Temat: Dwudziestolecie międzywojenne - opracowanie epoki
X X L E C I E M I Ę D Z Y W O J E N N E
73. RAMY CZASOWE
Początek: 1918 r.
Koniec: 1939 r.
74. SYTUACJA W KULTURZE PO I WOJNIE ŚWIATOWEJ
W Europie w tym czasie panowały nastroje przygnębienia i niepokoju. Dla wielu państw wojna
zakończyła się klęską, dowiodła też do jakich zniszczeń człowiek jest zdolny. Załamaniu uległ
system demokratyczny (dający obywatelom swobody i prawa polityczne, uznający wpływ
obywateli na rządy i ich współudział w sprawowaniu władzy). Podważeniem demokracji była
rewolucja październikowa 1917 w Rosji, która wprowadziła rządy robotnicze. W Europie
pojawiły się faszyzm i komunizm.
I WŚ była potężnym wstrząsem dla ludzi. Rozwój techniki, nauki, wielkich miast, powstanie
kina. To wszystko wpłynęło na styl życia, sposób widzenia świata, celów i zadań sztuki.
Uzewnętrzniło to się w filozofii.
74.1 FILOZOFIE
74.1.1 INTUIZCJONIZM
Henryk Bergson - akcentował poznanie świata poprzez intuicje. Jego teoria wywarła ogromny
wpływ na sztukę.
74.1.2 PRAGMATYZM
Wiedza ludzka, kierunki poznania miały mieć charakter praktyczny. Wiliam James - według
niego poznane powinno być tylko to co praktyczne i potrzebne w codziennym życiu.
Behawioryzm
(od słowa zachowanie, postępowanie). John Watson. Twórcy tej koncepcji twierdzili, że
człowieka nie można poznać. Człowieka można określić poprzez obserwację jego zewnętrznych
ruchów i zachowań, można przewidzieć jego reakcje. Badania duszy są nieskuteczne, ponieważ
nie można ich empirycznie sprawdzić. W sztuce człowiek był prezentowany od zewnątrz. Autor
nie wnikał w głąb jego psychiki, przeżyć wewnętrznych.
74.1.3 ZYGMUNT FREUD
Posługiwał się hipnozą, analizą snów, skojarzeń aby badać przyczyny chorób, nerwic. Badał
psychikę ludzką i doszedł do wniosku, że jest na złożona. Tworzą ją trzy warstwy:
1. ego - kierowanie rozumem, uzależnienie od wymogów społecznych, człowiek w sposób
świadomy kontroluje swoim zachowaniem
2. id - strefa popędów spychanych do podświadomości.
3. superego - zespół norm, wartości utożsamiany z sumieniem
Pomiędzy id (popęd, instynkt) a superego (ideał) tworzy się napięcie. To prowadzi do stresów i
chorób psychicznych.
74.1.4 KAROL JUNG
Kształtował strefę zwaną podświadomością. Uważał, ze tam skrywane są u człowieka pragnienia,
działania, których nie można odkryć. Dwie odmiany podświadomości:
1. indywidualna
2. zbiorowa - oparta na archetypach (praobrazach), czyli utajnionych poglądach i wyobrażeniach
pierwotnych odziedziczonych po przodkach.
74.1.5 IWAN PAWŁOW
Udowodnił, że u człowieka rządzą odruchy warunkowe i bezwarunkowe. Przewidywanie reakcji
całej zbiorowości.
74.1.6 SKRAJNY SUBIEKTYWIZM
Twórcą był Franz Kafka. Świat to potężny koszmar i udręka człowieka z konieczności istnienia
w nim. Człowiek jest całkowicie wyobcowany. Świat jest niesłychanie tajemniczy,
niepoznawalny. Kafka ukazywał świat z pogranicza snu i jawy ale nie zawsze pojawiał się jako
senny koszmar. Wnikliwość psychologicznej analizy bohatera. Tajemniczość świata
prezentowanego jako wizja senna z pogranicza snu i jawy.
1.2 KIERUNKI W LITERATURZE
Największe zmiany zaszły w poezji i prozie. Na kształt miały wpływ tendencje psychologiczne.
Sztuka wymagała aby zobaczyć świat inaczej, subiektywnie, zgodnie z własnym indywidualnym
odczuciem.
Sztuka XX lecia była sztuką rewolucyjną. Sztuką jest wszystko co wyraża uczucie lub widzenie
indywidualne świata, nie ma ustalonego kanonu piękna. Wizją sztuki powinno być postrzeganie
świata przez artystę.
1.2.1 MARSEL PROUST
„W poszukiwaniu straconego czasu”
Obraz świata postrzegany przez autora, osobisty. Prezentacja czasów i ludzi wolnych od trosk,
arystokracji oddanych zabawom i miłostkom.
analiza psychologiczna
zaburzenie chronologii
nawarstwiające się wspomnienia, refleksje
narracja „głąb czasu poprzez retrospekcję”
subiektywizm
1.2.2 JAMES JOYCE
„Ulisses”
Wydarzenia w tym samym czasie dotyczące wielu ludzi. Akcja rozgrywa się w ciągu kilkunastu
godzin. Te same wydarzenia widziane przez wiele osób.
symultaniczność (jednoczesność wydarzeń)
monolog wewnętrzny bohatera
rezygnacja z uporządkowanych zdań
1.1.3 FRANZ KAFKA
skrajny subiektywizm
opisywał koszmar i udrękę człowieka wobec niepoznanego świata
wnikliwy, psychiczny obraz człowieka nieprzystosowanego do życia
świat tajemniczy, niepoznawalny
rzeczywistość z pogranicza snu i jawy
1.1.4 PROZA PSYCHOLOGICZNA
Andre Gide - „Fałszerze”, „Losy Watykanu”
Wirginia Woolf - „W stronę latarni morskiej”
Aldous Huxley - „Kontrapunkt”
indywidualizm
szczególna prezentacja wewnętrznych przeżyć
odrzucenie wszystkiego co krępuje jednostkę
1.1.5 SAGI RODZINNE
Tomasz Mann - „Buddenbrookowie”
du Gard - „Rodzina Tribauld”
Maria Dąbrowska - „Noce i dnie”
prezentacja w realistyczny sposób krytycznego obrazu całej epoki
proces polityczno-społeczny zaprezentowany na przestrzeni wielu lat
narrator prezentował ten proces na przykładzie rodziny, opisując dzieje poszczególnych jej
członków
1.3 KIERUNKI ARTYSTYCZNE
Istnieje wiele kierunków artystycznych. Wszystkie nowe poprzedzone były teoretycznymi
programami w formie manifestów i deklaracji.
1.3.1 EKSPRESJONIZM
1.3.2 Rozkwit w latach 1910-25. Pojawił się w epoce poprzedniej, lecz dopiero teraz doszedł do
głosu.
siła i gwałtowność wyrazu
deformacja obrazu rzeczywistości
sztuka miała wywoływać wstrząs u odbiorcy, miała być krzykiem duszy
nie powinna naśladowywać świata
dążenia do wyrażania bogactwa psychiki ludzkiej
spontaniczność artysty
sztuka jest wyrazem duszy
dobór słów o silnym zabarwieniu emocjonalnym
elementy brzydoty
język wypowiedzi daleki od potocznego, zawiera cechy wzniosłości
1.1.3 FUTURYZM (SKRAJNA AWANGARDA)
Twórcą jest Filippo Marinetti. W 1909r. ogłosił swój I manifest pt. „Futuryzm”
pochwała energii
odrzucenie przeszłości, patrzenie tylko w przyszłość
pogarda dla dotychczasowych wartości
fascynacja tym co nowe, cywilizacją, urbanizmem
żądanie nowej estetyki, nowego ideału piękna związanego z cywilizacją i techniką
oryginalność i wyjątkowość nawet za wszelką cenę
odrzucali zasady gramatyki i interpunkcji uważając to za jarzmo krępujące swobodę
wypowiedzi
zabawa słowem
prowokacja
dynamizm, energia, gwałtowność, wulgaryzm
Polski futuryzm miał dwa ośrodki
1. Warszawę (Anatol Stern, Aleksander Wat)
2. Kraków
Stanisław Młodożeniec
„Wiek XX”
nazwy wynalazków dużymi literami
fascynacja tym co nowe
neologizmy - w skojarzeniu z pozostałymi wyrazami tworzą element zaskoczenia
gra słów
Tytus Czyżewski
Bruno Jasieński
„But w butonierce”
do mnie świat należy, kpina z poetów, tradycji
podmiot liryczny mówi sobie, ze jest genialny, jest młody, lekceważy cały świat
według niego ludzie jeszcze nie dojrzali, nie dba o tych co nie dążą za postępem, są oni mu
obojętni
to co nowe daje człowiekowi większe możliwości
uśmierca za życia innych twórców, wtedy uważanych już za klasyków (np. Staffa)
„Rzygające posągi”
sztuka odeszła, nadchodzi wolny czas; posągi - tradycja; rzygające - obraza, kpina
prowokacja
podmiot liryczny zamierza wyzwolić poezję z szablonu, w który popadła
„Miłość na aucie”
„Trupy z kawiorem”
„Nóż w bżuhu”
1.1.4 DADAIZM (SKRAJNY FUTURYZM)
Nie rozwinął się w Polsce (wojna była okazją do odzyskania niepodległości - nie była dla
Polaków absurdem)
negowanie wszystkiego
wykpienie tego co było dotychczas wartością
odrzucenie ograniczeń składni, ortografii, gramatyki, interpunkcji - znamienie wolności
absolutnej
„Bełkot dadaistyczny” - Tristian Tzara pisał jak stworzyć utwór literacki
1.1.5 SURREALIZM (ROZWINIĘCIE DADAIZMU)
„Manifest surrealistyczny” - Andre Breton
wyzwolenie sztuki z rozumu
utwór artystyczny to wytwór ludzkiej wyobraźni bez udziału jego autora, miał być wytworem
podświadomości
dzieła sztuki to zapis wyobraźni
utwory z pogranicza snu i jawy, operujące obrazami, nie powinny być interpretowane sposób
rozumowy
1.1.6 NEOKLASYCYZM
łączy klasyczną tradycję literacką i poezję symbolistów
Paul Valery wnosił do poezji pierwiastek intelektualny
1.1.7 NURT POEZJI CZYSTEJ
autorem był ksiądz Henryk Bremond
poezja jest poza granicami sensu
nie nazywa niczego
jest odzwierciedleniem wrażliwości, uczuć
doświadczenie mistyczne
Wszystkie kierunki mają wspólne cechy:
1. bunt przeciw zastanej rzeczywistości, także w sztuce, niechęć, opozycja
2. wyzwolenie człowieka, psychiki spod jarzma jakichkolwiek kanonów (estetycznych,
moralnych, religijnych)
3. odświeżenie języka literackiego poprzez zwrot ku wyobraźni, psychice
4. bunt zaprezentowany wszędzie w podobny sposób
5. obrona przed rzeczywistością jako atak, który ma zdumieć, zaszokować odbiorcę
75. POEZJA POLSKA XX LECIA MIĘDZYWOJENNEGO
75.1 SKAMADRYCI
Julian Tuwim, Antoni Słonimski, Kazimierz Wierzyński, Jan Lechoń, Jarosław Iwaszkiewicz
satelici: Kazimiera Iłłakowiczówna, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Jerzy Libert
początki związane z Uniwersytetem Warszawskim i pismem „Pro Arte et Studio”
tworzyli kabaret „Pod Pikadorem” (1918-19)
wydawali pismo "Skamander" (1920-29, 35-39)
związani z pismem "Wiadomości literackie"
nie stworzyli programu poetyckiego
związek poetów z teraźniejszością
kult codzienności, życia, witalizm, fascynacja światem
wolność w wyborze tematów i środków wyrazu
prosty język
bohater poezji skamandryckiej to człowiek z ulicy, zwykły
poezja dla szarego człowieka, nie elitarna
młodość, dojrzewanie w niepodległej Polsce, ciekawość świata
Tuwim, Wierzynski Słonimski, Iwaszkiewicz, Lechoń
optymizm, witalizm, energia,
radość, pochwała życia, miasto wiersze poważniejsze, symbolika,
przywiązanie do tradycji
1.1.1 JULIAN TUWIM
debiut „Czyhanie na Boga” w 1918r., „Sokrates tańczący” w 1919r.
poeta codzienności
„Poezja”
T. chce być jednym z wielu zwyczajnych ludzi (pisał o zwykłym człowieku i jego otoczeniu)
„Nie chcę być przewodnikiem,
Chętnie w tłum się wcisnę,
Będę Ultimus inter pares” (ostatni wśród równych).
„Do Krytyków”
Podmiot liryczny jeździ tramwajem po mieście. Jest tym zachwycony, upojony urokiem miasta.
Rozpiera go entuzjazm, energia. Adresatem są krytycy, którzy nazwani są też „wielce szanowni
panowie !”. Podmiot liryczny kpi z oczekiwań krytyki. Emocji i uniesień może także dostarczyć
codzienność.
„Życie”
Podmiot liryczny raduje się, bo żyje. Świat jest piękny. Cieszy go taki jaki jest.
„Do prostego człowieka”
Obrona prostego człowieka przed szlachtą. Polega ona na otworzeniu oczu naiwnemu
człowiekowi na to na czym polega agitacja polityczna. Autor występuje w roli nauczyciela. Ci,
którzy mają w swoich rękach propagandę chcą wykorzystać zwykłych ludzi do realizacji
własnych planów.
„Rewizja”
Rewizja mieszkania. Osoby prowadzące ją znajdują to czego szukali i aresztują podejrzanego.
Podmiot liryczny jest rewidowany. Poznajemy jednocześnie zdarzenie i jego myśli. Cała sytuacja
jest dramatyczna.
Podmiot liryczny nie nazywa niczego, jedynie sugeruje co sobie myśleć.
„Mieszkańcy”
Tematem wiersza jest życie przeciętnego mieszkańca miasta. We wczesnej twórczości Tuwim
wyrażał pochwałę przeciętności i zwykłości, aprobował codzienne życie. Tutaj te sądy uległy
całkowitej zmianie. Mieszczanin jawi się w wierszu jako człowiek głupi, o ograniczonych
horyzontach, bezmyślny, zajmujący się rzeczami nieistotnymi. Jego życie jest schematyczne.
Codziennie jego czynności są identyczne. Pozbawiony jest własnych poglądów. Wszystkie
poglądy czerpie z gazet i radia. Takie życie jest puste i nie ma uzasadnienia. Wiersz jest
ośmieszeniem trybu życia mieszczaństwa.
„Straszne mieszkania. W strasznych mieszkaniach
Strasznie mieszkają straszni mieszczanie.”
„Pogrzeb prezydenta Narutowicza”
Podmiot liryczny zwraca się do morderców. Wiersz przedstawia kondukt żałobny. Oskarża
zabójców i ich czyn. Nie są oni przeciwnikami konkretnej osoby lecz są przeciwnikami całego
państwa i stabilizacji.
„Et Arceo”
Nawiązując do Horacego, poeta wyraża dystans do rzeczywistości, w której mu przyszło żyć,
nastroje smutku, zniechęcenia, goryczy, wyobcowania. Ukazany świat jawi się poecie jako
„chaos i zgroza, i pustka śmiertelna”. Poeta zauważa pospolitość i głupotę ludzką. Przeraża go
panoszące go zło i zepsucie.
Nie angażuje się w życie publiczne. Wyraża też odczucie inności i wyższości wobec tłumu oraz
wynikającej stąd pogardy.
„Do losu”
refleksja na temat życia i twórczości poetyckiej
poeta mówi o sobie jako o człowieku hojnie obdarzonym przez los, któremu zawdzięczał
miłość, młodość, ambicje a nawet majątek
najbardziej jednak ceni sobie dar twórczy, natchnienie artystyczne, które wyróżnia go spośród
innych ludzi i sprawia, że zwykły, szary świat jawi się jako bogactwo kolorów i muzyka
dzięki swojemu talentowi poeta może w chaosie rzeczywistości i natłoku codziennych zdarzeń
szukać jakiegoś ładu i sensu
w tym wierszu Tuwim wyraża swój program artystyczny, koncepcję twórczości pojmowanej
jako klasyczny rygor
widoczna jest rezygnacja ze spontaniczności
nawiązał do antycznej koncepcji artystycznej, która miała zapewnić poecie nieśmiertelność
„Sitowie”
„Zieleń”
„Rzecz Czarnoleska”
1.1.2 BOLESŁAW LEŚMIAN
debiut „Sad rozstajny” w 1912r.
rozpuszczenie wyobraźni
fantastyka
granica dwóch światów
wymyślony świat jest ciekawszy niż normalny
opisuje to co krótkie, chwilowe, niedostępne człowiekowi w świecie zmieniającej się
rzeczywistości
posługuje się symbolem
w wierszach używa dużo neologizmów, wprowadza oksymorony
intuicjonizm w poznawaniu świata - wpływ Bergsona
odwołuje się często do literatury ludowej
„Dusiołek”
Wiersz w kompozycji i stylu przypomina balladę. Narrator wykreowany został na ludowego
gawędziarza, opowiadającego gromadzie słuchaczy historię Bajdały. Używa języka
stylizowanego na gwarę. Tematem wiersza jest pretensja do Boga o to, że na świecie przez niego
stworzonym istnieje nie tylko dobro, ale i zło, na które człowiek jest nieustannie narażony i z
którym musi samotnie walczyć.
„Dziewczyna”
Dzieje dwunastu braci, którzy usłyszeli głos dziewczyny za murem. Wierząc w jej istnieje, o
czym świadczył rozlegający się płacz, pokochali ją i starali się ją uwolnić waląc młotami w mur.
Wszyscy zmarli. Po nich pracę przejęły ich cienie a następnie same młoty. Po rozwaleniu muru
okazało się, że nikogo tam nie było.
Wiersz ma formę ballady. Nawiązuje do ludowych podań, baśni. Przeznaczeniem człowieka jest
śmierć ponieważ jest on słamy i kruchy.
„Trupięgi”
Wiersz ten pokazuje problematykę nędzy i ubóstwa, znikomości ludzkiej egzystencji. Symbolem
tych cech życia ludzkiego są trupięgi - buty z łyka, w które ubiera się do trumny nędzarzy. Poeta
ma świadomość nędzy życia ludzkiego i wie, że on także takiego losu nie uniknie, chociaż
wolałby tworzyć poezję pogodną, radosną, zajmującą się tematami odległymi od ponurej
codzienności. Utożsamia się z biedakiem, jego losem i nieszczęściami. Solidarność wobec ludzi
wywołuje bunt przeciw Stwórcy Świata. Bóg odpowiedzialny jest za zło dotyczące ludzi, a
zarazem bezradności człowieka, którego gniew i bunt jest całkowicie bezsilny, niczego nie może
zmienić.
„Urszula Kochanowska”
Wiersz ten nawiązuje do trenów J. Kochanowskiego a także do jego humanizmu, czyli do
przekonania, że człowiek jest centrum świata, jest najwyższą wartością. Podmiotem lirycznym
wiersza jest córka Kochanowskiego, która opowiada o swoim przybyciu do Nieba. Bóg stwarza
dla niej raj. Jest to dom w Czarnolesie. Bóg odchodząc stwierdza, że jej rodzice niedługo
nadejdą. Urszula czeka na rodziców nie na Boga. Stąd jego nadejście wywołuje rozczarowanie i
żal. Szczęście dla człowieka jest równoznaczne z miłością i czułością. Bóg mimo swej
doskonałości nie może zastąpić jej rodziców.
„W malinowym chruśniaku”
Wiersz rozpoczynający cykl erotyków pod takim samym tytułem. Podmiot liryczny opisuje
spotkanie z dziewczyną, wspólne zbieranie malin, które stało się formą miłosnego zbliżenia, a
maliny podawane chłopcu - pieszczotą. Z sytuacją erotyczną współgra stan przyrody, opis
elementów otaczającej kochanków natury.
„Bąk złośnik huczał basem, jakby straszył kwiaty,
Rdzawe guzy na słońcu wygrzewał liść chory,
Złachmaniałych pajęczyn skurczyły się wisiory
I szedł tyłem na grzbiecie jakiś żuk kosmaty.”
Opis ten silnie działa na zmysły, podkreśla takie cechy przyrody, które są przez nie odbierane:
przyjemny, basowy dźwięk wydawany przez bąka, miły w dotyku kosmaty żuk, skrzące się w
słońcu pajęczyny, gorąco i duchota upalnego dnia, słodki zapach owoców. Wszystko to pobudza
wzrok, słuch i dotyk. Podkreślona zostaje także atmosfera intymności, zbliżenia, ponieważ
wskazane elementy natury można zobaczyć tylko z bliska (owady, pajęczyny, guzy na liściu).
Para kochanków ukryta jest przed światem i ludzkimi oczyma w gąszczu malinowych krzewów,
który stwarza warunki dla przeżycia intymnych wrażeń. Poeta bardzo subtelnie buduje nastrój
erotycznych przeżyć.
1.1.3 I. GAŁCZYŃSKI
cechą charakterystyczną jego poezji jest łączenie liryzmu, osobistej refleksji i baśniowości z
humorem, groteską i satyrą
siebie, poeta przedstawia jako artystę-cygana, ale jednocześnie człowieka zwykłego,
przeciętnego
motywy banalne, pospolite wzbogacał fantastyką i liryzmem
poruszając tematy społeczno-polityczne posługiwał się często satyrą i groteską
tematyka codzienności
twórczość swą traktował jako zabawę
język potoczny
regularny rym i rytm
„Serwus, madonna”
tematem wiersza jest sztuka i artysta
czyniąc podmiotem lirycznym poetę, przedstawił swoją koncepcję artysty
poeta w wierszu stwierdza, ze nie dba o sławę
pisanie ksiąg i sławę pozostawia innym
rezygnuje z tego co było ważne dla artystów od czasów Horacego (celem twórczości jest
„Stawienie sobie pomnika trwalszego niż ze spiżu”)
przedstawia wizerunek artysty-cygana
wiersz adresowany jest do madonny, którą poeta określa jako matkę, kochankę i muzę
poeta zwraca się do niej „Serwus, madonna” - zderzając słowo: madonna, z potocznym:
serwus
może to wskazywać na brak szacunku ale jest wyrazem silnego i bezpośredniego związku
artysty z jego muzą oraz charakteryzuje samego artystę, który łączy w sobie sprzeczności:
codzienną zwykłość i świętość sztuki
„Kryzys w branży szarlatanów”
poeta sięga do częstych motywów swojej poezji: kultury jarmarcznej, podmiejskiego folkloru,
piosenki ulicznej
przedstawia szarlatana sprzedawającego na pustym targu woskowe lalki
bezskutecznie usiłuje namówić przechodniów do kupienia od niego czegokolwiek
uważany jest za oszusta, ponieważ sprzedawane przez niego rzeczy są dziwne „lalki od
miłości, maści od samotności i Polikarpa kość” - są to rzeczy fantastyczne, nierealne, które z
jednej strony przypominają jarmarczną tandetę a z drugiej zaś jakąś dziwaczną własną twórczość
na tej podstawie szarlatana można uznać za jeden z wizerunków artysty
liryzm osiąga Gałczyński przez połączenie melancholii z humorem, zwykłości i banalności z
fantastyką i modlitewnym tonem na końcu wiersza
„Zima z wypisów szkolnych”
podmiot liryczny zwraca się do dziecka (zdrobnienia, kompozycja bajkowa), które jest
uosobieniem naiwności
zima jest dobrodziejstwem administracji państwowej, a nie natury
szyderstwo z propagandy, która daje niedorzeczne informacje
„Prośba o wyspy szczęśliwe”
są one pełne spokoju, harmonii, ucieczką przed rzeczywistością, kontaktem z naturą, oazą
szczęścia, lekarstwem na zło
„Farlandia”
dwie części tekstu kontrastują ze sobą
świat rzeczywisty: smutno, ciasno, duszno, troski
ucieczka przed smutkiem do kraju Farlandii (wymyślonego przez poetę)
„O mej poezji”
poezja jest uspokojeniem, ukojeniem, ucieczką przed rzeczywistością
jest prosta, przepełniona uczuciami, pomaga mu dostrzec piękno w banalnych sprawach
codzienność to dla niego „proste dziwy”
„Ulica towarowa”
charakterystyka proletariackiej dzielnicy
podmiot liryczny próbuje odnaleźć elementy piękna takie jak muzyka, poezja
ulica zdominowana jest przez kino i elektrownię (zakład pracy)
oczekują od ulicy czegoś więcej niż ona może im dać
rozrywką tych ludzi jest alkohol, kino, chodzenie po ulicy
1.2 LEOPOLD STAFF - POETA KLASYCZNY
„Ars poetica”
wiersz zawiera skrót programu poetyckiego
poezja ma utrwalać przelotne, chwilowe uczucia, myśli, doznania i zdarzenia
ma być łatwa w odbiorze, komunikatywna
echo z dna serca - uczucia najbardziej intymne, doznania, emocje ulotne, nieuchwytne
treścią ma być to co przemija
cechą charakterystyczną są rymy i dźwięki
podmiot liryczny chce być zrozumiały, szczery
„Poeta”
wiersz ten określa miejsce poety w społeczeństwie
uczucia poety są odmienne od odczuć innych ludzi
musi być w stanie odzwierciedlać wszystkie uczucia
poeta jest wyrazicielem uczuć przeciwstawnych nastrojom ogółu
Afirmacja życia
„Wysokie drzewa”
wiersz ma kompozycję klamrową (rozpoczyna i kończy się tym samym wersem: „O, cóż jest
piękniejszego niż wysokie drzewa”)
zachwyt nad krajobrazem, pięknem drzew, które są opisane na tle przyrody
podmiot liryczny jest urzeczony pięknem przyrody, kontempluje ją
obraz jest podniosły, wspaniały i zachwycający dzięki wyszukanym środkom wyrazu
poeta oddziałowuje na różne zmysły odbiorcy: wzrok (poprzez bogactwo barw), węch (zapach
wody) i słuch poprzez naśladowanie przyrody
stosuje synestezję (przeniesienie wrażeń pochodzących z jednego zmysłu na inny, np. opis
zapachu przy pomocy barw)
natura wpływa na stan duszy człowieka, wyzwala w nim wartości duchowe, pozwala doznać
pełnego spokoju i ciszy
Zwrot ku codzienności
„Kartoflisko”
zwyczajny, banalny temat zaczerpnięty z życia codziennego wsi
użycie wysokiej formy dla zwyczajnego tematu uwzniośla go, nadaje mu rangę poetycką,
dodaje ważności
na pierwszy plan wysuwa się opis bardzo realistyczny i plastyczny, bogaty w szczegóły,
odziaływujący na wyobraźnię
technika filmowa (zbliżenia)
opisowi towarzyszy nastrój powagi, smutku, żałoby podkreślony porą roku, kolorystyką
obrazu
poeta oddaje hołd codzienności i realizuje założenie prostoty poezji - operuje prostymi
środkami wyrazu
Uwielbienie dla Kochanowskiego
„Lipy”
hołd złożony poezji Kochanowskiego
zachwyt dla jego twórczości (królewski rym, pogodny nastrój, harmonia poezji, tematy
humanistyczne)
forma odpowiada klasycznej idei poezji K. - postawa odczuć i wyrazu, jasność, klarowność
Pochwała dla formy klasycznej, harmonii, porządku
„Lipy” , „Wysokie drzewa”
1.3 AWANGARDA KRAKOWSKA
avant-garde - straż przednia
Tadeusz Pejper, Julian Przyboś
czasopismo „Zwrotnica”
3xM (miasto, masa, maszyna)
metafora teraźniejszości
język rozwija się wraz z technologią
poezja powinna współbrzmieć z rzeczywistością, prezentacja rzeczywistości
fascynacja cywilizacją, urbanizmem
sztuka powinna służyć społeczeństwu
przeciwstawienie się tradycji romantycznej, zerwanie z romantycznym pojęciem natchnienia
poezja ma streszczać świat a nie odtwarzać wnętrze poety
poezja jest wynikiem świadomej pracy intelektualnej, literatura to rzemiosło
nowy typ metafory, która nie byłaby stylistyczną ozdobą ani sposobem odtwarzania
rzeczywistości,
jej opisu, porównania
miała być związkiem pojęciowym, miała tworzyć nową rzeczywistość czysto poetycką
język zbliżony do potocznego
1.1.1 JULIAN PRZYBOŚ
„Lipiec"”
„Na świadectwach wzbici w radość, odlecieli uczniowie
Drży powietrze po ich śmigłym zniku”
„Z Tatr”
metaforyczny obraz świata (ruch skał, huk wody)
tragedia zmarłej taterniczki obok krajobrazu Tatrzańskiego
„Notre - Dame”
poczucie przytłoczenia wobec wspaniałości filarów katedry
podmiot liryczny jest przerażony budowlą
została ona wzniesiona ku czci Boga ale stała się miejscem niezbędnym ludziom a nie Bogu
„Ulica Miła”
Wiersz o tematyce społecznej. Jedna z ulic pełna brudu, nędzy cierpienia, śmierci, wywołuje
strach. Ulica ta to synonim ubóstwa, cierpienia. Elementy beznadziejnego życia.
„Bar Pod zdechłym psem”
1.1.2 WŁADYSŁAW BRONIEWSKI
tworzył poezję proletariacką
poezja ma powiedzieć to, czego nie mogą powiedzieć inni
popierać proletariat
ma być ostra, zagrzewać
poezja jako forma walki o nowy ład społeczny
ma wyrażać problemy robotników
poeta romantyczny
poezja ma agitować, podrywać do czynów
obecność historii
wiara w przeszłość, w jej rolę w życiu człowieka i w życiu całego narodu
jej obecność jest czymś niezbędnym
podejmuje tematy społeczno-polityczne i rewolucyjne
nawiązuje do romantyzmu i do nasycenia wierszy tradycjami rewolucyjnymi
poezja czynna, nawołująca do walki
tworzy między innymi liryki patriotyczne wzywające do walki z wrogami ojczyzny
„Do przyjaciół poetów”
nazwał się Prometeuszem
nie dba o konsekwencje
jest dobroczyńcą
(prometeizm - postawa polegająca na bezinteresownym poświęceniu się dla sprawy, idei, która
dotyczy dużej grupy ludności)
„Poezja”
wiersz ma charakter programowy, ukazuje stosunek Broniewskiego do poezji i określa jej
zadania
poezja ma towarzyszyć człowiekowi w każdym momencie życia
ma zagrzewać do walki, dawać nadzieję
ma być żywiołowa, odpowiednia do chwili
po walce ma przypominać sławę tych, którzy zginęli
ma dawać ukojenie, uspokojenie, ma wyniszczyć emocje negatywne
„Manlicher”
poezja to sposób walki
to nie walka frontowa ale ideologiczna o prawa
dzięki poezji ma większe możliwości działania, oczekuje nowego ładu
„Zagłębie Dąbrowskie”
treścią jest Zagłębie Dąbrowskie, bieda, nędza
kryzys w przemyśle doprowadza robotników do nędzy
poeta wyraża interesy pokrzywdzonych robotników w sporze z pracodawcami i całym
systemem politycznym, który dopuszcza do wyzysku
policjant, który powinien pilnować ładu i porządku w świadomości pokrzywdzonych górników
jest wrogiem strzegącym niesprawiedliwości
ponury nastrój i poczucie gniewu ilustruje ekspresjonistyczna kolorystyka -czerń mocy i
czerwień krwi
Zagłębie Dąbrowskie zamiast być podstawą dobrobytu państwa, utwierdza nędzę i krzywdę
„Elegia o śmierci Ludwika Waryńskiego”
76. DOKONANIA PROZATORSKIE XX LECIA MIĘDZYWOJENNEGO
76.1 „PRZEDWIOŚNIE” S. ŻEROMSKIEGO
Przedwiośnie polskiej państwowości
Wiosna to odzyskanie wolności, rozkwit na nowo państwa polskiego po 123 latach niewoli.
Utwór stanowi sumę obserwacji politycznych i społecznych, państwowości, która narodziła się
na nowo. Konfrontacja mitu szklanych domów z rzeczywistością.
Śledząc losy Cezarego Baryki można zauważyć jak różne środowiska poznał.
Ziemiaństwo
życie urozmaicone przejażdżkami, balami, spacerami, romanse, zabijanie czasu, którego nie
ma na co spożytkować.
nie zainteresowanie tym co dzieje się w kraju
monotonne życie ziemiaństwa rządzi się prawami: dobre pochodzenie, etykieta, dobre
wychowanie, majątek
Wieś
trudne, prymitywne warunki
nędza wsi prezentowana wyrywkowo - dobitnie sygnalizowane są warunki życia
Przyczyny:
1. od dawna istniejące stosunki społeczne, których nikt nie zmieniał i nikt nie zamierza zmienić
2. bierność wyzyskiwanych
3. wyzysk chłopów nie opiera się na gwałcie, bowiem chłopi poddają się, życie wsi toczy się od
dawna ustalonym rytmem.
Mieszczanie
nędza klasy robotniczej
polska krajem policyjnym, więzienia przepełnione, złe warunki, niemożliwe wręcz traktowanie
więźniów, terror
Niepodległość zaskoczyła Polskę, rząd nie bierze losu kraju w swoje ręce. Nie wiele się zmienia
(radykalizujące się klasy robotnicze, bezrobotni umieszczani są w więzieniach, a rząd nic nie robi
aby zapewnić godność Polakom w wolnej suwerennej Polsce).
1.1.1 REWOLUCJA
Jest gwałtownym przewrotem społeczno-politycznym, mającym na celu obalenie panującego
ustroju i wprowadzenia nowego ładu sprawiedliwości społecznej. Założenia rewolucji są więc
słuszne, nawiązują do haseł Wielkiej Rewolucji Francuskiej: wolność, równość, braterstwo.
Jednak wszelkie nagłe zmiany wiążą się też z przemocą i krwawymi walkami..
Rewolucja w Rosji w 1917 r. obaliła despotyzm carski. Żeromski umiejscawiając akcję w Baku,
daje dokładny obraz wydarzeń rewolucyjnych, sugeruje także ich ocenę. Ocena rewolucji jest
niejednoznaczna, co wynika w dużej mierze ze zmienności poglądów głównego bohatera.
Dojrzewanie Cezarego sprawia, że zmianie ulegają jego poglądy i sposób patrzenia na świat.
Początkowo bohater jako młody człowiek angażował się - spontanicznie i bezkrytycznie - w
działania rewolucyjne. Rewolucja oznaczała wtedy dla niego wolność, swobodę, ucieczkę od
codziennych obowiązków, bezkarność. Cezary brał udział w masowych spotkaniach, podczas
których wygłaszano przemówienia, a także organizowano samosądy: wiece przeradzały się
często w okrutne, samowolne egzekucje więzionych przeciwników (generałów). Działania
rewolucyjne były bezprawiem i okrucieństwem. Rewolucja w Baku wprowadziła nieład i
wyzwoliła spory narodowościowe pomiędzy Tatarami a Ormianami. Stopniowo Cezary zaczął
zauważać ujemne cechy rewolucji. Jednak dalej uważał, że jest ona koniecznością i że
pokrzywdzeni ludzie mają moralne prawo do buntu przeciw krzywdzicielom. Później i ten sąd
uległ zmianie. Wyzwolone przez rewolucję spory narodowościowe doprowadziły do
makabrycznych wydarzeń: masowych mordów, terroru i skrajnej nędzy, która czyniła ludzi
obojętnymi nawet na śmierć.
Obalenie starego porządku nie zapewnia jeszcze wprowadzenia nowej cywilizacji. Te
spostrzeżenia potwierdziła później podróż do Polski. Miał wówczas okazję zaobserwowania
Rosji objętej rewolucją. Rosja została ukazana jako państwo pogrążone w chaosie, źle
funkcjonujące, całkowicie zdezorganizowane. Obraz rewolucji stanowi ostrzeżenie przed tym, do
czego może doprowadzić społeczna krzywda oraz lekceważenie problemu, jakim są warunki
życia najniższych warstw i nierówności społeczne.
Programy polityczne:
1. komunistów
2. rządowy (Gajowca)
3. bohatera
1.2 „GRANICA” Z. NAŁKOWSKIEJ
1.2.1 NOWATORSTWO FORMY
Powieść realistyczna zwykle opowiadała historię podczas której dokonywały się wydarzenia.
Skutki podane były zawsze na końcu. Nałkowska rozpoczyna powieść od finału, rozwiązania
akcji. Streszczając koniec rozładowuje ciekawość czytelnika. Nie oczekuje on rozwiązania tylko
zastanawia się co się stało. Czytelnika mają zainteresować różne sytuacje, interpretacje a nie
same zdarzenia. Fabuła jest prosta aby czytelnik mógł zwrócić uwagę na motywy postępowania.
Życiorys bohatera daje nam różne możliwości interpretacji. Autorka chce zostawić ocenę
bohatera czytelnikowi. Opinie zależą od różnych punktów widzenia. Nie może ona być
jednoznaczna. Nałkowska proponuje aby zestawić je wszystkie nawet jeśli są różne. Suma ich
może dać jakiś obraz. Nie będzie on jednoznaczny. Zestawienie gestów, różnych punktów
widzenia, gromadzenie opinii. Rzeczywistość jest złożona. Głównym zagadnieniem książki jest
zestawienie tego co myśli o sobie człowiek a co myślą o nim inni. Autorka kładzie nacisk na to,
że nie będzie jednoznacznie charakteryzowała bohatera, stara się podkreślić swoją obiektywność.
Rezygnuje z narzucenia odbiorcy swojego poglądu.
1.1.2 PREZENTACJA WARSTW SPOŁECZEŃSTWA
Ziemiaństwo (Ziembiewicz)
zubożałe, rodzice Ziembiewicza reprezentują tę warstwę ze wszystkimi jej wadami
powierzchowność wykształcenia przy jednoczesnym dużym mniemaniu o sobie
konserwatyści, kultywując staro szlacheckie tradycje podtrzymywali znaczenie klasy do której
należą ludzie puści, jałowi, niewykształceni, hołdujący reliktom przeszłości, tkwią w niej
kultywowanie wypaczonych tradycji szlacheckich, które mogą potwierdzić ich przynależność
do prymitywnej już szlachty
pozory dawnej elegancji i kultury pod którymi nie kryje się żadna treść
nie umieją się dostosować do obecnych warunków (dlatego zubożeli)
podsycanie pozorów etykiety dworskiej
nie potrafią gospodarować, zarządzanie majątkiem jest bezwładne
herb - jedyny znaczący symbol szlachectwa
stwarzają sobie świat zbytku, choć w rzeczywistości tak nie jest
trwają we własnym świecie nie zauważając co się wokół nich dzieje
nie mają zbyt dużego wpływu politycznego
Bogacze (państwo Tczewscy)
dzięki swojemu majątkowi mogą bardziej manipulować losami państwa, wpływać na sytuację
polityczną kraju
wpływowi, przyjmowali zawsze znakomitych ludzi
poważni i godni
sfera ludzi mających możliwości finansowe, opływający w zbytkach - forma wyższej kultury
chcąc zrobić karierę trzeba było im podlegać
Mieszczaństwo
* Cecylia, Kolichowska, cukiernik Marian
stwarzanie pozorów zamożności
brak świadomości tego, co piękne
kołtuneria, dulszczyzna
odnoszą się do ludzi z niższych klas z pogardą
brak wpływów i perspektyw
brak prywatności
hierarchia co to ludzi i zwierząt
użalanie się nad sobą i nie robienie niczego aby zmienić swoją sytuację
* bogaci inteligenci - Zenon Ziembiewicz
*biedota - Joasia Gołąbska
Biedota (robotnicy, służba, chłopi folwarczni)
życie w skrajnej nędzy
godzą się na takie warunki bo na inne ich nie stać
brak im podstawowych środków do życia
żyją w strasznych warunkach (piwnicach)
nie mają żadnych praw, nie mogą się o nie nawet dopominać
nie posiadają opieki lekarskiej
poniżani, szykanowani, wykorzystywani
Robotnicy (Franek Borbocki)
gwałtownie domagają się o prawa
coraz bardziej świadomi swoich praw
prowadzą manifestacje, strajki
żądają lepszych warunków życia
1.1.3 WIELOZNACZNOŚĆ UTWORU
Granica na płaszczyźnie społecznej. Podział klasowy odgradzający świat posiadających od świata
nędzarzy. Jest między nimi przepaść. Dzielą ich przywileje, możliwości życiowe, prawa,
możliwości wpływania na życie. Awans społeczny jest nieosiągalny dla ludzi sfery ubogiej -
nieprzekraczalna granica.
Płaszczyzna psychologiczna. Poszukiwanie granic tego co ocenia się obiektywnie a
subiektywnie. Sąd jednostki czy opinia zbiorowa. Ze zbioru subiektywnych opinii można zbliżyć
się do obiektywnej prawdy.
Granica oddziela prawdę od fałszu.
Płaszczyzna filozoficzna. Mowa tu o możliwościach poznania świata. Człowiek sam sobie
narzucił granice. Poznaje świat coraz lepiej, coraz dokładniej. Świat się rozwija. Ruchoma
granica poznania.
Płaszczyzna moralna. Linia, której nie powinno się przekraczać aby nie sprzeniewierzyć się
własnym ideałom, poglądom, by pozostać sobą. Granica kompromisu nie polega na rezygnacji z
własnych ideałów. Szukanie ciągle tej bariery, bo przekroczenie jej oznacza fałsz, obłudę w
stosunku do samego siebie.
1.3 „NOCE I DNIE” M. DĄBROWSKIEJ
datą graniczną tej powieści jest powstanie styczniowe
wpływa ono na życie bohaterów
każde z nich widzi je inaczej
Barbara
patriotka
niechęć i nienawiść do wszystkich i wszystkiego co związane było z zaborcami
ceniła tych, którzy brali udział w powstaniu; powstanie uważa za bohaterski czyn zbrojny
ma swoją dumę, honor
razi ją to, że Bogumił nie chce mówić o powstaniu
zainteresowała się Bogumiłem ponieważ on brał udział w powstaniu, obdarzyła go szacunkiem
specyficzny stosunek miała także do wuja Klemensa, który brał udział w powstaniu
uważała za swój obowiązek opiekować się nim
mityzacja powstania (przyczynili się do tego tacy ludzie jak Barbara)
za mąż wyszła z obowiązku
Bogumiła traktowała wielokrotnie lekceważąco
tęskni za miastem
boi się śmierci
jest nietolerancyjna
pełna sprzeczności
cechuje ją egotyzm
Bogumił
ma inny stosunek do powstania
gdy ono wybuchło był jeszcze młodym chłopcem, musiał bardzo szybko wydorośleć
powstanie wywarło na nim ogromne piętno
starał się wymazać je z pamięci
bezpośredni kontakt ze śmiercią nauczył go cenić życie, nie miał dużych wymagań, cieszył się
chwilą
powstanie ukształtowało w nim pogląd na życie
według niego największą wartością człowieka jest praca
jest realistą, trzeźwo patrzy na świat
nie ma dużych wymagań od życia
nie pracował dla pieniędzy lecz z miłości do ziemi i pracy
często zaniedbywał przez to żonę i dzieci
starał się pomagać Barbarze lecz rzadko zgadywał jej pragnienia
kochał Barbarę na równi ze swoją pracą
dużo wymagał od ludzi ale najwięcej od siebie
spotyka na swojej drodze wiele przeszkód
staje na przeciw losowi, jest optymistą
był odpowiedzialny za swoje czyny
bohater pozytywistyczny
w powieści uosabia mądrość życiową
kieruje się rozsądkiem
1.4 „FERDYDURKE” W. GĄBROWICZA
Powieść ta zrywa z tradycją powieści realistycznej. Posiada niezwykłą fabułę, której zdarzenia są
wprawdzie uporządkowane chronologicznie, ale same w sobie są nielogiczne i
nieprawdopodobne. Zdarzenia przypominają bardziej sen niż jawę i Gombrowicz wyraźnie
nawiązuje w kompozycji fabuły do techniki onirycznej (sennej). Ukazane wydarzenia i postacie
są w dużej mierze absurdalne i przejaskrawione, i składają się na groteskowy obraz
rzeczywistości. Świat ukazany został w krzywym zwierciadle. Postacie są uosobieniem pewnych
postaw i zachowań, wyeksponowanych, wyolbrzymionych w nich dla spotęgowania wrażenia.
Mamy typowego belfra - Bladaczkę, pensjonarkę, nowoczesną matkę, typowe postacie z rodziny
szlacheckiej, parobka. Ich zachowanie jest przesadne i karykaturalne. Stanowią w powieści
źródło komizmu. Dwie płaszczyzny interpretacyjne:
rozważania psychologiczne dotyczące uzależnienia postępowania człowieka, sprowadzające
się do teorii formy w życiu ludzkim
krytyka międzywojennej rzeczywistości i obyczajowości nadająca utworowi satyryczną
wymowę
Podstawowym pojęciem, jakim operował Gombrowicz w swoich wypowiedziach o człowieku i
świecie była „forma” - to dla Gobrowicza sposób wyrażania siebie i słowa, gesty, czyny, decyzje,
postawy, styl i sposób bycia. Jest to postawa wobec życia, kształt człowieka określający go
wobec świata. Forma jest sposobem kontaktowania się z innymi ludźmi. Tworzy się dopiero w
kontakcie międzyludzkim i jest czymś sztucznym, nienaturalnym dla człowieka. Jest nam
narzucana z zewnątrz, fałszuje naszą naturę. Forma jest koniecznością, ponieważ każdy człowiek
chcąc nawiązać kontakt z innym człowiekiem, musi przyjąć jakąś formę, która byłaby dla
tamtego zrozumiała. A ponieważ człowiek żyje w społeczeństwie, jest na tę formę skazany, nie
może przed nią uciec. Forma jest także sposobem wyrażania własnych poglądów, sposobem
przekazania własnego widzenia świata i innych. Na początku utworu narrator wyznaje, ze
poszukuje sposobu na wyrażenie siebie. Zdaje sobie sprawę z konieczności znalezienia dla siebie
jakiejś formy, by zaistnieć w społeczeństwie, wśród ludzi, by zostać przez nich dojrzanym i
odebranym. Ludzie narzucają sobie wzajemnie sposób bycia (np. belferskie zachowanie Pimki w
mieszkaniu narratora sprawia, że zachowuje się on jak uczeń). Ludzie nieustannie zmuszają
innych do pewnych zachowań i działań. Ciągła walka o narzucenie własnego światopoglądu
(walka na miny pomiędzy Miętusem a Pytonem, gwałt przez uszy dokonany na Pytonie).
Uczniowie cierpią z powodu narzucenia im sztucznie formy zdziecinniałej. Forma zdziecinniała
zyskuje miano „pupy”. Pupa nadana zostaje uczniom gimnazjum, wytwarza ją zwłaszcza
obecność matek za płotem. Z kolei wszelkie społeczne maski, zachowania określane są pojęciem
„gęby”. Gębę przyprawia człowiekowi drugi człowiek lub społeczeństwo. Gombrowicz ma
świadomość, że przed gębą nie ma ucieczki.
1.5 PROZA BRUNO SCHULZA
Był pod wpływem Kafki:
świat nierealny
akcja nie jest ważna
dwie płaszczyzny snu i jawy, nie wiadomo gdzie rozgrywa się akcja
realizm jest zachwiany
Kreacjonizm
Świat, który kreuje nie jest rzeczywisty. Jest wymyślony. Schulz nie odwzorowuje świata, tylko
tworzy swój własny. Pisze swoje utwory tak, że czytając je widzimy świat przez mgłę (kolory,
brak konturów, mgła, senność). W jego utworach nie ma jako takiej fabuły, nie jest ona ważna.
Sensualzim
odbieranie świata za pomocą zmysłów
dominują barwy, dźwięki, kształty - oddziaływują na wyobraźnię
nie ważna jest akcja, fabuła
1.6 „PANNY Z WILKA” J. IWASZKIEWICZA - PROBLEMATYKA
1. autobiograficzna
u podstaw fabuły legły wspomnienia młodzieńczego pobytu Iwaszkiewicza we dworze w
Byszewach, gdzie jako gimnazjalista udzielał korepetycji. Zapamiętane obrazy, osoby, sytuacje
wykorzystał pisząc opowiadanie
2. psychologiczna
leży w centrum zainteresowania pisarza. Wiąże się ze skupieniem uwagi na psychice bohatera -
jego przeżyciach, rozterkach, wspomnieniach. Świat jest widziany i oceniany z perspektywy
bohatera. Z problematyką psychologiczną wiąże się rozważanie na temat pamięci i jej znaczenia.
3. egzystencjalna
widoczna jest w zadumie nad życiem i śmiercią, w pytaniach o sens życia i jego istotę. W
szukaniu tego co ważne i nieprzemijające w życiu.
4. filozoficzna
towarzyszy zadumie egzystencjalnej i wyraża się prośbą znalezienia ogólnych prawideł
rządzących życiem, zrozumienia porządku świata i związków między przeszłością i
teraźniejszością.
5. moralna
wyraża się w pytaniach o powinności, obowiązki człowieka, o wartość tego co robi, a także w
niepokoju, który towarzyszy bohaterowi, gdy snuje refleksję dotyczącą jego życiowych dokonań.
1.7 „BRZEZINA” J. IWASZKIEWICZA
miejsce śmierci, wspomnień, miłosnych wzniesień i szczęścia
niemy świadek wydarzeń
nie przemija, wciąż trwa
dla bohaterów jest ostoją spokoju, miejscem, które skłania ich do refleksji
kształtuje stany psychiczne
opisy mają charakter impresjonistyczny
traktowanie świata jako dzieła artystycznego i smakowanie go jako dzieła sztuki
dramatyczne wydarzenia ukazane w sposób melancholijny
splatają się śmierć i życie
Stanisław ciężko chory udowodnił Bolesławowi, że jego życie podobne jest do śmierci
zainteresowanie teraźniejszością, teraźniejszość góruje nad przeszłością
77. PROZA XX LECIA MIĘDZYWOJENNEGO (LITERATURA OBCA)
1.1 „PROCES” F. KAFKA
1.1.1 KOMPOZYCJA POWIEŚCI
chronologiczna fabuła
układ zdarzeń przejrzysty, skoncentrowany wokół głównego wątku procesu
akcja zmierza ku katastrofie, którą jest śmierć bohatera
jasny układ wydarzeń, pewna schematyczność bohaterów, pozorna logika świata
przedstawionego, który ujawnia swą absurdalność - to wszystko skłania do poszukiwania
ukrytego sensu opisywanych sytuacji
„Proces” jako parabola, czyli utwór, w którym dosłowne znaczenia są jedynie ilustracją
pewnych uniwersalnych prawd, ukazanych obrazowo, za pomocą przykładowej fabuły i postaci.
schematyczność
dwie płaszczyzny interpretacyjne: metaforyczna i realistyczna
pozorna logika świata przedstawionego, brak konkretyzacji czasowej i przestrzennej
1.1.2 REALIZM
racjonalne, rozumne, zgodne z rzeczywistością przedstawienie świata
realizm zakłada prezentację człowieka w jego codzienności
narrator jest wszechwiedzący, on przedstawia świat
zdarzenia fikcyjne zgodne z prawdopodobieństwem
motywacja bohatera ma charakter psychologiczny i zdeterminowana jest sytuacjami
społecznymi w jakich się znajduje
bohaterzy są niejednokrotnie typowi dla swojego środowiska
komunikatywność języka
wydarzenia ułożone chronologicznie, związek przyczynowo skutkowy
nie ma jasnego zakończenia
bohaterowie to zarówno postacie pierwszo jak i drugo planowe
Kafka odchodzi od realizmu jako naśladowania rzeczywistości. Kreuje nową rzeczywistość,
która nie jest zgodna z prawdą. Główny bohater Józef K. jest typowy, bez życia wewnętrznego.
Jest on postacią szczególnie ubogą. Zredukowany zostaje do prostych reakcji i odruchów.
Proces to ilustracja pewnych uniwersalnych prawd. Sens utworu jest ukryty i metaforyczny. W
Procesie świat przedstawiony pozbawiony jest sensu. Józef K. nie wie za co został oskarżony.
Cały świat utworu podporządkowany jest procesowi.
Proces to parabola niewiadomej losu, samotności człowieka wobec świata, który ujawnia
człowieka jako bezduszny mechanizm. Bezsilność, bezradność. Człowiek jest podporządkowany
prawu. Bezsilność jednostki pozbawionej praw. Władza jest nieomylna.
1.2 „NA ZACHODZIE BEZ ZMIAN” E. M. REMARQUE
wojna jest upiorna
odwrócenie systemu wartości
to co jest niemoralne, niedopuszczalne, nieetyczne w normalnym świecie, na wojnie jest
normalne
1.3 „ZIEMIA PLANETA LUDZI” A. DE SAINT-EXUPERY - HUMANIZM
poznać człowieka
miłość do człowieka, bezinteresowna
chęć poznania, ciekawość
miłość do życia
Dzięki głównemu bohaterowi autor przedstawił swoje losy podczas pracy lotnika. Latał na
samolotach przewożąc paczki. Chęć poznania świata z innej strony, z góry, skąd nikt go jeszcze
nie widział. To nim kierowało. Podczas lotów przeżył wraz z kolegami wiele katastrof. Za
każdym razem miłość do życia, chęć przetrwania i odkrywania świata na nowo kazała im
przeżyć. Walka z samym sobą. Przeżycie katastrofy sprawiło, ze są silniejsi od okoliczności,
które skazały ich na śmierć. Miejsca odosobnione tj. Sahara, czy śnieżne góry ukazują wartość
człowieka. Stanowią one także groźbę śmierci, są dla niego żywiołem tak samo jak niebo po
którym lata. Pisarz - pilot mógł spojrzeć na ziemię z lotu ptaka, zmierzyć się z siłą natury.
Koleżeństwo, przyjaźń, głęboki szacunek dla ludzkiego życia.
1.4 „KOMU BIJE DZWON” E. HEMINGWAY - BEHAWIORYZM
Hemingway obserwuje człowieka z zewnątrz
ukazanie człowieka zmagającego się z przeciwnościami losu, w sytuacji podejmowania
trudnych decyzji
rozważania natury moralnej, filozoficznej są przedstawione poprzez fabułę i szybko
przebiegającą akcję
bohaterem jest mężczyzna, mocny, konsekwentnie postępujący, szlachetny, nie ulega
przeznaczeniom losu lecz stara się z nimi zmierzyć nawet jeśli wie, że go przerastają i ma
świadomość porażki, podejmuje ryzyko, stawia czoło przeciwnościom, jest w stanie zapanować
nad emocjami i uczuciami. Główny bohater staje przed koniecznością podjęcia decyzji,
postrzeżenia złożoności sytuacji. Jest człowiekiem nieustępliwym, oddanym sprawie. Jordan to
człowiek refleksyjny, ceni człowieka jako istotę, ceni sobie ludzkie życie i wszystko to co może
ono dostarczyć. Jest to człowiek szlachetny i uczciwy. Łączy w sobie irracjonalizm z
uczuciowością. Optymistycznie patrzy na świat. Stara się nie ulegać rzeczywistości. Człowiek
jest w stanie zapanować nad emocjami i uczuciami.
1.5 „MISTRZ I MAŁGORZATA” M. BUŁHAKOW - POWIEŚĆ PARABOLA
jest to powieść fantastyczna, miłosna, realistyczna
realizm podszyty jest groteską
służy również kompromitacji wielu cech
wszystkie sposoby wykorzystania groteski służą temu aby jeszcze bardziej uwidocznić wady
ilustruje zmiany systemu wartości, chaos
realizm powieści jest podszyty groteską aby wprowadzić schematyzm - parabolizm
groteska Bułhakowa umożliwiła ominięcie ówczesnej cenzury
1.1.1 KOMPOZYCJA
powieść złożona treściowo i kompozycyjnie
przedstawienie wielości problemów osiągnął Bułhakow dzięki niejednorodności narracji
narrator opowiada jednocześnie jakby o trzech różnych rzeczywistościach
I - realistycznie, satyrycznie i groteskowo ukazana Moskwa i jej mieszkańcy
II - ma charakter baśniowy i fantastyczny, powstaje dzięki obecności Wolanda-szatana i jego
świty
III- opowiadana we fragmentach historia Piłata i Jeszui Ha-Nocri, nawiązująca do ewangelii, ale
różna od niej
1.1.2 PROBLEMATYKA
1. metafizyczna
wynika ze złożoności świata przedstawionego. Bułhakow dowodzi, ze uzasadnieniem dla świata
realnego jest istniejący poza nim porządek boski, który decyduje o uniwersalnym charakterze
pewnych wartości (takich jak: wolność, odwaga, miłość). Odrzucenie tych wartości sprawia, ze
świat traci sens, popada w chaos
2. moralna
wiąże się z oceną działań postaw bohaterów. Pytanie o to, co jest dobre, a co złe, sugeruje już
sama obecność szatana
3. egzystencjalna
wiąże się z refleksją na temat życia, jego sensu, wartości. Problem ten dotyczy zarówno
jednostek jak i zbiorowości
4. psychologiczna
opiera się na zainteresowaniu indywidualnymi problemami bohaterów, ich psychiką, złożonością
ich przeżyć, pragnień, przyczynami ich chorób psychicznych. Charakterystyce psychologicznej
B. poddaje m.in. Małgorzatę, Mistrza, Piłata
5. społeczno-polityczna
wynika z przedstawienia Moskwy jako stolicy państwa totalitarnego. Pisarz ukazuje, w jaki
sposób system totalitarny wpływa na życie społeczne i indywidualne
6. kulturalna
wiąże się z zainteresowaniem sytuacją artysty i sztuki w państwie totalitarnym. Można odnaleźć
także rozważania na temat tego, czym jest prawdziwa sztuka i co decyduje o jej wartości
7. obyczajowa
wyraża się w szczególności, często satyrycznych opisów codziennego życia mieszkańców
Moskwy, ich przyzwyczajeń, pracy, zainteresowań, reakcji
1.1.3 ARTYSTA I JEGO DZIEŁO
Bułhakow rozważa jakie miejsce w systemie totalitarnym zajmuje artysta i jaką pełni rolę.
Artyści świadomie godzą się na ustępstwa, jak wszyscy poddani są presji cenzury. Dobrowolnie
rezygnują z krytycyzmu i poszukiwania prawdy, o którą właśnie jako
artyści powinni się upominać. Są zdolni wystąpić przeciw artystom niezależnym, jeżeli będzie
wymagała tego władza. Za tę lojalność mają zapewniony byt, poczucie bezpieczeństwa, wygodę i
prawo drukowania swoich utworów. Sztuka oficjalna , popierana i wspomagana przez państwo,
jest tak samo zakłamana i nieautentyczna jak cały system. Bułhakow neguje jakąkolwiek wartość
takiej twórczości.
Mistrz jest autorem jednej książki: opowiadającej historię Piłata i Jeszui Ha-Nocri. Wielkość tego
dzieła polega na tym, że wyraża ono uniwersalną prawdę o Bogu, człowieku i
niekwestionowanych wartościach. Prawdziwość opowiadanej przez Mistrza historii potwierdza
to, że ma wpływ na czytelnika, wywołuje sprzeciw wobec złego, zakłamanego systemu. Dzieło to
odzwierciedla prawdziwe tęsknoty człowieka, ujawnia jego obawy, słabość, ale też pragnienie
dobra, odwagi, poszukiwanie Boga jako uosobienia wartości, bez których życie traci sens.
Udowadnia, ze w człowieku jest dobro, ale jest ono wciąż wystawiane na próbę. Obrona wartości
- zwłaszcza w systemach zniewolenia i zakłamania - wymaga odwagi. Mistrz za swoje dzieło
zostaje napiętnowany, wykluczony z grona szanowanych i docenianych literatów. Dzieło oparte
na prawdzie i innych wartościach czyni Mistrza wielkim.
Walka dobra ze złem
w powieści szatan jest dobry
walka dobra ze złem ma wymiar etyczny
Współczesny świat Rosji lat 20/30
Moskwa jest ukazana przez Bułhakowa jako miasto ilustrujące problemy współczesnego świata.
Pozostaje ona pod presją rządów totalitarnych (dyktatorskich), zniewalających społeczeństwo za
pomocą narzuconej obowiązkowo ideologii, rozbudowanego aparatu policyjnego, ingerencji w
życie prywatne. Obecność systemu totalitarnego nie ujawnia się bezpośrednio. Bułhakow skupia
uwagę na jego skutkach.
Przedstawiona w powieści rzeczywistość pozbawiona jest wszelkich wartości. Opiera się na
zakłamaniu we wszystkich dziedzinach życia. Przykładem zakłamania może być
kompromitowane przez Wolanda określenie „drugiej świeżości” produktów żywnościowych.
Zakłamanie ujawnia się w powszechnej obłudzie, w zatracaniu się pierwotnych znaczeń słów.
Przez to bohaterowie tracą rozeznanie, czym jest prawda, sprawiedliwość, wolność, uczciwość.
System totalitarny - dąży do sprawowania całkowitej kontroli nad społeczeństwem, niszczy
indywidualność, bezwzględny, narzuca sposób myślenia, oceniania, odbiera człowiekowi
możliwość sprzeciwu, krytyki, wychowuje ludzi niezdolnych do samodzielnego myślenia, ludzi
zastraszonych.
Życie w Moskwie jest zbiurokratyzowane, podporządkowane przepisom. Jakość życia
pozostawia wiele do życzenia - brak mieszkań, pieniędzy. Wprowadzenie do rzeczywistości
pozornie moralnej logiki demaskuje postawy ludzi.
Bułhakow w ośmieszający, satyryczny sposób opisuje rzeczywistość. Świadome i celowe
zdeformowanie świata aby ujawnić jego absurd, absurd zniewolenia człowieka w imię ideologii
nie służącej nikomu.
78. DRAMATURGIA OKRESU MIĘDZYWOJENNEGO
78.1 „ŻEGLARZ” J. SZANIAWSKIEGO
78.1.1 CECHY DRAMATU
wartka, spójna akcja
bohaterzy mają charakter realistyczny
logika zdarzeń, prawdopodobieństwo
78.1.2 CHWYTY LITERACKIE
obecność liryzmu, ironii
wprowadzenie szeregu aluzji i niedopowiedzeń
tematyka utworów dotyka spraw o charakterze uniwersalnym
konfrontacja dobro-zło, ludzkich pragnień, ideałów skonfrontowanych z rzeczywistością,
codziennością
Kapitan Nut - oficjalnie postać bardzo romantyczna, ma kochankę, do której pisze wiersze, jest
człowiekiem honoru, przedkłada go ponad wszystko, nieustraszony, przystojny, zadbany,
godzien naśladowania. Po pojawieniu się Jana okazuje się, ze listy wcale nie są romantyczne,
kapitan przewoził opium, wygląd się nie zgadzał, prowadził hulaszczy tryb życia, nadużywał
alkoholu i narkotyków, wyspę odkrył przez przypadek, bo załoga była pijana. Dwa obrazy
zupełnie różnych postaci kontrastują ze sobą. Dotykamy relatywizmu prawdy, która jest
względna. Dwa sprzeczne opisy, żaden z nich nie jest do końca prawdziwy. Nie ma potwierdzeń
tylko domniemania.
Każdy potrzebuje pewnego ideału aby potem móc stosować go w życiu. Ujawnienie prawdy
może sprawić krzywdę. Szacunek dla bohaterstwa, odwagi. Ludzie potrzebują wzorów, bowiem
potrzebny jest cel, ambicje. Ideały wzbogacają ich, wyzwalają w człowieku dumę. Mity są dobre,
choć mogą być niebezpieczne jeśli ocierają się o fanatyzm. Mogą służyć manipulowaniu ludźmi.
Mogą prowadzić do zagrożeń ale są potrzebne.
1.2 „SZEWCY” I. WITKIEWICZA
1.2.1 TEORIA CZYSTEJ FORMY W TEATRZE
Jest to stworzona przez Witkacego koncepcja teatru, mająca go całkowicie zrewolucjonizować.
Teoria czystej formy dotyczyła wyłącznie teatru i przeciwstawiała się tradycji - zarówno
dramatowi naturalistycznemu, jak i symbolicznemu. Celem spektaklu nie jest naśladowanie
rzeczywistości, lecz wprowadzenie widza w inny niż życiowy wymiar przeżywania, w sferę
uczuć metafizycznych. Celem jest zaskakiwanie widza. Teatr czystej formy miał zrywać z
wszelkimi schematami tradycyjnego teatru, z logicznym związkiem pomiędzy przedstawionymi
zdarzeniami oraz wypowiedziami bohaterów i ich działaniami. Witkacy dopuszczał rozbieżność
pomiędzy czynami postaci z wypowiadanymi przez nie sądami, zmienność psychiki,
przeistaczania się jednych postaci w inne, zamiany ról. Widz oglądający spektakl Czystej Formy
powinień mieć wrażenie, że śni jakiś dziwny sen.
„Szewcy” posiadają istotny związek z rzeczywistością społeczną i polityczną, ale możemy także
odnaleźć w tym dramacie pewne elementy Czystej Formy. Widoczne jest tu dążenie do
rozwijania iluzji, rzeczywistości na scenie, czyli powstrzymywania widza od wiary, że to, co
dzieje się na scenie, rozgrywa się na prawdę. Służy temu kreacja bohaterów. Nie są oni
przedstawiani realistycznie, tzn. nie są w pełni reprezentatywni dla swojej warstwy społecznej
(na przykład szewcy są tylko umownymi szewcami ponieważ czasami mówią i myślą jak
filozofowie, posługują się skomplikowanymi pojęciami i wypowiadają zdania w wielu językach).
Świat przedstawiony w dramacie Witkacego, choć wiąże się ze światem realnym, to jednak nie
pasuje do niego, nie stanowi jego wiernego odbicia lecz obraz wykrzywiony, zdeformowany,
groteskowy. Komizm i tragizm współistnieją obok siebie. Prezentowane zdarzenia zaskakują i
szokują widza, natomiast nie mają go wzruszać. Wulgarne imiona bohaterów a także wulgarny i
ostry sposób ukazania erotyzmu. Dziwaczny jest także język, jakim mówią bohaterowie, będący
mieszaniną gwary, stylu naukowego i dziwnych przekleństw - neologizmów utworzonych na
wzór popularnych przekleństw.
Porządki społeczne i polityczne zmieniają się kolejno w wyniku przewrotów rewolucyjnych.
* Porządek kapitalistyczny. Hołduje on ustalonej hierarhii społecznej, która narzuca ludziom
ograniczenia. Szewcy muszą naprawiać buty lepszym, stojącym wyżej - np. prokuratorowi, który
jako przedstawiciel burżuazji jest poniżany przez księżną, reprezentantkę arystokracji. Ten
podział społeczny wywołuje wzajemne niechęci, nienawiści, antagonizmy pomiędzy warstwami,
zwłaszcza, że wiąże się także z różnicami w poziomie życia i posiadaczy władzy. Pojawiają się
marzenia o rewolucji, nagłej zmianie całego układu społecznego. Przewrotu dokonuje Prokurator,
ale w rewolucji tej dąży wyłącznie do obrony własnej pozycji, własnych praw i wygodnego
życia. Decyduje się na ten krok w obawie przed rewolucją szewców, która mogłaby przybrać
krwawy charakter. W swoich działaniach wspiera się na organizacji Dziarskich Chłopów, w
której panuje kult siły, ślepa wierność i posłuszeństwo przywódcy, rezygnacja z indywidualnych
dążeń na rzecz realizacji rozkazów wodza. Są to dylematy ustroju faszystowskiego, totalitarnego,
w którym zorganizowana siła panuje nad niezorganizowanym tłumem - skłóconymi szewcami.
Gdy szewcy przepowiadają swoją rewolucję i tworzą ustrój komunistyczny, zmiana porządku
społecznego polega na odwróceniu ról, podkreślonym w dramacie groteskowym zachowaniem
się szewców chodzących w kolorowych pidżamach, uznawanych przez nich za dowód panowania
i uprzywilejowanych pozycji. Władzę teraz sprawują szewcy a dotychczasowe warstwy panujące
zostają obalone i poniżone. Działania nowej władzy przypominają posunięcia władzy
komunistycznej (zniszczony zostaje przywódca rewolucji, kwestia chłopska zostaje rozwiązana
siłą). Dochodzi do następnego przewrotu, po którym powstaje nowy bliżej nieokreślony
totalitaryzm, w którym ludzie szkoleni są jak automaty.