„Oby mi Bóg dał słowo odpowiednie do myśli,
a myśli godne tego co mi dano”
Księga Mądrości 7,15
„PATOBIOCHEMIA NOWOTWORÓW”
Prof. zw. dr hab. med. Lech Torliński
Katedra Chemii i Biochemii Klinicznej
Zakład Biochemii Klinicznej i Medycyny Laboratoryjnej
Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
NOWOTWORY
Copyright: prof. Lech Torlinski MD,PhD
Komórki nowotworowe:
To zmienione komórki naszego
organizmu;
Inne receptory błonowe;
Powstają codziennie u każdego z
nas, ale są rozpoznawane i
fagocytowane;
Choroba nowotworowa-dlaczego?
NOWOTWORY
Copyright: prof. Lech Torlinski MD,PhD
KLINICZNIE
dzielimy nowotwory na:
ŁAGODNE
i
ZŁOŚLIWE (RAK)
Wczesna diagnoza RAKA szansą na
wyleczenie
NOWOTWORY
Copyright: prof. Lech Torlinski MD,PhD
MARKERY NOWOTWOROWE:
Brak 100% czułości
diagnostycznej
[prawidłowe lub nieoznaczalne stężenie
markera NIE WYKLUCZA podejrzenia guza];
Ocena
postępu/cofania
ch.neo;
Monitorowanie
skuteczności terapii;
Szybkie wykrycie
wznowy
[kolejne kontrole]
Potwierdzenie
wstępnej diagnozy.
NOWOTWORY
Copyright: prof. Lech Torlinski MD,PhD
Najczęściej RAK:
u
KOBIET:
u
MĘŻCZYZN
1/.piersi1/.płuc
2/.j. grubego
2/.j. grubego
3/.płuc 3/.prostaty
Wczesna diagnoza RAKA szansą na wyleczenie:
Ch.Nowotworowa - objawy somatyczne i psychiczne.
Niekorzystne skutki psychologiczne rozpoznania raka!
Wynik jest własnością pacjentów, ale lekarz powinien informować ich o
rozpoznaniu i szansie wyleczenia w ten sposób, aby nie doszło do załamania
psychicznego chorych!!!
PATOBIOCHEMIA
NOWOTWORÓW
NEO
„Oby mi Bóg dał słowo odpowiednie do myśli,
a myśli godne tego co mi dano”
Księga Mądrości 7,15
„PATOBIOCHEMIA NOWOTWORÓW”
MARKERY NOWOTWOROWE
Prof. zw. dr hab. med. Lech Torliński
Katedra Chemii i Biochemii Klinicznej
Zakład Biochemii Klinicznej i Medycyny Laboratoryjnej
Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
Copyright: Prof. L. Torlinski
MARKERY NOWOTWOROWE:
MARKERY NOWOTWOROWE:
Brak 100% czułości
diagnostycznej
[prawidłowe lub nieoznaczalne stężenie
markera NIE WYKLUCZA podejrzenia guza];
Ocena
postępu/cofania
ch.neo;
Monitorowanie
skuteczności terapii;
Szybkie wykrycie
wznowy
[kolejne kontrole]
Potwierdzenie
wstępnej diagnozy.
Copyright: Prof. L. Torlinski
MARKERY NOWOTWOROWE:
CA–15.3:
Marker CA-15.3 nie ma znaczenia we wczesnym rozpoznawaniu raka piersi, gdyż
wzrasta w surowicy dopiero w stadium zaawansowanym (w 70% przypadków raka
piersi z przerzutami), kiedy od dawna są zmiany wyczuwane palpacyjnie, a
rozpoznanie kliniczne po badaniu przedmiotowym oczywiste.
Monitorowanie terapii minimum 5 lat! :
Spadek stężenia CA-15.3 DOBRYM wskaźnikiem skuteczności leczenia;
Utrzymujący się wzrost stężenia CA-15.3 lub CA-27.29 wskazuje na
nieskuteczność leczenia i progresję raka;
Jednoczesne badanie stężenia CA-15.3 i CEA zwiększa prawdopodobieństwo
wczesnego wykrycia wznowy, zanim pojawią się objawy kliniczne!
Copyright: Prof. L. Torlinski
MARKERY NOWOTWOROWE:
PSA:
Enzym glikoproteinaza serynowa;
Występowanie u mężczyzn i mniej u kobiet;
Wartość referencyjna: poniżej 4ng/mL surowicy;
Wzrasta stężenie w surowicy u mężczyzn: po ejakulacji, po badaniu
palpacyjnym, po biopsji, BPH, AdCaPr;
Znaczenie diagnostyczne: t PSA i f PSA;
Gdy t PSA powyżej 100ng/mL to przypuszcz. przerzuty do kości;
TAK-badania przesiewowe w kierunku AdCaPr;
TAK-monitorowanie terapii (sukces: spadek do zera);
Wartość PSA porównujemy z poprzednimi wynikami
tego pacjenta, a nie
z wart. refer. dla populacji!!!
Ponowny wzrost-to WZNOWA
Copyright: Prof. L. Torlinski
MARKERY NOWOTWOROWE:
CEA (antygen karcynoembrionalny):
Glikoproteina płodowo-zarodkowa;
Śladowe ilości w surowicy zdrowych:
Wartość decyzyjna ↑5μg/L surowicy
Kobiety w ciąży około 5μg/L
Palacze tytoniu 10μg/L
W chorobach nienowotworowych 2.5-20μg/L surowicy:
(zapalenie przewlekłe trzustki; choroba wrzodowa żołądka i
dwunastnicy; wrzodziejące zapalenie jelita grubego);
Tylko u chorych na RAKA ponad 100μg/L sur.
(rak jelita grubego i odbytu; rak żołądka i trzustki; przerzuty raka do
wątroby; wznowa raka piersi i jajnika);
NIE w badaniach przesiewowych i rozpoznaniu;
TAK w monitorowaniu (początkowo co 2 miesiące):
skuteczności radykalnej operacji (↓ po 4 tygodniach!)
skuteczności chemioterapii,
niskie wartości-pomyślna prognoza
wysokie wartości: wznowa lub przerzuty
Copyright: Prof. L. Torlinski
MARKERY NOWOTWOROWE:
HCG (ludzka gonadotropina kosmówkowa):
Glikoproteinowy hormon trofoblastu łożyska (największy narząd
wydzielania wewnętrznego kobiety ciężarnej: HCG, estrogeny,
progesteron, relaksyna);
Stymuluje biosyntezę estrogenu i progesteronu przez ciałko żółte;
We krwi i moczu już 9 dnia po owulacji po poczęciu tj. 5 dni przed
planowaną miesiączką!
Wartość decyzyjna ↑5U/L surowicy (u kobiet i mężczyzn);
TAK wykrycie kosmówczaków 1-5mm
3
(wzrost proporcjonalny do
wielkości guza);
TAK różnicowanie potworniakowych nowotworów jądra i jajnika
(40% uwalnia HCG i AFP; 40% albo HCG albo AFP);
TAK monitorowanie: po radykalnej operacji natychmiast spada lub
zanika!; skuteczności chemioterapii (spada-dobry prognostyk!);
TAK ponowny wzrost – wznowa!
Copyright: Prof. L. Torlinski
MARKERY NOWOTWOROWE:
AFP (α-fetoproteina):
Glikoproteina płodowo-zarodkowa, chroni płód przed estrogenami
matki;
Śladowa ilość w surowicy zdrowych:
Wartość decyzyjna ↑7.5μg/L;
u kobiet w ciąży w II i III trymestrze do 500 μg/L;
W chorobach nienowotworowych nieznaczny wzrost (u 45% z
marskością wątroby i zapaleniem wątroby);
Tylko u chorych z PIERWOTNYM RAKIEM WĄTROBY wzrost około 125
razy!!!, proporcjonalnie do masy NEO (po WZW B →pierwotny rak
wątroby, czułość diagnostyczna tylko 90%!);
Wzrost u 80% chorych na embrionalnego raka jądra lub jajnika
(różnicowanie z nasieniakiem gdzie AFP bz);
TAK monitorowanie: po radykalnej operacji RAKA płata wątroby, jądra,
jajnika spada po 3 tygodniach;
TAK ponowny wzrost – wznowa!
Copyright: Prof. L. Torlinski
MARKERY NOWOTWOROWE:
CA-125:
Fragment glikoproteiny nabłonka jelita płodu;
Śladowa ilość w surowicy zdrowych:
Wartość decyzyjna ↑35U RIA/mL;
Bardzo duże ilości u kobiet z GRUCZOLAKO-RAKIEM JANIKA!;
Wzrasta w większości nowotworów złośliwych;
TAK ocena progres/regres raków nabłonkowych jajnika (95%
korelacja ze stanem klinicznym);
TAK monitorowanie skuteczności: leczenia operacyjnego,
radioterapii, chemioterapii;
TAK ponowny wzrost – wznowa!
TAK łączne oznaczanie markerów: CEA, CA-19.9, CA-125 zwiększa
czułość diagnostyczną w RAKACH trzustki i jelita grubego.
Copyright: Prof. L. Torlinski
MARKERY NOWOTWOROWE:
CA-19.9 (GICA gastrointestinal cancer antigen):
Fragment oligosacharydowy glikoprotein surowicy krwi
(kwas sjalowy, laktoza, fukoza, pentozy);
Odmienność strukturalna od innych markerów
nowotworowych;
Śladowa ilość w surowicy zdrowych:
Wartość decyzyjna ↑37U RIA/mL;
u palaczy nie ulega wzrostowi
Znaczny WZROST stężenia w RAKU TRZUSTKI!!!
(około 95% czułość i swoistość diagnostyczna!);
Cdn !
Copyright: Prof. L. Torlinski
MARKERY NOWOTWOROWE:
CA-19.9 (GICA gastrointestinal cancer antigen) cd:
Zależność między wzrostem stężenia a zaawansowaniem raka
trzustki;
Doskonały do różnicowania pomiędzy rakiem trzustki a
przewlekłym zapaleniem trzustki;
Wzrasta także w raku jelita grubego (sporo chorych jest CA-
19.9 pozytywnych i CEA negatywnych lub odwrotnie CA-19.9
negatywnych i CEA pozytywnych), dlatego równoczesne
oznaczanie CEA i CA-19.9 zwiększa czułość diagnostyczną do
około 74%.
TAK łączne oznaczanie markerów: CA-19.9, CEA, CA-125
zwiększa czułość diagnostyczną w RAKACH trzustki i jelita
grubego.
Copyright: Prof. L. Torlinski
MARKERY NOWOTWOROWE:
CA-72.4:
Mucynopodobny kompleks glikoproteiny;
TAK monitorowanie skuteczności terapii i
wznowy w RAKU żołądka i jajnika;
Copyright: Prof. L. Torlinski
MARKERY NOWOTWOROWE:
S-100
Białko S-100 jest wydzielane przez
CZERNIAKA (MELANOMA) do krwi;
Dramatyczny wzrost liczby czerniaków ściśle wiąże się z
długotrwałym naświetlaniem UV;
TAK monitorowanie terapii czerniaka;
TAK prognoza przeżycia:
Najlepsza gdy S-100 ↓ 0.3 ng/mL;
Średnia gdy S-100 0.3-0.6 ng/mL;
ZŁA gdy S-100 ↑ 0.6 ng/mL (PRZERZUTY!)
Terapia genowa-stymulacja syntezy IL-6
Copyright: Prof. L. Torlinski
MARKERY NOWOTWOROWE:
TPA
Antygen polipeptydowy tkankowy, krążący w
osoczu kompleks fragmentów cytokeratyn: 8, 18,
19;
CYFRA TPA – fragment cytokeratyny 19:
Obecny w zdrowym nabłonku i nowotworach
nabłonkowych;
WZROST stężenia w RAKU niedrobnokomórkowym
oskrzela;
TPS (specyficzny przeciwko białku M3):
WZROST stężenia w RAKU pęcherza moczowego.
W monitorowaniu RAKA
zalecany
MARKER NOWOTWOROWY :
Copyright: Prof. L. Torlinski
MARKERY NOWOTWOROWE:
W monitorowaniu RAKA zalecany MARKER :
Rak piersi: CA-15.3; CA-27.29; CEA
Rak jajnika: CA-125; CEA; CA-72.4
Kosmówczaki: HCG
Rak prostaty: tPSA ; fPSA
Copyright: Prof. L. Torlinski
MARKERY NOWOTWOROWE:
W monitorowaniu RAKA zalecany MARKER :
Rak jądra i jajnika: AFP
Rak pęcherza moczowego: TPS
Rak oskrzela niedrobnokom.:CYFRA TPA
Copyright: Prof. L. Torlinski
MARKERY NOWOTWOROWE:
W monitorowaniu RAKA zalecany MARKER (cd) :
Rak wątroby pierwotny: AFP
Przerzuty raka do wątroby: CEA
Rak trzustki: CA-19.9; CEA; CA-125
Copyright: Prof. L. Torlinski
MARKERY NOWOTWOROWE:
W monitorowaniu RAKA zalecany MARKER (cd) :
Rak jelita grubego: CEA; CA-19.9; CA-125
Rak żołądka: CA-72.4; CEA
Czerniak: S-100
PATOBIOCHEMIA
NOWOTWORÓW
NEO
KONSPEKT DLA STUDENTÓW
NOWOTWORY
Copyright: prof. Lech Torlinski MD,PhD
Najczęściej RAK:
u KOBIET: u MĘŻCZYZN
1/.piersi
1/.płuc
2/.j. grubego
2/.j. grubego
3/.płuc
3/.prostaty
Wczesna diagnoza RAKA szansą na wyleczenie:
Ch.Nowotworowa - objawy somatyczne i psychiczne.
Niekorzystne skutki psychologiczne rozpoznania raka!
Wynik jest własnością pacjentów, ale lekarz powinien informować ich o rozpoznaniu i szansie wyleczenia w ten
sposób, aby nie doszło do załamania psychicznego chorych!!!
MARKERY NOWOTWOROWE:
Brak 100% czułości diagnostycznej [prawidłowe lub nieoznaczalne stężenie
markera NIE WYKLUCZA podejrzenia guza];
Ocena postępu/cofania ch.neo i potwierdzenie wstępnej diagnozy.
Monitorowanie skuteczności terapii;
Szybkie wykrycie wznowy [kolejne kontrole]
NEO-RAK PIERSI
Copyright: prof. Lech
Torlinski MD,PhD
1/. Badanie podmiotowe i wywiad rodzinny:
2/. Samokontrola;
3/. Wyczuwalne zmiany-do lekarza onkologa;
4/. USG (do 35 r.ż.), mammografia.
5/. Biopsja cienkoigłowa;
6/. Biopsja mammotomiczna;
7/. W zaawansowanym raku- amputacja piersi;
8/. Radioterapia i chemioterapia;
9/. Monitorowanie terapii – markery nowotworowe;
10/. Rekonstrukcja piersi (pozwala zapomnieć).
NEO-RAK PROSTATY
Copyright: prof. Lech
Torlinski
1/. Patomechanizm gruczolakoraka prostaty:
2/. Czynniki ryzyka AdCaPr:
3/. Wywiad rodzinny:
4/. Badania screeningowe zdrowych mężczyzn;
5/. t PSA i f PSA;
6/. Badanie urologiczne;
7/. TR-USG;
8/. Biopsja gruczołu sterczowego;
9/. Scyntygrafia kości;
10/. Radykalna prostatectomia;
11/. Radioterapia i powikłania;
12/. Monitorowanie terapii.
NEO-RAK J.GRUBEGO
Copyright: Prof. L.
Torlinski
1/. EPIDEMIOLOGIA:
Druga częstość i śmiertelność ch. neo.;
Wywiad rodzinny;
Wiek: częstość wzrasta, szczyt 60-70 r.ż.;
Płeć
2/. DWA OBJAWY KLINICZNE:
1.
Zmiana rytmu wypróżnień, ↓objętości stolca;
2.
Męczliwość, osłabienie, ↓masy ciała:
3/. BADANIE PRZESIEWOWE I ROZPOZNANIE:
Co rok badanie przedmiotowe z badaniem per rectum;
Co rok badanie kału na krew utajoną;
Po 50 roku życia: sigmoidoskopia co 3-5 lat oraz kolonoskopia co 10 lat;
4/. TERAPIA i ROKOWANIE:
Operacja:
Rokowanie zależne od zaawansowania:
CEA :
NIE w badaniach przesiewowych i rozpoznaniu;
TAK w monitorowaniu skuteczności terapii,
wznowy i przerzutów