę  wpadał  w  panikę  i
zachwyt. Pociągi i samochody przerażały go. Nasze ubrania, domy,
światło  elektryczne  wprawiały  go  dosłownie  w  osłupienie.  Głup-
stwa,  na  które  nikt  z  nas  nie  zwróciłby  uwagi  -  reklamy  świetlne,
dźwięki orkiestry dętej lub stada małych gazeciarzy - robiły na nim
takie wrażenie, że często trzeba było ciągnąć go za rękę, aby ruszył
się z miejsca.

Ale cokolwiek by się działo, moja udręka kończyła się: Adam był

w Paryżu.

290

14 grudnia. Adam robi postępy. Nie liże już moich rąk. Przywykł

do  noszenia  garnituru.  Bardzo  lubi  jaskrawe  krawaty,  nauczył  się
posługiwać  nożem  i  widelcem.  Zna  już  kilka  francuskich  zwrotów
grzecznościowych.  Ale  nie  decyduję  się  jeszcze  na  wyprowadzenie
go  na  ulicę.  A  trzeba  by  go  przewietrzyć.  Zaczyna  się  nudzić  -
prawdopodobnie  dlatego,  że  siedzi  ciągle  zamknięty  w  pokoju,  co
prawda przy otwartym - mimo surowej zimy - oknie. Nocą, a szcze-
gólnie wtedy, kiedy świeci księżyc, siedzi przy oknie i wyje. Zabra-
niam  mu  wyć,  ale  mimo  to  wyje,  cichutko,  głucho  i  żałośnie...  W
nocy takie ludzkie wycie bardzo działa na nerwy, ale widzę, że nie
potrafi się od tego powstrzymać.

Żeby go trochę rozerwać, przynoszę mu książki z obrazkami. Ku

mojemu zdziwieniu znakomicie je rozumie i cieszy się nimi jak
dziecko. A szczególnie uradował go mój ostatni prezent: kundelek-
szczeniaczek. Adam nie rozstaje się z nim ani na chwilę, nawet śpi
razem z Gipsy - wymawia to jak „Żipsi” - a pies odpłaca mu taką
samą miłością i rozumie każdy jego gest. Czyżby działo się tak dla-
tego, że ich psychika jest tak podobna?

26 grudnia. Jednak Adam nie jest jeszcze całkowicie „ucywili-

zowany”. Wpadł dziś do mnie mój stary szkolny kolega i po przyja-
cielsku poklepał mnie po ramieniu. Adam, prawdopodobnie są-
dząc, że mnie bije, rzucił się z rykiem na gościa, a wraz z nim sko-
czyła i Gipsy. Z trudem uspokoiłem całą trójkę. Mój stary druh,
człowiek nerwowy i drażliwy, bardzo się tym całym zajściem prze-
raził.

- Na twoim miejscu trzymałbym go w klatce - powiedział mi na

odchodnym.

Dalej dziennik opisywał już wydarzenia znane Klotyldzie: przy-

gody Adama na paryskich ulicach. Ale przeczytała wszystko do-
kładnie.

- Zdecydowałam! Muszę się zająć jego wychowaniem! - wy-

krzyknęła, rzuciwszy rękopis na stół, i nie tracąc ani chwili wysłała

291

do profesora telegram, w którym zaprosiła go wraz z Adamem.

5. Adam wchodzi w świat

Z pewnym niepokojem profesor Licom prowadził Adama pod

rękę przez znajomy podjazd domu państwa de Trois.

Z nierozłącznym psem, ubrany w czarny kapelusz i modny

płaszcz Adam prezentował się całkiem przyzwoicie. Licorn za-
dzwonił.

- Adam, uważaj, bądź mądry, zachowuj się porządnie - nie

krzycz, nie skacz...

- Tak...
Szwajcar, poznawszy Licorna, odsunął się z szacunkiem. Lokaj

przybiegł pomóc im zdjąć płaszcze.

Nagle Adam z dzikim okrzykiem rzucił się na stojącego w kącie

z rozpostartymi łapami niedźwiedzia. Schwycił go za gardło i wraz
z kukłą upadł na podłogę. Zaskoczony lokaj upuścił płaszcze i znie-
ruchomiał z otwartymi ustami.

- Adam! Wróć! - krzyknął Licorn.
Ale Adam, kiedy jego żelazne palce rozerwały skórę i trafiły na

kłęby waty, sam zrozumiał swoją pomyłkę.

- Adam, biedaku, pomyliłeś się! To nie prawdziwy niedźwiedź!
- Ptak „nieprawdziwy... U-u nieprawdziwy... Wszystko nie-

prawdziwe - mamrotał zmieszany olbrzym, podnosząc się z podło-
gi.

- Adam, idziemy!
Adam ruszył za swym władcą, ciężko wzdychając w poczuciu

winy.

- Będę... - mruczał skruszony.
W jego języku znaczyło to ,,nie będę”. Licorn mimo woli

uśmiechnął się.

Służący zaprowadził ich do pokoju Klotyldy de Trois. Kiedy sta-

nęli w drzwiach, Klotylda radośnie uśmiechnięta wyszła im

292

naprzeciw i wyciągnęła rękę do Adama, Ręka zawisła w powie-
trzu...

Uwagę Adama przyciągnęła nagle chińska figurynka ze sko-

śnymi oczami stojąca na marmurowym kominku i kiwająca głową.
Wziął bibelocik do ręki. Porcelana chrupnęła i okruchy jej posypały
się na podłogę.

- Adam! Siadaj! - surowo krzyknął profesor. - Siadaj i nie ruszaj

się! Widzisz, co narobiłeś?!

- Będę... - płaczliwie wymamrotał Adam, z rozpaczą wodząc

wzrokiem po kawałkach porcelany.

- Uprzedzałem panią, madame - powiedział Licorn, witając się

wreszcie  z  gospodynią  -  że  ta  wizyta  i  pani,  i  mnie  może  sprawić
wiele  kłopotu.  Adam  nie  jest  jeszcze  na  tyle  dobrze  wychowany,
żeby  móc  bywać  w  towarzystwie.  Prosiłbym,  aby  pozwoliła  pani
oddalić mi się wraz z Adamem.

- Będę... - odezwał się Adam na sam dźwięk swego imienia.
- Drobiazg! - odpowiedziała Klotylda de Trois. - Proszę się nie

denerwować. Przecież to jak z dzieckiem, czegóż można wymagać...

Pod koniec wizyty profesor umówił się z Klotylda, że Adam

przeprowadzi się do jej pałacyku i teraz ona będzie się zajmować
jego „wychowaniem” pod kontrolą samego profesora.

6. Domowy uniwersytet

Adam przeprowadził się i od razu przewrócił cały dom państwa

de Trois do góry nogami. Najgorzej czuł się gospodarz.

- Może pan sobie wyobrazić - żalił się pan de Trois swemu

wspólnikowi - co to znaczy mieszkać w jednym domu z tygrysem.
Staram się nie wchodzić temu dzikusowi w drogę, ale przecież
trudno się z nim nie stykać, kiedy mieszkamy pod jednym dachem.

293

Kto wie, co może mu przyjść do głowy! Może kogoś zabić, zdemo-
lować safes, podpalić dom... Teraz nie jadam nawet w domu obia-
dów, wracam kuchennymi schodami, zamykam się na trzy spusty,
a i tak nie mogę spać!...

-  Nie może się go pan jakoś pozbyć?
De Trois machnął ręką.
-  Dopóki mojej żonie nie minie ten kaprys - nie!
Rano  Adam  uczył  się  z  Klotyldą  czytać  i  pisać,  a  wieczorem

przystępował do „studiów” pod kierunkiem jej brata, Pierre'a.

Towarzystwo młodego, wesołego oficera podobało mu się o wie-

le bardziej niż zajęcia z Klotyldą. Adam bardzo chętnie pracował z
Pierrem i zadziwiał nauczyciela swymi postępami. Już gdzieś po
miesiącu wspaniale jeździł na rowerze, prowadził samochód, wio-
słował, boksował się i grał w piłkę.

Co prawda jego pirackie jazdy samochodem nie raz kończyły się

mandatami, ale dla Pierre'a nie miało to znaczenia dopóki, jak
mawiał, „klucz do kasy Bernarda de Trois znajduje się w rączkach
siostry...”

W czasie meczów bokserskich Adam swymi potężnymi uderze-

niami okaleczył wiele osób. Piłka kopnięta przez niego, zbijała z
nóg. Najwięksi sportowcy pełni byli podziwu dla jego osiągnięć.
Stawał się znakomitością na sportowej niwie.

Na nieszczęście Adama brat Klotyldy uczył go nie tylko upra-

wiania sportów.

Wieczorami młody oficer często przebierał się w cywilny garni-

tur, zabierał ze sobą Adama i szli razem na Montmartre włóczyć się
po szynkach w poszukiwaniu przygód. Pierre wywoływał awanturę,
potem  podjudzał  Adama  i  doskonale  bawił  się,  obserwując  „rzeź
niewiniątek”.  Adam,  pobudzony  winem,  ciskał  napastnikami  tak,
jak  niedźwiedź  odrzuca  skaczące  na  niego  psy.  Alkohol  pozbawiał
go cienkiej otoczki cywilizacji, prymitywne instynkty brały górę i w

294

takich momentach był naprawdę straszny.

Klotylda musiała zrezygnować z pomocy Pierre'a i sama zająć

się „wychowywaniem” Adama.

- No, zobaczymy, co zwojujesz swoim „delikatnym damskim

podejściem” - mówił z ironią urażony Pierre.

Szybko jednak musiał przyznać, że Adam zmienił się na lepsze.
Klotylda brała go często na długie spacery i Adam zachowywał

się bardzo dobrze. Jedyne, co często peszyło Klotyldę to pytania,
które Adam jej zadawał, pytania właściwie bardzo proste, ale zna-
leźć na nie odpowiedź wcale nie było łatwo.

Pytał na przykład, czy powinien uważać niedźwiedzia za swego

bliźniego i czy trzeba, kiedy atakuje, nadstawiać mu drugi policzek.
Albo,  ujrzawszy  na  ulicy  głodnego  żebraka  i  sprzedawcę  paszteci-
ków,  usiłował  nakarmić  głodnego  i  wdawał  się  w  długie  spory  na
temat „cudzego” i „własnego”, nie przyjmując do wiadomości zasad
ekonomii  i  upierając  się,  że  głodnych  jest  o  wiele  więcej  niż  poli-
cjantów.

Rozmowy takie budziły w Klotyldzie nieokreślony lęk. I wresz-

cie pewnego dnia ujrzawszy, jak Adam ze spuszczoną głową zasta-
nawia się nad nowym pytaniem, doszła do wniosku, że należy mu
dostarczyć rozrywki. Zupełnie bezpiecznie można już było zabrać
go do teatru - trzeba mu pokazać którąś z klasycznych sztuk.

7. Ocalenie Desdemony

Klotylda de Trois siedziała z Adamem w loży pierwszego piętra

nieopodal sceny.

Kurtyna poszła w górę, Adam cicho krzyknął ze zdziwienia.
- Ściana uciekła...

295

- Proszę siedzieć cicho - zwróciła mentorskim tonem uwagę

Klotylda - nie należy przeszkadzać!

Będę - zgodnie ze swym przyzwyczajeniem odpowiedział Adam.
Grano Otella.
Adam przyglądał się pogrążonej w mroku sali, patrzył na ja-

skrawe światła rampy, na górne rzędy lóż.

- Proszę patrzeć tam! - Klotylda wachlarzem wskazała scenę.
Adam popatrzył „tam”, ale widać było wyraźnie, że przedsta-

wienie zupełnie go nie interesuje. Klotylda przeceniła jego intelek-
tualne możliwości. Wierszowana forma tragedii w połączeniu ze
śpiewną manierą francuskich aktorów bardzo utrudniały Adamowi
zrozumienie sztuki. Docierała do niego jedynie zewnętrzna strona
spektaklu: barwy i gesty...

Ożywił się nieco w czasie drugiej sceny, kiedy doszło do spotka-

nia Brabancja i Otella. A w czasie trzeciej sceny pierwszego aktu
huśtał się na fotelu i wzdychał - siedzenie w teatrze wyraźnie go
nudziło.

I oto pojawiła się na scenie Desdemona, którą grała aktorka

światowej sławy. Jej czarująca powierzchowność, kostium, a
przede wszystkim cudowny głos, zdziałały cud: Adam zamienił się
we wzrok i słuch. Nie spuszczał z Desdemony oczu. A „kiedy ode-
szła, westchnął i zapytał drżącym z lęku głosem:

-  Dokąd poszła? Czy jeszcze przyjdzie?
Klotylda uśmiechnęła się:
-  Przyjdzie, tylko proszę siedzieć cicho.
-  Jak ona się nazywa?
-  Desdemona.
I Adam zaczął cichutko powtarzać:
-  Deżdemon... Deżdemon... Deżdemon...
Spektakl zrobił się nagle niezwykle interesujący.

296

Adam żył pojawieniem się Desdemony, cierpiał, kiedy znikała

ze  sceny.  Oczywiście,  w  dalszym  ciągu  rozumiał  nie  więcej,  niż
jedną dziesiątą z tego, co działo się na scenie, ale ogarnięty zupeł-
nie  nowym  uczuciem  oceniał  działające  postaci  wedle  tego,  jak
odnoszą  się  do  Desdemony.  Otello  -  nim  ogarnęła  go  zazdrość  -
budził sympatię Adama, tak samo zresztą jak i Kassjo. Rodrigo nie
podobał mu się, a Jagona obdarzył nienawiścią...

Kiedy Otello po raz pierwszy grubiańsko krzyknął na Desdemo-

nę: „Precz z mych oczu!”, Adam głucho warknął. Od tej chwili
znienawidził i Otella.

Zbliżał się tragiczny finał. Desdemona śpiewa w swej sypialni

smutną piosenkę:

Pod wierzbą płaczącą dziewczyna łzy roni
i śpiewa: Wierzbo! Wierzbo!
W dół główkę spuściła, skroń wsparła na dłoni
i śpiewa: Wierzbo! Wierzbo!

William Shakespeare: Otello, tragedia w pięciu aktach. Przekład Józefa

Paszkowskiego, Kraków 1927, str. 117 [przyp.tłumacza]

Kiedy Otello pojawił się w pokoju Desdemony gotów rzucić się

na  nią,  Adam  cały  się  zjeżył,  tak  jak  działo  się  to  z  nim  w  najnie-
bezpieczniejszych  chwilach  polowania.  Płonące  suchym  blaskiem
oczy  śledziły  każdy  ruch  Otella,  mięśnie  grały  pod  skórą,  głowa
wsunęła się w ramiona. Palce szarpały aksamitną barierkę loży...

Modlitwa Desdemony, gniew Otella - to wszystko Adam rozu-

miał bez słów. W końcu, kiedy Otello zaczął dusić Desdemonę,
rozległ się w teatrze zwierzęcy ryk - ryk, którego nie przewidzieli
ani Szekspir, ani reżyser spektaklu, ani publiczność.

Na ciemnym tle loży wyrosła sylwetka ogromnego mężczyzny.

Jednym susem przeskoczył kanał orkiestry, dopadł aktora grające-
go Otella, oderwał go od Desdemony, powalił na podłogę i zaczął
dusić, dusić w sposób absolutnie nic teatralny...

Zza kulis rzucili się Otellowi na pomoc strażacy, robotnicy, ak-

torzy. W całym tym zamieszaniu Adam nic stracił z oczu Desdemony.

297

Zauważył nagle, że wstała i odchodzi.
Momentalnie zostawił pozbawionego prawie tchu Otella, ode-

pchnął zatrzymujących go strażaków, Jagona i Kassja, pobiegł za
Desdemoną, chwycił ją, podniósł jak piórko i tą samą drogą przez
kanał orkiestry wrócił do loży.

Tu posadził Desdemonę i zaczął ją głaskać po głowie jak dziec-

ko. Przemawiał przy tym czule rwącym się głosem:

- Siedź przy mnie, Deżdemon. Tu cię nikt nie skrzywdzi! Siedź,

będziemy razem patrzeć tam, co się dalej dzieje!

I całkowicie przekonany, że ogląda dalszy ciąg spektaklu, ob-

serwował panujące na scenie i w całym teatrze zamieszanie.

Klotylda, blada jak ściana, podniosła się i z powrotem opadła na

fotel.

- Adam! - krzyknęła - wypuść w tej chwili Desdemonę i wraca-

my do domu!

Ale Adam spojrzał na nią tak, że zrobiło jej się strasznie.
- Nie! - powiedział twardo. - Nie! Zabiją ją! Nie oddam jej ni-

komu.

Desdemona drżała ze strachu w silnych rękach Adama...
Klotylda straciła głowę. Czyżby szykował się nowy skandal? Ale

i tym razem udało jej się znaleźć wyjście:

- Proszę się nie denerwować - zwróciła się do aktorki, mówiąc

tak szybko, że Adam nie mógł jej zrozumieć - pojedziemy do mnie,
a w domu potrafię jakoś panią oswobodzić z rąk nieoczekiwanego
wybawcy. Adam, idziemy!

Adam ani na chwilę nie rozstawał się ze swoim ciężarem. Przy-

szedłszy do swego pokoju położył Desdemonę ostrożnie na podło-
dze i powiedział: - Tu nikt nie dotknie. Będę pilnował. - Wyszedł z

298

pokoju, zamknął drzwi i jak pies położył się w progu, zagrodziwszy
wejście własnym ciałem.

Adam nie przywykł jednak do tak późnego chodzenia spać.

Zdrowy sen błyskawicznie ogarnął potężne ciało. Kiedy usnął, Klo-
tylda cicho poruszając się w miękkich pantofelkach weszła do po-
koju Desdemony przez drzwi sąsiedniego saloniku, wyprowadziła
aktorkę, otuliła ją swą narzutką i szałem i, serdecznie przeprosiw-
szy, odesłała samochodem do domu.

8. Lampart w domu

Zaczynało dopiero świtać, kiedy Adam poderwał się z twardego

łoża i otworzył drzwi do swego pokoju.

- Deżdemon! - zawołał cichutko.
Cisza.
- Deżdemon! - powtórzył Adam z niepokojem i wszedł do poko-

ju.

Pokój był pusty.
Z piersi Adama wyrwał się głuchy krzyk. Ale jeszcze wierzył: ob-

szedł szybko wszystkie zakątki, szukając Desdemony.

Desdemony nie było.
Pałac de Trois wypełnił się krzykiem ranionego zwierzęcia.

Adama opanował szalony gniew. Dusiła go wściekłość na miasto, w
którym  wszystko  było  nieprawdziwe.  Nieprawdziwe  ptaki,  nie-
prawdziwe  zwierzęta,  nieprawdziwe  słowa...  I  nawet  sama  Desde-
mona  była  nieprawdziwa.  Zniknęła,  a  w  powietrzu  wisiał  tylko
lekki zapach jej perfum...

Adam oszalał. Łamał meble, rozbijał wazony - zniszczył wszyst-

ko, co dostało mu się w ręce. To go trochę uspokoiło.

Potem przypadł nagle do fotela, na którym siedziała Desdemo-

na. Zaczął wdychać perfumy. Od fotela ruszył dalej, śladem zapa-
chu, wietrząc w powietrzu znajomy aromat.

299

W pałacyku powstało zamieszanie. Służba miotała się bezładnie

i wiadomo, jakby się to skończyło, gdyby Adam nieoczekiwanie nie
pognał w dół, węsząc i wyciągając głowę jak pies gończy.

Klotylda, która zabarykadowała się w swoim pokoju, odetchnęła

z ulgą i rozpoczęła pospieszną toaletę.

Przyniesiono ranną pocztę. Klotylda przejrzała gazety. Wiele z

nich zdążyło już donieść o wydarzeniach poprzedniego wieczora.
Ocalenie Desdemony, Dziki człowiek w Paryżu!, I znowu Adam!,
Najwyższy czas zakończyć wreszcie ten skandal! - krzyczały tytuły
artykułów. Prawie w każdej notce wraz z imieniem Adama pojawia-
ło się imię Klotyldy de Trois.

Do pokoju wszedł Bernard de Trois z gazetą w ręce.
- Czytała pani? - zapytał żony, zobaczywszy leżące na podłodze

gazety. - Tak dłużej być nie może! Nie da się mieszkać pod jednym
dachem z lampartem.

Klotylda nie protestowała. Zadecydowano, że Adam wróci do

profesora i zawiadomiono o tym Licorna.

W tym czasie Adam szalał wokół domu, starając się złowić za-

pach Desdemony. Zwracając na siebie powszechną uwagę, zataczał
coraz szersze kręgi, mając nadzieję natrafić w końcu na ślad. Zu-
pełnie prawie nie znając miasta, trafił - wiedziony jakimś przeczu-
ciem - do gmachu teatru. Ale teatr był zamknięty. Okrążywszy kilka
razy budynek, rozpoczął od nowa poszukiwanie na ulicach...

Dopiero późnym wieczorem wrócił do pałacyku de Trois, zmę-

czony, głodny i wściekły.

I od tego dnia Adam stał się prawdziwym nieszczęściem domu.

Przez prawie wszystkie noce wył, nie zwracając uwagi na prośby i
groźby Licorna, a w ciągu dnia znikał na ulicach Paryża, krążąc w
poszukiwaniu Desdemony. Nie wiedział, że przerażona aktorka

300

wyjechała następnego dnia z Paryża, aby przypadkiem się z nim nie
spotkać. Kiedy wracał ze swych wędrówek, cały dom zamierał ze
strachu. Mieszkańcy pałacyku siedzieli drżąc w trwożnym oczeki-
waniu i tylko z rzadka przemykali się bezszelestnie po korytarzach.

Adam był rozdrażniony i nie chciał nikogo widzieć. Nawet na

Licorna patrzył spode łba i nie chciał odpowiadać na jego pytania,
co bardzo profesora rozgoryczało. Przecież jeszcze tyle inte-
resujących tajemnic należało wydrzeć prymitywnemu człowiekowi!
Oczywiście, dla dobra nauki...

Dla dwóch tylko istot Adam robił wyjątek: dla swojej suczki

Gipsy i dla Anatola.

Na pobladłej i wychudłej twarzy Adama na widok Anatola po-

jawiało się coś w rodzaju uśmiechu. A chłopiec bardzo sobie owo
przywiązanie cenił. Dziecięcą wrażliwością czuł tragedię Adama,
oderwanego od ojczystych gór i bez litości ciśniętego w kocioł wiel-
kiego miasta.

- Uciekniemy razem - mówił mu nie raz Adam. - Tam, daleko...
I w tym „daleko...” było tyle przejmującej tęsknoty, że Anatol

dziecinnymi pieszczotami starał się pocieszać swego wielkiego,
mocnego, a tak w owych chwilach bezsilnego druha.

„Daleko” - słowo to było Adamowi tak drogie i tak niedostępne

jak Desdemona. A w jego duszy rodził się głuchy bunt, bunt który
wreszcie wybuchnął.

9. Ucieczka

Trwało przyjęcie, jedno z tych przyjęć, którymi słynął dom de

Trois. Wśród starannie dobranych gości przeważali panowie z naj-
wyższych  sfer  bankowych  i  rządowych  wraz  z  małżonkami.
Ogromne  pokoje  tonęły  w  tropikalnej  zieleni.  Na  stołach  stały
kwiaty, a służba kończyła ostatnie przygotowania. W oczekiwaniu

301

na obiad cale towarzystwo rozsiadło się w obszernym salonie.

Pan de Trois był zadowolony. Jeden tylko drobiazg budził jego

niepokój. Adam... Żeby tylko nie przyszło mu do głowy pojawić się
w salonach de Trois! Ale Adam przyszedł. Przyszedł - mroczny i
milczący - tuż przed samym koncertem. I z nikim się nie witając
usiadł w kącie.

Znakomita śpiewaczka zaproszona na koncert zasiadła za kla-

wiaturą fortepianu. Przez przypadek bądź celowo zaśpiewała pieśń
Desdemony:

Pod wierzbą płaczącą dziewczyna łzy roni
i śpiewa: wierzbo! Wierzbo!
W dół główkę spuściła, skroń wsparła na dłoni
i śpiewa: wierzbo! Wierzbo!

Adam skamieniał. Nie wyobrażał sobie, że tę pieśń może śpie-

wać ktoś inny. Ogarnęło go drżenie. Na twarzy odmalował się wy-
raz cierpienia, schwycił się za głowę i nagle krzyknął tak przeraź-
liwie, że zadźwięczały kryształowe żyrandole:

- Nie wolno!
Podbiegł do instrumentu i uderzył w jego pokrywę tak mocno,

że pękła wśród trzasku strun. Adam z głuchym jękiem wypadł na
korytarz, gdzie pod drzwiami swego pokoju stał Anatol. Adam po-
chwycił go w biegu:

- Uciekamy, w góry... szybciej!...
U bocznego wejścia stało kilka samochodów. Adam wybrał naj-

lepszy z nich i, wyrzuciwszy szofera usiadł za kierownicą, posa-
dziwszy obok siebie Gipsy i Anatola. Samochód ruszył i z szaloną
prędkością pomknął w dal, przez ulice Paryża...

10. Niebo nad głową

Dziennikarze z prasy brukowej jak sępy rzucili się na skandal,

którego miejscem stał się pałac de Trois. Wysoko postawione oso-
bistości uczestniczące w proszonym obiedzie również nacisnęły

302

odpowiednie sprężyny, aby rozpętać kampanię przeciwko białemu
dzikusowi. Adam stał się bohaterem dnia.

I, jak się to często zdarza, opinia publiczna, która do tej pory z

pobłażaniem śledziła jego wyskoki i szaleństwa, teraz obróciła się
przeciwko niemu. Gazety żądały natychmiastowego uwięzienia
Adama i odizolowania go od zdrowego społeczeństwa.

Oczywiście Adam o tym wszystkim nie wiedział. Z szaloną

prędkością gnał po ulicach Paryża i kiedy nareszcie znaleźli się
wśród podmiejskich pól, odetchnął pełną piersią.

- Gdzie góry? - zapytał Anatola.
Anatol obudził się z drzemki i w pierwszym momencie nie bar-

dzo mógł zrozumieć, gdzie się znajduje i o jakie góry chodzi. Kiedy
przypomniał sobie o ucieczce, ogarnęło go dziwne, a przy tym ra-
dosne uczucie. Wiele razy marzył o ucieczce w dalekie strony i o
poszukiwaniu przygód. I oto jego marzenia się spełniły...

- Góry - odpowiedział Adamowi - to mogą być Pireneje, Alpy...

Ja widziałem Alpy... Na nich zawsze leży śnieg...

-  Jedziemy w Alpy! - krzyknął wzruszony Adam.
-  Ale to daleko! I do tego... Mogą nas złapać...
-  Jesteśmy daleko - niefrasobliwie odpowiedział Adam.
-  A telefony? Policja zawiadomi wszystkie miasta przez telefon i

mogą nas zatrzymać.

Tego Adam nie oczekiwał. Wiedział, jak trzeba ukrywać się

przed niebezpieczeństwem wśród dzikich skal, pokrytych śniegiem
i iglastymi lasami, ale jak się uratować przed telefonem?

Anatol miał rację. Już w Corbellie, dokąd dojechali nad ranem,

usiłowano ich zatrzymać.

Samochód rozwinął szaloną szybkość i przerwał łańcuch poli-

cjantów, którzy zaczęli strzelać, celując w opony. Jedną udało im

303

się przestrzelić.

-  Zobacz, czy widać pogoń! - krzyknął Adam do Anatola.
-  Teraz nie, zostali w tyle...
Nieoczekiwanie   Adam   zatrzymał   samochód, schwycił Anato-

la jedną ręką, wysadził na szosę i samotnie pomknął dalej.

- Adam! Adam! - krzyczał za nim porzucony chłopczyk, płacząc

z żalu i rozgoryczenia. Jego przyjaciel go zdradził!...

Samochód ściął ostry zakręt i z rozpędu wjechał do rzeki, roz-

pryskując  wokoło  bryzgi  wody.  Gipsy  zapiszczała  ze  strachu.  Na
powierzchni  wody  pojawiły  się  pęcherze  powietrza.  Rzeka  spokoj-
nie  płynęła  dalej,  tylko  w  miejscu,  gdzie  wjechał  samochód,  roz-
chodziły  się  kręgi  fal.  Woda  bez  śladu  pochłonęła  samochód  z
człowiekiem i psem.

Oszołomiony Anatol stał bez ruchu pod kroplami zaczynającego

padać deszczu. To wszystko trwało moment, choć chłopcu wydawa-
ło się, że ciągnie się nieskończenie długo. Na powierzchni rzeki
ukazała się najpierw mokra Gipsy, parskająca wodą z nozdrzy, a w
ślad za psem wyłonił się i Adam. Gipsy i on otrząsali się z wody w
taki sam sposób. Adam podbiegi do Anatola, wziął go na barana i
nic mówiąc ani słowa popędził w kierunku zarośli.

- Cicho! Siedź! Schowaj się!
Anatol nie zdążył jeszcze przyjść do siebie, kiedy od strony szo-

sy dobiegł ich szum motorów. Po kilku minutach przemknął obok
nich samochód policyjny. Tym razem jeszcze byli uratowani... Sa-
mochód pojechał w kierunku Melun.

Anatol zrozumiał wojenny podstęp swego przyjaciela. Deszcz

zmył ślady opon i policjanci nie zauważyli zniknięcia samochodu.

Trzeba było pomyśleć o śniadaniu. Anatolowi bardzo chciało się

jeść.

301

- Siedź, ja zaraz wrócę - przykazał chłopcu Adam i poszedł

wzdłuż przybrzeżnych krzaków.

Minęła dręcząca godzina, nim Anatol usłyszał gwizd zbliżające-

go się Adama.

Adam niósł dwa króliki, a pod połą płaszcza chował kawałki su-

chego  drewna.  Rzucił  na  ziemię  martwe  zwierzątka,  które  zaczęła
obwąchiwać Gipsy, i zabrał się do krzesania ognia, pocierając dre-
wienko  o  drewienko.  Jego  żelazne  ręce  pracowały  szybko  i  Anatol
poczuł  wkrótce  zapach  spalenizny.  Potem  ukazał  się  dymek.  Jesz-
cze  kilka  rytmicznych  silnych  ruchów  i  zapłonął  ogień.  Anatol  z
przyjemnością jadł upieczone na ognisku królicze mięso. Naśladu-
jąc Adama rozrywał je palcami na kawałki.

Deszcz przestał padać. Pokazało się słońce i jego promienie osu-

szyły mokrą odzież uciekinierów. Anatol, zmęczony przeżyciami,
słodko usnął. A Adam leżał na ziemi i patrzył w niebo.

Nareszcie zamiast martwych białych sufitów, na których nie ma

słońca i ptaków, gdzie nie płoną gwiazdy i nie przesuwają się obło-
ki, widział niebo...

Marzył o jak najszybszym spotkaniu z górami. Mimo że to nie

jego góry, ale przecież i tak góry. Był szczęśliwy, po raz pierwszy od
chwili, kiedy zszedł w doliny, gdzie żyją w ciasnocie i zamieszaniu
dziwni ludzie, którzy przedkładają kamienne skrzynki nad wolny
przestwór nieba i ziemi.

Rozpoczęły się szczęśliwe dni niczym nie krępowanej włóczęgi.

W ciągu dnia uciekinierzy chowali się w nadbrzeżnych zaroślach,
nocą szli na południowy wschód, gdzie - wedle wskazówek Anatola
- były góry.

Adam potrafił spać tak czujnie, że w czasie snu słyszał każdy

dźwięk. Kiedy dźwięk wydawał się niebezpieczny, uszy śpiącego
Adama poruszały się i biały dzikus błyskawicznie się budził. Długo
udawało im się uniknąć spotkania z ludźmi

305

Jednak los mógł podarować Adamowi tylko kilka takich szczę-

śliwych dni. Policja, dzięki przesłuchiwaniu mieszkańców owych
okolic, szybko odkryła miejsce zatopienia samochodu. Prześladow-
cy otaczali ukrywających się coraz ciaśniejszym kręgiem.

Pewnego ranka musieli ratować się ucieczką na oczach policji.

Skryli się w lesie i kilka godzin spędzili na wierzchołku drzewa
wśród gęstych gałęzi, skąd mogli obserwować swych wrogów, mio-
tających się między drzewami.

Coraz trudniej było zdobywać żywność - żywili się kurami i kró-

likami, które Adam kradł w okolicznych farmach. Adam czuł, że nie
uda im się umknąć z upartych łap policji i znowu czeka go niewo-
la... Ta myśl przyprawiała go o drżenie...

11. Śmierć Adama

Świtem szarego dnia Adam wracał do Anatola i Gipsy objuczony

młodym barankiem.

Nagle zastrzygł uszami. Usłyszał alarmujące szczekanie Gipsy i

przerażony krzyk Anatola, wzywającego go na pomoc.

Parskając nozdrzami rzucił się ku kępie krzaków rosnących w

pobliżu szosy, gdzie zostawił dziecko i psa.

Policjanci nieśli do samochodu wyrywającego się i krzyczącego

wniebogłosy Anatola. Gipsy zanosiła się szczekaniem.

Rzuciwszy jagnię Adam w kilku skokach dopadł samochodu.

Schwycił jednego z policjantów za kołnierz, podniósł nad głową,
zatoczył nim krąg i cisnął go w krzaki.

Rzuciło się na niego trzech krzepkich policjantów. Napastnicy

uczepili się jego rąk. Jeden z nich z zawodową zręcznością usiłował
założyć Adamowi kajdanki. Udało mu się to, ale Adam rozerwał je,
krwawiąc sobie przy tym przeguby, i rozwścieczony bólem wbił swe

306

zęby  w  szyję  policjanta.  Drugi  z  napastników  został  wyłączony  z
walki...  Wtedy  dowódca  oddziałku  widząc,  że  nie  poradzi  sobie  z
Adamem bez użycia broni, wyjął rewolwer i wystrzelił. Kula trafiła
Adama  w  ramię,  które  nosiło  już  ślad  niedźwiedzich  pazurów,  i
zgruchotało kość ramieniową.

Adam zawył z bólu, ale wciąż zdrową ręką odpierał ataki. Jed-

nak upływ krwi coraz bardziej go osłabiał.

Policjanci znów się na niego rzucili i po kilku nieudanych pró-

bach skuli mu wreszcie ręce. Adam szarpnął łańcuch i zaskowytał z
bólu. Powalili go na ziemię, mocno związali i wrzucili do samocho-
du, gdzie siedział już pobladły ze strachu Anatol.

Potem pozbierali rannych i szybko ruszyli w drogę.
Gipsy, rozpaczliwie szczekając, biegła za znikającym samocho-

dem...

Zamknięto Adama w pomieszczeniu przeznaczonym dla nie-

bezpiecznych szaleńców. Ściany pokoju wysłane były miękkim
wojłokiem, w oknach tkwiły kraty. Ciężkie drzwi zabezpieczała
żelazna zasuwa.

Opatrzono rany Adama i pozostawiono go samego. Ryczał, rzu-

cał się na drzwi, wyginał kraty w oknach. Przez cały dzień szalał, a
nocą wył tak rozpaczliwie, że nawet przywykłych do wszystkiego
sanitariuszy ogarniało drżenie.

Nad ranem ucichł. Kiedy przez okienko w drzwiach podano mu

śniadanie, bo nikt jeszcze nie miał odwagi wejść do niego, Adam
wypił tylko parę łyków herbaty, a resztę jedzenia wyrzucił na kory-
tarz.

Krzyczał i miotał się po celi jak zwierzę w klatce. Wciąż, ani na

chwilę się nie zatrzymując, chodził od ściany do ściany, ciężko
wzdychał, a co jakiś czas głośno i rozdzierająco krzyczał, przyzywa-
jąc Anatola, Desdemonę i Gipsy... Czasami wołał też Licorna.

307

Był sam, całkowicie sam w tym ciasnym pudełku, gdzie jego

płuca miały tak mało powietrza, gdzie słońce zaglądało tylko przez
pręty kraty, rzucając jej cień na białą ścianę.

Trzeciego dnia Adam uspokoił się. Przestał chodzić, usiadł w

kącie, oparł podbródek na uniesionych kolanach i zamarł w bezru-
chu. Nikogo już nie napadał. Wchodzili do niego uczeni i lekarze,
ale on trwał w milczeniu, nie odpowiadał na pytania i nie ruszał się.
I tak jak przedtem, niczego nie jadł, tylko chciwie pił.

Zaczął niezwykle szybko chudnąć. Wieczorami trząsł się w go-

rączce. Siedział szczękając zębami, cały pokryty zimnym potem.
Męczył go kaszel, a w czasie jego ataków coraz częściej pojawiała
się krew.

Lekarze kręcili głowami...
- Galopujące suchoty... Ci mieszkańcy gór tak trudno przysto-

sowują się do powietrza dolin...

Pewnego wieczoru w czasie ataku kaszlu krew rzuciła się Ada-

mowi z ust i zalała podłogę pokoju. Adam upadł. Umierał...

Kiedy odzyskał przytomność, cicho i ochryple poprosił lekarza:

- Tam... - i wskazał oczami drzwi.

Lekarz zrozumiał. Adam chciał wyjść na powietrze. Popatrzeć -

może ostatni raz? - na niebo. Dusił się. Ale jak wynieść na powie-
trze ciężko chorego w taką wilgotną, jesienną noc?...

Lekarz odmownie pokręcił głową.
Adam popatrzył na niego smutnymi oczami umierającego psa.
- Nie... nie, Adam, to panu zaszkodzi... - I poprosił sanitariusza

o poduszkę z tlenem.

Tlen przedłużył męki Adama do rana. O świcie, kiedy bladziutki

promień słońca narysował na białej ścianie cień krat, na ustach
Adama pojawiło się coś w rodzaju uśmiechu, równie bladego jak

308

ten promień. Zaczynała się agonia. Adam wykrzykiwał jakieś nie-
zrozumiałe słowa... Nie było wśród nich ani jednego słowa francu-
skiego...

O dziesiątej dwadzieścia umarł. A o pierwszej szpital otrzymał

oficjalne oświadczenie, że należy Adama wypisać i że zdecydowano
się odesłać go w Himalaje...

- Między nami mówiąc to świetnie, że tak szybko umarł - mó-

wił, nic ukrywając radości, prosektor przystępujący do sekcji zwłok
Adama.

Żaden trup nie był nigdy tak. starannie sekcjonowany. Wszyst-

ko  zostało  zmierzone,  zważone,  skrzętnie  zapisane  i  zakonserwo-
wane  w  spirytusie.  Sekcja  dała  szalenie  interesujące  rezultaty.
Apendix był niezwykle duży. Musculus erectus cocigum doskonale
się  zaznaczał,  mięśnie  uszu  były  świetnie  rozwinięte.  Mózg...  O,  o
mózgu  Adama  profesor  Licom  napisał  cały  wielki  tom...  Szkielet
Adama  starannie  poskładano,  umieszczono  w  szklanej  witrynie  i
postawiono w muzeum, opatrując tabliczką:

Homo Himalaius
Przez pierwsze dni przed gablotą ze szkieletem Adama kłębił się

tłum. Wśród zwiedzających ciekawi wypatrzyli Klotyldę de Trois i
światowej sławy aktorkę...

Adam przestał zagrażać „kulturalnemu” społeczeństwu i zaczął

służyć nauce...

1926

Przełożyła Anita Tyszkowska

ANDRIEJ PŁATONOW

Eteryczny
trakt

Faddiej Kiriłłowicz obudził się o piątej rano w swoim moskiew-

skim mieszkaniu i poczuł rozdrażnienie. W pokoju paliło się świa-
tło, a gdzieś za ścianą piszczały spasione szczury.

Widząc, że sen już nie przyjdzie, Faddiej Kiriłłowicz założył ka-

mizelkę i usiadł próbując uruchomić zaczadziały mózg. Położył się
o pierwszej w nocy zmęczony tak, że ledwie dowlókł się do łóżka, i
oto teraz zbyt wcześnie się obudził.

- No, Faddieju Kiriłłowiczu, zabierajmy się znów do roboty! -

zachęcił na głos samego siebie. - Mikroby zmęczenia mogą przestać
się wysilać, bo i tak im nie ulegnę!

Wetknął pióro do kałamarza, wyciągnął zdechłą muchę i roze-

śmiał się.

- Całkiem niezła muchołapka! - wykrzyknął. - U mnie tak ze

wszystkim, szanowni obywatele: pióro drapie, a nie ślizga się, jak
na pióro przystało, zamiast atramentu mam wodę, a za miast pa-
pieru jakąś wycieraczkę! To zdumiewające, zacni panowie!...

Faddiej Kiriłłowicz zawsze wyobrażał sobie, że jego pokój pełen

jest niemych, ale niezwykle uważnych rozmówców. Co więcej, mar-
twe przedmioty traktował w swym szaleństwie jak istoty żywe, w
dodatku zupełnie podobne do niego.

310

Pewnego razu, śmiertelnie zmęczony, umoczył pióro w atra-

mencie, położył je na niedopisanej karcie papieru i powiedział: -
Kończ, leniuchu! - A sam położył się spać.

Samotność, przytępienie duszy, wilgoć i półmrok pokoju prze-

kształciły Faddieja Kiriłłowicza w niechlujnego osobnika o nieprak-
tycznym, niedorozwiniętym w sprawach dotyczących życia co-
dziennego mózgu.

Pracował mamrocąc coś zawsze pod nosem, powtarzając na głos

wszelkie możliwe warianty stylu i treści tego, co zamierzał napisać.

Szczury ucichły, bo Faddiej Kiriłłowicz znów zaczął mamrotać:
- Spieszmy się, Faddieju! Spieszmy się, mój serdeczny diable!...

Nie ulega wątpliwości tylko to, że... że gdy tylko ziemia da zamiast
czterdziestu  pięćset  pudów  z  dziesięciny  i  że...  jeśli  żelazo  zacznie
się rozmnażać, to... te,  jak  ich tam,  kobiety i  ich mężowie od razu
wezmą  i  narodzą  tylu  ludzi,  iż  znowu  nie  wystarczy  im  chleba  ani
żelaza  i  znowu  nastanie  nędza...  Przestań  mamrotać,  idioto,  prze-
szkadzasz mi w pracy!...

Zwymyślawszy siebie w ten sposób Faddiej Kiriłłowicz przycichł

i zajął się pilnie pracą, stawiając na papierze porządne literki, zu-
pełnie jak na lekcji kaligrafii.

Moskwa obudziła się i zazgrzytała tramwajami. Od czasu do

czasu łuki Volty rozświetlały szarą mgłę, gdyż odbieraki prądu
wciąż odskakiwały od przewodów.

- Idioci! - zirytował się Faddiej Kiriłłowicz. - Do tej pory nie

mogą założyć racjonalnych pałąków: palą trakcję, marnują prąd i
denerwują przechodniów!...

Kiedy mgła ostatecznie ustąpiła i nastąpił nieoczekiwanie

triumfalny dzień, Faddiej Kiriłłowicz przetarł załzawione oczy i
zaczął ze wściekłym zacietrzewieniem orać paznokciami boki i ple-
cy:

311

- Jakaś cholera gryzie już drugi dzień z rzędu! Ledwie się czło-

wiek uspokoi, a już znowu jakaś zołza się przyplącze! Ani chwili
odpoczynku!...

Akurat w tym momencie rozległo się pukanie do drzwi. Mokrida

Zacharowna, staruszka, przyniosła Faddiejowi Kiriłłowiczowi Po-
powowi śniadanie i przyszła sprzątnąć pokój.

- No i jak, Zacharowna? Nic się tam nie stało? Ludzie nie wy-

marli? Koniec świata jeszcze się nie zaczął? Zobacz, plecy mam
jeszcze z tyłu?

- I co ty, ojczulku, Faddieju Kiriłłowiczu opowiadasz? Bój się

Boga! Takie rzeczy się nie zdarzają... Siedzi, siedzi, uczy się i uczy,
przeuczy się i wszystko mu w rozumie zaczyna się plątać! Posil się,
gołąbku, odpocznij, to może serce ci złagodnieje, a dusza znajdzie
ukojenie...

- Tak, Zacharowna! Tak, Mokrida! Tak, tak, tak. Po trzykroć

tak! I jeszcze raz tak!... No, dawaj twoje smakowite jadło. Będziemy
hodować bakterie gnilne w dwunastnicy, niech się mnożą i tłoczą w
ciasnocie!... A ty, staruszko, możesz sobie iść. Nie mam czasu. Po
garnuszki przyjdziesz wieczorem, wtedy też będziesz mogła po-
sprzątać. Wieczorem wyjadę.

- Och, ojczulku, Faddieju Kiriłłowiczu, okropnieś dziwny stał

się ostatnimi czasy. Zupełnie mnie, starą, zamęczyłeś tymi swoimi
dziwactwami. Kiedy mam się pana spodziewać?

- Nie czekaj, idź już sobie i uważaj mnie za nieboszczyka!
Faddiej Kiriłłowicz pospiesznie zjadł śniadanie, zapalił i nagle

poderwał się od stołu, zwinny i wesoły.

- Aha, tu cię mam, tu się chowałaś sodomio i supremacjo! Wy-

łaź, boża krówko! Oddychaj, moje słoneczko! Żyj, moja córuś ulu-
biona!  Tańcz,  Faddieju,  kręć  się,  Gawriło,  tocz  się,  odhamowuj
historię!  Ech,  młodości  ty  moja!  Niech  żyją  dzieci,  panny  młode  i
namiętnych wilgotnych ust pąsowie!   Precz  z  Malthusem  i   pań-
stwową polityką demograficzną! Niech żyje geometryczny i home-
rycki postęp życia!..

312

W tym miejscu Faddiej Kiriłłowicz zatrzymał się i powiedział z

wyrzutem w głosie:

- Stary jesteś, Faddieju, a głupi! Ledwieś się domyślił, w czym

rzecz, a już chcesz spoczywać na laurach. Pycha cię rozpiera, łobu-
zie! Siadaj do biurka! Zgnoję cię robotą, parszywy draniu!

Kiedy jednak usiadł przy biurku, poczuł straszliwą pustkę w

mózgu, jakby nawałnice szalonej pracy wymyły z niego całą uro-
dzajną glebę, na której miały wyrosnąć bujne oziminy jego twór-
czości.

W tej sytuacji postanowił napisać list prywatny

Do profesora Stauffera w Wiedniu.
Sławny i szacowny kolego! Zapewne już nie pamięta pan mnie,

pańskiego  ucznia  sprzed  dwudziestu  jeden  lat.  Czy  pamięta  Pan
ową  rozkołysaną  wiedeńską  majową  noc,  kiedy  w  samym  delikat-
nym  powietrzu  rozsiana  była  żądza  twórczości  naukowej,  kiedy
świat  otwierał  się  przed  nami  jak  młodość  i  zagadka?!  Pamięta
Pan, szliśmy w czwórkę Nationalstrasse - Pan, dwaj wiedeńczycy i
ja,  Rosjanin,  ciekawy  świata  rudawy  młodzieniec.  Pamięta  Pan
swoje  słowa,  iż  życie  w  sensie  fizjologicznym  jest  najogólniejszą
cechą  całego  dostępnego  nauce  Wszechświata?  Ja,  na  prawach
młodości, poprosiłem o wyjaśnienia. Pan mi chętnie odpowiedział:
„Atom,  jak  wiadomo,  jest  kolonią  elektronów,  a  elektrony  są  nie
tylko zjawiskiem fizycznym, lecz także biologicznym - elektron to w
istocie mikrob, a zatem ciało żywe, i chociaż cała otchłań dzieli go
od  zwierzęcia,  jakim  jest  człowiek,  to  jednak  w  gruncie  rzeczy  nie
ma między nimi żadnej różnicy!” Nie zapomniałem pańskich słów.
Zresztą  i  Pan  ich  nie  zapomniał  czytałem  pańskie  wydane  w  tym
roku w Berlinie dzieło zatytułowane „Układ Mendelejewa jako

313

kategorie  biologiczne  istot  alfa.  W  tej  błyskotliwej  pracy  po  raz
pierwszy dowiódł Pan w sposób ostrożny, lecz naukowo nieodpar-
ty,  iż  elektrony  obdarzone  są  życiem,  że  poruszają  się,  żyją  i  roz-
mnażają, że ich badanie przestaje być domeną fizyki i przechodzi w
gestię biologii. Kolego mój i nauczycielu! Po przeczytaniu pańskiej
pracy  nie  spałem  przez  trzy  noce!  Jest  w  pańskiej  książce  zdanie:
„Sprawą techników jest teraz hodowanie żelaza, złota i węgla w ten
sam sposób, w jaki rolnicy hodują świnie.” Nie wiem, czy ktoś przy-
swoił  sobie  tę  myśl  równie  głęboko,  jak  ja  ją  sobie  przyswoiłem!
Pozwoli  Pan  jednak,  kolego,  że  poproszę  o  zgodę  na  zadedykowa-
nie Panu swej skromnej pracy całkowicie opartej na  pańskich bły-
skotliwych  rozważaniach  teoretycznych  i  genialnych  eksperymen-
tach

dr Faddiej Popóow

Moskwa, ZSRR

Wsunąwszy do koperty list i rękopis pod dość nienaukowym ty-

tułem Burzyciel dna piekieł, Faddiej Kiriłłowicz pospiesznie wyła-
dował walizkę z książkami i strzępami rękopisów, somnambulicz-
nie założył palto i wyszedł z domu.

W mieście promieniał elektrycznością wczesny wieczór. Gęste

od ludzi ulice tchnęły radością, .zatroskaniem, tragicznym napię-
ciem, wyrafinowaną kulturą i ukrytą lekkomyślnością.

Faddiej Kiriłłowicz przywołał taksomotor i polecił szoferowi

wieźć się na odległy dworzec. Na dworcu kupił bilet do stacji
Rżawsk i rankiem następnego dnia znalazł się już u celu swej po-
dróży.

Od dworca do miasta były trzy wiorsty Faddiej Kiriłłowicz po-

konał je pieszo: lubił rosyjską martwą, refleksyjną przyrodę, lubił
miesiąc październik, kiedy wszystko jest nieokreślone i dziwne jak
w adwencie przed wszechświatową katastrofą geologiczną.

314

Idąc już ulicami Rżawska czytał dziwne napisy na płotach i

bramach. Napisy były wykonane przy użyciu szablonów i głosiły:
„tara”, „brutto”, „ogrz. par.”, „bocz. własna”, „brak ham.” Okazało
się, że miasteczko zbudowali kolejarze z materiałów przynoszonych
z pracy.

Wreszcie Faddiej Kiriłłowicz ujrzał napis „Nowy Afon”. Z po-

czątku pomyślał, że jest to kawałek ścianki wagonu osobowego, ale
potem dostrzegł wycięty z papieru i naklejony na szybę czajnik,
pospolitego osobnika w sukiennej kapocie, który wyszedł boso
najwyraźniej za małą potrzebą, i domyślił się, że to hotel.

- Są wolne pokoje? - zapytał bosonogiego mężczyznę.
- W obfitości, obywatelu, w całkowitej schludności, cieple i

przytulności!

-  Cena?
-  Rubelek, rubel dwadzieścia i pół rubla!
-  Daj za pięćdziesiąt kopiejek!
-  Prosimy na górę!
Przechodząc, Faddiej Kiriłłowicz zauważył na stole, przy którym

dyżurował ów mężczyzna, książkę Kto się nie leni, temu się zieleni.

Lud garnie się do wiedzy - pomyślał Popow. - Gogolewski Pie-

truszka też czytał, i to z czystej ciekawości, a nie dla pożytku.

W południe Faddiej Kiriłłowicz poszedł do Rady Okręgowej i

poprosił o rozmowę z przewodniczącym. Najlepiej na osobności.

Przewodniczący przyjął go natychmiast. Był to młody ślusarz -

zwyczajna twarz, ciekawe świata oczy i nieprzeparta chęć zorgani-
zowania  całej  powiatowej  ludzkości,  za  którą  lekko  obrywał  od
wojewódzkiej  zwierzchności.  Przewodniczący  miał  wspaniałe,  zu-
pełnie, zda się, nieodpowiednie do wykonywania swojego dawnego
zawodu maleńkie ręce z długimi,  inteligentnymi  palcami  porusza-
jącymi się bez przerwy z niecierpliwości, niepokoju i nerwowej

315

chęci czynu. Twarz za to miał spokojną.

Dowiedziawszy się, że pragnie z nim rozmawiać doktor nauk fi-

zycznych,  przewodniczący  najpierw okropnie się zdziwił, ale zaraz
potem  wpadł  w  entuzjazm,  natychmiast  polecił  sekretarce  otwo-
rzyć  szeroko  drzwi  i  wyprosił  kierownika  wydziału  rolnego,  który
przyszedł z raportem o siewach jakiegoś tam rocznika.

Faddiej Kiriłłowicz pokazał papiery wystawione przez instytuty

naukowe i liczne wydziały Komisji Planowania, rekomendujące go
jako pracownika naukowego, po czym przeszedł do rzeczy:

- Moja sprawa jest prosta i nie wymaga dodatkowych argumen-

tów.  Moja  prośba  jest  uzasadniona  i  przekonująca,  a  zatem  nie
może  zostać  odrzucona.  Pięć  lat  temu  w  waszym  okręgu  prowa-
dzono zakrojone na szeroką skalę poszukiwania magnetycznej rudy
żelaznej.  Wiecie  o  tym.  Rudę  odkryto  na  przeciętnej  głębokości
dwustu  metrów.  Na  razie  wydobywanie  jej  z  takiej  głębokości  jest
nieopłacalne,  więc  pozostawiono  ją  w  spokoju.  Przyjechałem  tu,
żeby  przeprowadzić  pewien  eksperyment.  Nie  potrzebuję  ani
współpracowników,  ani  pieniędzy.  Zawiadamiam  was  jedynie  o
swoim zamiarze i proszę o wydzielenie dwudziestu dziesięcin grun-
tu  -  nawet  nieużytków.  Rejonu  badań  jeszcze  nie  wybrałem.  Po-
rozmawiamy o tym później, kiedy już wrócę z objazdu okręgu. Da-
lej. Abyście nie myśleli, że przyjechałem tu po to, żeby się bawić, to
powiem  wam,  że  moje  prace  mają  na  celu  „podkarmienie”  rudy,
aby  przybrała  na  wadze  i  sama  wylazła  na  światło  dzienne,  gdzie
będziemy  ją  mogli  brać  gołymi  rękami.  Jestem  pewien,  że  ekspe-
ryment się powiedzie, ale na razie proszę o zachowanie całej spra-
wy  w  tajemnicy.  W  ciągu  trzech  dni  wybiorę  rejon  i  wrócę  tutaj.
Zrozumieliście mnie i zgadzacie się mi pomóc?

- Zrozumiałem doskonale. Macie tu moją rękę. Pracujcie i licz-

cie na naszą pomoc, obywatelu!

316

Jeszcze tego samego dnia Faddiej Kiriłłowicz wyjechał podwodą

w pole, żeby odszukać reper wyprawy członka Akademii Nauk Ła-
zariewa  umieszczony  w  rejonie,  gdzie  złoża  magnetytu  wysuwały
jęzor i leżały na głębokości stu siedemdziesięciu metrów. Po upły-
wie  doby  odnalazł  na  krawędzi  zarośniętego  dzikiego  wąwozu  że-
liwny  słupek  opatrzony  zaszyfrowanym  napisem:  „E.M.A.  38,  24,
168, 46, 22.”

Po tygodniu Faddiej Kiriłłowicz przybył na to miejsce z geome-

trą, który miał wytyczyć działkę, i z Michałem Kirpicznikowem.

Kirpicznikowa polecił Faddiejowi Kiriłłowiczowi przewodniczą-

cy Prezydium Rady Okręgowej jako człowieka absolutnie pewnego
ideologicznie, a Popow przekonał się, że bez pomocnika nie zdoła
się obejść.

Po dalszych trzech dniach Popow z Kirpicznikowem przywieźli z

leżącej o dziesięć wiorst dalej wsi Tynowka rozebraną chatkę i
zmontowali ją na nowym miejscu.

- Jak długo będziemy tu mieszkać, Faddieju Kiriłłowiczu? - za-

pytał Kirpicznikow.

- Co najmniej pięć lat, a raczej około dziesięciu. To nie powinno

cię obchodzić. W ogóle o nic mnie nie pytaj. W każdym razie mo-
żesz co niedzielę stąd znikać i oddawać się uciechom w swoim klu-
bie...

I popłynęły dni podobne do siebie jak dwie krople wody. Kir-

picznikow pracował po dwanaście godzin na dobę: kiedy już skoń-
czył stawiać dom, zaczął kopać szyb na dnie wąwozu. Popow praco-
wał nie mniej od niego, umiejętnie posługując się siekierą i łopatą,
zupełnie jak nie doktor nauk fizycznych. W ten sposób w głębi
równinnej, zapadłej krainy, gdzie z dawien dawna żyli na roli po-
tomkowie odważnych wędrowców, zdobywców kuli ziemskiej, pra-
cowało dwóch ludzi: jeden dla osiągnięcia wyraźnie wytyczonego

317

celu, drugi zaś dla chleba i po to, żeby z czasem dowiedzieć się od
uczonego rzeczy dla siebie najważniejszej - w jaki sposób przypad-
kowe ludzkie życie przekształcić w wieczne panowanie nad cudem
Wszechświata.

Popow ciągle milczał. Czasami ginął na cały dzień w błotnych li-

stopadowych polach. Pewnego razu Kirpicznikow usłyszał dobiega-
jący z oddali jego glos - żywy, rozśpiewany i pełen radosnej energii.
Ale po powrocie Popow był ponury jak chmura gradowa.

Na początku grudnia Popow wysłał Kirpicznikowa do miasta

obwodowego po książki, wszelkie elektryczne urządzenia, aparaty i
narzędzia.

Po tygodniu Kirpicznikow wrócił i Faddiej Kiriłłowicz zaczął

budować jakiś niesłychanie skomplikowany przyrząd.

Tylko raz, późną nocą, kiedy Kirpicznikow dolewał nafty do

lampy, Popow zwrócił się do niego.

- Słuchaj, Kirpicznikow - powiedział. - Nudzę się. Powiedz mi,

kim jesteś, czy masz narzeczoną, cel w życiu, skryte marzenie albo
coś w tym rodzaju. A może jesteś tylko tępym antropoidem?

Kirpicznikow zdołał stłumić obrazę:
- Nie, Faddieju Kiriłłowiczu! - powiedział. - Nic takiego nie

mam, ale chciałbym zrozumieć pańską pracę, a pan nic mi nie mó-
wi. To źle, bo ja bym jeszcze lepiej pracował. Zrozumiem, Faddieju
Kiriłłowiczu, słowo honoru daję, że zrozumiem!

- Daj spokój, niczego nie zrozumiesz! Dość tego, nagadaliśmy

się... Kładź się spać, a ja jeszcze trochę posiedzę...

Faddiej Kiriłłowicz wyruszył na swoją kolejną przechadzkę -

tym razem już po zamarzniętych, skutych grudą polach. Kirpiczni-
kow ciosał na podwórku klatkę zrębu da umocnienia ścianek szybu,

318

ale wszedł na chwilę do chaty po zapałki, bo chciał zapalić.

Podszedł do stołu, przeczytał kilka słów z tego, co Popow napi-

sał nocą, i zapomniawszy o papierosie zapomniał też o bożym
świecie, o tym, że ma imię i że w ogóle istnieje.

„Kolego i nauczycielu! Ósmy rozdział rękopisu, który odważy-

łem się Panu posłać do przejrzenia, należy uzupełnić następującym
fragmentem:

Z tego, co już powiedziano o naturze eteru, należy wyciągnąć

nieuchronne wnioski. Jeśli elektron jest mikrobem, a zatem feno-
menem biologicznym, to eter (czyli to, co nazwałem wyżej «ciałem
generalnym«) jest cmentarzem elektronów. Eter jest mechaniczną
masą uśmierconych lub zmarłych elektronów. Eter - to miazga
zwłok mikrobów-elektronów. Z drugiej zaś strony eter jest nie tylko
cmentarzem elektronów, lecz także ich macierzą, kolebką ich życia,
ponieważ martwe elektrony są jedynym pokarmem dla elektronów
żywych. Elektrony jedzą zwłoki swoich przodków.

Niepokrywanie się długości życia elektronów i człowieka spra-

wia,  że  obserwacja  aktywności  życiowej  owych,  by  użyć  pańskiej
terminologii, istot alfa jest niezwykle utrudniona. Mianowicie czas
życia  elektronu  wynosi  od  pięćdziesięciu  do  stu  tysięcy  ziemskich
lat,  a  zatem  znacznie  przekracza  czas  życia  człowieka.  Ponadto
liczba  procesów  fizjologicznych  zachodzących  w  ciele  elektronu,
jako istoty prymitywnej, jest o wiele mniejsza niż u człowieka, któ-
ry  jest  ciałem  wysoko  zorganizowanym.  Co  za  tym  idzie,  każdy
proces  fizjologiczny  w  ciele  elektronu  przebiega  tak  przerażająco
wolno,  że  wyklucza  jego  bezpośrednią  obserwację  nawet  przy  po-
mocy najczulszych aparatów. Ta okoliczność powoduje, iż przyroda
jest  w  oczach  człowieka  martwa.  Ta  straszliwa  rozmaitość  czasów
życia  różnych  kategorii  istot  jest  przyczyną  tragedii  natury.  Jedna
istota odbiera wiek jak całą erę, inna zaś jak mgnienie oka. Owa

319

»mnogość  czasów«  jest  najgrubszym  nieprzebytym  murem,  który
dopiero teraz z największym trudem zaczyna kruszyć ciężka artyle-
ria ludzkiej nauki. Nauka obiektywnie odgrywa rolę  czynnika mo-
ralnego:  tragedię  życia  przekształca  w  lirykę,  ponieważ  zbliża  w
jednej  wspólnocie  życia  takie  dwie  pozornie  odmienne  istoty  jak
człowiek i elektron.

Mimo wszystko można jednak przyspieszyć życie elektronów,

jeśli  złagodzić  zjawiska,  które  warunkują  długotrwałość  ich  życia.
Tutaj  niezbędne  jest  pewne  wyjaśnienie  wstępne.  Eter,  jak  to  już
nauka  dawno  ustaliła,  jest  materią  niesłychanie  obojętną,  nieak-
tywną chemicznie i pozbawioną podstawowych cech materialnych,
a  zatem  raczej  środowiskiem  niż  materią.  Niewyczuwalność  i  do-
świadczalna niepoznawalność eteru tłumaczy się tym, że »podobne
poznaje  się  przez  podobne«,  a  nie  ma  większych  odmienności  niż
człowiek  i  zwały  martwych  elektronów,  czyli  eter.  Może  właśnie
dlatego  eter  »pozbawiony«  jest  właściwości  materii,  że  między
człowiekiem i żywym mikrobem-elektronem z jednej strony, a ete-
rem  z  drugiej  istnieje  zasadnicza  różnica.  Ci  pierwsi  są  żywi,  zaś
drugi  martwy.  Chcę  przez  to  powiedzieć,  że  »niepoznawalność«
eteru jest problemem raczej psychologicznym niż fizycznym.

Eter funkcjonujący jako »cmentarz« nie dysponuje żadną ak-

tywnością wewnętrzną. Dlatego te istoty (mikroby-elektrony), któ-
re się nimi żywią, skazane są na wieczny głód. Ich pożywienie zale-
ży  od  napływu  świeżych  eterycznych  mas,  uwarunkowanego  od
postronnych przypadkowych sil. W tym tkwi przyczyna spowolnie-
nia  życia  elektronów.  Życie  intensywne  jest  dla  nich  niemożliwo-
ścią,  gdyż  napływ  substancji  odżywczych  jest  zbyt  wolny.  Właśnie
to  spowodowało  spowolnienie  procesów  fizjologicznych  w  ciałach
elektronów.

320

Prawdopodobnie przyspieszenie strumienia pokarmu zwiększy

tempo  życia  elektronów  i  spowoduje  ich  energiczniejsze  rozmna-
żanie.  Obecna  powolność  aktów  fizjologicznych  łatwo  przekształci
się, przy sprzyjających warunkach, w szalone tempo, bowiem jako
się  rzekło,  elektron  jest  istotą  prymitywną  i  dokonywanie  w  nim
reform biologicznych winno być niezwykle łatwe.

Co za tym idzie, zmiana warunków odżywiania powinna wywo-

łać takie zintensyfikowanie procesów życiowych elektronu (w tym
również i rozmnażania), iż życie tych istot stałoby się łatwo obser-
wowalne. Naturalnie zwiększona intensywność życia spowoduje
skrócenie okresu jego trwania.

Cały problem w tym, żeby zmniejszyć różnicę w czasie trwania

życia człowieka i elektronu. Kiedy to osiągniemy, elektron zacznie
się reprodukować tak energicznie, że człowiek będzie mógł go wy-
korzystać.

Jak jednak spowodować swobodny i przyspieszony przepływ

odżywczego eteru do zgłodniałych elektronów? W jaki sposób
skonstruować praktycznie eteryczny trakt - drogę dla eteru?...

Rozwiązanie jest proste - kanał elektromagnetyczny...”
Na tym rękopis Popowa się urywał. Jeszcze go nie ukończył.

Kirpicznikow nie wszystkie słowa zrozumiał, ale rzecz najważniej-
szą, ideę Popowa, zdołał uchwycić.

Faddiej Kiriłłowicz wrócił późno i natychmiast położył się spać,

co nigdy dotąd mu się nie zdarzało. Kirpicznikow posiedział jeszcze
trochę, poczytał książkę Budowa szybów kopalnianych - i niczego
z niej nie zrozumiał.

Są myśli, które same przez się prowadzą człowieka i rozkazują

jego głowie, choćby nawet tego nie chciał. Sen nie przychodził. Było
duszno i niespokojnie. Popow chrapał i jęczał przez sen.

321

Kirpicznikow wyjął ze skrzyni swój dziennik, który prowadził

we własnej roboty zeszycie, otworzył i zaczął czytać.

Marzec. 20.9 wieczór. Matka i dzieci śpią na podłodze w starych

łachach.  Nie  ma  się  nawet  czym  przykryć.  Matce  wyszła  spod
łachmanów  wychudzona  noga.  Patrzę  na  to  ze  wstydem  i  bólem.
Zacharuszka  ma  11  miesięcy.  Został  odstawiony  od  piersi  i  teraz
matka  karmi  go  rozmoczoną  w  wodzie  bułką.  Jakie  to  życie  jest
wredne!  A  może  to  ja  jestem  wredny,  że  do  tej  pory  takiemu
podłemu  życiu  siłą  nie  położyłem  końca?  Dlaczego  pozwalam  mu
tam  męczyć  matkę  i  dzieci?...  Trzeba  żyć  dla  tych,  którzy  czynią
przyszłość, którzy uginają się teraz pod ciężarem niewesołych my-
śli, ale jednak są uosobieniem przyszłości, tempa i dążenia do celu.
Takich  ludzi  jest  mało,  są  zagubieni  w  tłumie,  może  w  ogóle  nie
istnieją, ale ja żyję dla nich i będę dla nich żył. Dla nich, a nie dla
tych,  którzy  gaszą  w  sobie  życie  cielesną  namiętnością,  a  duszę
sprowadzają do zera.”

Kirpicznikow wyszedł na dwór, chwycił ciężki pniak i wrzucił go

do wąwozu jak kawałek kija. Potem zazgrzytał zębami, jęknął, wbił
siekierę w próg chaty i uśmiechnął się. Na podwórku rosło jedno
drzewo - wierzba płacząca. Podszedł do niego - objął i zachwiał się
wraz z nim w porywie nocnego wiatru.

- Kiedy rano jedli smażone kartofle, Faddiej Kiriłłowicz nagle

wstał od stołu i wyprostował się - wesoły, pełen nadziei i drapieżnej
radości.

- Ech, ziemio! - wykrzyknął. - Nie bądź mi domem, pędź jak

statek niebieski!

Wykrzyknął te słowa w tak śmiesznym zacietrzewieniu, że aż

sam się sobie zdziwił.

- Kirpicznikow! - zwrócił się do swego po mocnika. - Powiedz

mi, kto ty jesteś: gnida, skurwysyn czy żeglarz? Odpowiedz mi,
zjadaczu chleba, na statku jesteśmy czy w chacie? Na statku,

322

powiadasz? No to trzymaj ster żelazną ręką, a nie smarkaj się na
przyzbie! Milcz, robaku! Ja znam kurs i pozycję... Żryj, i na wach-
tę!...

Kirpicznikow milczał. Popow chorował na malarię, mamrotał

przez  sen  jakieś  swoje  nieziszczalne  marzenia,  a  za  dnia  wściekła
złość  przechodziła  mu  nie  wiedzieć  kiedy  w  śmiech.  Praca  głowy
wysysała mu z ciała całą krew, wyprowadzała je z równowagi i czy-
niła  igraszką  nastrojów.  Kirpicznikow  doskonale  to  wiedział  i  po
kryjomu martwił się o swego wycieńczonego zwierzchnika.

Samotność, zagubienie w bezbrzeżnych polach i dążenie do wy-

tyczonego sobie celu jeszcze bardziej rozchwiały porządek duchowy
Popowa  i  pracować  z  nim  było  bardzo  trudno.  Faddieja  Kiriłłowi-
cza  opanowała  w  dodatku  straszliwa  tęsknota  za  matką,  tęsknota
niemożliwa  do  zaspokojenia,  gdyż  matka  umarła  piętnaście  lat
temu.  Popow  chodził  po  izbie,  przypominał  sobie  jej  śmiertelne
buty,  zapach  podołka  i  mleka,  czułość  wzroku  i  całą  dziecięcą  oj-
czyznę  jej  ciała...  Kirpicznikow  domyślał  się,  że  jest  to  szczególna
choroba Popowa, ale nic na nią nie mógł poradzić i dlatego milczał.

Tak minął miesiąc lub dwa. Faddiej Kiriłłowicz pracował coraz

mniej i mniej, aż wreszcie 25 stycznia w ogóle rano nie wstał z po-
słania, tylko powiedział:

- Kirpicznikow! Zamieć chatę i wynoś się! Wpadłem w zadu-

mę...

Kirpicznikow posprzątał i wyszedł.
Pola kurzyły śniegiem - szalała zadymka.
Kirpicznikow zszedł do wąwozu i zamknął właz do sztolni, w

której Popow już zaczął instalować swoje przyrządy. Zawieja przy-
bierała na sile, przewracając pozostawione na podwórzu narzędzia.
Było okropnie zimno, do najbliższej ludzkiej siedziby daleko, więc
Kirpicznikow wgramolił się na zagracony strych. Śnieg przewalał

323

się  ze  świstem  po  dachu  i  nagle  Kirpicznikow  usłyszał  dziwną,  ci-
chą i smutną muzykę, którą gdzieś już słyszał bardzo dawno temu.
Irracjonalne, żałośliwe uczucie rozrastało się, przywodząc na myśl
zagładę człowieka, oscylując między wyłaniającą się ze wspomnień
rozpaczą a jedyną ludzką pociechą. Kirpicznikow skulił się na pole-
pie strychu i poddał się temu obezwładniającemu uczuciu, którego
dotychczas nigdy jeszcze nie doznawał. Zapomniał o mrozie i drżąc
z zimna, nieoczekiwanie dla samego siebie zasnął. Muzyka trwała i
odzywała  się  nadal  w  marzeniach  sennych.  Kirpicznikow  poczuł
nagle  zalewającą  go  zimną,  ciężką  falę  zatapiającą  świadomość
istnienia, która jednak wciąż wypływała na powierzchnię snu, wal-
cząc z przerażeniem i dojmującą ciasnotą.

Obudził się od razu, jakby mu ktoś krzyknął w ucho lub Ziemia

potknęła  się  o  jakąś  przeszkodę  i  zatrzymała  w  swoim  biegu.  Ze-
rwał się na równe nogi, uderzył głową w dach i oszołomiony zszedł
na  podwórze.  Zawierucha  wstrząsała  ziemią  i  kiedy  rozrywała  at-
mosferę  ukazując  horyzont,  widać  było  dokoła  nagie  poczerniałe
pola.  Wiatr  zdmuchiwał  śnieg  do  wąwozów  i  zapadłych  kotlinek.
Kirpicznikow  zauważył  nagle,  że  drzwi  do  chaty  są  otwarte,  a  w
progu  wznosi  się  wysoka  zaspa.  Wbiegł  do  izby,  brodząc  w  głębo-
kim śniegu i zobaczył, że w zaspie, a nie na posłaniu, leży martwy
Popow  -  brodą  do  góry,  w  swej  niezmiennej  kamizelce  opinającej
stare  ciało,  z  przerażającą  bielą  rozpościerającą  się  na  szerokim
czole. Śnieg przysypywał go coraz bardziej, a nogi już zupełnie miał
nim przykryte.

Kirpicznikow z całkowitym spokojem chwycił go pod pachy i

przeniósł na łóżko. Faddiejowi Kiriłłowiczowi opadła dolna szczę-
ka, a on sam przewrócił się na łóżku na bok i opuścił głowę, jakby
starał się znaleźć bliżej środka Ziemi. Kirpicznikow odgarnął śnieg
z podłogi i zamknął drzwi.

324

Koło nogi stołu znalazł buteleczkę z niedopitą resztką różowej

trucizny. Wylał ją na śnieg i śnieg zasyczał, buchnął strumieniem
pary, a trucizna zaczęła przeżerać podłogę.

Na stole przyciśnięty kałamarzem leżał niedokończony rękopis:

„Rozwiązanie jest proste - kanał elektromagnetyczny...”

- Jesteście członkiem partii, towarzyszu Kirpicznikow? - zapy-

tał przewodniczący Prezydium Rady Okręgowej.

- Kandydatem.
- To wszystko jedno. Opowiedzcie, jak to się stało. Rozumiecie,

jaka to paskudna historia... Nie dlatego, że przyjdzie za nią odpo-
wiadać, ale dlatego, że zginął bardzo cenny i rzadki człowiek. Nie
znaleźliście żadnego listu?

-  Nie.
-  No to opowiadajcie.
Kirpicznikow opowiedział.  W gabinecie  poza  przewodniczącym

znajdował się jeszcze sekretarz komitetu partyjnego i pełnomocnik
GPU.

Zebrani wysłuchali Kirpicznikowa z wielką uwagą. Opowiedział

o  wszystkim:  o  niedokończonym  rękopisie,  zawiei,  otwartych  na
oścież  drzwiach  i  dziwnym  skośnym  pochyleniu  głowy  Popowa  w
geście niemożliwym u człowieka żywego. I jeszcze o tym, że Faddiej
Kiriłłowicz  nie  bardzo  różnił  się  od  żywego  jakby  śmierć  była  dla
niego stanem równie naturalnym jak życie.

Kirpicznikow skończył.
- Ładna historia! - powiedział sekretarz partii. - Popow był

niewątpliwym  dekadentem,  osobnikiem  całkowicie  zdemoralizo-
wanym. Naturalnie żył w nim geniusz, ale epoka, która go zrodziła,
skazała  go  na  przedwczesną  zagładę,  a  jego  geniusz  nie  znalazł
zastosowania praktycznego. Zszarpane nerwy, dekadencka dusza,

325

filozofia metafizyczna - wszystko to żyło w sprzeczności z geniu-
szem naukowym Popowa i doprowadziło go do takiego końca.

- Tak- powiedział przewodniczący. - Agitacja faktami w stanie

czystym. Nauka jest potężna, a jej nosiciele bywają wyrodkami bez
charakteru. Rzeczywiście potrzebujemy pilnie świeżych ludzi o
niezawodnym kręgosłupie ideologicznym...

- Dopiero teraz się o tym przekonałeś? - zapytał pełnomocnik

GPU.  -  Nie  masz  instynktu  klasowego,  bracie!  Według  mnie  po-
winniśmy do końca zbadać sprawę, a następnie, jeśli stan faktyczny
nie  będzie  sprzeczny  ze  słowami  Kirpicznikowa,  mianować  go
strażnikiem bazy naukowej Popowa. Trzeba mu będzie za to trochę
płacić.  Ty  -  zwrócił  się  do  przewodniczącego  -  znajdziesz  na  to
środki w budżecie terenowym! Następnie trzeba zawiadomić insty-
tut  naukowy,  który  wydelegował  tu  Popowa,  żeby  przysłał  innego
uczonego  do  kontynuowania  pracy...  A  zachować  wszystko  trzeba
w  całości!  Wyślę  funkcjonariusza  do  sporządzenia  spisu.  Przecież
są  tam  cenne  aparaty,  rękopisy  Popowa,  jakieś  narzędzia  i  doby-
tek...

- Słusznie - powiedział przewodniczący. - Chyba na tym skoń-

czymy. Przeprowadzę całą sprawę przez Prezydium i wówczas wy-
damy naszą decyzję na piśmie.

Po tygodniu śledztwo zostało zakończone, zwłoki Popowa za-

wieziono do Moskwy, a Kirpicznikowa zatrudniono jako dozorcę
bazy naukowej Popowa z pensją w wysokości piętnastu rubli mie-
sięcznie. Wręczono mu kopię spisu i pozostawiono samego.

Zaczynała się smętna wiosna - pora bezwładnego oporu zimy i

odważnych ataków słońca.

Następca Popowa wciąż nie przyjeżdżał. Kirpicznikow pilnie

czytał książki i rękopisy Popowa, wpatrywał się w przyrządy i apa-
raty zbudowane na miejscu przez Faddieja Kiriłłowicza - i otwierał
się przed nim potężny świat wiedzy, władzy i żądzy rozbuchanego,

326

okrutnego  życia.  Kirpicznikow  zaczynał  odczuwać  smak  życia  i
dostrzegać  jego  dziką  otchłań,  w  której  kryje  się  zaspokojenie
wszystkich  pragnień  i  znajdują  się  punkty  końcowe  wszystkich
celów.

„Cudownie! - myślał Kirpicznikow. - Popow umarł niepotrzeb-

nie: sam to wszystko pisał, ale niczego nie zrozumiał. A wystarczy
tylko zrozumieć i każdy zapragnie żyć...”

Nadeszło lato. Nic się nie zmieniło. Uczony na miejsce Popowa

wciąż nie przyjeżdżał. Kirpicznikow zaczął przepisywać na czysto
rękopisy Faddieja Kiriłłowicza. Sam nie wiedział, po co to robi, ale
w ten sposób lepiej je rozumiał.

Wreszcie w lipcu przyjechało dwóch moskiewskich uczonych i

zabrało całą spuściznę po Popowie - i rękopisy, i aparaty.

Kirpicznikow wrócił do wytwórni dachówek, gdzie przedtem

pracował,  i  wszystko  wokół  niego  ucichło.  Jednak  ujawniony  mu
cud  ludzkiego  rozumu  zakłócił  rytm  jego  życia.  Przekonał  się,  że
istnieje rzecz, dzięki której można przekształcić i gwiezdne szlaki, i
własne niespokojne serce - włożyć każdemu chleb do ust, szczęście
do  piersi  i  mądrość  do  mózgu.  I  całe  życie  wydało  mu  się  jak  ka-
mienna  zapora  na  drodze  do  spełnienia  jego  najskrytszych  pra-
gnień.  Wiedział  jednak,  że  ów  mur  może  stać  się  dla  niego  polem
chwały  i  zwycięstwa,  jeśli  tylko  zdoła  wykształcić  w  sobie  żądzę
wiedzy równie silną jak cielesna namiętność.

Poszedł do przewodniczącego Prezydium Rady Okręgowej i

oświadczył, że chce się uczyć, po czym poprosił o „skierowanie na
rabfak.

- Zamierzacie kroczyć śladami Popowa, szanowny obywatelu?

No cóż, to chwalebne! - odparł przewodniczący i dał mu stosowny
papierek.

Po paru dniach Kirpicznikow szedł już do miasta obwodowego -

półtorej setki wiorst dalej - na rabfak.

327

Był sierpień. Pola roiły się od żniwiarzy, nad piaszczystym trak-

tem unosiły się tumany kurzu wzniecanego przez stada krów, zdu-
miewająco młode słońce uśmiechało się do umordowanej w połogu
ziemi.

Ryby igrały na rzecznych płyciznach, drzewa pokrywały się le-

ciutkim nalotem żółtawej siwizny, ziemia rozpościerała się błękit-
nie ku tej krainie i ku temu wiekowi, do którego zmierzał Kirpicz-
nikow i gdzie oczekiwał go czas wspaniały jak pieśń.

Minęło osiem lat - czas wystarczający do całkowitego przeobra-

żenia świata, czas zdolny przemienić człowieka zupełnie, tak że nie
pozostanie w nim nawet jeden stary atom.

Michał Jeremijewicz Kirpicznikow, inżynier-elektryk, pracow-

nik naukowy katedry biologii elektronów powołanej po śmierci
Popowa na podstawie jego prac, był żonaty i miał dwóch synów.

Jego żona - dawna nauczycielka wiejska - podzielała przekona-

nie męża o konieczności bezzwłocznego fizycznego przekształcenia
świata.  Niezachwiana  pewność,  że  ukochana  nauka  zwycięży,  po-
mogła  im  szczęśliwie  przetrwać  lata  zabójczych  studiów,  biedy
naigrawań  tępych  konserwatystów  i  przyniosła  odwagę  niezbędną
do  tego,  aby  dać  życie  dwójce  dzieci.  Oboje  wierzyli,  że  nadejdzie
kiedyś czas, kiedy chleba będzie tyle samo, ile  powietrza. Kirpicz-
nikow wspierał tę wiarę wyrozumowanym przekonaniem o blisko-
ści  owej  wyzwolonej  epoki,  kiedy  człowiek  skruszy  kajdany  pracy
pętające  mu  ręce,  uwolni  duszę  z  krępującego  ją  ucisku  i  zdoła
ulepić swój świat na nowo.

Kirpicznikowie żyli głodno i szczęśliwie. Trwał wiek socjalizmu i

uprzemysłowienia, trwał straszliwy wysiłek wszystkich sił mate-
rialnych społeczeństwa, a dobrobyt odkładano na później.

Oswoiwszy się z pracą naukową Michał Jeremiejewicz nie został

na katedrze, lecz zabrał się do pracy praktycznej. Poza wyższym

328

wykształceniem miał staż na polu żywej działalności społecznej, był
niezachwianym  i  szczerym  komunistą.  Jako  człowiek  mądry  i
uczciwy,  jako  były  robotnik  w  wytwórni  dachówek  wiedział,  że
tylko  w  socjalizmie  możliwa  jest  praca  naukowa  i  rewolucja  tech-
niczna.  W  jego  oczach  rozumiało  się  to  samo  przez  się,  było  tak
oczywiste, jak oczywisty, choć nieuświadomiony jest fakt, iż w każ-
dym żyjącym człowieku bije serce.

Od śmierci Popowa minęło dziesięć lat. Łatwo to powiedzieć,

ale  jeszcze  łatwiej  jest  dziesięć  razy  w  ciągu  dziesięciu  lat  zginąć.
Spróbujcie opisać te dziesięć lat z całą ich skrzętną walką o drobia-
zgi,  budowę  nowego,  rozpaczą  i  rzadkimi  chwilami  spokoju.  To
niemożliwe  -  człowiek  zestarzeje  się,  umrze,  ale  nie  wyczerpie  te-
matu.  Spróbujcie  w  tym  dzikim  ludzkim  lesie  pozostać  świeżymi,
mądrymi  i  prostymi!  To  niemożliwe.  Dlatego  także  Kirpicznikow,
który  dopiero  co  przekroczył  trzydziestkę,  miał  mocno  posiwiałe
skronie i twarz pooraną zmarszczkami.

W odpowiedzi na prośbę o skierowanie go do praktycznej pracy

Kirpicznikowa wysłano do niżniekołymskiej tundry i mianowano
kierownikiem budowy pionowego tunelu. Celem tej pracy było
dotarcie do źródła energii cieplnej wnętrza Ziemi.

Michał Jeremiejewicz zostawił rodzinę w Moskwie i wyruszył w

drogę.  Pionowy  tunel  termiczny  był  doświadczalną  budową  ra-
dzieckiego  rządu  Jakucji.  W  razie  powodzenia  eksperymentu  za-
mierzano  cały  północny  skraj  Azji  leżący  za  Kołem  Podbieguno-
wym  pokryć  siecią  takich  tuneli,  następnie  zblokować  jej  energię
przy  pomocy  jednolitej  linii  przesyłowej  i  w  oparciu  o  ciągnięte
coraz  dalej  kable  elektryczne  przesuwać  osiedla  ludzkie,  a  z  nimi
kulturę i przemysł, ku Oceanowi Lodowatemu.

329

Jednak główna przyczyna prac tunelowych tkwiła w tym, że

na niezmierzonych równinach tundry odnaleziono szczątki niezna-
nych,  lecz  wspaniałych  krajów  i  kultur.  Gleba  i  podglebie  tundry
były  nie  rodzimego,  pregeologicznego  pochodzenia,  lecz  stanowiły
późniejsze osady. Przy czym owe osady pokryły śmiertelnym cału-
nem całą serię  pradawnych kultur ludzkich. A dzięki temu, że ten
całun  rozpostarty  nad  zwłokami  tajemniczych  cywilizacji  stanowił
błonę  wiecznej  zmarzliny,  pogrzebani  pod  nim  ludzie  i  budowle
przetrwały w nienaruszonym stanie, jak konserwy w puszce.

Już te nieliczne znaleziska odkryte w zapadliskach tundrowego

terenu były dla naukowców niezwykle cenne i  pasjonujące. Znale-
ziono  zwłoki  czterech  mężczyzn  i  dwóch  kobiet.  Ciała  kobiet  -  zu-
pełnie  nietknięte  -zachowały  różową  cerę,  a  okrywające  je  higie-
niczne stroje nadal wydzielały subtelny zapach. W kieszeni jednego
z  mężczyzn  znaleziono  małą  książeczkę  z  kartami  zadrukowanymi
wytworną czcionką. Wedle  nie  potwierdzonych  na razie przypusz-
czeń  jej  treścią  miały  być  zasady  osobniczej  nieśmiertelności  w
świetle nauk ścisłych. W książce opisywano doświadczenia nad od-
sunięciem  śmierci  od  jakiegoś  zwierzątka,  które  w  normalnych
warunkach żyło cztery dni. Sferę życia tego zwierzęcia poddawano
nieustannemu wpływowi całego zespołu fal elektromagnetycznych,
przy  czym  każda  z  poszczególnych  fal  obliczona  była  na  unice-
stwienie  poszczególnych  rodzajów  szkodliwych  mikrobów  bytują-
cych  w  pokarmie,  atmosferze  i  samym  ciele  obiektu  doświadczal-
nego. Dzięki tej elektromagnetycznej sterylizacji udało się przedłu-
żyć  życie  zwierzęcia  stukrotnie.  Następnie  znaleziono  piramidalną
kolumnę  z  polnego  kamienia  o  tak  doskonałym  kształcie,  jakby
wyszła  spod  najdokładniejszej  obrabiarki.  Jednak  kolumna  miała
czterdzieści  metrów  wysokości  i  około  dziesięciu  metrów  u  pod-
stawy.

330

Zwłoki ludzi miały smagłe twarze, różowe wargi, niskie, lecz

szerokie czoło, niewielki wzrost, potężną klatkę piersiową i ułożone
były w spokojnych, niemal leniwych pozach. Najwidoczniej śmierć
zaskoczyła ich nagle lub, co bardziej prawdopodobne, była dla nich
czymś zupełnie innym niż dla współczesnego człowieka.

Te odkrycia wywołały burzę w całym świecie naukowym, zaś

opinia publiczna zjednoczyła się w żądaniu jak najszybszego zago-
spodarowania tundry w celu jak najpełniejszego odtworzenia sta-
rożytnego świata zalegającego pod zmarzniętym gruntem niezmie-
rzonego lądu i być może sięgającego aż pod dno Oceanu Lodowate-
go.

Żądza wiedzy stała się nowym organicznym uczuciem człowie-

ka, tak samo dojmującym, ostrym i bogatym jak miłość. To uczucie
czasem zwyciężało nawet oczywiste racje ekonomiczne i dążenie do
osiągnięcia materialnego dobrobytu społeczeństwa.

Taka była prawdziwa przyczyna drążenia pierwszego pionowego

tunelu termicznego w tundrze.

System takich tuneli winien stać się fundamentem kultury i go-

spodarki  tundry,  a  później  kluczem  do  podziemnych  wrót  wiodą-
cych  do  świata  nieznanego  harmonijnego  kraju,  którego  wykrycie
było cenniejsze od wynalezienia maszyny  parowej  i natrafienia na
niezmierzone złoża radu.

Uczeni byli przekonani, że szlak nauki, kultury i przemysłu, jaki

ludzkość  miała  pokonać  w  trudzie  w  ciągu  najbliższych  stu  czy
dwustu lat, leży gotowy we wnętrzu tundry. Wystarczy zdjąć zma-
rzniętą  glebę,  a  historia  wykona  skok  o  sto  lub  dwieście  lat  do
przodu,  a  następnie  znów  potoczy  się  właściwym  sobie  tempem.
Ale  ileż  czasu  i  pracy  zaoszczędzi  sobie  ludzkość  dzięki  takiemu
bezpłatnemu zastrzykowi dwóch wieków! Z tym nie da  się porów-
nać żadne, najwybitniejsze nawet dotychczasowe ludzkie osiągnię-
cie!

331

Aby tego dokonać, warto było nie szczędząc trudu wydłubać

dwukilometrową dziurę w Ziemi.

Kirpicznikow pojechał, zaciskając z radości pięści, że dane mu

będzie pierwszemu osiągnąć cel będący zwycięstwem całej ludzko-
ści, zaręczynami najstarszej ery z dniem dzisiejszym.

Budowa sławnej sztolni w tundrze nie była rzeczą prostą ani ła-

twą - człowiek męczył się, męczył innych, mylił się i powtarzał błę-
dy innych, ginął i zmartwychwstawał, ale jednak szedł naprzód,
wdrapywał się na stromą ścianę historii i natury.

Jednak w końcu tunel został wydrążony. Oto świadczący o tym

dokument podpisany przez inżyniera Kirpicznikowa.

Ogólny raport końcowy za rok 1934, dotyczący

budowy Pionowego Tunelu Termicznego w

tundrze niżniekołymskiej na 67 równoleżniku

Pionowy Tunel Termiczny (nr 1) został ukończony 2 grudnia

roku bieżącego. Przeznaczony jest, zgodnie z założeniami, do utyli-
zacji ciepła naszej  planety.  To znajdujące się na głębokości ciepło,
przekształcone  w  prąd  elektryczny,  winno  obsługiwać  rejon  na-
zwany  Tao  Lung  o  powierzchni  1100  kilometrów  kwadratowych
przeznaczony  pod  zasiedlenie  w  celu  przeprowadzenia  prac  nad
całkowitym usunięciem z omawianego terenu tundry warstwy gle-
by i podglebia.

Tunel ma kształt ściętego stożka zwróconego swą węższą częścią

w głąb ziemi. Jego oś nachylona jest do płaszczyzny równikowej
pod kątem 62°. Długość osi tunelu - 2080 metrów. Średnica pod-
stawy stożka na powierzchni ziemi wynosi 42 metry, a jego ściętej
części na dnie - 5 metrów.

Temperatura na dnie (w miejscu zainstalowania baterii termo-

elektrycznych) 184°C.

332

Zgodnie z projektem zatwierdzonym przez Radę Pracy roboty

rozpoczęto 1 stycznia roku 1934 i zakończono 2 grudnia tegoż roku.

Projektowy kształt tunelu uzyskano nie przez zastosowanie me-

tod  strzałowych,  jak  przewidywał  projekt,  lecz  dzięki  użyciu  fal
elektromagnetycznych dostosowanych do mikrofizycznej struktury
elektronowej  skał.  Wibrator  elektromagnetyczny  emitował  fale  o
takiej  długości,  która  ściśle  pokrywała  się  z  drganiami  własnymi
elektronów  materii  tworzącej  warstwę  zewnętrzną  Ziemi.  Dzięki
temu,  wskutek  oddziaływania  zewnętrznych  sił  dodatkowych,
zwiększała się amplituda ich drgań, a co za tym idzie pękanie orbit
atomowych,  a  dalej  niszczenie  jąder  i  przekształcanie  się  ich  w
jądra innych pierwiastków.

Ustawiliśmy na powierzchni rezonatory wielkiej mocy i o du-

żym zakresie regulacji; znaleźliśmy eksperymentalnie przeciętną
falę każdej napotkanej po drodze skały, którą należało rozkruszyć
(a dokładniej rozpylić lub rozmiękczyć) i w ten sposób zmieniliśmy
strukturę gruntu na całej głębokości przyszłego tunelu.

Następnie pięciotonowymi czerpakami typu podsiębiernego

zawieszonymi na stalowych linach wybraliśmy rozdrobniony mate-
riał skalny. Zresztą po elektromagnetycznej operacji zostało go nie-
wiele, gdyż większość składników gruntu przekształciła się w gazy i
ulotniła. Reszta gliny, wody, granitu, rudy żelaznej i innych mine-
rałów zamieniła się w miękki pył.

„Łącznie w postaci stałych resztek wydobyliśmy 400 tysięcy me-

trów sześciennych, a 640 tysięcy metrów sześciennych ulotniło się
w postaci gazów.

Utworzona w ten sposób stożkowa (o niezbyt dokładnym

kształcie geometrycznym) sztolnia przebiła 7 poziomów wód grun-
towych. Piąty z nich zawierał wodę morską, zaś szósty i siódmy
rodzime, sprężone geologicznie wody o wielkiej zawartości gazów

333

i silnych właściwościach leczniczych.

W celu usunięcia tych wód wykonaliśmy (metodą strzałową,

gdyż  tylko  w  ten  sposób  można  było  uzyskać  żądany  kształt)  7
okrągłych  tarasów  wewnątrz  tunelu  i  zainstalowaliśmy  na  nich
pompy  o  napędzie  elektrycznym,  które  wypompowywały  łącznie
120 tysięcy metrów sześciennych wody na godzinę. Usuwanie wody
z tunelu było dość skuteczne, gdyż odpompowywanie równoważyło
filtrację.  W  przeciwnym  razie  nie  dałoby  się  do  końca  wykonać
zamierzonych prac.

Następnie przystąpiono (w sierpniu) do nadania tunelowi osta-

tecznego kształtu projektowego. Ze względu na wysoką temperatu-
rę  ludzie  schodzili  tylko  na  głębokość  1000  metrów.  Poniżej  tego
poziomu  prace  wykonywano  przy  pomocy  lin.  Przy  ich  użyciu
ustawiano pompy, kopano rowy i zbiorniki wody na tarasach oraz
kierowano  koparkami  wygładzającymi ściany tunelu.  Dno i ściany
tunelu uszczelniono na całej powierzchni terroizolitem, przy czym
jego  warstwa  miała  grubość  od  2  centymetrów  przy  powierzchni,
do 1,25 metra przy dnie.

Po zakończeniu budowy tunelu zmontowane na górze baterie

termoelektryczne zostały opuszczone na linach na dno i ustawione
w dwunastu rzędach jedne nad drugimi.

Baterie po miesięcznej kontrolnej nieprzerwanej pracy wykazu-

ją zdolność do dawania 172 800 tysięcy kilowatogodzin rocznie, a
zatem, inaczej mówiąc, moc baterii równa się 28 tysiącom koni
mechanicznych.

Końce przewodów zostały zamocowane do wsporników wyj-

ściowych na powierzchni gruntu i prąd w nich czeka na swojego
użytkownika.

Energia na razie została puszczona do tundrowej gleby i tundra

zaczęła tajać po raz pierwszy od momentu, gdy przykryła i zacho-
wała dla nas ów

334

dziwny i cudowny świat, w celu obnażenia którego na polecenie

Centralnej Rady Pracy wydobyliśmy wewnętrzne ciepło kuli ziem-
skiej.

Nacz. inżynier Termotunelu

W. Krochow

Kierownik robót

inż. M. Kirpicznikow

nr 2/A, 4 grudnia 1934 roku

Kirpicznikow wróci! do rodziny dopiero w kwietniu następnego

roku, spędziwszy poza domem osiemnaście miesięcy.

Czuł się przemęczony i zamierzał pojechać z żoną i chłopcami

gdzieś na wieś.

Są ludzie, którzy nieświadomie żyją zgodnie z rytmem natury;

jeśli natura czyni jakiś wysiłek, to tacy ludzie starają się pomóc jej
własnym wewnętrznym napięciem i sympatią.

Być może jest to pozostałość tego poczucia jedności sięgającego

czasów, kiedy przyroda i człowiek stanowili nierozerwalną całość i
żyli jak jedno ciało.

Tak było również z Kirpicznikowem. Jeśli nadchodziła pło-

mienna wiosna, tajał śnieg i z nieba głosem wezbranego strumienia
odzywały się przelatujące południowe ptaki, Kirpicznikow był rad i
wesół. Kiedy zaś nieoczekiwanie powracał śnieg, przymrozki i
mroczne milczące niebo, Kirpicznikow smucił się i dręczył.

Dwudziestego ósmego kwietnia Kirpicznikowie pojechali do

Wołoszyna - zapadłej wsi w guberni woroneskiej, gdzie niegdyś
uczyła w szkole Maria Kirpicznikowa, żona Michała.

Maria pozostawiła tam panieńskie wspomnienia, samotne lata,

urocze dni budzącej się duszy, duszy po raz pierwszy walczącej o
ideały własnego życia. Wśród ubogich wołoszyńskich pól leżała
duchowa ojczyzna Marii Kirpicznikowej.

335

Michała Kirpicznikowa ciągnęła do Wołoszyna miłość do żony i

jej  spokojnej  przeszłości  oraz  to,  że  opodal  Wołoszyna,  w  sąsied-
nim  Koczubarowie,  mieszkał  Izaak  Matissen,  inżynier-agronom,
jego  stary  znajomy.  Kiedyś,  jeszcze  w  latach  uniwersyteckich  stu-
diów,  Kirpicznikow  spotykał  się  z  nim  i  rozmawiał  na  bliskie  im
obu  tematy  techniczne.  Matissen  na  drugim  roku  rzucił  Instytut
Elektrotechniczny i zapisał się do Akademii Rolniczej. W Matisse-
nie  interesowała  Kirpicznikowa  jego  teoria  techniki  bez  maszyn  -
techniki,  gdzie  uniwersalnym  narzędziem  był  sam  człowiek.  Ma-
tissen,  człowiek  honoru,  jednej  idei  i  niezłomnego  charakteru,  za
cel życia wytknął sobie urzeczywistnienie swojej myśli.

Teraz kierował koczubarewską Doświadczalną Stacją Meliora-

cyjną. Kirpicznikow nie widział go od sześciu lat i nie wiedział, co w
tym czasie zdołał osiągnąć, ale był pewien, że Matissen starał się
osiągnąć wszystko.

Wyjeżdżając do Wołoszyna Kirpicznikow już zawczasu cieszył

się na spotkanie ze swym dawnym znajomym.

Od tego Michała Kirpicznikowa, który kiedyś mieszkał w Rżaw-

sku,  pracował  w  wytwórni  dachówek,  szukał  prawdy  i  marzył  -
różnił się jak dzień do nocy. Marzenia przekształciły się w hipotezy,
hipotezy  w  teorie,  a  teorie  stopniowo  zostały  urzeczywistnione.
Prawda  stała  się  już  nie  schronieniem  duszy,  lecz  środkiem  do
praktycznego podboju świata.

Ale jedna jeszcze rzecz wciąż Kirpicznikowa niepokoiła i popy-

chała  do  ciągłych  poszukiwań  wszędzie,  gdzie  mógł  mieć  nadzieję
ją  znaleźć  -  wśród  książek,  wśród  ludzi,  wśród  cudzych  prac  na-
ukowych.  Było  to  nieprzeparte  pragnienie  dokończenia  dzieła  tra-
gicznie zmarłego Popowa, dopisania jego pracy o sztucznym rozm-
nażaniu elektronów-mikrobów i praktycznej realizacji eterycznego
traktu Faddieja Kiriłłowicza, którym mógłby popłynąć eterowy

336

pokarm wywołujący rozrost i pobudzający elektrony-mikroby do
szalonego tempa życia.

- „...Rozwiązanie jest proste - kanał elektromagnetyczny...” -

mruczał czasem pod nosem ostatnie słowa nieukończonego rękopi-
su  Popowa  i  daremnie  szukał  jakiegoś  zjawiska  lub  cudzej  myśli,
które naprowadziłyby go na rozwiązanie zagadki „eterycznego trak-
tu”.  Kirpicznikow  wiedział,  że  może  dać  go  ludziom,  a  wówczas
będzie  można  wyhodować  każde  ciało  do  dowolnych  rozmiarów
kosztem eteru. Na przykład wziąć kawałeczek żelaza objętości jed-
nego centymetra sześciennego, doprowadzić doń eteryczny trakt - i
ów  ułamek  zacznie  rosnąć  w  oczach  do  wymiarów  góry  Ararat,
gdyż w żelazie zaczną rozmnażać się elektrony.

Mimo pilności i przywiązania do tej jednej dręczącej go myśli

rozwiązanie nie przychodziło już od wielu lat. Pracując w tundrze
przy budowie tunelu termicznego Kirpicznikow myślał nad swoim
problemem przez całą długą, niespokojną i groźną polarną noc tak
usilnie, że zapomniał o bożym świecie. Myślał bezskutecznie, gdyż
przeszkadzała mu jeszcze jedna zagadka, która pozostała nieroz-
szyfrowana w pracy Popowa: czym jest naładowane dodatnio jądro
atomu, w którym obecna jest materia.

Jeśli czyste ujemne elektrony są żywymi mikrobami, to czym

jest materialne jąderko atomu, skoro w dodatku jest naładowane
dodatnio?

Tego nie wiedział nikt. Istniały wprawdzie setki hipotez i nieja-

snych  wskazówek  rozsianych  po  pracach  naukowych,  lecz  żadna  z
nich  Kirpicznikowa  nie  zadawalała.  Szukał  rozwiązania  praktycz-
nego,  obiektywnej  prawdy,  a  nie  subiektywnego  zaspokojenia  cie-
kawości  pierwszym  z  brzegu  pomysłem  -  może  nawet  błyskotli-
wym, ale nie odpowiadającym budowie natury.

337

Do Wołoszyna Kirpicznikow pojechał własnym automobilem,

który  w  owym  czasie  stał  się  już  niezbędnym  narzędziem  każdego
człowieka.  Chociaż  od  Moskwy  do  Wołoszyna  biegła  dziewięciu-
setkilometrowa  linia  kolejowa,  Kirpicznikow  postanowił  pojechać
automobilem,  a  nie  pociągiem.  Pociągała  go,  a  jego  żona  czuła  to
samo,  mało  znana  droga,  noclegi  po  wsiach,  skromna  przyroda
równinnego północnego kraju, miękki wiatr wiejący w twarz - cały
urok  żywego  świata  i  stopniowe  zanurzanie  się  w  obcości  i  pełnej
zadumy samotności.

Pojechali. Pojazd „Alonda-09” pracował bezszelestnie: motor

benzynowy  został  pięć  lat  temu  unicestwiony  przez  krystaliczny
akumulator  leningradzkiego  profesora  Joffego.  Automobil  napę-
dzany był prądem czerpanym z akumulatora i jedynym dźwiękiem,
jaki wydawał był cichy syk opon toczących się po azbestocemento-
wej nawierzchni szosy. „Alonda” w swoim dziesięciokilogramowym
akumulatorze  miała  zapas  energii  wystarczający  na  pokonanie
dziesięciu tysięcy kilometrów.

I oto rozpostarła się przed podróżnymi cudowna przyroda

Wszechświata,  której  głębię  przez  dziesiątki  wieków  starali  się
poznać  mędrcy  wszystkich  krajów  i  kultur  kroczący  drogą  myślo-
wej  kontemplacji.  Budda,  twórcy  wed,  dziesiątki  Egipcjan  i  Ara-
bów,  Sokrates,  Platon,  Arystoteles,  Spinoza,    Kant,  wreszcie
Bergson  i  Spengler  -  wszyscy  starali  się  rozwikłać  istotę  Wszech-
świata.  A  cala  ta  istota  polegała  na  tym,  że  myślowo  rozwikłać
prawdy nie sposób, gdyż trzeba dojść do niej ciężką pracą. Dopiero
wówczas,  kiedy  świat  przepłynie  przez  palce  pracującego  człowie-
ka, przekształcając się w pożyteczne ciało - będzie można mówić o
całkowitym  opanowaniu  prawdy.  W  tym  tkwiła  filozofia  rewolucji
dokonanej osiemnaście lat temu i jeszcze nie do końca przeprowa-
dzonej.

338

Zrozumieć - to znaczy poczuć, dotknąć i przekształcić - w tę filo-

zofię rewolucji Kirpicznikow wierzył każdym fibrem swojego ciała,
ona była natchnieniem jego duszy i czynnikiem, który sprawiał, iż
jego wola stawała się coraz sprawniejszym narzędziem walki.

Kirpicznikow prowadził swoją „Alondę”, uśmiechał się i obser-

wował. Świat był już nie taki, jakim widział go w dzieciństwie spę-
dzonym w zapadłym Rżawsku. Pola huczały od maszyn; na pierw-
szych  dwustu  kilometrach  drogi  napotkał  sześć  linii  wysokiego
napięcia biegnących od elektrowni wielkiej mocy. Wieś gwałtownie
zmieniała  swoje  oblicze  -  zamiast  ze  słomy,  plecionych  płotów,
nawozu, krzywych cienkich żerdzi - domy i ogrodzenia budowano z
dachówek, stali, cegły, papy, terrazytu, cementu i wreszcie z drew-
na,  ale  nasyconego  specjalnym  płynem,  który  czynił  go  ogniood-
pornym.  Ludzie  wyraźnie  przytyli  i  złagodnieli.  Historia  stała  się
praktycznym  zastosowaniem  dialektycznego  materializmu.  Na
szerokości  geograficznej  Moskwy  zaczęto  powszechnie  stosować
sztuczne nawadnianie. Deszczownice napotykało się równie często,
jak  pługi.  Na  północ  od  Moskwy  deszczownice  znikały,  a  zamiast
nich  pojawiały  się  osuszające  maszyny  drenujące.  Zarówno  desz-
czownice, jak i maszyny drenujące przypominały wyglądem trakto-
ry.

Żona Kirpicznikowa pokazywała dzieciom tę żywą geografię go-

spodarczą socjalistycznego kraju, odpowiadała na ich pytania, a
Kirpicznikow sam z przyjemnością jej słuchał. Trudne życie osobi-
ste wygasiło w nim tę prostą, zwyczajną radość postrzegania, dzi-
wienia się i odczuwania satysfakcji z zaspokajania ciekawości.

Do Wołoszyna dotarli dopiero na piąty dzień.
W domu, w którym Kirpicznikowie się zatrzymali, był sad wi-

śniowy, który już pokrył się nabrzmiałymi pączkami, ale jeszcze nie
przywdział swej białej wzruszającej szaty.

339

Było ciepło. Dnie lśniły takim promienistym spokojem, jakby

każdy z nich miał być brzaskiem tysiącletniej ludzkiej błogości.

Na trzeci dzień po przyjeździe Kirpicznikow wybrał się do Mati-

ssena.

Izaak wcale się na jego widok nie zdziwił.
- Codziennie obserwuję o wiele bardziej zaskakujące i oryginal-

ne zjawiska - wyjaśnił Kirpicznikowi zdumionemu chłodnym przy-
jęciem.

Po godzinie Matissen jednak nieco się rozkrochmalił:
- Jesteś żonaty - powiedział - więc przywykłeś do zachowań

sentymentalnych. A ja, bracie, uważam, pracę za znacznie ważniej-
sze przedłużenie w potomności niż dzieci!... - I roześmiał się tak
przeraźliwie, że aż pofałdowała mu się skóra na łysej czaszce. Wi-
dać było, że jego śmiech był równie częsty, jak zaćmienie słońca.

- No, opowiadaj i pokazuj, czym żyjesz, co robisz, kogo ko-

chasz! - uśmiechnął się Kirpicznikow.

- Aha, jesteś ciekawski! Aprobuję i popieram!... Ale słuchaj, po-

każę ci tylko swoją zasadniczą pracę, gdyż tylko ją uważam za za-
kończoną. O innych rzeczach w ogóle nie będę mówił, choćbyś
mnie nie wiem jak prosił!...

- Izaaku - odparł Kirpicznikow - najbardziej interesuje mnie

twoja praca nad techniką bez .maszyn. Pamiętasz, opowiadałeś mi
kiedyś o tej twojej idei. A może już od niej odszedłeś?

Matissen zmrużył oczy, chcąc zadziwić starego kolegę jakimś

dowcipem, ale zrezygnował, westchnął, zmarszczył swą mało ru-
chliwą twarz i powiedział zwyczajnym tonem:

- Akurat to zamierzałem ci pokazać, szanowny inżynierze.
Ruszyli w stronę plantacji, zeszli do wąskiej dolinki niewielkiej

rzeczki i zatrzymali się. Matissen wyprostował się, uniósł twarz do

340

góry, jak gdyby przypatrując się liczącemu miliony ludzi audyto-
rium rozsiadłemu na horyzoncie i oświadczył:

- Ujmę wszystko w krótkich słowach, ale ty to zrozumiesz: je-

steś przecież elektrykiem, a rzecz cała dotyczy twojej dziedziny.
Tylko mi nie przerywaj. Obaj się spieszymy. Ty do żony (Matissen
znów przeraźliwie się roześmiał i znów jego łysina pokryła się
zmarszczkami i fałdami), a ja – do swojej gleby.

Kirpicznikow milczał chwilę, ale potem jednak zdecydował się

zadać pytanie:

- Matissen, gdzie twoje przybory? Zależy mi przecież nie na

wysłuchaniu wykładu, lecz na obejrzeniu twoich doświadczeń!

- I jedno, i drugie, mój drogi, i jedno, i drugie! A wszystkie

przybory są na miejscu. Jeśli ich nie widzisz, to znaczy, że nic nie
usłyszysz i nic nie zrozumiesz!

- A więc słucham cię! - przynaglił go Kirpicznikow.
- Aha, słuchasz! Wobec tego zaczynam mówić. - Matissen pod-

niósł  z  ziemi  kamyk,  rzucił  go  z  całej  siły  na  przeciwległy  brzeg
rzeczki  i  zaczął:  -  Nawet  gołym  okiem  widać,  że  każde  ciało  wy-
promieniowuje  z  siebie  energię  elektromagnetyczną,  jeśli  tylko
zostanie  wprowadzone  w  drgania  lub  poddane  jakimkolwiek  in-
nym zmianom. Mam rację, prawda? A każdej zmianie - dokładnie,
niepowtarzalnie,  indywidualnie  -  odpowiada  promieniowanie  fal
elektromagnetycznych  o  dokładnie  określonej  długości  i  częstotli-
wości.  Jednym  słowem  promieniowanie  lub,  jeśli  wolisz,  radiacja
zależy od wielkości zmian,  stopnia  przebudowy ciała  doświadczal-
nego.  Myśl,  będąc  procesem  przebudowującym  mózg,  zmusza  ten
mózg  do  wypromieniowywania  w  przestrzeń  fal  elektromagne-
tycznych.

341

Ale myśl zależy od tego, co człowiek konkretnie pomyślał - i od

tego  również  zależy,  jak  i  w  jakim  stopniu  zmienił  się  mózg,  jego
wewnętrzna  struktura.  A  od  zmiany  struktury  lub  stanu  mózgu
zależy z kolei rodzaj fal. Myślący, przebudowujący się mózg wytwa-
rza  fale  elektromagnetyczne,  i  to  tworzy  je  za  każdym  razem  ina-
czej  -  zgodnie  z  przebiegiem  myśli  przebudowującej  mózg.  Ro-
zumiesz to, Kirpicznikow?

- Rozumiem - potwierdził Kirpicznikow, - Mów dalej.
Matissen usiadł na kretowisku, potarł dłonią zmęczone oczy i

kontynuował:

- Stwierdziłem doświadczalnie, że każdemu rodzajowi fal od-

powiada  jedna  tylko  dokładnie  określona  myśl.  Naturalnie  nieco
całą  rzecz  upraszczam  i  generalizuję,  żebyś  lepiej  zrozumiał.  W
rzeczywistości  wszystko  jest  znacznie  bardziej  złożone...  No  tak.
Zbudowałem uniwersalny odbiornik-rezonator, który wychwytuje i
rejestruje fale o każdej długości. Powiem ci jednak, że nawet poje-
dynczej,  nieważnej  i  króciutkiej  myśli  odpowiada  cały  skompliko-
wany system fal.

Ale mimo wszystko każdej myśli czy pojęciu, na przykład „prze-

klętej sile” (pamiętasz ten przedrewolucyjny termin?), odpowiada
zawsze ten sam, ustalony doświadczalnie system fal, prawie nieza-
leżny od tego, jaki człowiek tę myśl przywoła.

No więc swój odbiornik-rezonator połączyłem z układem prze-

kaźników oraz urządzeń  i  mechanizmów wykonawczych, skompli-
kowanych  pod  względem  budowy,  lecz  prostych  i  jednolitych  w
zamyśle. Ale ten układ należy jeszcze bardziej skomplikować i do-
kładnie przemyśleć, a następnie rozpowszechnić na całej Ziemi do
wszelkich  możliwych  prac.  Na  razie  działam  na  ograniczonym  te-
renie i posługuję się niewielkim zestawem myśli.

Teraz patrz! Widzisz tamten brzeg? Posadziłem tam rozsadę

kapusty, która już zaczyna więdnąć z braku wilgoci. Uważaj: pomy-
ślę, a nawet głośno wymówię rozkaz, chociaż to ostatnie nie jest

342

bezwzględnie konieczne: na-wod-nić! Patrz uważnie!...

Kirpicznikow przypatrzył się przeciwległemu brzegowi i dopiero

teraz zauważył na wpół ukrytą w krzewach pompę i jakiś niewielki
aparat, pewnie odbiornik-rezonator.

Po wypowiedzeniu przez Matissena rozkazu: nawodnić! urzą-

dzenia  włączyły  się,  pompa  zaczęła  ssać  z  rzeczki  wodę,  a  na  całej
obsadzonej kapuścianą rozsadą działce z dysz deszczownicy trysnę-
ły  fontanny  drobniutkich  kropelek.  W  rozpylonej  wodzie  zaigrały
słoneczne tęcze, a cała działka zaszumiała i ożyła: brzęczała pompa,
syczała  woda  nasycająca  glebę,  a  młode  roślinki  zdawały  się  jędr-
nieć w oczach.

Matissen i Kirpicznikow stali w milczeniu o dwadzieścia kroków

od tego dziwnego samodzielnego światka i obserwowali go z uwa-
gą. Matissen łypnął ironicznie na kolegę i powiedział:

- Widzisz, czym stała się myśl człowieka? Ciosem rozumnej wo-

li! Prawda? - I wykrzywił w ponurym uśmiechu swoją zmartwiałą
twarz.

Kirpicznikow poczuł w sercu i mózgu gorący, piekący prąd - taki

sam,  jaki  dosięgnął  go  wówczas,  gdy  spotkał  swoją  przyszłą  żonę.
Doznał też jakiegoś tajemnego wstydu przechodzącego w onieśmie-
lenie  -  uczucia,  jakie  ogarnia  każdego  mordercę  nawet  wówczas,
gdy dokonuje zabójstwa w  interesie całego świata. Na jego oczach
Matissen w sposób oczywisty gwałcił naturę. I zbrodnia polegała na
tym,  że  ani  sam  Matissen,  ani  cała  ludzkość  nie  stanowiła  jeszcze
wartości większej niż natura. Wręcz przeciwnie, natura wciąż jesz-
cze  była  głębsza,  większa,  mądrzejsza  i  wszechstronniejsza  od
wszystkich ludzi razem wziętych.

A Matissen tymczasem tłumaczył:
- Cała rzecz jest niezwykle prosta! Człowiek, to znaczy w tym

wypadku ja, znajduje się w sferze mechanizmów wykonawczych,

343

a  jego  myśl  (na  przykład  „nawodnić”)  leży  w  możliwościach  wy-
konawczych  owych  maszyn,  które  zostały  zbudowane  do  wykony-
wania między innymi takich rozkazów. Myśl „nawodnić” odbierana
jest  przez  rezonatory.  Tej  myśli  odpowiada  dokładnie  określony,
niepowtarzalny  układ  fal.  Właśnie  przez  fale  ekwiwalentne  myśli
„nawodnić”  uruchamiany  jest  przekaźnik  kierujący  w  mechani-
zmach  wykonawczych  nawodnieniem..  To  znaczy  na  ten  sygnał
włączany  jest  bezpośredni  prąd  uruchamiający  agregat  składający
się  z  motoru  elektrycznego  i  pompy.  Dlatego  w  mgnieniu  oka  po
wydaniu myślowego rozkazu: „nawodnić” pod korzeniami kapusty
zaczyna lśnić woda.

Taka wyższa technika ma na celu wyzwolenie człowieka od cięż-

kiej  fizycznej  pracy.  Teraz  wystarczy  pomyśleć  co  trzeba,  żeby
gwiazda  zmieniła  swoją  kosmiczną  drogę...  Ja  chcę  jednak  dopiąć
tego,  aby  można  było  obchodzić  się  bez  mechanizmów  wykonaw-
czych  i  wszelkich  sztucznych  pośredników,  aby  oddziaływać  na
naturę  wprost  i  bezpośrednio  -  nagą  perturbacją  mózgu.  Jestem
pewien  sukcesu  techniki  bez  maszyn.  Wiem,  że  wystarczy  sam
kontakt  między  człowiekiem  a  naturą  -  myśli  -  aby  kierować  całą
substancją  świata!  Zrozumiałeś?  Na  wszelki  wypadek  wyjaśnię  ci
to.  Widzisz,  w  każdym  ciele  jest  takie  miejsce,  takie  jąderko,  któ-
remu wystarczy dać „prztyczka, aby całe ciało było bez reszty twoje!
A jeśli podrażnić ciało gdzie trzeba i jak trzeba, to ono samo będzie
robić to, czego od niego zażądasz! Jestem przekonany, że tej elek-
tromagnetycznej  siły,  którą  wysyła  mózg  człowieka  przy  każdej
myśli,  całkowicie  wystarczy  do  takiego  podrażnienia  natury,  żeby
stała się ona w pełni nasza!...

Kirpicznikow na pożegnanie uścisnął dłoń Matissena, a potem

objął go i powiedział szczerze i serdecznie:

344

- Dziękuję ci, Izaaku! Dziękuję, przyjacielu! Wiesz, jest tylko

jeszcze jeden problem, który się może równać z twoim! Tyle tylko,
że on w gruncie rzeczy nie został jeszcze dokładnie postawiony, a
twój jest już niemal w pełni rozwiązany... Żegnaj! Jeszcze raz ci
dziękuję! Wszyscy powinniśmy pracować tak jak ty - z pełnym na-
pięcia rozumem i z chłodnym sercem! Do widzenia!

- Żegnaj! - odparł Matissen i nie rozzuwając się zaczął przecho-

dzić w bród rzeczkę.

Podczas gdy Kirpicznikow odpoczywał w Wołoszynie, światem

wstrząsnęła  sensacja.  W  tundrze  pod  Bolszeozierskiem  wyprawa
profesora  Gomonowa  odkopała  dwa  ciała:  kobieta  i  mężczyzna
leżeli  objęci  na  doskonale  zachowanym  dywanie.  Dywan  był  błę-
kitny,  bez  ornamentu,  sporządzony  z  cienkiego  futra  nieznanego
zwierzęcia.  Ludzie  odziani  byli  w  jednolite  ciemne  stroje  z  grubej
tkaniny  pokrytej  wizerunkami  smukłych  wysokich  roślin  zakoń-
czonych u góry dwupłatkowym kwiatem. Mężczyzna  był  stary, ko-
bieta  młoda.  Prawdopodobnie  ojciec  i  córka.  Twarze  i  ciała  mieli
identycznej budowy, jak ciała odkryte wcześniej w tundrze niżnie-
kołymskiej. Mieli również ten sam wyraz na spokojnych twarzach:
półuśmiech,  półsmutek,  półzaduma  -  jakby  wojownik  wdarł  się
wreszcie do niedostępnego marmurowego miasta, ale wśród posą-
gów, gmachów i nieznanych budowli upadł i zmarł ze  zmęczenia i
zdumienia.

Mężczyzna mocno obejmował kobietę, zdając się chronić jej

spokój  i cnotę, aby oddać je nienaruszone śmierci.  Pod dywanem,
na  którym  leżeli  ci  martwi  mieszkańcy  pradawnej  tundry,  znale-
ziono  dwie  książki.  Jedna  z  nich  była  wydrukowana,  tą  samą
czcionką, co i książka znaleziona w niżniekołymskiej tundrze, dru-
gą zaś pokrywały zupełnie inne znaki. To nie były litery, lecz zbiór
symboli, przy czym każdemu z nich zdawało się odpowiadać ściśle

345

określone  pojęcie.  Symboli  było  nieprzebrane  mnóstwo  i  dlatego
ich  rozszyfrowanie  zajęło  całe  pięć  miesięcy.  Dopiero  wówczas
książka została dokładnie przetłumaczona i wydana pod nadzorem
Akademii  Nauk  Filologicznych.  Część  tekstu  pozostała  nierozszy-
frowana, gdyż jakiś preparat chemiczny, znajdujący się prawdopo-
dobnie  w  dywanie,  bezpowrotnie  zniszczył  bezcenne  stronice
książki,  które  poczerniały,  i  żadna  reakcja  chemiczna  nie  zdołała
powrotnie wywołać pokrywających je pierwotnie symboli.

Znaleziony utwór miał po części treść abstrakcyjno-filozoficzną

i  po  części  historyczno-socjologiczną.  Całe  zaś  dzieło  zalecało  się
zarówno  niezwykle  interesującym  tematem,  jaki  błyskotliwym
stylem.  Nic  więc  dziwnego,  że  książka  miała  jedenaście  wydań  w
ciągu dwóch miesięcy.

Kirpicznikow też ją sprowadził i przeczytał, bo zawsze i wszę-

dzie szukał jednego - wskazówki i pomocy w rozwiązaniu dręczącej
go zagadki eterycznego traktu.

Kiedy wracał pò wizycie u Matissena, coś zaczęło mu się w gło-

wie przejaśniać, ale zanim zdążył się z tego jak należy ucieszyć,
pomysł rozpłynął się bez śladu. Kirpicznikow zrozumiał, że prace
Matissena mają tylko bardzo odległy związek z doskwierającym mu
problemem.

Po otrzymaniu książki Kirpicznikow zagłębił się w niej gnany

jedną  tylko  myślą,  szukając  między  wierszami  choćby  niejasnej
aluzji,  choćby  najmniejszej  wskazówki  co  do  sposobu  rozwiązania
swego  problemu.  Zdawał  sobie  sprawę  z  tego,  że  jego  nadzieje  są
szalone, ale z zapartym tchem czytał dzieło martwego filozofa.

Utwór nie był opatrzony nazwiskiem autora i nosił tytuł Pieśń

Ajuny. Przeczytawszy go, Kirpicznikow odłożył książkę z uczuciem
zawodu, gdyż niczego interesującego dla siebie w niej nie znalazł.

346

- Jakie to nudne! - wykrzyknął. – Nawet w pradawnych czasach

nie potrafili wymyślić niczego pożytecznego! Ciągle tylko gadali o
miłości, twórczości i duszy, a o chlebie i żelazie nawet się nie za-
jąknęli!...

Kirpicznikow wpadł w rozpacz, gdyż był człowiekiem, a każdy

człowiek  od  czasu  do  czasu  doznaje  uczucia  rozpaczy...  Miał  trzy-
dzieści pięć lat, a zbudowane przez niego przyrządy do uzyskiwania
eterycznego  traktu  wciąż  milczały,  będąc  .namacalnym  dowodem
jego  nieudolności.  Na  wszelki  sposób  starał  się  eksperymentalnie
sprawdzić  słuszność  zdania  Popowa:  „Rozwiązanie  jest  proste  -
kanał  elektromagnetyczny”  -  ale  otrzymywał  jedynie  bezużyteczne
zabawki, a eterycznego przewodu pokarmowego dla elektronów jak
nie było, tak nie było...

- No tak! - powiedział ze złością na samego siebie Kirpicznikow.

- Wynika z tego, że trzeba zająć się czymś innym! - Wsłuchał się w
oddech  żony  i  dzieci  (była  noc  i  jego  domownicy  spali),  zapalił,
przez  chwilę  słuchał  dobiegających  zza  okna  odgłosów  ulicy  i  w
jednej  chwili  postawił  krzyżyk  na  swoim  dotychczasowym  życiu.  -
Trzeba  wyruszyć  w  pieszą  wędrówkę  po  ziemi,  a  nie  gnić  w  miej-
scu, inżynierze Kirpicznikow! Rodzina? No cóż, żona jest przystoj-
na, więc nowego męża nawet nie będzie musiała sobie szukać, dzie-
ci  zdrowe,  kraj  bogaty,  więc  bez  trudu  wykarmi  je  i  wychowa!  To
jedyne  wyjście.  W  przeciwnym  razie  czeka  cię  śmierć  na  śnieżnej
zaspie  przy  otwartych  na  oścież  drzwiach,  wyjście,  które  wybrał
Faddiej Kiriłłowicz!... Tak to wygląda, inżynierze Kirpicznikow!

Kirpicznikow westchnął łzawo i sentymentalnie, choć boleśnie i

szczerze.

- Co ja właściwie dotychczas zrobiłem? - kontynuował szeptem

nocną rozmowę z samym sobą. - Nic. Tunel? Rzecz niewarta
wspomnienia, bo zrobiliby go i beze mnie. Krochow był zdolniej-
szy. Taki

347

Matissen jest naprawdę niezastąpiony. Uruchamia maszyny wła-
sną myślą! A ja? Ja objąłem życie, ściskam je, pieszczę, ale nie po-
trafię zapłodnić... Zupełnie jakbym ożenił się będąc tylko z wyglądu
mężczyzną... Zaraz jednak skarcił się:

- Filozofujecie, obywatelu? Rozpaczacie? Stop! To po prostu

nerwy ci puściły. Zwyczajny mechanizm fizjologiczny, wywołujący
subiektywne cierpienia nie posiadające obiektywnych przyczyn...
Przestańcie więc cierpieć bez powodu, obywatelu!

Nieoczekiwanie i nie w czas zadzwonił telefon:
-  Tu Krochow. Cześć, Kirpicznikow!
-  Witaj! Co powiesz?
-  Dostałem  zadanie,  bracie.  Jadę  do  Fayssułowskiej  Stoczni

Atlantyckiej budować pierwszy statek kompresowo-falowy. Znasz
przecież tę nową konstrukcję: statek płynie dzięki sile fal oceanu.
Projekt inżyniera Pfluvelberga.

- Słyszałem o niej, ale co ja ma tu do rzeczy?
- Czemu warczysz? Masz zgagę? A może się jeszcze nie obudzi-

łeś? Ale słuchaj: mianowano mnie naczelnym inżynierem stoczni i
proponuję ci stanowisko mojego zastępcy. Jestem przecież z wy-
kształcenia okrętownikiem, więc jakoś sobie poradzimy... Zresztą
Pfluvelberg też będzie na miejscu. No jak, jedziemy?

- Ja nie - odparł Kirpicznikow.
- Dlaczego? - zapytał zdumiony Krochow. - Gdzie teraz pracu-

jesz?

- Nigdzie.
- Uważaj, żebyś nie żałował, jak zgaga ci przejdzie! No dobrze,

tydzień mogę poczekać.

-  Nie czekaj, bo nie pojadę.
-  Twoja sprawa!
-  Żegnaj.
-  Dobranoc.

348

Kirpicznikow przeszedł do sypialni. Postał chwilę w progu, a po-

tem założył stare palto i kapelusz, wziął plecak i wyszedł z domu na
zawsze. Niczego nie żałował i żył tylko swoim  niejasnym niepoko-
jem. Wiedział jedno: urządzenie eterycznego traktu  pomoże mu w
drodze  doświadczalnej  odkryć  eter  jako  światowe  ciało  generalne,
wszystko  z  siebie  wytwarzające  i  wszystko  w  siebie  wchłaniające.
Kiedy  to  osiągnie,  wówczas  w  sposób  techniczny,  a  więc  jedynie
oczywisty, zbada i zawojuje całą sferę Wszechświata, da sobie i lu-
dziom  rzeczywisty  sens  życia.  To  była  dla  niego  stara  sprawa,  ale
stare rany zawsze bolą najbardziej. Tylko ludzkie kreatury krzyczą:
nie  ma  i  być  nie  może  sensu  życia  -  żryj,  tyraj  i  milcz.  No  a  jeśli
mózg już  wyrósł i równie namiętnie  poszukuje pokarmu, jak ciało
strawy?  Co  wtedy?  Wtedy  koniec,  wtedy  musisz  sam  sobie  z  tym
poradzić, bo ludzie w tym niewiele mogą pomóc.

Właśnie! Spróbujcie znaleźć człowieka, który żyje, choć się nie

odżywia! Kirpicznikow wkroczył już w tę epokę, kiedy mózg doma-
gał się niezwłocznie pokarmu z taką samą energią z jaką żołądek
domaga się jadła, a namiętność płciowa zaspokojenia.

Być może człowiek niezauważalnie dla samego siebie rodził z

własnego wnętrza nową wspaniałą istotę, której przewodnim uczu-
ciem była świadomość intelektualna i nic innego? Pewnie tak. I
pewnie pierwszym męczennikiem i przedstawicielem owych istot
był Kirpicznikow.

Kirpicznikow poszedł piechotą na dworzec, wsiadł do pociągu i

pojechał  w  swe  ojczyste,  zapomniane  strony  rodzinne  -  do  Rżaw-
ska. Nie było go tam dwanaście lat. Kirpicznikow nie miał jakiegoś
jasnego celu. Gnała go tęsknota mózgu i poszukiwanie skojarzenia,
które  naprowadzi  go  na  odkrycie  eterycznego  traktu.  Zwodziła  go
bezsensowna  nadzieja,  że  odnajdzie  rozwiązanie  w  pustynnym
prowincjonalnym świecie.

349

Gdy tylko znalazł się w wagonie, Kirpicznikow natychmiast po-

czuł się nic jak inżynier, lecz jak młody chłop z zapadłej wioszczyny
i zaczął rozmawiać z sąsiadami prawdziwą wiejską gwarą.

Rosyjskie, pocięte wąwozami pole wczesnym październikowym

rankiem  to  zjawisko  apokaliptyczne  nawet  dla  tego,  kto  nie  czytał
starożytnej Księgi Apokalipsy. Dokoła piętrzą się zwały wilgotnego
powietrza, woda szepcze nieśmiałym głosem w głębokich jarach, o
dziesięć  sążni  dalej  suną  ściany  mgieł,  a  rozum  wędrowca  opano-
wuje  pełna  znudzenia  złość.  W  taką  pogodę  i  w  takim  kraju,  jeśli
człowiek położy się spać we wsi, to może mu się przyśnić koszmar-
ny sen.

I rzeczywiście, drogą, wyspawszy się w pobliskiej wsi, szedł

mężczyzna. Kto wie, kim był. Na takiej drodze trafiają się sekciarze,
trafiają się rybacy znad dolnego Donu, trafiają się też inni wędrow-
ni ludziska. Podróżny był na tyle młody, że można go było nazwać
chłopakiem. Szedł nierówno, podbiegał, znów zwalniał i drapał się
po  wilgotnych,  chudych  rękach.  W  wąwozie  była  sadzawka.  Chło-
pak spełzł tam po gliniastym zboczu i napił się wody. To było dziw-
ne i niepotrzebne, bo w taką  pogodę,  w taką wilgoć,  w taki zimny
październikowy  czas  nie  odczuwa  pragnienia  nawet  zgoniony
wierzchowiec. A wędrowiec pił chciwie i ze smakiem, jakby zaspo-
kajał nie żołądek, lecz serce, jakby smarował je i ochładzał.

Napiwszy się ruszył znów przed siebie, popatrując na boki jak

ktoś mocno czymś wystraszony.

Minęły dwie godziny; pieszy brnąc przez głębokie biota, opadł z

sił i zaczął niecierpliwie wypatrywać na swojej jesiennej drodze
jakiejś zbłąkanej wioszczyny.

Zaczęła się równina, wąwozy spłyciały i znikły zaplątane w swej

głuszy i zapomnieniu.

350

Czas jednak upływał i żadnej wsi nie było widać. Wówczas chło-

pak przysiadł na podsuszonym przez wiatr wzgórku i westchnął.
Widać był to dobry milczący człowiek o cierpliwej duszy.

Przestrzeń dokoła nadal była bezludna, ale mgły unosiły się ku

górze, obnażając późne pola z martwymi badylami słoneczników, i
skromny dzień powoli nabierał światła.

Chłopak popatrzył na kamyk leżący w błotnistym dołku i pomy-

ślał  ze  współczuciem  o  jego  samotności  i  wiecznym  przywiązaniu
do  tego  niewesołego  miejsca.  Zaraz  potem  wstał  i  znów  ruszył
przed  siebie,  bolejąc  nad  losem  różnych  bezimiennych  przedmio-
tów rozrzuconych po błotnistych polach.

Wkrótce teren obniżył się, ukazując niewielką wioseczkę złożo-

ną z piętnastu najwyżej zagród.

Wędrowiec podszedł do pierwszej chaty i zapukał. Nikt mu nie

odpowiedział. Wówczas samowolnie wszedł do środka.

W izbie siedział niestary jeszcze chłop. Nie miał brody ani wą-

sów,  twarz  jego  była  zmęczona  ciężką  pracą  lub  wielkim  czynem.
Ten  mężczyzna  chyba  też  dopiero  co  wszedł  do  chaty,  nie  mógł
ruszyć  się  ze  zmęczenia  i  pewnie  dlatego  nie  odpowiedział  na  pu-
kanie do drzwi.

Chłopak, mieszkaniec okręgu rżawskiego, przypatrzył się twarzy

siedzącego i powiedział:

- Teodozy! Wróciłeś?
Mężczyzna uniósł głowę, łypnął chytrymi oczami i odrzekł:
- Siadaj, Michale! Wróciłem... Nigdzie nie ma szlachetności,

wszędzie to samo: ciało na wierzchu, a dusza w środku. Zresztą
diabli wiedzą, czy ona w ogóle jest! Nikt przecież duszy nie macał...

- No i co, dobrze jest na Górze Atos? - zapytał Michał Kirpicz-

nikow.

- Pewnie. Ziemia tam ciekawsza, ale ludzie dranie - wyjaśnił

Teodozy.

- No i co teraz zamierzasz robić?

351

- Tego tak od razu nie da się powiedzieć! Rozejrzę się... Sześć

lat straciłem po próżnicy, więc teraz muszę żyć w biegu! A ty dokąd
idziesz, Michale?

- Do Ameryki. A na razie do Rygi, żeby dostać się na morski pa-

rowiec.

-  Daleko. Pewnie masz jakąś ważną sprawę?
-  A jakże inaczej!
-  Poważna sprawa, powiadasz?
-  No chyba! Biedę klepać idę, wszystko straciłem!
-  Widać mocno cię przyparło...
-  I  to  jeszcze  jak!  Bez  jadła  idę,  karmię  się  tym,  co  zarobię  po

drodze!

- Po byle co tak nie pójdziesz...
Pusta izba pachniała starym kurzem. Brudne okna patrzyły

obojętnie na człowieka i zdawały Się go namawiać: zostań tu, nie
chodź nigdzie, mieszkaj po cichu w zacisznym miejscu!

Michał i Teodozy rozzuli się, rozwiesili mokre onuce i zapalili

zagapiwszy się w stół nieuważnymi oczami.

- Coś wieje! Michał, zaprzyj drzwi! - powiedział Teodozy.
Michał zrobił, o co go poproszono, i zapytał:
- Pewnie ciepło teraz w monastyrze na Górze Atos? Pewnie

spokojnie się tam żyje? Dlaczegoś uciekł od zakonników?

- Daj spokój, Michale, mnie potrzebna była prawda, a nie cudze

jadło. Chciałem z Atosu pójść do Mezopotamii. Powiadają, że za-
chowały się tam resztki raju... Ale potem się rozmyśliłem. Lata
minęły i nic mi już nie było potrzebne. Tylko jak sobie przypomnę
dzieciaki, to żal mi się robi. Pamiętasz, troje dzieci umarło mi jed-
nego lata?... Już dwadzieścia lat minęło, pewnie tylko kości i włosy
zostały w grobie... Straszno mi coś, Michale!... Zostań na noc, może
droga do rana podeschnie...

352

-  Zostanę, Teodozy. Do Rygi jednym ciągiem nie dojdziesz!
-  Nagotuj kartofli! Coś mi z tego smutku żreć się zachciało!
Położywszy  się  spać  z  kurami,  Teodozy  i  Michał  obudzili  się  w

nocy. Ognia w izbie nie było; za oknem rozlewała się gęsta, bezna-
dziejna ciemność i cisza. Zdawać by się jednak mogło, że pola za-
czynają się budzić, była wszakże pierwsza w nocy, do rana daleko,
więc leżeli i nudzili się jak ludzie.

Wyczuwszy, że Michał nie śpi, Teodozy zapytał:
-  Z Ameryki masz zamiar wrócić?
-  Po to jadę, żeby wrócić na miejsce.
-  Wątpię. Okropnie tam daleko!
-  Nie szkodzi, nauczę się pożytecznych rzeczy i wrócę!
-  Mądrych rzeczy nie nauczysz się tak od razu.
-  Co  racja,  to  racja!  Zamiary  mam  poważne,  w  lot  ich  nie

uchwycę.

- Na coś się tak szeroko zamachnął?
- Okropnie dociekliwy z ciebie człowiek, Teodozy! Ale dlaczego,

pytam, skoroś na Atosie i w zagranicznych krajach raju szukał,
niczegoś pożytecznego się nie dowiedział?

- Każdemu swoje!
- Chłopu jedno jest potrzebne: dostatek! Żyta mamy tyle, że

można by nim palić w piecach, a ciągle nie żyjemy najbogaciej i za
wolno idziemy ku lepszemu. Żyto latoś do rubla dochodziło przy
takim urodzaju!

- A ty co wymyśliłeś
- Słyszałeś o olejku różanym? - nieoczekiwanie dla siebie wypa-

lił  Kirpicznikow,  przypomniawszy  sobie  nagle  jakąś  zasłyszaną
dawno  temu  historię.  To  go  zresztą  uratowało,  gdyż  jasnej  odpo-
wiedzi  na  pytanie  o  cel  swojej  wędrówki  nie  potrafiłby  udzielić
nawet samemu sobie.

353

- Słyszałem. Greczynki nacierają nimi ciało dla urody.
- Nie tyle dla urody, ile dla zapachu... Ale to nic. Z olejku róża-

nego robią znamienite lekarstwa, po których człowiek nie starzeje
się, nabiera nowej krwi i nowych włosów. Wyczytałem to w książce,
co ją niosę ze sobą. W Ameryce połowa ziemi jest obsadzona róża-
mi... Dziesięcina daje rocznie po tysiąc rubli czystego zysku! Tam
to jest dopiero chłopskie szczęście...

Michał mówił to z takim zapałem, że aż mrużył od nadmiaru

uczuć oczy, ale myślał zupełnie o czymś innym. Uniósł powieki i
zauważył, że na dworze poszarzało, zlazł więc z pieca i zaczął zbie-
rać się do Ameryki, aby nie tracić na próżno czasu.

- Dokąd ty? - zapytał Teodozy.
- Czas już na mnie, droga przede mną daleka. Odpocząłem, i

dalej, bo jak tylko zatrzymam się gdzieś dłużej, to od razu zaczyna
mnie nosić.

- Jeszcze wcześnie! Ugotujemy jakiejś strawy, zjesz i wtedy

pójdziesz.

- Nie, pójdę zaraz, dzień i tak jest krótki!
- Jak chcesz... To znaczy w Ameryce chcesz się dowiedzieć, jak

się robi olejek różany?

- A ty myślałeś, że świece tam będę robił? Nasza ziemia jest

stworzona dla róż! Na naszym czarnoziemie tylko róże powinny
rosnąć! Pomyśl tylko, Teodozy, że przy ich zapachu każde chorób-
sko od razu przepadnie!...

- Tak, dobrą rzecz zamyśliłeś! No to już idź, cudotwórco, a ja

później zobaczę i powącham... Pewnie dużo rozsady będziesz do
tego potrzebował! Tylko prędko wracaj i w morzu się nie utop!

Kirpicznikow wyszedł i przepadł w polach. Był zadowolony z

noclegu z Teodozym, który przez osiemnaście lat wędrował gdzieś
w poszukiwaniu szczerej ziemi i nadal uważał Michała za robotnika

354

z wytwórni dachówek, za swojaka, z którym przyjemnie się rozma-
wia. Kirpicznikow niezupełnie go okłamał, bo rzeczywiście wybie-
rał się do Ameryki, szukając tam niesłychanych nowinek życia, z
góry się na nie ciesząc i czując w sobie niewytłumaczalną swobodę.

Po przejściu europejskiego kawałka ZSRR Michał dotarł do Ry-

gi. Szedł cztery miesiące. Powstrzymywała go nie tyle długość dro-
gi, ile zarobki w napotykanych wsiach, gdzie wynajmował się na
dniówki. Jak tylko zarobił jedzenia na tydzień, natychmiast rzucał
gospodarza i na nic nie bacząc ruszał w kierunku Morza Bałtyckie-
go.

W Rydze w Michale Kirpicznikowie przebudził się inżynier.

Zdumiała  go  trwałość  domów,  którym  ani  woda,  ani  wiatr  nic  nie
mogły zrobić i które mogły trwać przez całe wieki, chyba że zdarzy-
łoby się trzęsienie ziemi. W Rydze natychmiast poczuł Michał całą
znikomość,  nędzę  i  strach  wiejskiego  życia.  W  Moskwie  nie  wie-
dzieć  czemu  o  tym  nie  myślał,  a  to  nadmorskie  miasto  od  razu
oczarowało  go  pełną  zadumy  urodą  monumentalnych  domów  i
niezachwianym  spokojem  zamieszkujących  je  ludzi.  Mimo  wy-
kształcenia  i  wielu  lat  spędzonych  w  Moskwie  Kirpicznikow  nie
utracił pierwotnej zdolności do dziwienia się na widok zwyczajnych
rzeczy.  Teraz  też  nieoczekiwanie  dla  samego  siebie  pomyślał,  że
istotnie  delikatny  olejek  wonnych  i  upajających  róż  może  zbudo-
wać  wieczne  gmachy  w  pradawnych  wąwozach  jego  ojczystego
kraju  i zaludnić  je zadowolonymi z życia,  pogodnymi  i życzliwymi
chłopami.

W ten sposób mimochodem głowa Kirpicznikowa przestawiła

się na inną ideę, aby odpocząć od pierwszej.

Po równych cementowych drogach pomkną schludne automo-

bile szeleszczące wzorzystymi oponami i rozwożące chłopów w
gości do kumów mieszkających o dwieście wiorst i dalej. Teodozy

355

pewnie się wówczas ożeni, kupi sto pudów benzyny i pojedzie do
Mezopotamii, żeby obejrzeć sobie resztki siedziby umarłego Boga.

Dobrze będzie. Człowiek wstanie rano, przesunie dźwignie, na-

ciśnie guziki - i już smażą się jajka, gotuje herbata, pompa wysysa
kurz  z  pokoju,  mądra  książka  sama  wskakuje  do  rąk.  Kobiety  nie
pędzie o co piłować, ona sama nie będzie musiała męczyć się, wal-
cząc  z  przeciwnościami  losu,  więc  nabierze  rumieńców,  gdyż  na
polu  będzie  uprawiać  róże,  a  nie  żyto.  Kobieta  stanie  się  wówczas
prawdziwą matką silnych ludzi, którzy przyjdą na świat, dając mu
zdrowie i spokojną potęgę. Przyszłe kobiety upodobnią się do swo-
ich sióstr odkopanych w tundrze.

Michał chodził po Rydze i uśmiechał się z radości, że dane mu

jest oglądać takie miasto i mieć w sobie myśl rodzącą niezawodny
plan osiągnięcia powszechnego dostatku i zdrowia. Chodził tak
długo, aż mu się skończyło pożywienie, wtedy wyruszył do portu.

Przekonał się ostatecznie, że róże są słuszną myślą i niezawod-

nym źródłem bogactwa ludu. A jeszcze nie wszyscy na świecie byli
bogaci, nawet w Kraju Rad.

Holenderski parostatek „Indonesia” po wyładowaniu indyga,

herbaty  i  kakao  wypełniał  swe  ładownie  drewnem,  maszynami
stolarskimi,  konopiami  i  różnymi  wyrobami  radzieckiego  przemy-
słu. Z  Rygi  miał  wyruszyć  do Amsterdamu, a stamtąd  po dokona-
niu bieżącego remontu maszyn - dalej, do San Francisco w Amery-
ce.

Michał Kirpicznikow zamustrował na niego jako pomocnik pa-

lacza. Wzięli go do tej ciężkiej pracy, bo zgodził się wykonywać ją
za połowę ceny.

W dziesięć dni później „Indonesia” wyszła w morze i przed Mi-

chałem otworzył się nowy, potężny świat niezmierzonych prze-
strzeni i rozszalałej wody, świat, o którym wcześniej nigdy nawet

356

nie myślał.

Ocean jest nieopisywalny. Niewielu tylko ludzi przeżywa jego

obecność tak silnie, jak tego naprawdę jest godny. Ocean podobny
jest do owego ogromnego dźwięku,  którego nie słyszy nasze ucho,
gdyż  jego  ton  jest  zbyt  wysoki.  Są  takie  cuda  na  świecie,  których
nasze uczucia nie ogarniają właśnie dlatego, że nie są w stanie ich
znieść,  a  gdyby  spróbowały,  wówczas  człowiek  rozpadłby  się  na
strzępy.

Widok oceanu ponownie przekonał Michała o konieczności

osiągnięcia dostatniego życia i odszukania eterycznego traktu, a
odwieczna praca wody dawała mu energię i upór.

Kirpicznikow oszczędzając siłę ducha wyobrażał sobie czasem

różę zanurzoną w błękitnej substancji eteru, który w jego wyobraź-
ni połączył się już z różami.

W San Francisco Kirpicznikowi poradzono udać się do Kalifor-

nii, do okręgu Riverside, gdzie jest wiele sadów cytrynowych i ho-
dowców kwiatów. Tam właśnie zajmują się destylacją olejku róża-
nego w umyślnej wielkiej fabryce.

I Kirpicznikow ruszył wzdłuż Ameryki.
Pewien farmer, u którego Kirpicznikow wynajął się do przeci-

nania  sadu,  miał  córkę.  Michałowi  bardzo  się  ona  podobała,  gdyż
była bardzo ładna i uprzejma w obejściu. Miała na imię Ruth. Ruth
była pilna i staranna w pracy, miała twarde dłonie i odważnie kie-
rowała  fordem.  Ona  również  odpowiadała  za  wszystkie  maszyny  i
narzędzia  na  farmie,  a  ponadto  obsługiwała  pompę,  która  do-
starczała wodę do podlewania sadu. Ruth była jasnowłosa, niebie-
skooka  i  swym  charakterem,  swoją  serdecznością  przypominała
Rosjankę.

I Kirpicznikow zapragnął pozostać na farmie. Ojciec Ruth cenił

pracowitość Michała, odnosił się do niego przychylnie i pewnie

357

zatrzymałby go na czas nieograniczony. Tym bardziej, że na farmie
nie było kowala ani ślusarza, a Michał znał się na tej robocie.

Ale którejś nocy Michał obudził się. W studni dudnił motor

pompujący wodę do sadu. Całe obejście spało i Michał poczuł tęsk-
notę i niepokój. Przypomniał sobie róże, Rosję, Teodozego, Popo-
wa, eteryczny trakt, pracowity ocean - i zaczął się ubierać. Pienią-
dze miał, dwadzieścia dolarów, więc wyszedł w zimną noc. Za far-
mą rozpościerał się mrok, jakieś miasto promieniało elektrycznym
blaskiem na dalekim wzgórzu, a Michał w milczeniu poszedł dalej
przez Kalifornię - ku cytrynowemu okręgowi Riverside.

Dziesięć lat minęło od chwili, gdy Michał Kirpicznikow opuścił

Rżawsk,  zdążywszy  po  drodze  ukończyć  rabfak,  instytut  elektro-
techniczny i wyruszyć do Ameryki na wyprawę naukową. Przez cały
ten czas szukał wszędzie rozwiązania problemu zmarłego Popowa.
Teraz  chłodnym  rankiem  wczesnego  lata  szedł  wśród  młodych
różowych  gór  Kalifornii  ku  odległym  cytrynowym  sadom  i  kwie-
tnym polom Riverside.

Czuł w sobie serce, w sercu tętnienie krwi, a w krwi nadzieję na

przyszłość, na setki szczęśliwych radzieckich lat nasyconych życio-
dajnym aromatem róż i nakarmionych eterycznym żelazem.

Kroczył więc spiesznie drogami pośród farm, wyprzedzał

ogromne stada, przedzierał się  przez  wesołe  białe szaleństwo wio-
sennych  wiśniowych  sadów.  Kalifornia  przypominała  mu  nieco
Ukrainę, gdzie bywał jako chłopiec, ale zamieszkiwali ją wyłącznie
zdrowi,  rośli  i  rumiani  ludzie,  zaś  brunatne  skały  wynurzające  się
spod gleby przypominały Michałowi, że jego ojczyzna jest daleko i
że pewnie jest w niej niewesoło.

I wpadając we wściekłość i rozpacz na przemian, zazdroszcząc i

gardząc, Kirpicznikow niemal biegł, starając się jak najspieszniej

358

dotrzeć  do  tajemniczego  okręgu  Riverside,  gdzie  na  setkach  dzie-
sięcin  rosną  róże,  gdzie  z  delikatnego  ciałka  bezbronnego  kwiatu
wytłacza  się  subtelny,  drogocenny  płyn  i  gdzie,  być  może,  pracuje
katalizator  owego  refleksu,  który  wyprowadzi  go  na  eteryczny
trakt:  w  Riverside  znajdowało  się  wówczas  sławne  laboratorium
fizyki eteru należące do Amerykańskiej Unii Elektrycznej.

Michał szedł cztery doby. Nieco zmylił drogę i nadłożył około

pięćdziesięciu kilometrów.

Wreszcie dotarł do miasta Riverside. Było w nim zaledwie około

tysiąca domów, ale ulice, elektryczność, gaz, woda - wszystko było
przemyślane i urządzone tak, jak w największej stolicy.

Przy rogatkach stała tablica reklamowa:
„Wędrowcze! Tylko u Glenn-Babcoxa w hotelu «Cztery strony

świata«  pozbędziesz  się  z  odzieży  przesycającego  ją  pyłu  dróg
(gwarantowane  pulpity  próżniowe),  napijesz  się  wody  z  najlep-
szych źródeł Riverside, spożyjesz sterylizowany pokarm, który twój
żołądek  strawi  niemal  bez  reszty  i  odpoczniesz  w  łożu  zaopatrzo-
nym  w  elektryczne  grzałki  i  rentgenokomoresory  odpędzające  złe
sny!”

Kirpicznikow na tyle znał angielski, żeby to wszystko dokładnie

zrozumieć.

„Amerykanie! W Waszyngtonie znajduje się wasza mądrość! W

Nowym Jorku sława! W Chicago kuchnia! W Riverside - wasza
uroda! Amerykanie, winniście być równie piękni, jak jesteście
energiczni i bogaci! Kupcie co najmniej tonę pudru »Rivergrain«!”

„We Frisco są wasze statki, w Riverside wasze kobiety! Amery-

kanki, wytłumaczcie mężom, że naszemu krajowi potrzebne są nie
tylko pancerniki, ale także kwiaty! Amerykanki, zapisujcie się do
Stowarzyszenia Miłośników Narodowej Hodowli Kwiatów, River-
side 1, A/34.”

359

„Olejek różany to podstawowe bogactwo naszego okręgu! Olejek

różany - to gwarancja zdrowia całego naszego narodu! Ameryka-
nie, namaszczajcie wasze mężne ciała esencją różaną, a nie utraci-
cie męskości do setnego roku życia!”

„Azja ma Mezopotamię, ale bez raju! Ameryka ma raj r-

Riverside!”

„Składniki naszego narodowego raju to: Pokarm -

Dach nad Głową - Napoje: Glenn-Babcox - Odzież -
Uroda - Moralność: Katzmansohn.”

„Pochyl głowę: czekają na ciebie automatyczne pucy-

buty i preparaty przeciwpotne!” „Aeroplany na raty. Opa-
kowanie gratis - Upton Hagen”

Kirpicznikow śmiał się jak szalony. Czytał gdzieś, że Ameryka-

nie pod względem rozwoju umysłowego dorównują dwunastolet-
nim dzieciom. Sądząc po reklamach przy wejściu do Riverside była
to czysta prawda.

Pracę znalazł sobie po trzech dniach: został maszynistą na stacji

pomp tłoczących wodę z rzeki Qubeck do sadów cytrynowych. W
fabryce olejku różanego pracy nie było i nie zanosiło się na to, aby
miała być w przyszłości. Kirpicznikow postanowił jednak zaczekać.

Minął monotonny miesiąc. Dokoła żyli głupi ludzie: praca, ja-

dło,  sen,  cowieczorne  rozrywki,  absolutna  wiara  w  Boga  i  bez-
względną  wyższość  Amerykanów  nad  wszystkimi  innymi  naroda-
mi.  Bardzo  ciekawe!  Kirpicznikow  obserwował,  milczał  i  wszystko
cierpliwie znosił. Żadnych przyjaciół nie miał.

Adresu swojego Michał w domu nie zostawił, ani też żadnego li-

stu, ale to, że wyruszył do Ameryki, w ojczyźnie było wiadome.
Kirpicznikow jak zawsze uważnie czytał gazety i pewnego razu w
„Gońcu Chicagowskim” znalazł takie ogłoszenie:

„Maria Kirpicznikowa prosi swego byłego męża , Michała Kir-

picznikowa o powrót do kraju, jeśli drogie mu jest życie żony: Po

360

trzech miesiącach nie znajdzie jćj wśród żywych. To nie jest groźba,
tylko prośba i ostrzeżenie.”

Kirpicznikow zerwał się, podbiegł do maszyny {zamknął zawór

na przewodzie pasowym. Maszyna stanęła.

Natychmiast zadzwonił telefon:
- Hallo! Co się stało, mechaniku?
- Natychmiast przyślijcie zmiennika! Odchodzę!
- Pytam, co się stało! Dokąd idziesz? Co to za głupie żarty? Uru-

chomij natychmiast pompę, bo inaczej zapłacisz za szkody! Sły-
szysz mnie? Masz dość pieniędzy na zapłacenie kary? Dzwonię na
policję!

- Idź do diabła, dwunastoletni idioto! Uprzedziłem i odchodzę

bez  rozliczenia!  -  Kirpicznikow  wybiegł  z  pływającego  pontonu  na
kładkę  i  ruszył  doliną  Qubecku  na  zachód,  nie  mając  nawet  czasu
pomyśleć. Słońce parzyło, horyzont był zasłonięty górami, których
podnóża  pokrywały  bogate  plantacje  dające  wspaniałe  owoce.
Wielka szkoda, że te płody ziemi przekształcały się w ostatecznym
rezultacie w ciemną głupotę i bezsensowną rozkosz człowieka.

Znowu mijały dni, uporczywe poszukiwanie zarobku, tysiące

trudów  i  przygód.  Opisanie  nawet  zwykłego  dnia  przeciętnego
człowieka  zajęłoby  cały  tom,  a  dnia  Kirpicznikowa  -  co  najmniej
cztery  tomy.  Życie  zasadza  się  ña  pracy  molekuł;  nikt  jeszcze  nie
dociekł, za cenę jakich tragedii i katastrof wyrównuje się byt mole-
kuł w ciele człowieka, jak tworzy się symfonia oddychania,  krwio-
obiegu  i  myślenia.  Nikt  tego  nie  wie.  Trzeba  najpierw  wynaleźć
nową  metodę  naukową,  aby  dopiero  jej  ostrym  narzędziem  wy-
wiercić  sztolnie  w  otchłani  człowieczego  wnętrza  i  zobaczyć,  jaka
tam trwa straszliwa praca.

361

Znów ocean, ale Kirpicznikow nie jest już pomocnikiem pala-

cza, lecz pasażerem. W Nowym Jorku dostał się w potrzask głodu.
Pracy nie było i Kirpicznikow uratował się jedynie przypadkiem.
Kiedyś jeszcze w latach studenckich wynalazł precyzyjny regulator
napięcia prądu elektrycznego. Po tygodniu głodówki zaczął obcho-
dzić rozmaite przedsiębiorstwa, proponując im swój wynalazek.

Wreszcie Zachodnia Kompania Przemysłowa kupiła od niego

projekt  regulatora,  jednak  zmusiła  wynalazcę  do  sporządzenia
rysunków  wykonawczych  wszystkich  części  aparatu.  Kirpicznikow
strawił  nad  tym  dwa  miesiące  i  dostał  zaledwie  dwieście  dolarów.
To go uratowało.

Wiózł go parostatek oceaniczny „Hamburg-America Lines” ze

średnią prędkością sześćdziesięciu kilometrów na godzinę. Kir-
picznikow znał swoją żonę i był przekonany, że jeśli nie zdąży wró-
cić na czas do domu, Maria już nie będzie żyła. Nie popełni samo-
bójstwa, ale z pewnością umrze. Jak? Michał słyszał, że w dawnych
czasach ludzie umierali z miłości, ale teraz?... Czyżby jego twarda,
odważna, ciesząca się z każdego głupstwa żona zdolna była umrzeć
z miłości? Nie, pradawna tradycja jej nie zabije. Więc co?

Rozmyślając i trapiąc się Kirpicznikow błądził po pokładzie. W

pewnym momencie zauważył reflektor odległego jeszcze, płynącego
z przeciwka statku i zatrzymał się.

Na pokładzie nagle bardzo się ochłodziło, zaczął dąć straszliwy

północny wiatr, potem na statek zwaliła się

ogromna bryła wody i

w mgnieniu oka strąciła z pokładu i ludzi, i znajdujące się tam
przedmioty, i wyposażenie statku. Parostatek przechylił się niemal
o 45° w stosunku do powierzchni oceanu. Kirpicznikow ocalał czy-
stym przypadkiem, zaczepiwszy nogą o pokrywę włazu.

362

Powietrze i woda przemieszały się ze sobą i groźnie wyły, roz-

rywając na strzępy statek, atmosferę i ocean.

Rozległ się łoskot zagłady i żałosne skomlenie przedśmiertnej

rozpaczy. Kobiety chwytały za nogi mężczyzn i błagały o pomoc, ale
mężczyźni bili je pięściami po głowach i ratowali się sami.

Kirpicznikowa zdumiała nie sama burza i martwa ściana wody,

lecz  gwałtowność  ich  ataku.  Jeszcze  przed  momentem  ocean  był
zupełnie  spokojny  i  wszystkie  horyzonty  czyste.  Parostatek  ryknął
wszystkimi syrenami, radio zaiskrzyło  na trwogę, zaczęło się rato-
wanie  zmytych  z  pokładu  pasażerów.  Katastrofa  nastąpiła  jednak
tak błyskawicznie, że mimo wielkiej dyscypliny i poświęcenia załogi
właściwie nic nie dało się zrobić. Jednak burza ucichła równie na-
gle,  jak  się  rozpoczęła,  i  statek  zakołysał  się  łagodnie,  wracając
powoli do utraconej równowagi.

Horyzont oczyścił się, w odległości kilometra płynął europejski

statek, jarząc się reflektorami i spiesząc na pomoc.

Mokry Kirpicznikow krzątał się przy kutrze ratowniczym, na-

prawiając  motor,  który  odmówił  posłuszeństwa.  Nie  bardzo  wie-
dział, jak i kiedy na tym kutrze się znalazł. Wiedział jednak, że na-
leżało  go  niezwłocznie  spuścić  na  wodę,  żeby  wyłowić  z  niej  setki
tonących  ludzi.  Po  minucie  motor  ruszył:  Kirpicznikow  oczyścił
utlenione  kontakty,  które  były  jedynym  powodem  niesprawności.
Następnie wszedł do kabiny i krzyknął:

- Zwolnić bloki!
Jednak w tej samej chwili nieprzenikniony żrący gaz pokrył cały

statek  i  zrobiło  się  tak  ciemno,  że  Kirpicznikow  nie  widział  wła-
snych rąk. Głowę miał wolną, więc zdołał dojrzeć, jak spada mu na
nią  zdziczałe,  nieznośnie  jaskrawe  słońce  i  przez  wrzask  swego
pękającego mózgu usłyszał na moment niewyraźną  jak  melodia

363

Drogi Mlecznej pieśń. Zdążył jeszcze pożałować, że jest taka krót-
ka...

Komunikat rządowy opublikowany w gazecie: „New York Ti-

mes” został przekazany zza granicy. przez Agencję Telegraficzną
ZSRR:

„Dnia 24.09 r.b. o godzinie 11 min. 15 na Atlantyku

(35”11'  szer.  półn.  i  62°4'  dł.  wschód.)  zatonął  amerykański
statek pasażerski „California” (8485 osób wraz z załogą) oraz
statek  niemiecki  „Klara”  (6841  osób  łącznie  z  załogą),  który
spieszył mu na pomoc. Dokładne przyczyny katastrofy nie są
dotychczas  znane.  Stosowne  dochodzenie  prowadzone  jest
przez oba rządy. Uratowanych i świadków katastrofy nie ma,
jednak  można:  uznać,  że  jej  podstawowa  przyczyna  została
ustalona:  na  „Californię”  spadł  pionowo  gigantyczny  bolid,
który  strącił  ją  na  dno.  Następnie  wytworzył:  się  wielki  wir
wodny, który wessał również „Klarę”.

W miarę postępów dochodzenia i badań podwodnych

opinia publiczna będzie o ich wynikach dokładnie informo-
wana.”
Komunikat został przedrukowany we wszystkich gazetach świa-

ta. Najwięcej cierpień i zgryzoty przysporzył on nie sierotom, nie
narzeczonym, nie żonom i krewnym ofiar, lecz Izaakowi Matisse-
nowi, dyrektorowi Doświadczalnej Stacji Melioracyjnej w Koczuba-
rowie.

- No cóż, durniu! Dopiąłeś swego, zdobyłeś kosmiczną potęgę,

więc się nią teraz rozkoszuj!... - szeptał do siebie z tym całkowitym
spokojem, który równa się śmiertelnej rozpaczy. Zdradzały go pal-
ce, które nieustannie kruszyły chleb, robiły z niego kulki i zrzucały
je prztyczkami ze stołu na podłogę.

- Wszak w istocie, jak się dobrze zastanowić, niczego nie osią-

gnąłem. Wypróbowałem tylko nowy sposób kierowania światem i

364

zupełnie  nie  wiedziałem,  co  z  tego  wyjdzie!  -  Matissen  wstał,  wy-
szedł na nocne podwórze i krzyknął do psa: - Wilczek, ty kudlaste
stworzenie!  -  Pogładził  łaszącego  się  psa.-  To  prawda,  że  nasze
serce  to  choroba?  Jak  uważasz?  Przecież  wiadomo,  że  sen-
tymentalizm oznacza koniec myśli, prawda? Jasna sprawa, że tak!
No więc rozstrzygniemy ten konflikt na korzyść głowy i pójdziemy
spać!  „  Krzyknął  przez  płot  w  otwarte  pole,  strasząc  niewidzial-
nych,  ale  prawdopodobnych  wrogów.  Wilczek  zaskomlał  -  i  obaj
udali się na spoczynek.

Chutor ucichł. Cicho szeptała rzeczka w dolinie, tocząc swoje

wody do odległego oceanu, a we wsi Koczubarowo dudnił napę-
dzany gazem silnik elektrowni. Ludzie tam głęboko spali, bo nie
mieli krewniaków ani na „Californii”, ani na „Klarze”.

Matissen też spał - ze zmartwioną twarzą, ucichłym ciężkim

sercem i rozwartymi szeroko cuchnącymi ustami. Nigdy nie trosz-
czył się o higienę i zdrowie swego ciała.

Obudził się o świcie. W Koczubarowie cichutko piały koguty.

Poczuł, że nikogo mu nie żal i zrozumiał, że serce mu do końca
umarło. W tej samej chwili zrozumiał też, że nic go nie interesuje i
że to, co osiągnął, jest niepotrzebne nawet jemu samemu. Dowie-
dział się w ten sposób, że siła serca karmi mózg, a martwe serce go
zabija.

Do drzwi zapukał wczesny gość - znajomy chłop Pietropawłusz-

kin.

- Ja w poselstwie od naszej komuny, Izaaku Grigoriewiczu!

Proszę się nie obrażać, ja sam jestem z funkcji i wykształcenia po-
mocnikiem agronoma i żadnych przesądów nie mam!...

- Gadaj krótko, czego ode mnie chcesz! - ponaglił go Matissen.
- Nie ja, tylko komuna... Wszyscy wiemy, że zna pan sekretne

słowo i wiele pożytecznych rzeczy może nim dokonać. Wiemy, że
od samej pańskiej myśli maszyny zaczynają pracować...

365

- No i to z tego?
- Nie można by tak pomyśleć; żeby pola więcej zboża dawały?
- Nie można - uciął Matissen. - Na razie tego nie potrafię, ale

pomogę wam, jak tylko coś odkryję. Na razie kamień z nieba mogę
zrzucić na twoją głowę!...

- To na nic, Izaaku Grigoriewiczu! Ale skoro kamień pan może,

to gleba jest bliższa niebu...

- Nie w tym rzecz...
- Izaaku Grigoriewiczu, czytałem właśnie, że statki w morzu

utonęły właśnie przez kamień z nieba. To przypadkiem nie pan
wyświadczył Amerykanom tę przysługę?

- Ja, towarzyszu Pietropawłuszkin! - odparł Matissen, któremu

było już wszystko jedno.

- Niepotrzebnie pan to zrobił, Izaaku Grigoriewiczu! To

wprawdzie nie moja sprawa, ale uważam, że niepotrzebnie!

- Sam jestem taki mądry, Pietropawłuszkin! Ale co na to pora-

dzić? Byli carowie, generałowie, obszarnicy i burżuje, pamiętasz? A
teraz nowa władza nastała - uczeni. Złe miejsce nigdy nie pozostaje
puste!

- A ja bym tak nie powiedział, Izaaku Grigoriewiczu! Jeśli do

nauki dodać rozsądek i serdeczność, to wedle mnie na pustyni
kwiaty zakwitną, a zła nauka nawet urodzajną niwę potrafi pia-
skiem zasypać!

- Nie, Pietropawłuszkin, im większa nauka, tym bardziej ją

trzeba wypróbowywać. A żeby moją naukę sprawdzić do końca,
cały świat trzeba zamęczyć. W tym właśnie tkwi zła siła wiedzy!
Najpierw kaleczę, a dopiero potem leczę. Może więc lepiej nie robić
krzywdy, to i lekarstwo nie będzie potrzebne...

- Czy to jedna tylko nauka kaleczy, Izaaku Grigoriewiczu? Nie

można tak mówić. To głupie życie robi z ludzi kaleki, a nauka ich
leczy.

366

- Może, masz rację, Pietropawłuszkin! - ożywił się Matissen. -

Niech  ci  będzie!  A  ja  wiem,  jak  kamienie  z  nieba  na  ziemię  walić,
potrafię  też  robić  rzeczy  o  wiele  gorsze!  I  kto  mi  zabroni?  Cały
świat mogę  wystraszyć,  potem opanować  go i zostać imperatorem
całej kuli ziemskiej! A jak nie, to wszystkich zetrę w pył i zamienię
w gaz!

- A sumienie, Izaaku Grigoriewiczu, a instynkt społeczny?

Gdzie pański rozum? Bez ludzi też pan daleko nie ujedzie, bo i
dotychczas w nauce ludzie panu pomagali! Przecież nie od razu
urodził się pan z wszystkimi rozumami!

- E tam, Pietropawłuszkin, na to wszystko można kichnąć! Nie

pomyślałeś o tym, że jestem po prostu złym człowiekiem?

- Żli mądrymi nie bywają, Izaaku Grigoriewiczu!
- A wedle mnie cały rozum to zło! Cała praca - zło! Zarówno ro-

zum, jak i praca wymagają działania i nienawiści, a dobro skłania
do żalu i płaczu...

- Niesprawiedliwie pan mówi, Izaaku Grigoriewiczu! Tak nie-

słusznie,  że  mnie  nieprzywykłemu  aż  w  głowie  szumi...  Nasza  ko-
muna prosi o pomoc, Izaaku Grigoriewiczu! Ziemię mamy tak wy-
jałowioną,  że  już  żaden  fosfat  nie  może  jej  pomóc.  Pana  nic  nie
będzie  kosztowało,  jeśli  przekaże  pan  swoją  myśl  glebie,  a  my  z
tego będziemy żyć! Niech pan nie odmawia, Izaaku Grigoriewiczu!
Tak składnie to panu wychodzi: pomyśli pan, co trzeba, i maszyna
już sama wodę pompuje na pola! Pewnie tak samo potrafi pan dać
glebie urodzajność... Do widzenia na razie!

- No dobra. Żegnaj! - odparł Izaak Grigoriewicz.

„To mądry chłopak - pomyślał Matissen. - Prawie zdołał mnie

przekonać, że jestem łobuzem!”

367

Następnie ubrał się do końca i przeszedł do drugiego pokoju, w

którym  stał  niski  stół  o  wymiarach  3x4  metry  zawalony  różnymi
aparatami. Matissen podszedł do najmniejszego z nich, włączył go
do  prądu  z  akumulatorów  i  położył  się  na  podłodze.  Natychmiast
utracił  jasną  świadomość  i  znalazł  się  w  mocy  koszmarów  o  tak
śmiertelnej  mocy,  że  niemal  niweczyły  jego  mózg,  niszczyły  go
wręcz fizycznie. Krew nasyciła się truciznami i poczerniła naczynia
krwionośne; cale zdrowie  Matissena, wszystkie ukryte siły organi-
zmu,  wszystkie  siły  obronne  zostały  zmobilizowane  do  walki  z  ja-
dem roznoszonym przez prąd krwi do mózgu i całego ciała. A sam
mózg leżał niemal bezbronny pod ciosami fal elekromagnetycznych
bijących z aparatu stojącego na stole.

Te fale wzbudzały szczególne myśli, a myśli wystrzeliwały w ko-

smos niczym kuliste bomby elektromagnetyczne. Trafiały w coś,
może planety leżące w samym gąszczu Drogi Mlecznej, rozregulo-
wywały ich puls tak dalece, że planety spadały ze swych orbit i za-
taczały się niczym pijani włóczędzy.

Mózg Matissena był tajemniczą maszyną, która przebudowywa-

ła otchłanie Wszechświata, zaś aparat na stole maszynę tę urucha-
miał. Zwyczajne myśli człowieka, zwyczajne drgnienia jego mózgu
są zbyt słabe, aby wpływać na świat, bo do tego potrzebne są zawi-
chrowania cząsteczek mózgowych zdolne do zaburzenia substancji
światowej.

Zaczynając doświadczenie Matissen nie wiedział, co stanie się

na świecie - na ziemi lub niebie - po nowym szturmie mózgowym.
Nie umiał bowiem jeszcze kierować tym cudownym i niepowtarzal-
nym układem fal elektromagnetycznych, które wypromieniowywał
jego mózg. A właśnie w tym układzie fal tkwił cały sekret jego potę-
gi; właśnie on bił substancję światową w jej najczulsze miejsca,
zadawał jej ból i zmuszał do kapitulacji. I takie złożone fale mógł

368

wytwarzać żywy mózg człowieka jedynie z pomocą martwego apa-
ratu.

Po godzinie specjalny zegar miał przerwać prąd zasilający mó-

zgowzbudnik i przerwać doświadczenie. Jednak Matissen zapo-
mniał go nakręcić, zegar stanął i prąd niezmordowanie zasilał apa-
rat cicho buczący na stole.

Minęły dwie godziny. Ciało Matissena tajało proporcjonalnie do

kwadratu  upływu  czasu.  Zamiast  krwi  z  mózgu  wypływała  lawina
zwłok  czerwonych  ciałek.  Równowaga  w  ciele  została  zachwiana.
Zniszczenie  brało  górę  nad  odtworzeniem.  Ostatni  przeraźliwy
koszmar  wbił  się  w  żywą  jeszcze  tkankę  mózgową  Matissena,  a
litościwa  krew  ugasiła  ostatnie  widziadło  i  ostatnie  cierpienie.
Czarna lawa wtargnęła do mózgu i przez pękniętą tętnicę zawróciła
do pracowitego serca. Serce stanęło. Ostatnia myśl Matissena była
jednak pełna serdeczności: stanęła przed nim żywa umęczona mat-
ka z oczami zalanymi krwią i skarżąca się synowi na swoje cierpie-
nia.

O dziewiątej rano Matissen był już martwy. Leżał z otwartymi

białymi oczami i z paznokciami wbitymi spazmatycznie w podłogę.

Aparat pracowicie buczał i zatrzymał się dopiero wieczorem,

kiedy wyczerpała się energia w akumulatorze.

Przez cały dzień obok domu Matissena pomykały wozy i półto-

ratonowe ciężarówki wożące z łąk bujne trawy na paszę dla bydła.

Pietropawłuszkin jeździł automobilem ciężarowym, uśmiechał

się do kosmicznej przestrzeni pól i z rozrzewnieniem myślał o ko-
rzyściach płynących z dobrej nauki i o swoim niemałym w tej nauce
i korzyściach udziale.

W dwa dni później w gazecie „Izwiestia” w rubryce Ze świata

wydrukowano informację podaną przez Główne Obserwatorium
Astronomiczne.

369

„W konstelacji Psów Gończych przy bezchmurnym niebie

od dwóch nocy niewidoczna jest należąca do niej gwiazda al-
fa.

W 9 sektorze Drogi Mlecznej wytworzyła się pusta prze-

strzeń,  pęknięcie  obserwowane  pod  kątem  4°17'.  Gwiazdo-
zbiór  Herkulesa  odrobinę  się  przesunął  na  nieboskłonie,
wskutek  czego  cały  Układ  Słoneczny  winien  zmienić  kieru-
nek swego ruchu. Te niezwykle dziwne zjawiska, zakłócające
odwieczną  budowę  firmamentu,  wskazują  na  stosunkową
nietrwałość  i  kruchość  Kosmosu.  Prowadzone  są  usilne  ob-
serwacje mające na celu wykrycie przyczyn tych anomalii.”
Jako  uzupełnienie  tej  wiadomości  zamieszczono  rozmowę  z

członkiem  Akademii  Nauk  Watmanem.  Z  innych  depesz  nadesła-
nych  z  jednej  czwartej  kuli  ziemskiej  (ówczesne  rozmiary  ZSRR)
nie wynikało, by Ziemia w jakiś istotny sposób ucierpiała wskutek
gwiezdnych  katastrof.  Wyjątkiem  była  króciutka  informacja  po-
chodząca z Kamczatki:

„Na górach osiadło ciało niebieskie o średnicy około 10 ki-

lometrów.  Jego  budowa  jest  nieznana,  a  kształt  zbliżony  do
sferoidu.  Ciało  przyleciało  z  ogromną  prędkością  i  łagodnie
wylądowało na  szczytach gór. Przez lornetki widać ogromne
kryształy  na  jego  powierzchni.  Miejskie  Towarzystwo  Miło-
śników Nauk Przyrodniczych zorganizowało wyprawę w celu
zbadania  niezwykłego  ciała,  ale    trudno  liczyć  na  jej  szybkie
rezultaty,  gdyż  góry  są  niemal  niedostępne.  Zażądano  przy-
słania aeroplanów. Dziś w kierunku ciała niebieskiego wyle-
ciała niewielka eskadra aeroplanów japońskich.”
Tego  samego  dnia  inna  gazeta  doniosła  o  śmierci  inżyniera

agronoma Matissena, znanego w kręgach rolniczych specjalisty od
nawadniania gleby.

I tylko pomocnikowi agronoma Pietropawłuszkinowi, który

prenumerował oba dzienniki, przyszła do głowy niezwykła myśl o
wzajemnym powiązaniu trzech wydarzeń: umarł Matissen, na

370

Kamczatce osiadła planetka, zaginęła jedna gwiazda i pękła Droga
Mleczna. Kto jednak uwierzy gadaninie jakiegoś tam chłopa?

Matissena chowano bardzo uroczyście. Niemal cala Koczuba-

rowska Komuna Rolnicza szła za jego trumną. Chłopi zawsze lubili
wędrowców i dziwaków. A samotny i milczący Matissen był właśnie
taki - wszyscy w nim to wyczuwali. Ostatni wianuszek włosów osy-
pał się z łysej czaszki Matissena, gdy czyjeś niezręczne dłonie po-
trąciły trumnę. Wszystkich to niezmiernie zdumiało i sprawiło, że
chłopi nabrali do nieboszczyka jeszcze większego szacunku.

Pogrzeb Matissena pokrył się w czasie z zakończeniem prac

ekspedycji podwodnej wysłanej przez rządy Niemiec i Ameryki w
celu odszukania zatopionej „Californii” i „Klary”.

Odpływając z miejsca katastrofy, ekspedycja nadała radiodepe-

sze do Nowego Jorku i Berlina.

„Ustalono ponad wszelką wątpliwość, że siła bolidu była

tytaniczna: »California« i »Klara« zostały weń wbite głęboko
w dno oceanu, a sam bolid utonął w oceanicznym łożu. Na
miejscu katastrofy wytworzyło się zapadlisko o promieniu 40
i największej głębokości poniżej poziomu dna - 2,25 kilome-
trów. Jedynie wiercenia podwodne pozwolą ustalić głębokość
zalegania wszystkich trzech ciał - »Californii«, »Klary« i bo-
lidu. Owe ciała będą zapewne silnie zdeformowane.”
Oba rządy odtelegrafowały niezwłocznie:
„Przystąpić do wiercenia. Otworzono stosowne kredyty.”
Ekspedycja wysłała jeden ze swoich statków po brakujący sprzęt

i w dwa tygodnie później rozpoczęła wiercenia podwodne.

Pietropawłuszkin był korespondentem wiejskim gazety, która

opublikowała nekrolog Matissena. Nauka przyprawiała świat o
panikę. Codziennie relacje z jej odkryć zajmowały połowę objętości

371

gazet. Był czas, kiedy bożyszczem stawał się wojownik, później
triumfował bogacz, a teraz nadeszła pora bohaterskiego uczonego i
wszechmocnej nauki. W nauce tkwił teraz przewodni pierwiastek
Historii.

Nie można było stać na uboczu tej nauki, więc Pietropawłuszkin

napisał do swojej gazety korespondencję, która winna mu była dać
wewnętrzne zadowolenie jako współuczestnikowi postępu nauki
światowej.

Przez dziewięć dni dręczyły go domysły, aby wreszcie zamienić

się w żarliwą pewność grzejącą mózg.

Korespondencja nazywała się Bitwa człowieka z całym świa-

tem.

„Uczony inżynier i agronom Izaak Grigoriewicz Matissen, który

umarł na dniach, jak to wiadomo czytelnikom, wynalazł takie my-
śli,  że  one  same  z  siebie  mogły  zrzucić  meteory  na  ziemię.  Przed
śmiercią,  kiedy  jego  ciało  było  jeszcze  ciepłe,  Izaak  Grigoriewicz
mówił mi, że będzie robił jeszcze gorsze rzeczy. Amerykański statek
też  utonął  za jego sprawą.  Odradziłem  mu  brać dalej  na sumienie
takie  nieszczęścia,  ale  on  wyśmiał  zdrowy  rozsądek  półuczonego
człowieka (mam stopień  pomocnika agronoma polowego). Jestem
pewien, że Droga Mleczna pękła od Myśli Izaaka Grigoriewicza. To
może  śmieszne,  ale  on  umarł  od  takiego  wysiłku.  Potrzaskały  mu
żyły  w  głowie  i  nastąpił  wylew  krwi.  Poza  Drogą  Mleczną  Izaak
Grigoriewicz  zepsuł  na  wieki  jedną  gwiazdę  i  zepchnął  Ziemię  ze
Słońcem z ich odwiecznej gładkiej drogi. Pewnie też dlatego, przy-
najmniej tak myślę, jakaś planeta przyleciała po coś na Kamczackie
Półwyspy...

Ale co było, to było. Teraz Izaak Grigoriewicz umarł i tylko bez

potrzeby poprzewracał do góry nogami spokojny porządek świata.
A mógłby przecież czynić dobro, tylko czegoś nie chciał i umarł.

372

Oświetlam ten światowy fakt i żądam dla niego zaufania, bo je-

stem jego naocznym świadkiem. Na dowód mam swoją uprzednią
rozmowę z Izaakiem Grigoriewiczem przed jego samotną i sekretną
śmiercią.

Teraz niepoinformowani mają rozwiązanie zagadki, a fakt stal

się faktem wszem i wobec.

Precz ze złymi tajemnicami! Niech żyje serdeczna nauka!
Korespondent wiejski i pomocnik odcinkowego agronoma w

dyscyplinie polowej Pietropawłuszkin.”

Redaktorzy pośmiali się z takiego donosu na nieboszczyka i na-

pisali  do  towarzysza  Pietropawłuszkina  ciepły  list  pełen  racjonal-
nych  argumentów,  w  którym  obiecali  mu  ponadto  przysłać  takie
książki,  jakie  natychmiast  wyleczą  go  z  idealistycznego  otumanie-
nia.

Pietropawłuszkin obraził się i przestał nadsyłać korespondencje

do gazety. Potem namyślił się, rozzłościł i wysłał pocztówkę:

„Obywatele! Redaktorzy-wydawcy! Półuczony człowiek przed-

stawił wam fakt, a wyście w niego nie uwierzyli, jakbym był zupeł-
nie nieuczony. Proszę się opamiętać i uwierzyć choćby na dobę, że
myśl to nie idealizm, tylko twarda potężna materia. I że wszystkie
kosmosy tylko z pozoru są trwałe, a tak naprawdę trzymają się na
włoskach.  Nikt  tych  włosków  nie  rwie,  to  pozostają  całe.  A  kiedy
tylko materia myśli je potrąciła - od razu poszły w strzępy. Dlacze-
go  więc  wyśmiewacie  fakty?  Kosmiczny  świat  to  nie  żadna  tam
wasza  papierowa  gazeta!  Pozostaję  z  wyrzutem  -  były  korespon-
dent wiejski Pietropawłuszkin.”

Maria Aleksandrowna Kirpicznikowa wyczytała w spisie pole-

głych na „Californii” nazwisko swojego męża. Wiedziała, że do niej
wróci, a teraz dowiedziała się, że nie ma go na świecie.

373

Nie widziała go przez dwanaście miesięcy, a teraz już nigdy nie

zobaczy.

- Życie się skończyło! - powiedziała na głos i podeszła do okna.
- Co mówisz, mamo? - zapytał pięcioletni synek bawiący się z

kotem.

-  Lato się kończy, synku! Widzisz, liście leżą na ulicy!
-  Dlaczego płaczesz? Tatuś nie przyjedzie?
-  Przyjedzie, synku, przyjedzie!...
-  Szkoda ci go? Kupiłaś mu dużą książkę?
-  A ty nie zapomniałeś swojego wierszyka? Powtórz!
Malec  wstał  z  podłogi  i  jednym  tchem  wypalił,  bojąc  się  zająk-

nąć i zapomnieć:

W zielonym autobusiku siedzi sobie szofer rudy.
Kiedy nie dasz mu pieniążków, to zabierze cię do
budy!
Chłopiec mówił to bardzo poważnym tonem i wyobrażał sobie,

że sam jest groźnym szoferem. Matka zaczęła go tulić i namawiać,
żeby położył się spać, bo inaczej wieczorem będzie zupełnie zmor-
dowany. Dzieciak opierał się i sam pieścił matkę chciwie i świado-
mie, jak dorosły.

- Połóż się, pośpij, synku! Tatuś niedługo przyjedzie!
- Nie oszukuj, mamusiu! Tyle razy spałem, a tatusia wciąż nie

ma!

- No to połóż się i poleź trochę! Bo inaczej wyślę cię do babci,

jak Lewkę, i będziesz do mnie tęsknił! Pojedziesz do babci?

-  Nie pojadę i już!
-  Dlaczego?
-  Nudno mi tam będzie i tatuś beze mnie przyjedzie!
A jednak malec w końcu położył się spać, bo matki wiedzą, jak

do tego dzieci nakłaniać. Maria Aleksandrowna popatrzyła na syn-
ka, którego twarz stała się spokojna i niezwykła, wzbudzając żal i

374

nowy przypływ miłości. Wydawało się jej, że gdy tylko się obudzi -
natychmiast wszystko stanie się nowe i odmienne, a matka nie
odważy się go skrzywdzić. Ale było to tylko sympatyczne złudzenie,
bo chłopak budził się znów jako malutki rozbójnik, który szalał tak,
że nawet meble tego nie wytrzymywały.

Zostawszy sam na sam ze sobą Maria Aleksandrowna postano-

wiła za wszelką cenę żyć nadal. Rozumiała  przy tym,  że teraz całą
energię  swej  świadomości  musi  ześrodkować  na  jednym  celu:  na
uspokojeniu  swego  łkającego  zakochanego  serca.  Wiedziała  bo-
wiem,  że  tylko  w  ten  sposób  potrafi  się  utrzymać  na  nogach  i  nie
umrzeć którejś nocy we śnie.

Lękała się położyć spać w obawie, że odpoczywający bezbronny

mózg rozpadnie się pod naporem szarpiących ją nieustannie obra-
zów dojmującego nieszczęścia. Wiedziała, że w śpiącym człowieku
pienią się straszliwe myśli, równie bujne i bezwzględne jak chwasty
w nieplewionym ogrodzie.

I nadchodząca noc wzbudzała w niej przerażenie.
Jako kobieta, jako człowiek, chciała mieć przynajmniej garstkę

prochów swego męża. Abstrakcyjny grób pod dnem oceanu nie
pozwalał wierzyć w prawdziwą śmierć, ale mroczny instynkt pod-
powiadał jej, iż Michał nie oddycha już powietrzem Ziemi.

Śpiący Jegoruszka do złudzenia przypominał jej męża. Brako-

wało tylko zmarszczek i gorzkich fałd wokół ust.

Maria Aleksandrowna niezupełnie rozumiała męża, nie rozu-

miała zwłaszcza powodów, które kazały mu opuścić dom. Nie wie-
rzyła,  iż  żywy  człowiek  zdolny  jest  zamienić  ciepłe  i  namacalne
szczęście  na  pustynny  chłód  abstrakcyjnej  samotnej  idei.  Sądziła,
że człowiek może szukać jedynie innego człowieka i nic wiedziała,

375

że droga do tego człowieka może biec przez zimną otchłań dzikiej
przestrzeni. Maria Aleksandrowna była przekonana, że ludzi może
dzielić tylko kilka kroków.

Ale Michał najpierw odszedł, a potem zginął w dalekim rejsie w

poszukiwaniu skarbów swej tajemnej myśli. Maria Aleksandrowna
naturalnie  wiedziała,  czego  jej  mąż  szukał.  Rozumiała  też  sens
wynalazku rozmnażania materii. I w tej dziedzinie chciała mężowi
pomóc.  Kupiła  dziesięć  egzemplarzy  wielkiego  dzieła  -  przekładu
dopiero  co  odnalezionej  w  tundrze  książki  wydanej  obecnie  jako
Dzieło  generalne.  W  Ajunii  czytelnictwo  było  prawdopodobnie
bardzo  silnie  rozwinięte,  czemu  zapewne  sprzyjały  ciemności
ośmiomiesięcznej nocy i samotny tryb życia Ajunitów.

W trakcie budowy drugiego pionowego tunelu termicznego,

rozpoczętej  w  czasie,  kiedy  Kirpicznikow  już  zaginął,  robotnicy
odkryli  cztery  granitowe  płyty  pokryte  wielkimi  symbolami.  Owe
symbole miały identyczny kształt jak znaki w znalezionej wcześniej
Pieśni Ajuny i dlatego dały się z łatwością  przetłumaczyć na język
współczesny.

Kamienne stalle były prawdopodobnie pomnikiem i zarazem te-

stamentem filozofa-Ajunity, ale zawierały również myśli dotyczące
najgłębszych treści natury. Maria Aleksandrowna przeczytała całą
księgę i znalazła w niej wyraźne aluzje do tego, czego jej mąż szukał
po całej pustej Ziemi. Daleki nieżyjący człowiek pomagał jej mężo-
wi, uczonemu i włóczędze, pomagał w odzyskaniu szczęścia ko-
biecie i matce.

Maria Aleksandrowna zrozumiała to i dała ogłoszenie do pięciu

amerykańskich gazet.

Nauczyła się na pamięć najważniejszych jej zdaniem urywków z

Dzieła generalnego obawiaj c się, że książki mogą zaginąć w jakimś
kataklizmie i pozbawić powracającego do domu Michała jego naj-
większej radości.

376

„Tylko żywe może być poznane przez żywe - pisał Ajunita - a

martwe jest niepoznawalne. Urojonego nie można mierzyć rzeczy-
wistym.  Właśnie  dlatego  dokładnie  poznaliśmy  rzeczy  tak  odległe
jak  aeny  (odpowiedniki  elektronów  -  przyp.  wyd.),  natomiast  nie-
wiele  potrafimy  powiedzieć  o  bliskiej  nam  mamarwie  (materii  -
przyp. wyd./. Stało się tak dlatego, że pierwsze żyją tak samo, jak ty
żyjesz,  natomiast  druga  jest  martwa  jak  Muja  (pojęcie  nierozszy-
frowane - przyp. wyd.). Kiedy aeny poruszały się na naszych oczach
w  proju  (atomie  -  przyp.  wyd.),  pierwotnie  widzieliśmy  w  tym  je-
dynie  siłę  mechaniczną,  a  dopiero  później  wykryliśmy  w  nich  z
radością życie. Jednak centrum proju - pełne mamarwy - przez całe
wieki było zagadką, dopóki syn mój ponad wszelką wątpliwość nie
dowiódł, że składa się ono również z aenów, tyle że martwych, i że
owe  martwe  aeny  służą  za  pokarm  żywym.  Wystarczyło,  aby  syn
mój  wydobył  z  proju  jego  jądro  -  iw  tej  samej  chwili  żywe  aeny
zginęły  z  głodu.  Okazało  się  w  ten  sposób,  że  centrum  proju  jest
spichlerzem  pokarmu  dla  żywych  aenów  pasących  się  wokół  tego
zbiorowiska  zwłok  swoich  przodków  i  pożerających  je.  Tak  oto
prosto  i  błyskotliwie,  dowodnie  i  przekonywująco  została  odkryta
natura  całej  mamarwy.  Wieczna  pamięć  memu  synowi!  Wieczny
smutek jego imieniu! Wieczny szacunek dla jego umęczonej posta-
ci!”

Maria Aleksandrowna potrafiła wyrecytować cały ten tekst tak

samo, jak jej malutki synek recytował wierszyk o rudym szoferze.

Pozostała część Dzieła generalnego zawierała wiadomości o hi-

storii Ajunitów - o jej  początkach i  końcu, kiedy to Ajunici znajdą
swój  zenit  w  czasie  i  naturze,  kiedy  wszystkie  trzy  siły  -  naród
Ajunitów,  czas  i  natura  osiągną  harmonię,  a  ich  potrójny  byt  za-
brzmi jak symfonia.

To Marię Aleksandrowna mało interesowało.

377

Szukała równowagi swego szczęścia osobistego i nie w pełni ro-

zumiała objawienia nieznanego Ajunity. Dopiero ostatnie stronice
księgi wstrząsnęły nią, zdumiały i oszołomiły.

„...Obecnie stało się to możliwe tak samo, jak w epoce niemow-

lęctwa mojej ojczyzny.  Zmąciły się wówczas głębie Oceanu Macie-
rzyńskiego (Lodowatego - przyp. wyd.), który zaczął zalewać naszą
ziemię strumieniami twardej mroźnej wody wymieszanej z bryłami
lodu.  Woda  cofnęła  się,  lecz  lód  pozostał.  Długo  pełzał  po  wzgó-
rzach naszej przestronnej Ziemi, aż wreszcie starł je i przekształcił
naszą  ojczyznę  w  bezpłodną  równinę.  Najlepsze  urodzajne  gleby
rozciągające się na wzgórzach zdarł lód i ludzie zostali na jałowych
polach.  Ale  nieszczęście  jest  najlepszym  nauczycielem,  zaś  kata-
strofa  narodu  -  najlepszym  jego  organizatorem,  jeśli  tylko  krew
ludu nie została pozbawiona płodności przez długie życie na ziemi.
Tak  było  i  wówczas:  lody  zniszczyły  urodzajną  glebę,  pozbawiły
naszych  przodków  pokarmu  i  możliwości  rozrodu,  więc  zguba  za-
wisła nad całym narodem.  Gorący strumień oceaniczny,  który do-
tychczas  ogrzewał  nasz  kraj,  teraz  zaczął  oddalać  się  na  północ  i
mrozy  rozszalały  się  nad  ziemią,  gdzie  jeszcze  niedawno  kwitły
mroczne  argony.  Na  północy  napierał  na  nas  chaos  martwych  lo-
dów, na południu las mrowiący się od mnogości potężnego zwierza
i przesycony całymi rzekami jadu zundry (wydzielin gigantycznych
gadów - przyp. wyd.). Naród Ajuny, naród odwagi i poczucia god-
ności własnej, zaczął pozbawiać się życia i zakopywać swoje księgi -
najwyższy  dar  Ajuny  -  w  ziemi,  oprawiając  je  uprzednio  w  złoto  i
przesycając  ich  karty  preparatem  weni,  aby  mogły  ocaleć  i  prze-
trwać bez szwanku wieczność.

Kiedy połowa narodu została zwyciężona przez śmierć i leżała

już bez ducha, zjawił się Ejja - strażnik ksiąg - i wyruszył na

378

wędrówkę  wśród  opustoszałych  dróg  i  milknących  sadyb.  Mówił:
»zabrano  nam  macierzyństwo gleby,  niebawem zgaśnie  ciepło po-
wietrza,  lód  przeoruje  naszą  ojczyznę,  nieszczęście  gasi  mądrość  i
odwagę.  Pozostało  nam  jedynie  światło  Słońca.  Zbudowałem  apa-
rat  -  oto  on!  Cierpienie  nauczyło  mnie  cierpliwości  i  dzięki  temu
zdołałem owocnie wykorzystać dzikie lata rozpaczy narodu. Światło
jest  siłą  rozdzieranej  mamarwy  (zmieniającej  się  materii  -  przyp.
wyd.),  światło  jest  żywiołem  aenów,  których  potęga  jest  niezmier-
na,  a  siła  miażdżąca.  Mój  aparat  przekształca  strumienie  słonecz-
nych aenów w ciepło. I to nie tylko światło Słońca, lecz także Księ-
życa  i  gwiazd  mogę  swoją  prostą  maszynką  przemienić  w  ciepło.
Mogę uzyskać takie ogromne ilości ciepła, że zdołam roztopić góry.
Nie  potrzebujemy  już  ciepłego  oceanicznego  strumienia  do  ogrze-
wania naszej ziemi!«

W ten sposób Ejja stał się przywódcą życia i zapoczątkował no-

wą historię Ajuny. Jego aparat składający się ze skomplikowanych
luster przekształcających światło nieba w ciepło i żywą siłę metalu
(prawdopodobnie elektryczność - przyp. wyd.) do dziś jest źródłem
życia i dobrobytu narodu.

Martwe niegdyś równiny rozkwitły i narodziły się nowe dzieci.

Minął en (bardzo długi okres czasu - przyp. wyd.).

Organizm człowieka wyczerpał się. Nawet młody mężczyzna nie

wytwarzał  już  nasienia,  nawet  najpotężniejszy  umysł  nie  rodził
nowej  myśli. Doliny kraju  pokryły się  mrokiem ostatecznej rozpa-
czy,  człowiek  doszedł  do  własnego  krańca  i  Ajuna,  słońce  naszego
serca,  zachodziła  na  zawsze.  Wobec  tej  klęski  lody  były  niczym,
niczym  też  była  śmierć.  Człowiek  karmił  się  jedną  tylko  pogardą
dla samego siebie. Nie potrafił ani kochać, ani myśleć, nie potrafił
nawet cierpieć. Cielesne źródła życia wyschły, zostały wypite do dna.

379

Mieliśmy góry jadła, luksusowe pałace i nieprzebrane krystalogra-
ficzne biblioteki. Nie mieliśmy już jednak celu, życia i żaru w cia-
łach, nie mieliśmy już nadziei. Człowiek był jak kopalnia, z której
wydobyto już wszystką rudę, pozostawiając jedynie puste chodniki.

Dobrze jest zginąć na mocnym statku w rozszalałym oceanie,

źle - zadławić się na śmierć tłustym kąskiem.

Tak było bardzo długo. Przez cale pokolenie nie odradzała się

młodość.

Wówczas mój syn Rijgo znalazł wyjście. Czego nie mogła dać

natura,  to  dała  sztuka.  Syn  mój  zachował  w  sobie  resztki  żywego
mózgu  i  powiedział  nam,  iż  los  nasz  dobiega  kresu,  ale  istnieje
furtka,  za  którą  oczekuje  nas  jasny  dzień.  Wystarczy  ją  otworzyć.
Furtką  tą  był  kanał  elektromagnetyczny  (w  oryginale  „rura  do  ży-
wej  siły  metalu”  -  przyp.  wyd.).  Rijgo  przeprowadził  z  przestrzeni
przewód  pokarmowy  do  aenów  naszego  mrocznego  ciała,  puścił
nim strumienie martwych aenów (czyli eteru - przyp. wyd.) i aeny
naszego  ciała  dzięki  obfitości  pożywienia  ożyły.  W  ten  sposób  zo-
stał wskrzeszony nasz mózg, nasze serce, nasza miłość do kobiety i
życie  pulsowało  w  nich  jak  najsilniejsza  maszyna.  Cała  reszta  -
świadomość, .wrażliwość i miłość - osiągnęła w nich potęgę żywio-
łu  i  przeraziła  ojców.  Historia  przestała  kroczyć  i  zaczęła  pędzić.
Wiatr  losu  dął  w  nasze  bezbronne  twarze  wielkimi  nowościami
myśli i postępków.

Wynalazek mojego syna, jak wszystkie wielkie dokonania, ma

odwrotną,  szarą  stronę.  Rijgo  wziął  dwa  centra  proju  wypełnione
zwłokami  aenów  i  umieścił  w  jednym  proju.  Wówczas  żywe  achy
zaczęły burzliwie się rozmnażać, a cały proj w ciągu dziesięciu dni
rozrósł się pięciokrotnie. Przyczyna jest oczywista i banalna: aeny

380

zaczęły więcej jeść, gdyż zapasy ich pokarmu zwiększyły się dwu-
krotnie.

W ten sposób Rijgo wyhodował całe kolonie sytych, szybko ro-

snących  i  gwałtownie  mnożących  się  aenów.  Wówczas  wziął  zwy-
czajne ciało - kawałek żelaza - i obok niego zaczął wypromieniowy-
wać  w  kierunku  gwiazd  strumień  sytych  aenów  wyhodowanych  w
koloniach.  Syte  aeny  nie  przechwytywały  zwłok  swoich  przodków
(to  znaczy  eteru  -  przyp.  wyd.)  i  swobodnie  płynęły  ku  kawałkowi
żelaza, gdzie czekały na nie głodne aeny. I żelazo zaczęło rosnąć na
oczach ludzi jak roślina z ziemi, jak dziecko w łonie matki.

Tak sztuka mojego syna ożywiła człowieka i zaczęła mnożyć

substancję.

Jednak zazwyczaj bywa tak, że zwycięstwo poprzedza klęskę.
Sztucznie wykarmione aeny, mając silniejsze ciała, zaczęły na-

padać  na  żywe,  lecz  naturalne  aeny  i  pożerać  je.  A  ponieważ  przy
każdym  przekształceniu  materii  zachodzą  nieuniknione  straty,  to
pożerany  mały  aen  nie  powiększał  ciała  dużego  aena  o  tę  samą
masę, jaką miał sam, dopóki był żywy. W ten sposób materia to tu,
to  tam  -  wszędzie,  gdzie  docierały  sztucznie  wykarmione  aeny
(elektrony,  dalej  będziemy  posługiwać  się  tym  współczesnym  ter-
minem - przyp. wyd.), zaczęła tracić na objętości. Sztuka Rijgo nie
wystarczała  na  sporządzenie  przewodu  pokarmowego  dla  całej
Ziemi i materia nieustannie tajała. Tylko tam, dokąd docierał, trakt
dla  strumienia  zwłok  elektronów,  (eteryczny  trakt  -  przyp.  wyd.)
materii  przybywało.  W  eteryczne  trakty  byli  wyposażeni  ludzie,
gleba  i  substancje  najważniejsze  dla  naszego  życia.  Cała  reszta
zmniejszała  się,  materia  gorzała  i  żyliśmy  kosztem  niszczejącej
planety.

Rijgo zniknął z domu. W Oceanie Macierzyńskim zaczęło uby-

wać wody. Rijgo znał przyczynę tego zjawiska i stanął do walki z
przeciwnikiem.

381

Raz wykarmione przez niego plemię elektronów wraz z upły-

wem czasu i wskutek doboru naturalnego zmieniło się tak, że każdy
z nich pod względem objętości ciała równał się chmurze.

Ze wściekłą energią chmury elektronów wyrywały się z głębin

Oceanu Macierzyńskiego, kołysząc się jak góry w trakcie trzęsienia
ziemi,  dysząc  jak  najpotężniejsze  wiatry.  Ajuna  zostanie  wypita
przez nie jak zwyczajna woda. Rijgo padł. Nie można znieść wzroku
elektronów!  Okropna  będzie  śmierć  z  przerażenia,  ale  dla  Ajuny
nie ma już ratunku. Rijgo dawno już przepadł bez wieści, zginął jak
kamień w wodzie... Kosmiczne zwierzęta poruszają się bardzo wol-
no, bo zbyt szybko pokonały drogę od mikroskopijnej drobinki do
żywej  góry.  Myślę,  że  toną  one  w  ziemi  jak  w  twarogu,  gdyż  ciało
ich  jest  cięższe  od  ołowiu.  Rijgo  chyba  nie  zginął  na  darmo,  gdyż
zapewne wynalazł przedtem sposób na pokonanie nieznanych ciał
elementarnych.  W  szybkim  wzroście,  w  gwałtownym  przebiegu
doboru  naturalnego  tkwi  siła  elektronu.  Ale  w  tymże  samym  tkwi
również ich słabość, bowiem owe czynniki sprawiają, że ich psychi-
ka jest skrajnie prosta, zaś organizacja fizjologiczna prymitywna, a
zatem podatna na zakłócenia i niemal bezbronna. Rijgo zrozumiał
to, ale został zabity łapą elektronu, ciężką jak bryła platyny...”

Maria Aleksandrowna zadumała się nad książką. Jegoruszka

spał, zegar wybił północ - najstraszliwszą godzinę samotnych, o
której śpią wszyscy szczęśliwi.

- Czyżby kawałek chleba musiał przychodzić człowiekowi z ta-

kim trudem? - zapytała na głos. - Czyżby zawsze zwycięstwo było
zwiastunem porażki?

Na Moskwę spadła cisza. Ostatnie tramwaje iskrząc przewoda-

mi wracały do zajezdni.

382

- Jeśli istotnie tak być musi, to w jakie zwycięstwo przemieni

się okropna śmierć mojego męża? Jaka dusza zastąpi mi jego utra-
coną mroczną miłość?

Maria Aleksandrowna popadła w straszliwą rozpacz i zapłakała

łzami, które zabijają ciało szybciej niż lejąca się strumieniami krew.
Jej myśli miotały się w koszmarze: hurgot żywych elektronów roz-
dzierał mądrą, bezbronną Ajunę, rzeki zielonej trucizny zundry
zalewały kwitnącą tundrę, a w tych zielonych odmętach dławił się
Michał Kirpicznikow, jej jedyny utracony na wieki przyjaciel.

W Srebrnym Borze opodal krematorium stała budowla w wy-

twornym  stylu  architektonicznym.  Miała  ona  kształt  sferoidu
przywołującego  na  myśl  ciało  kosmiczne  i  nie  dotykała  ziemi,
utrzymywana nad jej powierzchnią przez pięć potężnych kolumn. Z
najwyższego punktu sferoidu strzelał ku górze teleskopowy maszt -
symbol  groźnej  przestrogi  dla  mrocznych  żywiołów  zabierających
żywych żyjącym, ukochanych kochającym i znak nadziei, że martwi
zostaną wydarci Kosmosowi siłą rozwijającej się nauki, wskrzesze-
ni przez nią i przywróceni do życia.

To był Dom Pamięci, w którym stały urny z prochami tragicznie

zmarłych ludzi.

Siwa i piękna w swej starości kobieta weszła z młodzieńcem do

Domu. Oboje wolno dotarli do końca ogromnej sali rozjaśnionego
bladoniebieskim światłem pamięci i żalu.

Urny stały rzędem na kształt jakichś zgaszonych lamp, oświetla-

jących niegdyś nieznane drogi. Każda z nich była opatrzona pa-
miątkową tablicą.

„Andriej Wogułow. Zaginął bez wieści podczas badań podwod-

nych na Atlantyku.

W urnie nie ma Jego prochów. Znajduje się w niej jedynie chus-

teczka zbroczona krwią z rany odniesionej podczas prac na dnie

383

Oceanu Spokojnego, przechowywana przez towarzyszkę życia An-
drieja Wogułowa.”

„Peter Kreutzkopf, budowniczy pierwszego pocisku do podróży

na Księżyc. Odleciał w nim na Księżyc i nie powrócił. W urnie znaj-
duje się jego niemowlęcy kaftanik. Cześć wielkiemu technikowi i
jego odwadze!”

Siwa kobieta o zdumiewająco promiennej twarzy poszła z mło-

dzieńcem dalej i zatrzymała się przy ostatniej urnie.

„Michał Kirpicznikow, badacz metod rozmnażania materii,

współpracownik  doktora  fizyki  F.  K.  Popowa,  inżynier.  Zginął  na
»Californii«  zatopionej  przez  bolid.  W  urnie  znajduje  się  rękopis
jego  pracy  na  temat  karmienia  i  hodowli  elektronów  oraz  pukiel
włosów.”

Pod spodem znajdowała się mniejsza tabliczka:
„Szukając pokarmu dla elektronów stracił życie i zgubił duszę

swej towarzyszki. Syn poległego ukończy dzieło ojca i przywróci
matce spokój zbolałego serca. Cześć i miłość wielkiemu ba-
daczowi!”

Bywa starość jak młodość, starość szukająca ratunku w cudow-

nym spóźnionym życiu.

Maria Aleksandrowna roztrwoniła nie z własnej winy młodości

teraz jej miłość do męża przekształciła się w namiętną macierzyń-
ską namiętność do .starszego syna Jegora, który miał już bez mała
dwadzieścia pięć lat. Młodszy syn Lew dobrze się uczył, był towa-
rzyski i bardzo przystojny, ale nie wyzwalał w matce takiej czułości,
opiekuńczości i nadziei, jak Jegor.

Jegor był bardzo podobny do ojca. Miał taką samą, pozornie

szarą, zwyczajną, lecz niezwykle pociągającą twarz pełną ukrytej
siły i nieświadomej powagi.

Maria Aleksandrowna wzięła go za rękę jak dzieciaka i ruszyła z

nim ku wyjściu.

384

W westybulu Domu Pamięci wisiała kwadratowa złota tablica z

szarym platynowym napisem:

„Śmierć obecna jest tam, gdzie brak wystarczającej wiedzy o fi-

zjologicznych żywiołach działających w organizmie i niszczących
go.”

Nad łukiem wejściowym biegły słowa:
„Wspominaj z czułością, ale bez cierpienia: nauka wskrzesi

zmarłych i pocieszy twoje serce.”

Kobieta i młodzieniec wyszli z gmachu. Letnie słońce świeciło

triumfalnie nad pełnokrwistą Ziemią, ukazując w pełnym blasku
nową Moskwę - cudowne miasto potężnej kultury, wytrwałej pracy
i mądrego szczęścia.

Słońce rwało się do pracy, ludzie śmiali się z nadmiaru sił i

chciwie pili życie pełne trudu i miłości.

Wszystko otrzymywali od słońca nad głową, od tego samego

słońca, które niegdyś oświetlało drogę Michałowi Kirpicznikowi
wędrującemu przez cytrynowy okręg Riverside - tego samego sta-
rego słońca, które promienieje niespokojnym namiętnym blaskiem
wszechświatowej katastrofy i początku nowego Kosmosu.

Jegor Kirpicznikow ukończył Instytut imienia Łomonosowa i

został inżynierem elektrykiem.

Jego praca dyplomowa nosiła tytuł Zakłócenia księżycowe elek-

trosfery Ziemi.

Matka przekazała mu wszystkie książki i rękopisy ojca, w tym

pracę Popowa, którą po jego śmierci Michał Kirpicznikow przepisał
na czysto.

Jegor zapoznał się z pracami Faddieja Kiriłłowicza, całą litera-

turę  Ajunitów  i  wszystkimi  najnowszymi  hipotezami  na  temat
karmienia  i  hodowli  elektronów,  jako  że  już  nie  ulegało  naj-
mniejszej  wątpliwości,  iż  elektrony  są  istotami  żywymi.  Badanie
ich stało się odrębną dyscypliną mikrobiologiczną.

385

Jegor za cel swego życia uznał ostateczne rozwiązanie zagadki

Wszechświata i słusznie, wzorem ojca, szukał pierwotnej macicy
świata w przestrzeni międzygwiezdnej, w tajemniczym życiu elek-
tronów składających się na eter.

Młody Kirpicznikow wierzył, że poza metodą biologiczną istnie-

je również elektrotechniczny sposób rozmnażania elektronów,
sztuczny sposób hodowania materii, i szukał go z całym zapałem i
namiętnością młodości, całym gorącym młodzieńczym sercem,
które nie poznało jeszcze miłości do kobiety.

Tego lata Jegor wcześnie skończył pracę w laboratorium profe-

sora Maranda, któremu asystował na Katedrze Budowy Eteru.

Marand wyjechał w maju do Australii, do swego przyjaciela

astrofizyka Tafta, więc Jegor mógł się rozkoszować wolnym cza-
sem, latem i własnymi szalonymi myślami.

„Wypoczynek jest najlepszą porą twórczości” - napisał kiedyś do

Marii Aleksandrowny jego ojciec z tundry, gdzie w swoim czasie,
jak pamiętamy, budował pierwszy pionowy tunel termiczny.

Jegor wychodził z domu wczesnym rankiem. Mknął metrem

pod Czerwonymi Wrotami, pod Placem Pięciu Dworców i docierał
daleko za miasto, gdzieś za Nowe Sokolniki do burzących się tle-
nem zarośli. Tam spacerując niespiesznie wyczuwał szczególne
ciśnienie krwi, swobodną wibrację mózgu i ostrą tęsknotę za bliską
miłością.

I pewnego razu zdarzyło się tak. Jegor obudził się, gdy na dwo-

rze jarzył się już wspaniale triumfalny letni dzień. Matka spała, bo
czytała w łóżku do późnej nocy. Ubrał się, przejrzał poranną gazetę,
wsłuchał  się  w  pełne  napięcia  odgłosy  zdumiewającego  miasta  i
postanowił  gdzieś  powędrować.  Po  ojcu  lub  po  jego  odległych
przodkach  odziedziczy!  namiętność  do  ruchu,  wędrówek  i  sycenia
oczu. Być może jego pradziadowie pielgrzymowali niegdyś z

386

laskami  i  torbami  z  Woroneża  do  cudownych  miejsc  Kijowa  -  nie
tyle  dla  przebłagania  za  grzechy,  ile  z  chęci  poznania  nowych
miejsc;  może  byli  wędrownymi  handlarzami  albo  zwykłymi  włó-
częgami  -  nie  wiadomo.  Jegor  więc  też  zaspokajał  swą  potrzebę
włóczęgi, tyle że czynił to w bliskich okolicach.

Kolej podziemna dowiozła go za Ostankino i tam zostawiła w

samotności. Jegor wyszedł na odludną polną drogę, zdjął kapelusz
i wymamrotał zapomniany wiersz, wyczytany kiedyś w książkach
matki: Pośród ludzi bliskich mi i obcych Włóczę się bez celu i ocho-
ty...

Dalszego ciągu wiersza nie mógł sobie przypomnieć, ale do gło-

wy przyszła mu inna strofa, zaczynająca się od słów:

Ukochany twój umarł daleko...
Dalej była mowa o kosmyku włosów w urnie i rozpaczy osamot-

nionej kobiety, o rozpaczy i pustce.

To była pieśń, którą śpiewała matka Jegora, kiedy ogarniała ją

tęsknota za zmarłym mężem tak dojmująca, że musiała się bronić
przed nią piosenką i pieszczotą dzieci.

- Tak - powiedział do siebie Jegor. - Co właściwie wytwarza

eter? A diabli go wiedzą! - wykrzyknął i wyciągnął się na trawie.

Słońce głaskało ziemię pod włos i ziemia rozkwitała trawami,

lasami, wiatrami, trzęsieniami i zorzami polarnymi.

Jegor zerknął niedbale na słońce - i natychmiast gorąca fala

przepłynęła mu przez gardło i zatrzymała się w głowie.

Zerwał się na równe nogi w kompletnym oszołomieniu.
Poczuł się tak, jakby z tyłu objęła go ukochana kobieta - i na-

tychmiast zniknęła.

Jak w kobietę wbił się w jego świadomość promienny domysł,

który przeorał mózg na podobieństwo spadającej gwiazdy. Ten

387

domysł był tak straszliwy i tak szalony jak ruch dziecka garnącego
się do piersi matki, jak moment poczęcia w dziewiczym ciele. Jegor
poczuł żądzę i zaspokojenie, poczuł się jak kwiat strząsający płodny
pyłek w macierzyńską przestrzeń.

Utraciwszy przelotną myśl Jegor krzyknął coś ze złością w głosie

i czym prędzej opuścił miejsce swego chwilowego wypoczynku.

Potem jednak wróciły doń niespiesznie wszystkie niewyraźne i

niejasne myśli, wróciły niczym dzieci z podwórka zmęczone zaba-
wą i dlatego tylko na niby opierające się rozkazującym nawoływa-
niom matki.

Czwartego stycznia w gazecie „Pracownik intelektualny” ukaza-

ła się taka oto notatka: Elektrocentrala życia

Młody inżynier J. Kirpicznikow od szeregu miesięcy przepro-

wadza  w  kierowanym  przez  prof.  Maranda  laboratorium  eteru
interesujące  doświadczenia  nad  sztucznym  wytwarzaniem  eteru.
Idea inż. Kirpicznikowa sprowadza się do tego, że pole elektroma-
gnetyczne  o  wysokiej  częstotliwości  drgań  zabija  w  materii  żywe
elektrony,  zaś  martwe  elektrony,  jak  wiadomo,  tworzą  substancję
eteru.  Wielki  kunszt  techniczny  inż.  Kirpicznikowa  można  ocenić
choćby na podstawie faktu, że do zabicia elektronów potrzebne jest
zmienne pole o częstotliwości co najmniej 10

okresów na sekun-

dę.

Generatorem Kirpicznikowa jest samo Słońce, którego światło

rozkłada przy pomocy skomplikowanego układu interferujących
powierzchni na składowe elementy energetyczne: mechaniczną
energię ciśnienia, energię chemiczną, elektryczną itd.

Kirpicznikowowi potrzebna jest w istocie jedynie energia elek-

tryczna, którą z pomocą szczególnego aparatu zestawionego z pryzma-
tów i deflektorów koncentruje w bardzo ograniczonej przestrzeni

388

i wprowadza w odpowiednio szybkie drgania.

Pole elektromagnetyczne to w gruncie rzeczy kolonia elektro-

nów. Zmuszając to pole do szybkiego pulsowania Kirpicznikow
sprawił, iż żywe elektrony składające się na to, co nazywamy po-
lem, ginęły; pole elektromagnetyczne przekształcało się w ten spo-
sób w eter - mechaniczne zbiorowisko zwłok elektronów.

Uzyskując tą metodą pewne eteryczne przestrzenie, Kirpiczni-

kow zanurzał w nie jakieś zwyczajne ciała (na przykład rejestrator
Wattermana), które po trzech dobach podwajały swoją objętość.

W materii rejestratora zachodził następujący proces: bytujące w

niej  żywe  elektrony  mogły  się  intensywniej  żywić  dzięki  obfitości
znajdujących się w ich otoczeniu zwłok martwych elektronów, więc
szybko się mnożyły, zwiększając równocześnie swoją objętość. Po-
wodowało  to  przyrost  całej  materii  rejestratora.  W  miarę  pochła-
niania  eteru  przez  żywe  elektrony  ich  wzrost  i  mnożenie  się  usta-
wały.

Kirpicznikow na podstawie swych doświadczeń ustalił, że w

masywie Słońca rodzą się wyłącznie niezmierne ilości żywych elek-
tronów; ustalił też, że właśnie ich gigantyczny natłok w stosunkowo
ciasnej  przestrzeni  wywołuje  taką  straszliwą  walkę  o  pokarm,  że
niemal wszystkie elektrony giną. To właśnie owa walka elektronów
o dostęp do źródeł pokarmu powoduje gwałtowną pulsację Słońca.
Jego  energia  fizyczna  ma  zatem  socjalną,  by  tak  rzec,  przyczynę  -
wzajemną konkurencję elektronów... Elektrony w słonecznym ma-
sywie  żyją  zaledwie  kilka  milionowych  części  sekundy  pożerane
przez  silniejszych  przeciwników,  którzy  z  kolei  padają  ofiarą  jesz-
cze  potężniejszych  wrogów  itd.  Elektron  pochłania  zwłoki  konku-
renta i natychmiast  ginie,  a  kolejny  zwycięzca pożera go wraz z

389

nieprzetrawionymi resztkami wcześniej zamordowanego elektro-
nu.

Ruch elektronów w Słońcu jest tak błyskawiczny, że ogromne

ich ilości zostają wypierane na zewnątrz i ulatują w przestrzeń ko-
smiczną  z  szybkością  trzystu  tysięcy  kilometrów  na  sekundę,  po-
wodując  efekt  promienia  świetlnego.  Jednak  w  Słońcu  trwa  tak
groźna  i  pustosząca  wojna,  że  wszystkie  elektrony  opuszczające
jego  wnętrze  są  martwe  i  lecą  bezwładnie  albo  wskutek  prędkości
nabranej za życia, albo w rezultacie potrącenia przez przeciwnika.

Kirpicznikow jest jednak przekonany, że zdarzają się niezwykle

rzadkie - zachodzące raz na epokę - wypadki, kiedy elektron może
za życia oderwać się od Słońca. Wówczas, mając wokół siebie eter,
a zatem obfite środowisko odżywcze, staje się zarodkiem nowej
planety. W przyszłości inż. Kirpicznikow zamierza wytwarzać eter
w wielkich ilościach przede wszystkim z górnych warstw atmosfery
graniczących z naturalnym eterem. Elektrony są tam mniej aktyw-
ne, więc do ich zabicia potrzeba też mniej energii elektrycznej.

Kirpicznikow kończy opracowywanie swej nowej metody wy-

twarzania  sztucznego  eteru;  metoda  ta  polega  na  zastosowaniu
kanału  elektromagnetycznego,  w  którym  działają  wysokie  często-
tliwości  zabijające  elektrony.  Elektromagnetyczny  kanał  wysokiej
częstotliwości rozciąga się od ziemi do nieba, a w nim, jak w komi-
nie, tworzy się strumień martwych elektronów tłoczony ciśnieniem
światła słonecznego ku powierzchni globu.

Nad powierzchnią ziemi eter zostaje zebrany i zakumulowany w

odpowiednich naczyniach, a następnie użyty do karmienia tych
substancji, których objętość należy powiększyć.

Inż. Kirpicznikow przeprowadził również odwrotne doświad-

czenia. Działając polem wysokiej częstotliwości na jakiś przedmiot

390

powodował  jego  stopniowe  „gaśniecie”  aż  po  całkowity  zanik.
Prawdopodobnie,  zabijając  elektrony  w  substancji  przedmiotu,
Kirpicznikow  niweczy!  najsubtelniejszą  naturę  materii,  bowiem
tylko żywy elektron stanowi jej cząstkę, martwy zaś stanowi cegieł-
kę eteru. Kirpicznikow w ten sposób zeteryzował doszczętnie kilka
przedmiotów,  w  tym  również  rejestrator  Wattermana,  który
uprzednio „utuczył”.

Zdaniem Kirpicznikowa dzięki stałemu dopływowi na kulę

ziemską eteru słonecznego Ziemia stale zwiększa swoje rozmiary
geometryczne i ciężar właściwy składających się na nią substancji.
Zapewnia to postęp ludzkości i daje podstawy fizyczne do histo-
rycznego optymizmu.

Kirpicznikow utrzymuje, że w swoim wynalazku skopiował dzia-

łalność Słońca wobec Ziemi, a cała jego zasługa polega jedynie na
intensyfikacji tego oddziaływania.

W związku z tym zdumiewającym odkryciem mimo woli przy-

chodzi na myśl nazwisko F. K. Popowa, który pozostawił po sobie
wyniki błyskotliwych przemyśleń oraz ojca wynalazcy, tragicznie
zmarłego inżyniera Michała Kirpicznikowa.

Kirpicznikowowi praca płynęła jak wspaniała muzyka i dawała

mu  tyleż  rozkoszy,  co  odwzajemniona  miłość,  czuł  bowiem  praw-
dziwą namiętność do nieuchwytnego, subtelnego ciała - eteru. Kie-
dy  pisał  komunikat  O  możliwości  i  przypuszczalnych  normach
dodatkowego  karmienia  elektronów,  to  sam  czuł  nieprzeparty
apetyt, a jego młodzieńcze wargi mimowolnie zwilżały się śliną.

Reporterów nie przyjmował, obiecując w zamian opublikować

wkrótce niewielką pracę o charakterze informacyjnym, a następnie
publicznie zademonstrować swoje doświadczenia.

Którejś nocy zdrzemnął się przy biurku, ale natychmiast się

obudził. Była noc - głęboka i tajemnicza, jak wszystkie noce

391

zapadające  nad  żywą  ziemią.      Była  późna,  niespokojna  godzina,
kiedy  to,  mówiąc  słowami  zapomnianego  poety:  Na  grzbietach  fal
elektrycznych.  Miotając  się  w  dzikim  transie,  Świat  dalszy  tuli
świat bliższy Jak w bulwarowym romansie.

O tej to właśnie porze, kiedy człowieka ogarnia potrzeba two-

rzenia lub kochania ktoś zapukał do drzwi Jegora. Musiał przyjść
ktoś bliski lub ważny, ktoś, kogo zdecydowała się wpuścić nawet
matka Jegora niezachwianie strzegąca trudnego spokoju syna.

- Proszę! - powiedział Jegor, odwracając się na krześle.
Weszła Walentyna Krochowa, zjawiająca się niezmiernie rzad-

ko,  ale  zawsze  mile  witana  córka  inżyniera  Krochowa,  współpra-
cownika  ojca  Jegora  przy  budowie  tundrowego  pionowego  tunelu
termicznego.  Walentyna  miała  dwadzieścia  lat,  a  więc  osiągnęła
wiek, w którym podejmuje się życiowe decyzje o tym, czy pokochać
jednego jedynego człowieka, czy też siłę swej miłości przemienić w
żądzę poznawania świata. A może, jeśli obfitość sił życiowych na to
pozwala, objąć jedno i drugie?

Dla nas jest to niepojęte, ale kiedyś z pewnością tak będzie. Na-

uka stanie się prawdziwie fizjologiczną namiętnością, instynktem
równie silnym . jak namiętność płciowa.

To rozdwojenie dążeń, ten ból niepodjętej decyzji wyraźnie ry-

sowały się na twarzy Walentyny Krochowej. Poszukująca młodość,
chciwe oczy, elastyczna dusza pozbawiona jeszcze swego środka
ciężkości i zamknięta w powłoce pulsujących mięśni przesyconych
gorącą krwią - oto uroda Walentyny Krochowej. Nierozstrzygnio-
ność, włóczęgostwo myśli i nieskonkretyzowane rysy ufnej twarzy -
to zdumiewające piękno młodości człowieka.

392

- Cóż mi powiesz, Walu? - zapytał Jegor.
- Niewiele! Przecież wciąż jesteś bardzo zajęty, prawda? - od-

powiedziała Walentyna.

- Nie, nie bardzo. A właściwie i tak, i nie... Żyję jak w gorączce,

bo sam jeszcze nie wiem, co z mojej pracy wyjdzie.

- Już wyszło! Nie udawaj skromnisia...
- Nie całkiem, Walu, nie całkiem! Odkryłem jeszcze coś takiego,

że serce się ściska z przerażenia...

- Co to takiego? Jakaś nowa właściwość eterycznego traktu?
- Nie, coś zupełnie innego. Eteryczny trakt to zupełny dro-

biazg!... Zrozumiałem, Walu, jak Wszechświat rodził się i rodzi, jak
materia zaczyna oddychać w otchłani chaosu, wolności i ograniczo-
nej nieuchronności świata! To dopiero jest piękne! Ale ja tylko
czuję to piękno i nic o nim nie wiem... No dobra! A gdzie jest twój
ojciec?

- Na Kamczatce...
- Rozwierca tę nieszczęsną planetkę? Nawet mnie ona się ser-

decznie znudziła! Ile to już lat minęło od jej lądowania... Zjawiła
się, kiedy jeszcze mój ojciec żył!

-  Tak, ciągle się z nią grzebie.
-  Nie pisze, co w niej znalazł?
-  Pisze, że znajduje stopy różnych metali, ale wszystkie te meta-

le są znane ludziom.

-  A co jeszcze pisze?
-  Że znaleźli tam jakiś okrągły przedmiot...
-  Jaki? Mów szybko!
-  Nie  wiadomo.  Ta  kula  nie  poddaje  się  żadnej  mechanicznej

obróbce i żadnemu odczynnikowi chemicznemu. Całkowita bier-
ność!

-  No, no! Walu, przecież jesteś chemiczką, co ty o tym sądzisz?
-  Co tam ja! To ciebie chciałam o to zapytać...
-  A diabli wiedzą, co to może być! W tej otchłani, z której docie-

ra do nas światło i przylatują meteory, mogą być takie rzeczy, o

393

których się nam nawet nie śniło!...

- A kiedy zademonstrujesz swój eteryczny trakt?
- Kiedyś go w końcu pokażę, ale najpierw muszę napisać książ-

kę.

- Komu ją poświęcisz?
- Naturalnie ojcu. Inżynierowi Michałowi Kirpicznikowi, wę-

drowcowi i elektrotechnikowi!

- To bardzo dobrze, Jegor! Cudownie, jak w bajce: wędrowcowi

i elektrotechnikowi!

- Tak, Walu. Nie pamiętam twarzy ojca, ale pamiętam, że był

małomówny i wcześnie wstawał. Jak dziwnie i niewcześnie umarł!
Przecież on niemal odkrył eteryczny trakt...

- Masz rację, Jegorze! A twoja matka stała się prawdziwą sta-

ruszką... Może mnie trochę odprowadzisz? Zrobiło się bardzo póź-
no, ale noc jest bardzo piękna. Umyślnie przyszłam tu wolnym
spacerkiem.

- Z przyjemnością, Walu, ale niezbyt daleko, bo chcę się wy-

spać. Za dwa dni muszę oddać książkę do druku, a napisałem do-
piero połowę. Nie lubię pisać, lubię robić konkretne rzeczy.

Wyszli do westybulu, zjechali windą i znaleźli się na powietrzu,

w którym wędrowały zmęczone nocne prądy.

Księżyc wolno przesuwał się po niebie. Być może leżało tam te-

raz zlodowaciałe ciało inżyniera Kreutzkopfa, na wieki samotne.

Wala i Jegor szli pod rękę. W głowie młodzieńca płynęły nieja-

sne myśli gasnące jak wiatry w dzikim, pustym polu i zapalające się
od kontaktu z miłą dziewczyną, taką ludzką i kobiecą. Kirpicznikow
jednak konstruował swoje wynalazki nie tylko głową, lecz także
sercem i krwią, więc bliskość Walentyny wzbudzała w nim tylko
lekkie uczucie smutku i tęsknoty. Siły jego serca zostały zmobilizo-
wane do ataku na inny cel.

394

Moskwa zasypiała. Niewyraźnie i niejasno szumiały jakieś dale-

kie maszyny. Nad głowami unosił się bezsenny Księżyc, wzywając
człowieka do lotu, podróży i odetchnięcia pustką międzyplanetar-
nej otchłani.

Jegor uścisnął rękę Wali, chciał jej coś powiedzieć - jakieś po-

wolne i dziewicze słowo, które każdy człowiek wypowiada tylko raz
w życiu, ale w rezultacie nie odezwał się i w milczeniu wrócił do
domu.

Matka spała, a stół kreślarski tęsknił do jego ręki.
Zdjąwszy buty i zgasiwszy światło, Jegor nagle przypomniał so-

bie o znalezionym przez Krochowa we wnętrzu kamczackiego boli-
du tajemniczym przedmiocie - milczącej kuli, której nie sposób
rozrąbać na kawałki ani strawić kwasami.

- Sprasowany eter! - powiedział na głos. - Zwłoki elektronów

wtłoczone w siebie nawzajem! Tak, ich rzeczywiście nie da się w
żaden sposób ugryźć, bo śmierć jest prymitywna i absolutna!

Przykrył się kołdrą, pomyślał sennie: „A co sprasowało eter?” - i

usnął.

We śnie zobaczył ogromną, luksusowo wydaną księgę i siebie

jako siedmioletniego chłopczyka czytającego od połowy strony
takie oto słowa:

„Życie jest ułomnym faktem; każda istota usiłuje zrobić coś ta-

kiego, czego nigdy nie było i nie będzie, więc dlaczego wiele zjawisk
przyrody  żywej  jest  niewytłumaczalnych  i  nie  posiada  odpowied-
ników we Wszechświecie. Na przykład umierający elektron, szuka-
jący w eterze zwłok swojej narzeczonej może ściągnąć ku sobie cały
kosmos, zagęścić go w  kamień o  potwornym ciężarze  właściwym  i
samemu zginąć w jego kamiennym środku z rozpaczy, której skala
podobna  jest  do  odległości  od  Ziemi  do  Drogi  Mlecznej.  Niechaj
wówczas  uczony  spróbuje  dociec  tajemnicy  martwego  nie-
biańskiego kamienia!... Niechaj zrodzi się mózg zdolny pomieścić

395

całą potworną komplikację i straszliwie ułomne piękno Wszech-
świata!”

Obudziwszy się Jegor zapomniał swój sen na zawsze, na cale ży-

cie.

Dwudziestego marca noce nie są tak krótkie, a dnie długie, aby

zorza zaranna rozgorzała o pierwszej po północy. Nigdy się tak nie
zdarzało i nawet najstarsi ludzie niczego podobnego nie pamiętają.

Ale pewnego razu tak się zdarzyło. Mieszkańcy Moskwy rozcho-

dzili się do domów - jedni z teatrów, drudzy z nocnej zmiany, inni
wreszcie z przeciągającej się wizyty u przyjaciół.

Tego wieczoru w Wielkiej Sali Filharmonii dawał koncert słyn-

ny wiedeński pianista Schachtmeier. Jego głęboka podwodna mu-
zyka, pełna owego majestatycznego i dziwnego uczucia, którego nie
można nazwać ni smutkiem, ni ekstazą - wstrząsnęła słuchaczami.
Ludzie rozchodzili się w milczeniu z Filharmonii, przerażeni i za-
chwyceni nową głębią i horyzontami życia, o których Schachtmeier
opowiedział im żywiołowym językiem muzyki.

W Muzeum Politechnicznym o pół do pierwszej skończył się

wykład  Maxa  Valiere'a,  który  zawrócił  z  połowy  drogi  na  Księżyc.
W rakiecie jego konstrukcji były pewne niedopatrzenia, a ponadto
środowisko leżące między Ziemią a Księżycem okazało się zupełnie
inne,  niż  na  to  mogły  wskazywać  obserwacje  prowadzone  z  po-
wierzchni  naszego  globu.  Dlatego  Valiere  zawrócił.  Audytorium
było  wstrząśnięte  opowieścią  podróżnika  i  pełne  entuzjazmu  dla
wspaniałego  czynu  z  ogromnym  hałasem  rozpływało  się  po  mie-
ście. Pod tym względem słuchacze Valiere'a i Schachtmeicra krań-
cowo się od siebie różnili.

I akurat w tym momencie wysoko nad placem Swierdłowa za-

świecił błękitny punkcik, który po sekundzie zwielokrotnił swe

396

rozmiary   i   zaczął wysnuwać z siebie niebieskawą spiralę, obraca-
jąc  sic  wolno  i  jakby  rozwijając  kłębek  jakiejś  błękitnej  strugi.  Je-
den  promień  wolno  opadał  ku  ziemi  i  widać  było  wyraźnie  jego
podrygujący  ruch,  jakby  napotykał  na  swej  drodze  przeciwstawne
siły  hamujące  jego  bieg.  Wreszcie  słup  niebieskiego  martwego,
ognia  zawisł  między  ziemią  a  nieskończonością,  a  błękitna  zorza
ogarnęła całe niebo. Wszystkich najbardziej przeraził fakt, że znik-
nęły najdrobniejsze cienie: każdy przedmiot na  powierzchni ziemi
został  otulony  w  jakiś  nieruchomy,  wszechprzenikający  płyn  -  i
przestał rzucać cienie.

Pierwszy raz od swego założenia Moskwa zamilkła: kto mówił,

ten zamilkł, kto milczał, ten nie wydał najcichszego nawet okrzyku.
Ustał wszelki ruch: kto jechał, ten zatrzymał swój pojazd, kto stał,
ten zapomniał, gdzie zamierzał się udać.

Cisza i błękitny mądry blask objęły się nad zmartwiałą Ziemią.

Cisza była tak głęboka, że owa błękitna zorza zdawała się dźwięczeć
monotonnie i czule, tak uspokajająco jak granie świerszczy zapa-
miętane z dzieciństwa.

W wiosennym powietrzu każdy głos jest dźwięczny i młody. Te-

raz też spod kolumn Teatru Wielkiego rozległ się przenikliwy i
zdziwiony krzyk kobiety: czyjaś dusza nie wytrzymała napięcia i
poruszyła się gwałtownie, aby otrząsnąć się z tego zauroczenia.

I natychmiast nocna Moskwa ożyła: szoferzy nacisnęli guziki

starterów, piesi uczynili pierwszy krok, mówiący zakrzyczeli, śpiący
obudzili się i wybiegli na ulice, każde spojrzenie obróciło się ku
niebu, każdy mózg zadygotał z podniecenia.

Ale błękitna zorza zaczęła gasnąć. Ciemność zalewała horyzon-

ty,  spirala  zwijała  się,  kryjąc  się  w  głębinach  Drogi  Mlecznej  i  zo-
stała  tylko  jaskrawa  wirująca  wolno  gwiazda,  ale  i  ona  tajała  w
oczach, aż wreszcie wszystko zniknęło jak senne majaki.   Każde

397

jednak oko zapatrzone w niebo długo jeszcze widziało tam nie-
bieską gwiazdę, chociaż jej tam już nie było, a na nieboskłonie ja-
rzył się tylko zwyczajny gwiezdny deszcz.

I wszystkim zrobiło się jakoś smutno, chociaż prawie nikt nie

wiedział, o co chodzi.

Rano „Izwiestija” opublikowała wywiad z inżynierem Kirpiczni-

kowem.

„Wytłumaczenie nocnej zorzy nad światem
Nasz reporter z największym trudem dotarł do Laboratorium

Mikrobiologicznego im. prof. Maranda. Miało to miejsce o czwartej
nad  ranem,  bezpośrednio  po  wystąpieniu  zjawiska  optycznego  w
eterze.  W  laboratorium  reporter  zastał  śpiącego  inż.  Kirpiczniko-
wa,  znanego  konstruktora  urządzeń  do  rozmnażania  materii  i  od-
krywcy tak zwanego «eterycznego traktu«.

Nie odważył się obudzić zmęczonego wynalazcy, ale wygląd la-

boratorium pozwolił mu ustalić wszystkie wyniki nocnego do-
świadczenia.

Poza przyrządami niezbędnymi do sporządzenia eterycznego

traktu i akumulacji martwych elektronów na stole wynalazcy leżał
stary pożółkły rękopis, na którego pierwszej stronie widniało zda-
nie: »Teraz sprawą techników jest hodowanie żelaza, złota i węgla
tak samo, jak rolnicy hodują świnie.« Korespondent na razie nie
zdołał ustalić, do kogo należą te słowa.

Połowę sali doświadczalnej zajmowało błyszczące ciało, które

po  bliższym  zbadaniu  okazało  się  żelazem  o  kształcie  niemal  pra-
widłowego sześcianu o wymiarach 10x 10x 10 metrów. Nie wiado-
mo,  w  jaki  sposób  bryła  o  takiej  wielkości  znalazła  się  w  sali  do-
świadczalnej,  skoro  prowadzące  do  niej  drzwi  i  okna  są  znacznie
mniejsze. Pozostaje tylko przypuszczać, iż żelazo nie zostało w ogó-
le  przyniesione  z  zewnątrz,  tylko  wyhodowano  je  w  laboratorium.
Ten domysł znalazł potwierdzenie w dzienniku laboratoryjnym

398

leżącym obok starego rękopisu. Inż. Kirpicznikow wpisał tam wła-
snoręcznie: «Ciało doświadczalne - miękkie żelazo o wymiarach 10
x 10x 10 cm, 1 godz. 25 min., napięcie optymalne.« Późniejszych
wpisów w dzienniku nie ma. Należy więc przypuszczać, iż w ciągu 2
do 3 godzin żelazo powiększyło swą objętość stukrotnie. Taka jest
siła eterycznego karmienia.

W sali rozlega się jakiś nieustanny, miarowy hałas, na który

nasz  reporter  zrazu  nie  zwrócił  uwagi.  Po  zapaleniu  światła  do-
strzegł  jakiegoś  potwora  siedzącego  na  podłodze  w  pobliżu  bryły
żelaza.  Obok  nieznanej  istoty  leżały  skomplikowane  detale  znisz-
czonego  aparatu  wyglądającego  tak,  jak  gdyby  zostały  przepalone
łukiem  Volty.  Zwierzę  miarowo  jęczało.  Reporter  sfotografował  je
(zdjęcie zamieszczamy). Jak widać, ma ono kształt owoidu o wyso-
kości metra i maksymalnej szerokości około pół metra. Barwa ciała
-  czerwono-żółta.  Narządów  wzroku  i  słuchu  nie  stwierdzono.  Ku
górze  unosi  się  ogromna  rozdziawiona  paszczęka  pełna  czarnych
zębów  o  długości  dochodzącej  do  4  cm.  Zwierzę  posiada  cztery
krótkie  (1/4  metra)  muskularne  łapy  o  obwodzie  co  najmniej  pół
metra. Każda łapa zakończona jest pojedynczym silnym palcem w
kształcie elastycznego lśniącego oszczepu.  Zwierzę  stoi na grubym
silnym ogonie, którego koniec porusza się, ukazując trzy połyskliwe
zęby.  Kły  w  otwartej  paszczęce  są  nagwintowane  i  obracają  się  w
swoich gniazdach. Ta dziwna i przerażająca istota jest bardzo moc-
no zbudowana i sprawia wrażenie żywej bryły metalu.

Hałas w laboratorium spowodowany był jękami tego gada wy-

wołanymi prawdopodobnie głodem. Zwierzę to jest bez wątpienia
sztucznie utuczonym i wyhodowanym przez inż. Kirpicznikowa
elektronem.

Na zakończenie tego, by tak rzec, zaocznego wywiadu z inż. Kir-

picznikowem redakcja łączy się z czytelnikami i całym krajem w

399

radości z powodu nowego zwycięstwa geniuszu naukowego, które
przypadło w udziale młodemu radzieckiemu naukowcowi.

Sztuczna hodowla żelaza i w ogóle rozmnażanie materii da

Związkowi  Radzieckiemu  taką  przewagę  gospodarczą  i  wojskową
nad  pozostałą,  kapitalistyczną  częścią  świata,  że  gdyby  kapitalizm
miał wyczucie epoki i rozsądek historyczny, natychmiast poddałby
się  socjalizmowi  bez  żadnych  warunków  wstępnych.  Ale  imperia-
lizm niestety nigdy nie miał tych cennych cech.

Rewolucyjna Rada Wojskowa i Wszechzwiązkowa Rada Gospo-

darki Narodowej podjęła już odpowiednie kroki dla zapewnienia
państwu monopolu na korzystanie z wynalazku J. M. Kirpiczniko-
wa.

J. M. Kirpicznikow jest członkiem partii i Biura Wykonawczego

Komunistycznej Międzynarodówki Młodzieżowej. Już parę miesię-
cy temu zrzekł się bezpłatnie na rzecz państwa praw do wszystkich
swoich odkryć i konstrukcji. Ze swej strony rząd naturalnie zapew-
ni J. M. Kirpicznikowowi wszelkie warunki do dalszej pracy.

Dziś o godzinie pierwszej po południu J. M. Kirpicznikow spo-

tka się z przewodniczącym Rady Komisarzy Ludowych Związku,
tow. Czaplinem.”

Cała Moskwa - ten nowy Paryż socjalistycznego świata - oszala-

ła z radości po przeczytaniu tej informacji. Żywe, namiętne, uspo-
łecznione miasto w całości wyległo na ulice, zapełniło kluby, sale
wykładowe i w ogóle wszystkie miejsca, gdzie była nadzieja na uzy-
skanie dokładniejszych wiadomości na temat prac Kirpicznikowa.

Dzień wstał słoneczny, śnieg zaczął tajać i potężna nadzieja roz-

rastała się w ludzkich sercach. W miarę ruchu Słońca ku południo-
wemu zenitowi mózg człowieka coraz jaśniej widział przyszłość
promienną jak tęcza, oszałamiającą jak podbój Wszechświata, jak

400

błękitna otchłań wielkiej duszy obejmującej żywioły świata niczym
ukochaną kobietę.

Ludzie nie znajdowali slow na wyrażenie radości ze zwycięstwa

techniki i każdy tego dnia był szlachetny.

Cóż może być radośniejszego i pełniejszego niepokoju od dnia,

który zwiastuje rewolucję techniczną i niesłychany dobrobyt społe-
czeństwa?

„Wieczorna Moskwa” wydrukowała sprawozdanie z zebrania

robotników fabryki „Generator”, w której Jegor Kirpicznikow od-
bywał swoją dwuletnią praktykę studencką.

Na zebranie przybył przewodniczący Rady Komisarzy Ludo-

wych Czaplin i Kirpicznikow. Powitało ich na stojąco osiem tysięcy
rzemieślników i specjalistów.

Kirpicznikow wygłosił referat o odkryciu eterycznego traktu

oraz  jego  wykorzystaniu  przemysłowym  w  najbliższej  przyszłości.
Zaczął od badań prowadzonych przez Ajunitów, szczegółowo omó-
wił  prace  F.  K.  Popowa,  którego  należy  uznać  za  wynalazcę  ete-
rycznego traktu, a następnie przedstawił historię poszukiwań swo-
jego  ojca  i  zakończył  krótką  wzmianką  o  własnej  pracy  będącej
ukoronowaniem trudu wszystkich poprzedników.

Tow. Czaplin przedstawił posunięcia, jakich zamierza dokonać

rząd, aby wynalazek Kirpicznikowa przyniósł jak największy poży-
tek społeczeństwu.

Rzemieślnicy na własnych rękach zanieśli Kirpicznikowa i Cza-

plina do ich automobili.

Czaplin pojechał na Kreml, a Kirpicznikow do mieszkania mat-

ki.

Podobnie jak za dawnych czasów kobiety nosiły teraz narzutki i

długie suknie zakrywające nogi i ramiona. Miłość była uczuciem
rzadkim, lecz uważano ją za dowód wielkiego intelektu.

401

Dziewiczość kobiet i mężczyzn stała się społeczną normą

moralną,  a  literatura  tych  czasów  stworzyła  wzorce  nowego  czło-
wieka  nie  znającego  małżeństwa,  lecz  pełnego  namiętnej  miłości
zaspokajanej  jednak  nie  przez  współżycie,  tylko  przez  twórczość
naukową lub kreacyjną działalność społeczną.

Czasy płciowej ułomności odeszły z kręgu zainteresowania

człowieka pochłoniętego urządzaniem społeczeństwa i natury.

Nadeszło nowe lato. Jegor poczuł się zmęczony eterycznym

traktem i bezradnie zatęsknił za odległymi, niejasnymi zjawiskami,
jak mu się to już nie po raz pierwszy przydarzyło.

Znowu trawił dni na włóczędze i rozkoszował się samotnością to

w Ostankinie, to w Srebrnym Borze, to nad brzegami Ładogi, którą
zawsze bardzo lubił.

- Ty, Jegor, powinieneś się zakochać! - mówili mu przyjaciele. -

Ech, żeby tak napuścić na ciebie jakąś hożą dziewczynę o warkoczu
przesiąkniętym zapachem siana!...

- Dajcie spokój - opędzał się od nich młody wynalazca. - Ja i

sam z sobą nie bardzo umiem sobie poradzić. Wiecie, zupełnie nie
mogę się zmęczyć. Pracuję dzień i noc, a rano słyszę, jak mi mózg
zgrzyta i nie kwapi się do snu!

- No to się ożeń! - upierali się przyjaciele.
- Nie! Kiedy zakocham się mocno po raz pierwszy i ostatni w

życiu, to wtedy...

- Co wtedy?
- Wtedy... wyruszę na wędrówkę, żeby marzyć i tęsknić za uko-

chaną.

- Dziwny z ciebie człowiek, Jegorze! Zalatuje od ciebie jakimś

stęchłym romantyzmem... Inżynier, członek partii, a ma ochotę
tęsknić i marzyć!...

W maju przypadały urodziny Walentyny Krochowej. Wala przez

cały dzień czytała Puszkina i płakała, bo ukończyła właśnie dwa-
dzieścia lat.

402

Wieczorem ubrała się w szarą suknie, ucałowała sygnet na palcu

- prezent od ojca - i zaczęła czekać na Jegora, jego matkę i dwie
swoje przyjaciółki. Nakryła do stołu. W pokoju pachniało kwiatami,
polem i czystym ludzkim ciałem.

Ogromne okno było szeroko rozwarte, ale widać przez nie było

tylko niebo i powietrze drgające na straszliwej wysokości.

Wybiła siódma. Walentyna usiadła do fortepianu i zagrała kilka

etiud Schachtmeiera. Nie mogła pozbyć się serdecznego niepokoju
i nie wiedziała, co ma robić - rozpłakać się czy też zacisnąć zęby i
stracić nadzieję.

Wiosenną naturę trawiła cielesna namiętność i żądza odurzają-

cej  życie  miłości.  Walentyna  Krochowa  dostała  się  w  krąg  tych
pierwotnych sił i nie potrafiła się z nich wyzwolić. Ani rozsądek, ani
cudze cierpienia zawarte w poematach i muzyce - nic nie pomagało
jej  zrozpaczonej  młodości.  Potrzebowała  pocałunku,  a  nie  filozofii
ani  nawet  piękna.  Zawsze  była  wobec  siebie  uczciwa,  więc  i  teraz
doskonale zdawała sobie z tego sprawę.

O ósmej rozległo się pukanie do drzwi. Listonosz przyniósł jej

telegram zawierający dziwne, żartobliwe i okrutne słowa ułożone w
rymy, do których Jegor miał słabość od dzieciństwa:

Darowuję ci Księżyc na niebie,
Daję żywą trawę na ziemi.
Jestem sam, jestem bardzo biedny,
Ale nic mi nie żal dla ciebie.

Walentyna niczego nie zrozumiała, ale nie miała czasu na za-

stanawianie się, bo akurat przyszły wesołe przyjaciółki.

O jedenastej Walentyna pozbyła się przyjaciółek i poszła do Je-

gora gnana ponurą rozpaczą.

Zastała tylko Marię Aleksandrownę. Jegora w domu nie było już

od dwóch dni. Walentyna przyjrzała się blankietowi telegramu i
zobaczyła, że został on nadany z Pietrozawodzka.

403

- A ja myślałam, że on dzisiaj u pani będzie - powiedziała Maria

Aleksandrowna.

- Nie, u mnie go nie było!
Obie kobiety usiadły w milczeniu, zazdrosne o siebie nawzajem

- obie równie nieszczęśliwe z powodu utraty.

W sierpniu Maria Aleksandrowna otrzymała nadany z Tokio list

od Jegora:

Mamo! Jestem szczęśliwy, bo coś niecoś zrozumiałem.

Moja praca zbliża się do końca. Tylko wędrując po ziemi pod
różnymi promieniami słońca i nad różnymi skałami potrafię
prawdziwie  myśleć.  Dopiero  teraz  zrozumiałem  ojca,  bo  do
pobudzenia  myśli  potrzebne  są  siły  zewnętrzne.  Owe  siły
rozproszone  są  po  drogach  całej  Ziemi.  Należy  ich  szukać  i
podstawiać  pod  nie  głowę  i  ciało,  jak  pod  ciepłą  ulewę.
Wiesz, że szukam korzeni świata, gleby kosmosu, z której te
korzenie  wyrosły.  Kiedyś  marzyli  o  tym  starożytni  filozofo-
wie, a teraz stało się to pilnym problemem naukowym. Ktoś
go  musiał  rozwiązać,  więc  ja  się  tego  podjąłem.  Poza  tym
wiesz,  że  moje  żywe  mięśnie  dopominają  się  o  pracę  i  zmę-
czenie,  gdyż  w  bezczynności  i  lenistwie  zginąłbym  i  sczezł.
Ojciec również czuł tę potrzebę; być może jest to nabyta cho-
roba, a może złe dziedzictwo przodków - pieszych włóczęgów
i  kijowskich  pątników.  Nie    szukaj  mnie  i  nie  martw  się  o
mnie: wrócę, kiedy dokonam tego, co zaplanowałem. Myślę o
tobie nocując w stogach siana i rybackich szałasach. Tęsknię
za tobą, ale pędzą mnie naprzód moje niespokojne nogi i mo-
ja  szalona  głowa.  Może  naprawdę  życie  jest  faktem  ułom-
nym, a każda oddychająca istota - cudem i wyjątkiem. Skoro
tak, to tym serdeczniej myślę o mojej ukochanej matce i nie-
pomszczonym ojcu.

Jegor

404

Trzydziestego pierwszego grudnia do Moskwy dotarła wiado-

mość, że Jegor Kirpicznikow zmarł w więzieniu w Buenos Aires.
Został aresztowany wraz z grupą bandytów rabujących pociągi po-
spieszne. W więzieniu zachorował na tropikalną malarię. Cała szaj-
ka została skazana na powieszenie, a ponieważ Kirpicznikow był
zbyt słaby, żeby iść na szubienicę - dano mu śmiertelną dozę truci-
zny.

Jego zwłoki razem z doczesnymi szczątkami powieszonych ra-

busiów zostały wrzucone w mętne wody Amazonki i spłynęły do
Atlantyku. Szubienice stały tuż nad brzegiem Amazonki. Je rów-
nież wrzucono po egzekucji do rzeki.

Na zapytanie rządu radzieckiego o powód takiej brutalnej roz-

prawy z człowiekiem, który nie mógł być przestępcą i trafił do szaj-
ki  zapewne  najzupełniej  przypadkowo,  władze  brazylijskie  odpo-
wiedziały,  iż  nie  miały  pojęcia,  że  uwięziły  właśnie  Kirpicznikowa.
W  momencie  aresztowania  odmówił  podania  swego  nazwiska,  a
potem zachorował i w trakcie śledztwa ani razu nie odzyskał przy-
tomności.

Maria Aleksandrowna ustawiła nową urnę w Domu Pamięci w

Srebrnym Borze, tuż obok urny swojego męża, i opatrzyła ją napi-
sem:

„Jegor Kirpicznikow. Zginął w wieku 29 lat. Wynalazca eterycz-

nego traktu - kontynuator dzieła F. K. Popowa i swego ojca. Wiecz-
na sława i cześć budowniczemu nowej przyrody.”

1927

Przełożyła Aneta Tyszkowska

Posłowie

Fantastyka rosyjska jest znana w Polsce przede wszystkim w

swoim wariancie radzieckim. Nic w tym dziwnego, ponieważ oczy-
wisty  rozwój  tego  gatunku  wypowiedzi  literackiej  datuje  się  bez
wątpienia  od  lat  dwudziestych.  Należy  zaznaczyć,  że  z  ostatnich
trzydziestu  lat  pochodzi  najwięcej  utworów  twórców  science  fic-
tion. Chodzi tu przede wszystkim o takich pisarzy, jak Iwan Jefre-
mow, Aleksander Kazancew, Giennadij Gor, Jeriemiej Parnow czy
też bracia Arkady i Borys Strugaccy.

Nurt tego typu twórczości literackiej (SF) w zasadzie stale ist-

niał  w  literaturze  radzieckiej,  ale  niewątpliwie  jego  eksplozja  na-
stąpiła  po  1956  roku,  po  znamiennych  i  historycznych  decyzjach
XX Zjazdu KPZR dotyczących wszystkich dziedzin życia społeczno-
politycznego  i  kulturalnego.  Oczywistym  symptomem  tych  zmian
w  dziedzinie  radzieckiej  fantastyki  naukowej  stały  się  nie  tylko
same  dzieła,  ale  także  cały  szereg  poczynań  instytucjonalno-
organizacyjnych.  Wówczas  to  wzrosło  znaczenie  znanej  serii  „Bi-
bliotieka  prikluczenij  i  naucznoj  fantastiki”,  w  której  nota  bene
ukazało się sporo utworów Stanisława Lema. Tendencję tę utrwali-
ły wszelkiego rodzaju almanachy, na przykład NF, Sbornik naucz-
noj  fantastiki,  Fantastika, czy  też  bardziej  uniwersalnego  charak-
teru Mir priklliczenij, Choczu wsio znat’ itp. oraz wszelkiego

406

rodzaju  antologie.  Oczywiście  te  poczynania  autorów  i  wydawców
radzieckich  szły  w  jakimś  sensie  w  parze  z  ogólną  inwazją  SF  w
sferę  życia  duchowego  naszej  współczesności.  Jej  symptomy
znacznie  wcześniej  przejawiły  się  za  Zachodzie,  zwłaszcza  (naj-
wcześniej) w Stanach Zjednoczonych. Wreszcie ta ogólna tendencja
światowa znalazła swój pełny wyraz w powstaniu wielu organizacji
międzynarodowych  jednoczących  autorów  SF  oraz  propagujących
tę  twórczość  wśród  ich  coraz  liczniejszych  wielbicieli  i  adeptów.
Zjawisko to nie ominęło także Polski.

Jednak oczywisty rozwój współczesnej fantastyki radzieckiej

przesłonił  w  poważnym  stopniu  to,  co  zrobiono  w  tej  mierze  w
Rosji  w  przeszłości,  nawet  w  tej  niezbyt  odległej,  z  lat  dwudzie-
stych.  Zrozumiałe  jest,  że  współczesna  fantastyka  radziecka  nie
wyrosła na ugorze. Przeciwnie, minione wieki  i lata zbudowały jej
solidną  podstawę  nie  tylko  w  dziełach  klasyków  literatury  rosyj-
skiej  (Aleksandra  Radiszczewa,  Mikołaja  Czernyszewskiego,  Lwa
Tołstoja, Fiodora Dostojewskiego, Iwana Turgieniewa), ale także w
utworach  wielu  innych  mniej  znanych  lub  dziś  zupełnie  zapom-
nianych pisarzy.

Zatem dominacja współczesnej fantastyki radzieckiej przejawia-

jąca  się  w  olbrzymich  ilościach  publikowanych  dzieł,  wszelkiego
rodzaju  almanachach  i  antologiach  (Aleksander  Kazancew,  Iwan
Jefremow czy bracia Strugaccy i in.), w poważnym stopniu zaważy-
ła  na  specyfice  popularyzacji  fantastyki  rosyjskiej  w  Polsce.  Do-
strzegamy to przede wszystkim w wielu polskich antologiach i edy-
cjach dzieł poszczególnych  pisarzy radzieckich.  Takie  zbiorki i an-
tologie,  jak  Alfa  Eridana  (1962),  Ostatni  z  Atlantydy  (1964),  Za-
gadka liliowej  planety  (1966)  czy  Okno  w  nieskończoność  (1980)
utrwaliły przekonanie czytelnicze, że przedrewolucyjna fantastyka

407

rosyjska w swoim scjentystycznym kształcie albo nie istniała, albo
była znikoma i niegodna uwagi. Dotyczy to także w pewnym sensie
fantastyki radzieckiej okresu tuż po rewolucji. Nie zmieniają bo-
wiem tego stanu rzeczy przekłady (nieliczne zresztą) utworów
Aleksego Tołstoja, Aleksandra Bielajewa i Andrieja Płatonowa.

W ostatnich latach zauważamy poważną zmianę tej orientacji,

przede wszystkim w ZSRR. Otóż w 1977 roku „Mołodaja Gwardija”,
zasłużone wydawnictwo radzieckie w dziedzinie popularyzacji fan-
tastyki,  wydała  interesującą,  retrospektywną  antologię  fantastyki
rosyjskiej pod tytułem Wzgląd skwoz' stoletija, obejmujący znacz-
ny  wybór  przeważnie  zapomnianych  małych  form  prozatorskich
słabo  znanych  pisarzy  rosyjskich  XVIII  i  pierwszej  połowy  XIX
wieku.  Dwa  lata  później  ta  sama  moskiewska  firma  wydawnicza
opublikowała antologię pod tytułem Wiecznoje solnce, która objęła
przede  wszystkim  rosyjską  utopię  społeczną  i  fantastykę  naukową
od drugiej połowy XIX wieku do modernizmu, a więc do przełomu
XIX i XX wieku. Równocześnie wznowiono ostatnio wiele zupełnie
zapomnianych lub całkowicie nieznanych utworów takich pisarzy z
lat dwudziestych naszego stulecia, jak Aleksander Bogdanów, Kon-
stanty  Ciołkowski,  Walentin  Katajew,  Wieniamin  Kawierin,  Alek-
sander Grin, Andriej Platonów czy Aleksander Biclajew.

Niewątpliwie te poczynania i przede wszystkim dwie obszerne

antologie zdopingowały polskich tłumaczy i wydawców do wydania
podobnego w pewnym sensie zbiorku fantastyki rosyjskiej sięgają-
cej  XVIII  wieku.  Jednak  ani  autor  wyboru  i  tłumacz  zarazem,  ani
wydawca  nie  zamierzali  kopiować  skądinąd  ciekawych  pozycji  ra-
dzieckich.  Starali  się,  przede  wszystkim  w  oparciu  o  wiele  źródeł
radzieckich, stworzyć retrospektywny obraz fantastyki rosyjskiej,

408

który sygnalizowałby pewne nurty i poszukiwania pisarzy bądź
mało znanych, bądź też zupełnie zapomnianych.

Z tych właśnie względów zrezygnowano z monolityczności anto-

logii w sensie jej jednorodności gatunkowej. Uwzględniono typową
SF, ale też szczególnie wyeksponowano wielkość odmian gatunku -
od utopii oświeceniowej czy romantycznej do utworów typu SF
Herberta George'a Wellsa albo Juliusza Verne'a, jak również takich
dzieł; w których można odnaleźć silny wpływ innych pisarzy za-
chodnich (np. R. Kiplinga, E. T. A. Hoffmanna, E. A. Poego).

W zasadzie zrezygnowano z tych fragmentów wielkiej klasyki

rosyjskiej  XIX  wieku,  które  są  dość  dobrze  znane  w  Polsce  dzięki
wielokrotnym wznowieniom na przykład takich dzieł, jak Co robić?
Mikołaja Czernyszewskiego (ze słynnym snem bohaterki powieści,
Wiery  Pawłowny)  czy  też  części  powieści  Młodzik  Fiodora  Dosto-
jewskiego  (Sen  o  złotym  wieku).  Dotyczy  to  także  utworów  Alek-
sandra  Radiszczewa,  Iwana  Turgieniewa,  Iwana  Gonczarowa,  jak
również  Lwa  Tołstoja,  Antoniego  Czechowa  czy  Maksyma  Gorkie-
go.

Włączono jednak do zbiorku fragment niesłusznie zapomnianej

powieści podróżniczej hrabiego Włodzimierza Sołłoguba pod tytu-
łem  Tarantas,  będącej  swoistą  parodią  słowianofilskich  idei  prze-
ważnie  idealizujących  wizje  przyszłości.  Fragment  tej  powieści,
ostatnio zresztą wznowionej w ZSRR w znakomitym reprincie, jest
w tej antologii o tyle istotny, że nie tylko przypomina dzieło zapo-
mniane (i godne wydania w przekładzie), ale również wskazuje na
istnienie w klasycznej literaturze rosyjskiej silnego nurtu sceptycz-
nego w budowaniu utopijnych wizji społecznych. Co więcej, wydaje
się,  że  Włodzimierz  Sołłogub  ze  swoim  Tarantasem  stał  się  w  ja-
kiejś mierze prekursorem futurologicznych wizji Mikołaja Gogola

409

zawartych  w  historiozoficznych  fragmentach  Martwych  dusz  oraz
utopijnych, optymistycznych wyobrażeń Mikołaja Czernyszewskie-
go  zbudowanych  już  na  innych,  znacznie  bardziej  zracjonalizowa-
nych podstawach. Do Gogola nawiązuje niewątpliwie wizyjny cha-
rakter  przyszłości  Rosji.  W  tym  też  można  doszukiwać  się  silnej
presji  romantyzmu.  Do  Czernyszewskiego  zaś  -  wyraźne  akcenty
społeczni,  zwłaszcza  krytyczne  widzenie  rzeczywistości  realnej,
empirycznej.

Rok 4338 Włodzimierza Odojewskiego umieszczony w antologii

jest  również  tylko  fragmentem  większej  całości,  która  w  zamiarze
autora  miała  być  ogromną  powieścią  obejmującą  czasy  przeszłe
Rosji,  teraźniejszość  oraz  jej  przyszłość.  Autor  nie  zdołał  nawet
zakończyć części futurologicznej - tej swoistej ucieczki od rzeczywi-
stości  w  świat  wyobraźni.  Sam  utwór  posiada  przy  tym  dość  nie-
zwykłą w SF (ale typową dla romantyzmu) strukturę luźnych frag-
mentów, których nie łączy fabuła przygodowa, lecz tylko sam boha-
ter  doznający  szeregu  przeżyć,  wrażeń  i  fascynacji  związanych  z
somnambuliczną wizją roku 4338 wyrażoną w formie listów z po-
dróży.  Podkreślenia  wymaga  także  głęboka  wiedza  pisarza  z  po-
czątku XIX wieku oraz określone niepokoje cywilizacyjne, niewąt-
pliwie romantycznej proweniencji. Jest to swoisty traktat czy esej o
złożonej  wymowie  historiozoficznej,  której  bardziej  jednoznaczny
wyraz zawarły wcześniejsze utwory okresu oświecenia czy później-
sze z czasów pozytywizmu.

Na uwagę zasługują rzeczy w Polsce mało znane, zwłaszcza z

okresu  oświecenia  i  początków  romantycznego  przełomu.  Chodzi
tu  o  Najnowszą  podróż  napisaną  w  mieście  Bielewie  Wasyla
Lewszyna i Krainę Bezgłowców Wilhelma Küchelbeckera, znanego
ze  swej  radykalnej  działalności  dekabrystowskiej.  Opowieść
Lewszyna, podobnie jak wiele innych utworów z okresu oświecenia

410

(np. Podróż z Petersburga do Moskwy Aleksandra Radiszczewa, w
której również są wybitnie utopijne rozdziały, czy Podróż do Ziemi
Ofirskiej [...] Michała Szczerbatowa) przenosi bohatera w księży-
cową krainę utopijną, racjonalistycznie zorganizowaną według
wzorców i wyobrażeń typowo oświeceniowych.

Utwór Küchelbeckera jest także „podróżą” w krainę utopijną,

ale jej więź z realną rzeczywistością rosyjską została znacznie moc-
niej  podkreślona  poprzez  aktualność  spraw  i  problemów,  których
postawienie i krytyczne ujęcie świadczy o zdecydowanym radykali-
zmie  społecznym  i  humanizmie.  Formalnym  przykładem  tegoż
może  być  satyryczne,  zjadliwe  nazewnictwo  domniemanego  pań-
stwa księżycowego i jego stolicy: Akefalia - Bezhołowie i Akardion -
Bezduszność.

Ciekawym ewenementem jak najbardziej typowej już SF jest

niewielki  utwór  Mikołaja  Morozowa,  ściśle  związanego  z  ruchem
narodowolców. Jest to zapis przygody fantastycznej możliwej dzię-
ki  wprowadzeniu  szeroko  rozbudowanych  motywów  naukowych  i
technicznych  w  oparciu  o  hipotezy  naukowe  lat  osiemdziesiątych
ubiegłego  wieku  (kwestie  nieważkości,  lądowanie  na  Księżycu,
próba jego opisu). Pewne aluzje do realnej rzeczywistości na Ziemi
są tu jednak zdecydowanie stonowane, mimo że sam Morozów był
jednym z najradykalniejszych przeciwników caratu (był trzykrotnie
aresztowany, przesiedział - przeważnie w strasznym Szlisselburgu -
ponad dwadzieścia pięć lat).

Na podkreślenie zasługuje także bardzo swoiste opowiadanie

Toast Aleksandra Kuprina, znanego w Polsce z przekładów swoich
podstawowych  dzieł  -  Pojedynku,  wstrząsającej,  naturalistycznej
Jamy  oraz  opowiadań  psychologiczno-obyczajowych.  Kuprin  w
wielu swoich utworach fantastycznych ulegał wyraźnym wpływom
Herberta Wellsa, co znalazło swój wyraz w takich opowiadaniach,

411

jak  Błękitna  gwiazda,  Czarodziejski  dywan,  Królewski  park  i
Rozrzedzone słońce. Toast zaskakuje świeżością i nawet aktualno-
ścią  problematyki.  Pisarz  nie  tylko  przedstawił  w  nim  utopijną
wizję  przyszłości,  ale  równocześnie  zanegował  tę  przyszłość  po-
przez wyeksponowanie kwestii uniformizacji i bezduszności.

Pewne paralele z twórczością Herberta George'a Wellsa można

odnaleźć  w  dość  obszernej  opowieści  pod  tytułem  Góra  Gwiazdy
Walerego  Briusowa,  znanego  dekadenta  i  symbolisty  rosyjskiego.
Jest on znany w Polsce przeważnie ze swoich impresjonistycznych
wierszy  oraz  doskonałej,  modernistycznej  prozy  (por.  powieść
Ognisty anioł oraz zbiorek małych form prozy pt. Rea Silvia i inne
opowiadania wydany kilka lat temu). Okazuje się, że  Briusow  nie
pogardzał  także  fantastyką,  która  w  Górze  Gwiazdy  i  w  innych
utworach typu SF (np. Bunt maszyn czy Powstanie maszyn) ściśle
wiązała  się  z  jego  wizjami  eschatologicznymi  i  katastroficznymi,
tak bardzo fascynującymi w ogóle symbolistów rosyjskich.

Osobliwością antologii jest ścisłe związanie fantastyki rosyjskiej

minionych  epok  z  porewolucyjną  literaturą  radziecką  tego  typu,
która  jest  reprezentowana  przez  swoich  najwybitniejszych  przed-
stawicieli:  Aleksandra  Grina,  Andrieja  Płatonowa,  Wieniamina
Kawierina  oraz  jednego  z  twórców  nowoczesnej  SF  -  Aleksandra
Bielajewa.

Właściwie tylko Bielajew i Grin jako fantaści są nieco szerzej

znani w Polsce. Dotychczas wydano u nas kilka powieści Bielajewa,
między  innymi  Wyspę  zaginionych  okrętów  i  Człowieka-rybę.  W
pewnym  sensie  kontynuuje  on  na  gruncie  radzieckim  osobliwości
fantastyki  Juliusza  Verne'a,  bowiem  preferując  myśl  naukowo-
techniczną  tworzy  równocześnie  na  jej  bazie  przyszłe  możliwości
fantastyczne.  Preferuje  także  fabułę  sensacyjno-przygodową.  Jed-
nocześnie do tak skonstruowanych utworów włącza cały szereg

412

nowych  kwestii  społeczno-politycznych,  moralnych  i  nawet  świa-
topoglądowy*^  nieraz  o  wyraźnie  publicystycznymi  doraźnym
charakterze.  Opowieść  Biały  dziki  człowiek  zawiera  niewątpliwie
polemikę  z  tak  bardzo  popularnym  w  latach  dwudziestych  i  trzy-
dziestych cyklem powieściowym E. R. Burroughsa o Tarzanie.

Andriej Platonów jako fantasta nie został jeszcze szerzej pozna-

ny w Polsce. Jego kilka utworów fantastycznych nie weszło do czę-
sto wydawanych i wznawianych zbiorków opowiadań i opowieści. Z
tego  powodu  przytoczono  w  antologii  dwa  najważniejsze  fanta-
styczne  utwory  pisarza  -  opowiadanie  Potomkowie  słońca  i  opo-
wieść  Eteryczny  trakt.  Ta  ostatnia  została  wprawdzie  napisana
wiatach  1926-1927,  ale  po  raz  pierwszy  opublikowano  ją  w  ZSRR
dopiero w 1967 roku.

Platonów nie preferuje przygody, nie tworzy też utopii, a korze-

nie jego fantastyki mocno tkwią w rodzimych realiach i odnoszą się
do  czasów  mu  współczesnych.  W  wizjach  fantastycznych  pociąga
go  to,  co  interesuje  i  w  zasadniczej  twórczości,  a  więc  stosunek
człowieka  do  świata  rzeczy,  maszyn  i  odkryć  naukowych.  Stąd  tak
mocno  wyłania  się  etyczny  aspekt  cywilizacji,  jej  perspektyw  oraz
miejsca w nich człowieka. Łatwo dostrzec, zwłaszcza w Eterycznym
trakcie,  sceptycyzm  wobec  człowieka  i  jego  możliwości,  chociaż
ujmuje i pociąga czytelnika fascynacja pisarza bohaterami bez resz-
ty oddanymi pracy i wzniosłej idei. Nieobca mu jest także zjadliwa
ironia i satyra w stosunku do przyjętych stereotypowych, zracjona-
lizowanych i doraźnych wyobrażeń o człowieku i społeczeństwie.

Inną odmianę fantastyki reprezentują utwory Aleksandra Grina

Szczurołap i Wieniamina Kawierina Beczka. Grin tworzy fantasty-
kę niesamowitości i grozy, Kawierin - paradoksu i groteski.

413

Ich twórczość znana jest w Polsce przeważnie dzięki przekła-

dom  kilku  powieści  oraz  nielicznych  opowiadań.  Fantastyka  Ka-
wierina dzięki opowiadaniu umieszczonemu w antologii dociera do
czytelnika  polskiego  po  raz  pierwszy.  Szczurołap  Grina  był  już
publikowany  w  przekładzie  we  wcześniej  wydanym  zbiorku  opo-
wiadań niesamowitych pisarza. Równocześnie te dwa utwory silnie
są  związane  z  modernizmem,  to  znaczy  reprezentują  specyficzny
typ  imaginacji  modernistycznej  polegającej  na  przetworzeniu  rze-
czywistości,  jej  ufantastycznieniu,  zdemonizowaniu,  udziwnieniu.
U  Kawierina  przejawia  się  to  w  warstwie  fabularnej  (zagadka,  pa-
radoks), u Grina - w grze wyobraźni chorego bohatera.

Wybór tekstów bynajmniej nie odtwarza pełnego obrazu rozwo-

ju  rosyjskiej  fantastyki  (brak  tu  wielu  utworów  oświeceniowych  -
Michała  Szczerbatowa,  Aleksandra  Ułybyszewa;  romantycznych  -
zwłaszcza Roku MMMCDXL VIII Aleksandra Weltmana, powieści
napisanej  w  1833  roku  i  niewątpliwie  polemicznej  w  stosunku  do
utworów  Włodzimierza  Odojewskiego;  modernistycznych  -  szcze-
gólnie  powieści  Aleksandra  Bogdanowa  Czerwona  Gwiazda  lub
Inżynier Menni; jak również dzieł późniejszych, porewolucyjnych,
z lat dwudziestych - zwłaszcza opowiadań Wakntina Katajewa).

Prezentowana antologia jest kolejną polską próbą penetracji

bogatego  dorobku  w  dziedzinie  fantastyki  rosyjskiej  i  radzieckiej,
bynajmniej  nie  ograniczoną  przyjętymi  ramami  chronologicznymi
ani też epokami literackimi. Uwzględnia fantastykę różnorodną, tę
odleglejszą  i  tę  bliższą  nam  w  czasie,  ale  w  gruncie  rzeczy  mało
znaną.

W rezultacie tak skonstruowana antologia obejmuje okres od

XVIII wieku do lat dwudziestych naszego stulecia nie tylko wypeł-
nia określoną lukę w znajomości i popularyzacji tego gatunku, nie

414

tylko sygnalizuje bogactwo jego odmian, ale równocześnie wskazu-
je na oczywistą więź fantastyki przedrewolucyjnej z tego typu twór-
czością po 191  roku, co  było nieraz niesłusznie  podważane. Prob-
lem  sprowadza  się  nie  tylko  do  kontynuacji  wariantów    fantastyki
czy    jej    problematyki,    ulegające)  presji  określonych  warunków
historycznych  Rosji,  ale  przede  wszystkim  do  specyficznej  aury
niepokojów  moralno-etycznych.  Po  dziś  dzień  ta  specyfika  nie  zo-
stała bynajmniej zarzucona przez współczesnych twórców radziec-
kiej  SF  -  gatunku  w  zasadzie  dominującego  obecnie  nad  pozosta-
łymi odmianami twórczości fantastycznej.

Jerzy Litwinow

Noty o autorach

BIELAJEWALEKSANDER

(1884-1942) - prozaiki krytyk literacki.

Studiował  na  wydziale  prawa  Uniwersytetu  Petersburskiego  i  równolegle
w konserwatorium. Pisał od 1910 roku zmieniając przy tym często zawód.
Od 1925 roku całkowicie oddał się pracy literackiej. Jest jednym z twórców
radzieckiej SF, której też poświęcił kilka artykułów teoretycznych. W cen-
trum jego uwagi znalazły się kwestie nauki i techniki przyszłości ze szcze-
gólnym  uwzględnieniem  medycyny  i  biologii.  Pisał  przeważnie  powieści  i
opowieści naukowo fantastyczne, na przykład Gołowa profiessora Douela
(Głowa  profesora  Douela)  1925,  Ostrów  pogibszych  karablej  (Wyspa
zaginionych  okrętów)  1927,  Nadbiezdnoj  (Nadotchłanią)  1927,  Czeło-
wiek-amfibia  (Człowiek-ryba)  1928,  Pryżok  w  niczto  (Skok  w  nicość)
1933, Zwiezda KEC (Giviazda KEC) 1936. Ostatnia powieść jest oparta na
koncepcjach  Konstantego  Ciołkowskiego.  Opowieść  Bielyj  dikar'  (Biały
dziki człowiek) po raz pierwszy została wydana w 1926 roku.

BRIUSOW WALERY

(1873-1924) - poeta, prozaik, krytyk, teoretyk

literatury, tłumacz i pedagog. Po ukończeniu prywatnego gimnazjum stu-
diował na wydziale historyczno-filologicznym. Był jednym z pierwszych
rosyjskich dekadentów, a później czołowym symbolistą. Już pierwsze trzy
zbiorki poezji zredagowane przez Briusowa w trzech tomikach pod tytułem
Russkije simwolisty (Symboliki rosyjscy) 1894-1895 wywołały ożywione
zainteresowanie w Rosji. Później został on uznany za czołowego przedsta-
wiciela literatury modernistycznej. Wydał około stu zbiorków wierszy,

416

w  tym  także  liryki  o  tematyce  fantastycznonaukowej.  Wielką  popularno-
ścią  cieszyła  się  jego  proza,  zwłaszcza  Ogniennyj  angieł  (Ognisty  anioł)
1908 i Ałtar' pobiedy (Ołtarz zwycięstwa) 1913. Przejawiał spore zaintere-
sowanie  literaturą  fantastycznonaukową,  zajmując  się  problemami  teore-
tycznymi  i  tworząc  oryginalne  utwory,  na  przykład  Riespublika  Jużnogo
Kriesta  (Republika  Krzyża  Południowego)  1907,  Wosstanije  maszyn
(Powstanie maszyn) 1908, Matież maszyn (Bunt maszyn) 1914. Ostatnim
jego utworem gatunku SF jest opowieść Pierwaja mieżplanietnaja ekpie-
dicyja (Pierwsza wyprawa międzyplanetarna) napisana już po 1917 roku
i  opublikowana  pośmiertnie  w  1976  roku.  Gora  Zwiezdy  (Góra  Gwiaz-
dy),największa  objętościowo  opowieść  fantastyczna  Briusowa

została

napisana w latach 1895-1899.

GRIN ALEKSANDER

(1880-1932) - prozaik i poeta. Jego ojciec

(Stefan Hryniewski) był Polakiem zesłanym po powstaniu styczniowym do
Wiatki.  Pisarz  ukończył  tylko  szkołę  podstawową,  w  zasadzie  był  samo-
ukiem. Imał się różnych zawodów i w poszukiwaniu pracy często zmieniał
miejsca  pobytu.  W  wojsku  włączył  się  do  pracy  rewolucyjnej  współ-
pracując z partią eserów (socjalistów-rewolucjonistów). Po dezercji z woj-
ska  nielegalnie  prowadził  agitację  rewolucyjną  i  równocześnie  zajmował
się  pracą  literacką,  której  w  końcu  oddal  się  całkowicie.  Był  trzykrotnie
więziony.  Przebywał  także  na  zesłaniu.  Jego  debiutem  książkowym  jest
tom  opowiadań  Szapka-niewidimka  (Czapka-niewidka)  1908.  Napisał
ponad  pięćset  opowiadań  i  opowieści  oraz  kilka  powieści.  Po  Rewolucji
Październikowej  wydał  wiele  swoich  najlepszych  utworów:  Alyje  parusa
(Szkarłatne  żagle)  1923,  Blistajuszczij  mir  (Migotliwy  świat)  1924,  Bie-
guszczaja  po  wołnam  (Biegnąca  po  falach)  1928,  Dżessi  i  Morgiana
(Jessy i Morgiana) 1929 oraz wiele zbiorków opowiadań. W jego utworach
bardzo  często  pojawiają  się  motywy  fantastyczne  i  niesamowite.  Do  naj-
bardziej  znanych  należy  cykl  opowiadań  hoffmanicznych:  Kanat  (Li-
na),Fandango, Iwa (Wierzba) i Krysołow (Szczurołap) napisany po rewo-
lucji, w 1924 roku.

417

KAWIERIN WIENIAMIN

(właśc. Zilber) ur. w 1902 r. - prozaik,

dramaturg, krytyk i filolog. Pracą literacką zajął się już w czasie studiów na
wydziale filologicznym Uniwersytetu Piotrogrodzkiego. W latach dwudzie-
stych  należał  do  bardzo  aktywnego  ugrupowania  literackiego  „Bractwo
Serafina”  związanego  z  formalizmem  rosyjskim.  Debiutował  w  1921  roku
nowelą  Odinnadcataja  aksjoma  (Jedenasty  aksjomat).  Wiele  wczesnych
utworów,  na  przykład  Koniec  chazy  (Koniec  meliny)  1926,  Diewiat'  die-
siatych sud'by (Dziewięć dziesiątych losu) 1926, Chudożnik nieizwiestien
(Artysta  nieznany)  1931  poświęcił  aktualnym  problemom  inteligencji
twórczej. Później dzięki takim powieściom, jak Dwa kapitana (Dwaj kapi-
tanowie)  1945, Otkrytaja kniga (Otwarta księga) 1949 stał się jednym z
najpopularniejszych pisarzy radzieckich. W latach sześćdziesiątych ugrun-
tował  swoją  pozycję  aktualnymi  powieściami  polemicznymi:  Poiski  i  na-
dieżdy (Poszukiwania i nadzieje) 1956 i Siem par nieczistych (Siedem par
nieczystych) 1962. Jeszcze w latach dwudziestych opublikował monografię
pod tytułem Baron Brambieus (1929) o Józefie Sękowskim. Napisał także
sztukę  teatralną  Ukroszczenije  Robinsowa  ili  Potieriannyj  raj  (Poskro-
mienie Robinsowa, czyli raj utracony) w 1934 roku. Ostatnio pisarz coraz
bardziej  skłania  się  ku  autobiografizmowi  zawartemu  w  oryginalnych
formach,  na  przykład  Nieizwiestnyj  drug  (Nieznany  przyjaciel)  1960,
Oswieszczonnyje okna (Oświetlone okna) 1978 i inne. W wielu ze swoich
pierwszych  utworów  wprowadzał  motywy  fantastyczne  i  sensacyjno-
kryminalne,  nie  stroniąc  od  paradoksów,  udziwień  i  fantasmagorii.  Opo-
wiadania  tego  typu  weszły  do  zbiorku  Mastiera  i  podmastierja  (Mistrzo-
wie  i  czeladnicy)  1923.  Do  takich  utworów  należy  zaliczyć  opowiadanie
Boczka (Beczka) z 1924 roku. Kawierin, niejako nawiązując do tych wcze-
snych utworów, wyda! w 1982 roku powieść z dziedziny fantasy i SF Wer-
lioka.

KUCHELBECKER WILHELM

(1797-1846) - poeta, dramaturg,

prozaik, krytyk i wydawca. Pochodził ze zruszczonej rodziny niemieckiej.
Uczęszczał razem z Aleksandrem Puszkinem do ekskluzywnego Liceum w
Carskim Siole. Po jego ukończeniu w 1817 roku pracował w Kolegium

418

Spraw Zagranicznych i równocześnie nauczał łaciny i języka rosyjskiego w
Instytucie Pedagogicznym. Od czasów szkolnych zajmował się literaturą -
pisał  głównie  poezje  i  artykuły  krytyczne.  W  latach  1824-1825  razem  z
Włodzimierzem  Odojewskim  wydawał  almanach  literacki  „Mnemozyna”,
który  odegrał  ważną  rolę  w  rozwoju  rosyjskiej  literatury  romantycznej.
Brał  bardzo  aktywny  udział  w  powstaniu  dekabrystów  w  1825  roku.  Po
jego upadku próbował uciec z Rosji, lecz został zatrzymany w Warszawie.
Wyrok śmierci zamieniono mu na więzienie, a potem na zesłanie syberyj-
skie,  gdzie  także  kontynuował  pracę  literacką.  Większość  jego  utworów
została  opublikowana  w  XX  wieku.  W  1820  roku  napisał  niezakończony
traktat  publicystyczny  o  charakterze  utopijnym  Jewropiejskije  pisma
(Listy  europejskie)  z  licznymi  aluzjami  do  współczesności.  Ziemia  Bie-
zglawcew  (Kraina  Bezglowców),  drugi  utwór  o  podobnym  charakterze,
został wydany w 1824 roku w almanachu „Mnemozyna”.

KUPRIN ALEKSANDER

(1870-1938) - prozaik, dziennikarz, tłu-

macz  i  krytyk.  Ukończył  szkołę  wojskową.  Po  czterech  latach  uciążliwej
służby wystąpił z wojska i zajął się początkowo dziennikarstwem, a potem
beletrystyką. Współpracował z wieloma gazetami,  zwłaszcza  w Kijowie,  w
których  opublikował  bardzo  dużo  swoich  pierwszych  utworów,  w  tym
także  wierszy,  sprawozdań  sądowych  i  recenzji  literackich  i  teatralnych.
Nie  przerywając  pracy  literackiej  imał  się  różnych  zawodów.  Podróż  na
Polesie  zaowocowała  wieloma  opowiadaniami  oraz  doskonałą  opowieścią
pod tytułem Olesia (Olesia) 1898. Jego sławę ugruntowała opowieść Poje-
dinok  (Pojedynek)  z  1905  roku  oraz  naturalistyczna  powieść  Jama  z  lat
1909-1915. W wielu jego utworach pojawiają się najróżniejsze wątki fanta-
styczne i utopijne. Jest też autorem licznych krótkich form prozatorskich o
wyraźnie  fantastycznonaukowym  charakterze:  Wolszebnyj  kawior  (Cza-
rodziejski dywan) 1919, Siniaja zwiezda (Błękitna gwiazda) 1925, Żydko-
je  sołnce  (Rozrzedzone  słońce)  1912.  Opowiadanie  Tost  (Toast)  zostało
napisane w roku 1906.

LEWSZYN WASYL

(1746-1826) - prozaik, dramaturg i tłumacz. Po

wystąpieniu z wojska zajął się pracą literacką. Pisał i przekładał nowele,
komedie i opery komiczne, jak również bardzo dużo publikacji na tematy

419

gospodarcze.  W  twórczości  Lewszyna  pojawiły  się  zarówno  elementy
oświeceniowe,  jak  i  sentymentalne.  Jego  najważniejszym  utworem  jest
cykl  opowieści  fantastyczno-przygodowych  i  komiczno-obyczajowych
opartych  na  folklorze  rosyjskim  pod  tytułem  Russkije  skazki  sodierżasz-
czyje  driewniejszyje  powiestwowanija  o  sławnych  bogatyriach,  skazki
narodnyje  i  proczije  ostawszyjesia  czeriez  pierieskazywanija  w  pamiati
prikluczenija  w  diesiati  czastiach  (Baśnie  rosyjskie,  zawierające  naj-
dawniejsze opowiadania o sławnych mężach, baśnie ludowe i inne, dro-
gą powtarzania zachozoane w pamięci przygody w dziesięciu częściach)
1780-1783. Cieszyły się one bardzo dużą popularnością w najróżniejszych
kręgach  społecznych,  w  tym  także  wśród  ludu,  nieraz  wręcz  zatracając
swój  literacki  charakter.  Odegrały  także  ciekawą  rolę  w  romantyzmie  ro-
syjskim.  Nowiejszeje  putieszestwije,  soczinionnoje  w  gorodie  Bielewie
(Najnowsza podróż opisana w mieście Bielawie) została opublikowana w
1784 roku.

MOROZOW MIKOŁAJ

(1854-1946) - publicysta, poeta i prozaik.

By!  radykalnym  działaczem  „Narodnej  Woli”.  Po  ukończeniu  gimnazjum
klasycznego  w  Moskwie  włączył  się  do  pracy  rewolucyjnej.  Powtórnie
aresztowany  w  1881  roku  został  skazany  na  dożywotnie  więzienie.  Po
dwudziestu pięciu latach został zwolniony na podstawie amnestii z okresu
rewolucji  1905  roku.  Wwiezieniu  napisał  wiele  utworów  poświęconych
najróżniejszym  dziedzinom  wiedzy  (m.in.  fizyce,  astronomii,  historii  reli-
gii). Opublikowany w 1910 roku zbiorek radykalnych wierszy Zwiozdnyje
pieśni  (Pieśni  gwiezdnej  stał  się  powodem  kolejnego  aresztowania  i  ska-
zania autora na trzy lata więzienia. Po Rewolucji Październikowej opubli-
kował swoje obszerne pamiętniki Powiesti mojej żyzni (Opowieści mojego
życia)  oraz  zaczął  pisać  monumentalną  historię  religii  pod  tytułem  Chri-
stos (Chrystus) 1924-1932, którą współcześni badacze traktują jako przy-
kład  „pomyłki  naukowej”.  Opowiadanie  Morozowa  Putieszestwije  w  ko-
smiczeskom prostranstwie (Podróż przez kosmiczne  przestwory) zostało
napisane  w  1882  roku,  lecz  opublikowane  dopiero  w  1963  roku.  W  1910
roku  Morozów  wydał  zbiorek  utworów  fantastycznonaukowych  pod  tytu-
łem Na granice niewiedomogo (Na granicy niewiadomego).

420

ODOJEWSKI WŁODZIMIERZ

(1804-1869) - prozaik, dziennikarz,

filozof,  muzykolog  i  pedagog.  Po  ukończeniu  w  1822  roku  Uniwersytetu
Moskiewskiego,  jednej  z  lepszych  wówczas  uczelni  rosyjskich,  rozpoczął
ożywioną  działalność  literacką.  W  latach  1824-1825  wydawał  wspólnie  z
Wilhelmem  Kiichelbeckerem  almanach  literacki  „Mnemozyna”.  W  latach
trzydziestych  współpracował  z  czasopismem  Aleksandra  Puszkina  „Sow-
riemiennik”, pisując na różne tematy. W tym czasie wydał powieść Kniaż-
na Meri (Księżniczka Mary). W 1844 roku opublikował swoje najważniej-
sze dzieło pod tytułem Russkije noczi (Noce rosyjskie). W latach czterdzie-
stych  krzewił  oświatę  wśród  ludu.  Z  biegiem  czasu  z  wolna  odchodzi  od
działalności  literackiej,  poświęcając  się  całkowicie  pracy  naukowej,  peda-
gogicznej i społecznej. W latach trzydziestych i czterdziestych Wydał kilka
utworów utopijno-fantastycznych, na przykład Dwa dni w żyzni ziemnogo
szara  (Dwa  dni  z  życia  kuli  ziemskiej)  1828,  Gorod  biez  imieni  (Miasto
bez  nazwy)  1839.  Utopia  4338  god  (4338  rok)  została  opublikowana  w
1840 roku.

PŁATONOW ANDRIEJ

(właśc. Klimientow) (1899-1951) - prozaik,

poeta,  dramaturg,  krytyk  i  publicysta.  Ukończył  szkołę  podstawową  w
Woroneżu,  od  piętnastego  roku  życia  pracował  zarobkowo,  równocześnie
uczył  się  i  pisał.  Brał  udział  w  wojnie  domowej.  W  1924  roku  ukończył
wydział  melioracji  Instytutu  Politechnicznego  i  do  1926  roku  pracował  w
swoim zawodzie. W 1921 roku wydał zbiór artykułów publicystycznych pod
tytułem  Elektryfikacja,  rok  później  zbiorek  wierszy  Gołubaja  głubina
(Błękitna głębia). Rozgłos zyskał zbiorkiem opowiadań Jepifanskije szluzy
(Epifańskie śluzy) 1927. W następnych latach pojawiły się kolejne zbiorki
prozy,  między  innymi  Ługowyje  mastiera  (Majstrowie  łąk)  1928,  Pro-
ischożdienije  mastiera  (Rodowód  majstra)  1929,  Rieka  Potudań  (Rzeka
Potudań)  1937.  Duży  rezonans  zyskały  jego  wnikliwe  opowiadania  saty-
ryczne:  Gorod  Gradów  (Miasto  Gradów)  1926,  Gosudarstwiennyj  żytiel
(Państwowy  człowiek),  Usomniwszyjsia  Makar  (Powątpiewający  Ma-
kar) z 1929 roku oraz Wprok (Na pożytek) 1931. W czasie II wojny świa-
towej Płatonow był korespondentem wojennym i wydal kilka zbiorków

421

opowiadań wojennych. Po wojnie ciężko chorował, lecz nie zaniechał pracy
literackiej (pisał scenariusze, opracowywał bajki ludowe, opowiadania;.
Dwa mało znane utwory fantastycznonaukowe powstały w latach dwudzie-
stych: Potomki sołnca (Potomkowie słońca) w 1922 i Efirnyj trakt (Ete-
ryczny trakt) w 1927 (wydany dopiero w 1968 roku).

SOŁŁOGUB WŁODZIMIERZ

(1813-1882) - prozaik, dramaturg,

krytyk  i  pamiętnikarz.  Otrzymał  gruntowne  wykształcenie  domowe.  Po
ukończeniu  wydziału  prawa  na  Uniwersytecie  Dorpackim  (dzisiaj  Tartu)
pracował w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, a potem jako urzędnik do
specjalnych poruczeń przy gubernatorze w Twerze. Swoje pierwsze utwory
publikował  w  czasopiśmie  Aleksandra  Puszkina  „Sowriemiennik”  w  1837
roku. Dużą popularnością cieszyła się jego Istorija dwuch kalosz (Historia
dwóch  kaloszy)  1839.  W  latach  czterdziestych  pisał  w  duchu  tak  zwanej
naturalnej  szkoły.  W  1845  roku  w  oddzielnym  wydaniu  ukazało  się  jego
najważniejsze dzieło Tarantas. Putiewyje wpieczatlenija (Tarantas. Wra-
żenia  z  podróży).  W  latach  pięćdziesiątych  coraz  więcej  uwagi  poświęca
teatrowi jako autor wodewili i komedii oraz recenzji i artykułów na tematy
teatralne.  Pod  koniec  życia  pisał  przeważnie  pamiętniki,  które  posiadają
wielką wartość poznawczą.

Jerzy Litwinow

Spis treści

WASYL LEWSZYN
Najnowsza podróż opisana w mieście Bielewie

WILHELM KÜCHELBECKER
Kraina Bezgłowców 28

WŁODZIMIERZ ODOJEWSKI
Rok 4338. Listy petersburskie

WŁODZIMIERZ SOŁŁOGUB
Tarantas. Wrażenia z podróży

MIKOŁAJ MOROZÓW
Podróż przez kosmiczne przestwory 88

WALERY BRIUSOW
Góra Gwiazdy

100

ALEKSANDER KUPRIN
Toast

184

ANDRZEJ PLATONÓW
Potomkowie Słońca 190

WIENIAMIN KAWIERIN
Beczka

202

ALEKSANDER GRIN
Szczurołap 230

ALEKSANDER BIELAJEW
Biały dziki człowiek 276

ANDRZEJ PLATONÓW
Eteryczny trakt

310

Posłowie

406

Noty o autorach

416