Dokument1

Kazimierz Krzysztofek –

Jaka polityka kulturalna w epoce globalizacji i mediów

elektronicznych?

Relacje mi

dzy procesami kulturowymi a polityk

kulturaln

zale

Ŝą

w decyduj

cym stopniu

od tego, jak ta druga chce wpływa

na te pierwsze. Wokół tego centralnego problemu

konstruowano dotychczasowe modele polityki kulturalnej.

Europa Zachodnia przeszła długi proces, któremu w Polsce nie było dane zaistnie

. Przez cały wiek

XIX, kiedy formowało si

stwo narodowe, oddziaływanie poprzez kultur

miało na celu

utrzymanie monopolu elity na władz

symboliczn

. Pa

stwo narodowe widziano jako organizacj

polityczn

narodu opart

na suwerenno

ci, u

conym terytorium i kulturze, dlatego obron

terytorium i przekaz kanonu kultury traktowano jako sprawy najwa

niejsze.

Ta formuła była równie

praktykowana w narodowych dyplomacjach kulturalnych. Polityka kulturalna

na ten cel namierzona była spraw

sektora publicznego. Sektor prywatny nie miał tu wi

kszego

znaczenia. Ekonomia z jednej strony, a kultura oraz polityka kulturalna z drugiej szły własnymi

drogami.

Ta formuła narodowej polityki kulturalnej jako instrumentu budowania i konsolidowania

stwa w Europie Zachodniej ju

nie istnieje, ale ma si

całkiem nie

le w krajach, które

uzyskały b

odzyskały niepodległo

ść

. Kultura jest traktowana jako zbiorowa pami

ęć

narodu

maj

ca pomóc w prze

yciu utraconej historii jeszcze raz. Elity widz

w kulturze co

, co

na społecze

stwom da

na własno

ść

, pobudzi

ich dum

, poczucie godno

ci.

Nierzadkie jest zawłaszczanie czyjego

dziedzictwa, zwłaszcza na wielokulturowycn „kresach", gdzie

norm

jest raczej wspólne tworzenie kultury, gdzie nie jest ona niczyj

wył

czn

własno

i ka

ma prawo umieszcza

wybitne postaci w swym panteonie narodowym. U nas niektóre media,

narodowe i katolickie, nadal temu hołduj

, ale ta narracja narodowa, by j

tak okre

, jest obecna

we wszystkich mediach, tak

e niepublicznych, cho

raczej od

ta. S

w nich polskie symbole. Na

przykład tradycja zaduszkowa czy bo

onarodzeniowa, nawet je

li niekiedy w opakowaniu nazbyt

komercyjnym. To jest jaki

narodowy przekaz.

Nowoczesna polityka kulturalna

Po drugiej wojnie

wiatowej i pod wpływem jej do

wiadcze

ta narodowa formuła polityki

kulturalnej była w Europie Zachodniej przedmiotem ostrej krytyki jako jedno ze

ródeł

wojowniczego nacjonalizmu Europejczyków i jedna z sił sprawczych najwi

kszej w historii

Europy wojny mi

dzyplemiennej.

Postulatem stało si

kształtowanie narodów w duchu standardów pa

stwa i narodu

obywatelskiego, w którym wi

zi maj

natur

polityczn

(obywatelsk

), a nie etniczn

Najwi

ksz

prac

do wykonania miały tu Niemcy, w których plemienno-rasowa formuła pa

stwa i

narodu została wyniesiona na piedestał. Ten nowy standard społecze

stwa obywatelskiego i

podporz

dkowanej mu polityki kulturalnej został wypracowany przez nowo powstał

Rad

Europy,

która obj

ła cał

Europ

Zachodni

. Model ten, zwany modernistycznym, dominował od lat

sze

ść

dziesi

tych XX wieku w wi

kszo

ci krajów zachodnioeuropejskich.

Polegał na o

wieceniowej w swym rodowodzie misji edukowania społecze

stwa przez elity.

Celem polityki kulturalnej było wpływanie na procesy kulturowe w kierunku demokratyzacji

kultury, dostarczania odbiorcy dobrej jako

ciowo oferty, edukacji europejskiej, socjalizacji w

ramach kanonu społecze

stwa obywatelskiego i integracji społecznej mniejszo

ci w duchu

tolerancji. Kulturze przyznawano wa

rol

wychowawcz

i nie szcz

dzono

rodków na

reintegracj

dziedzictwa z tera

niejszo

. Najbardziej konsekwentnie model ten realizowano

dzy innymi w krajach skandynawskich i Francji.

Była to jednak polityka planowana strategicznie z centrum systemu w przekonaniu,

e zadaniem elity

jest „pompowanie" kultury w doły społeczne, łagodzenie jednostronno

ci społecze

stwa masowego;

stwo brało na siebie obowi

zek - w trosce o zachowanie spójno

ci społecznej - ochrony ludzi

przed zej

ciem poni

ej dolnego progu uczestnictwa w kulturze, od którego zaczyna si

anomia i rozpad wi

zi obywatelskich.

Do priorytetów nale

ała ochrona dziedzictwa, wspieranie kultury wysokiej (warto

ciowej) oraz rozwój

domów i o

rodków kultury, zwłaszcza dla młodzie

y (we Francji w ci

gu kilku lat stworzono g

sie

maisons dejeneus et de la culture). Wa

nym problemem stawała si

wielokulturowo

ść

zwi

zku z napływem „nowych Europejczyków". Na tak zorientowan

polityk

kulturaln

były

asygnowane znaczne

rodki; był to okres boomu ekonomicznego, który przekładał si

na aktywn

polityk

społeczn

. Odpowiedzialny za realizacj

tych celów był sektor publiczny, ekonomia i

kultura nadal szły własnymi drogami, cho

z czasem zacz

ło si

to zmienia

, coraz bardziej

aktywny stawał si

sektor non-profit.

W latach sze

ść

dziesi

tych, siedemdziesi

tych i dziewi

ęć

dziesi

tych wiele si

zmieniało w kwestiach

szczegółowych, praktyka i rozwi

zania polityki kulturalnej stawały si

coraz bardziej elastyczne w

kwestii finansowania, zarz

dzania, decentralizacji decyzji, odpowiedzialno

ci poszczególnych

szczebli administracji, znaczenia nabierał trzeci sektor, coraz bardziej interesował si

kultur

biznes

prywatny, ale zasadniczo utrzymano dyfuzyjny model polityki kulturalnej, pa

stwo czuło si

odpowiedzialne za kultur

, za ochron

wolno

ci ekspresji, dolny poziom uczestnictwa w kulturze.

Tendencje lat dziewi

ęć

dziesi

tych: ku „multinarracyjnej" polityce kulturalnej

Opisany powy

ej model nowoczesnej polityki kulturalnej jest nadal rekomendowany przez

Rad

Europy, Uni

Europejsk

i UNESCO jako poprawny i potrzebny - jako optymalna strategia

na rzecz rozwini

tego kulturalnie społecze

stwa obywatelskiego. Tyle

e jest coraz trudniejszy do

realizacji, i to z wielu powodów.

Model ten rodził si

w czasie, gdy elity polityczne, intelektualne, artystyczne pracuj

ce dla sektora

publicznego, przede wszystkim pa

stwowego, dysponowały pot

ęŜ

nymi instrumentami oddziaływania

na miliony ludzi, miały w r

ku instytucje kultury, ale tak

e media, w Europie Zachodniej równie

elektroniczne, docieraj

ce z tymi samymi przekazami do wielomilionowych audytoriów i widowni.

Było to społecze

stwo masowe; dzi

takiego społecze

stwa jest coraz mniej.

Model ten był obliczony na bogate pa

stwo - bardzo kosztowny, a obecnie na kultur

jest wsz

dzie

coraz mniej pieni

dzy publicznych, co wi

ąŜ

e si

z wynikaj

z globalizacji i rosn

cej konkurencji

konieczno

„zwijania" pa

stwa socjalnego. Te instytucje kultury, które licz

na wsparcie

publiczne, na ogół wegetuj

. Nie ma na przykład

adnego nowego grand projet w l'état culturel,

jakim jest Francja, a te ju

zrealizowane prze

ywaj

powa

ne kłopoty finansowe. Po prostu sfera

usług publicznych wyprowadzana jest z polityki pa

stwowej. Du

o pi

knych słów o

odpowiedzialno

ci pa

stwa za kultur

wygłasza si

nadal na forach mi

dzynarodowych.

Ostatnia mi

dzyrz

dowa konferencja UNESCO w sprawie kultury i rozwoju w Sztokholmie w

1998 r. w swym dokumencie ko

cowym sformułowała mnóstwo wspaniałych i słusznych

rekomendacji adresowanych do władz publicznych pa

stw członkowskich. Wi

kszo

ść

tych

zalece

, niestety, trafia w pró

, a sama UNESCO nie ma ju

wielkich mo

liwo

ci wpływania

na mi

dzynarodowe procesy kultury.

Finanse to jednak tylko jeden powód i to chyba wcale nie najwa

niejszy. Wa

niejsza wydaje si

radykalna zmiana kierunku procesu kulturowego. Najkrócej mówi

c, polega ona na tym,

mamy do czynienia z ekonomizacj

kultury, co nie jest

adn

nowo

, a tak

e z czym

, co

na nazwa

rekulturacj

ekonomii, co jest dzi

główn

tendencj

. Jeste

wiadkami

radykalnej ekspansji tego, co Pierre Bourdieu nazywa rynkiem dóbr symbolicznych, a co zwi

zane

jest przede wszystkim z efektem synergicznym rynku, techniki i zamo

ci społecze

stw, które

konsumuj

coraz wi

cej dóbr symbolicznych w relacji do materialnych

Nieadekwatno

ść

dotychczasowego modelu polityki kulturalnej wynika tak

e, a mo

e przede

wszystkim, ze zmiany socjokuturowej.

Ludzie w społecze

stwach bogatych s

coraz lepiej wykształceni,

w społecze

stwie

informacyjnym, tysi

ce podmiotów działaj

cych na rynku walczy o pozyskanie ich uwagi, zarzucaj

ich atrakcyjnymi ofertami rozrywki, sp

dzania wolnego czasu. Ludzie maj

coraz bardziej

zindywidualizowane potrzeby, których nie jest w stanie zaspokoi

jeden publiczny podmiot oferuj

jedn

„narracj

". Przez narody polityczne przebiega dzi

mnóstwo linii podziału kulturowego, kultura

jest w coraz mniejszym stopniu kodem komunikacyjnym wspólnym dla wszystkich, coraz trudniej jest

tworzy

jej ogólnonarodowy obieg. Odchodzi w przeszło

ść

społecze

stwo masowe, rodzi si

pomasowe. Najwa

niejszym zawołaniem jest to

samo

ść

grup i jednostek. Na bazie tych

spluralizowanych to

samo

ci rodzi si

to, co Anglosasi nazywaj

identity policy. Da

wszystkim tak

samo

ść

, jakiej sobie

ycz

Resztki starej elity kulturalnej i intelektualnej chciałyby zachowania dawnego modelu, ale oto na

naszych oczach obumiera model edukacyjny rodem z O

wiecenia. Wraz z reality show odchodzi do

lamusa historii.

I oto w latach dziewi

ęć

dziesi

tych pojawiła si

tendencja do unikania

wiadomego

kształtowania ludzi w duchu warto

ci i hierarchizowania tych warto

ci (kultura wy

sza -

sza). Dominuj

media i multimedia oferuj

ce kultur

audio-wideo. I chyba w tym rzecz. Je

najwa

niejszy staje szeroki target audience, nazywany niegdy

publiczno

, to znaczy,

e trzeba

jak najwi

cej przekazów przekłada

na obrazki,

eby dotrze

do odbiorcy maj

cego kłopoty z

rozumieniem słowa pisanego. Analfabeta to przecie

tak

e konsument, mi

so reklamowe

popkultury.

Nikt nie ma ambicji „tłoczenia kultury w masy". Niektórzy nazywaj

ten model przekazu kultury

postmodernistycznym. W takim modelu elita traci legitymacj

orzekania, co jest „dobre dla ludu".

Orzekaj

o tym producenci rozrywki, którzy za dobre dla ludu uwa

to, czego ów lud chce.

Oczywi

cie, to, czego lud chce, najlepiej si

sprzedaje i przynosi najwi

ksze zyski. A przy okazji

formuje si

u odbiorcy „Mc

wiatopogl

d", który nap

dza konsumentów takiej a nie innej kultury.

Układ sprz

ęŜ

ony.

Taki wła

nie model narodził si

w Polsce na naszych oczach. Inteligencja ze sw

misj

edukacyjn

cywilizacyjn

ust

puje miejsca profesjonalnej grupie, która dostarcza społecze

stwu strawy - bałbym

nazwa

duchow

- ale która nie ma

adnej misji „edukowania mas". Jest to kultura, w której si

nie uczestniczy, lecz j

konsumuje.

Wielu powa

nych badaczy - mi

dzy innymi Manuel Castells - jest zdania,

e wszystkie

systemy kulturowej komunikacji ulegaj

marginalizacji za przyczyn

ekspansji przekazu

medialnego. Ma to w szczególno

ci dotyczy

układu kultury, który polska socjolog, Antonina

Kłoskowska, nazywa pierwotnym, a który dotyczy procesu socjalizacji za po

rednictwem

kontaktów face to face.

W swej znanej ksi

ąŜ

ce Wiek dost

pu Jeremy Rifkin pisze: „Zmiany zachodz

ce w strukturze relacji

ekonomicznych s

ęś

transformacji na wi

ksz

skal

, jaka zachodzi w naturze systemu kapitalistycznego.

Jeste

my w trakcie długofalowego przej

cia od produkcji przemysłowej do produkcji dóbr kultury. Coraz

ksze obroty notuje nowoczesny handel i marketing licznych do

wiadcze

kulturowych, a nie tradycyjnych

dóbr i usług o charakterze przemysłowym. Podró

e dookoła

wiata, turystyka, miasteczka, parki rozrywki,

zabawa, rekreacja, moda i kulinaria, sport i zawody, hazard, muzyka, film, telewizja, seks, wirtualne

wiaty w

cyberprzestrzeni oraz wszelkiego rodzaju propozycje sp

dzania wolnego czasu transmitowane drog

elektroniczn

staj

szybko o

rodkiem nowego kapitalizmu, w którym handluje si

dost

pem do prze

kulturalnych. J. Rifkin, Wiek dost

pu. Nowa kultura hiperkapitalizmu, w której płaci si

za ka

chwil

ycia,

przeł. E. Kania, Wydawnictwo Dolno

skie, Wrocław 2003, s.7-9.

Promowanie warto

ciowej kultury

Problem edukacji kulturalnej i medialnej Polaków staje si

w tej sytuacji kluczowy. Dyskusja, jaka si

dzi

przetacza przez łamy prasy, ujawnia ostro zarysowane stanowiska w zakresie krytyki i obrony

kultury komercyjnej, zwolennicy jednego stoj

na gruncie obrony interesu nadawcy, tak aby oferował

on to, czego sobie

yczy odbiorca, czyli wyst

puj

w imieniu wolno

ci robienia pieni

dzy na mediach

i przemysłach kultury, drudzy za

w trosce o dobro publiczne chc

im narzuci

jakie

hamulce. Ta

druga orientacja skazana jest jednak na pora

, wszelkie ograniczenia narzucane z zewn

trz

okazuj

nieskuteczne mi

dzy innymi dlatego,

e prawo jest niedoskonałe, nie wyznacza ostrych

granic w kwestii przemocy czy pornografii. A przemoc i erotyzm to główne wehikuły komercji w

kulturze popularnej. Teoretycznie mo

na si

jeszcze odwoływa

do społecznej odpowiedzialno

nadawców, ale i to jest iluzoryczne w sytuacji ostrej, cz

sto nachalnej walki o publiczno

ść

, gdy nie

warto

ci czy zdrowie moralne społecze

stwa, ale prawa rynku s

głównym regulatorem takiej

kultury. Trudno wi

c dziwi

e nie zasada pro publico bono, lecz pro mercato bono rz

dzi

doborem oferty. Byłbym jednak za tym,

eby nazywa

to po imieniu i nie mydli

oczu wolno

ekspresji, bo nie o ni

chodzi, ale o wolno

ść

kupieck

Zastanawia w tym kontek

cie

ałosny poziom dyskusji o polityce kulturalnej i edukacyjnej. Je

nie podejmie si

wysiłku, aby ju

w szkole przygotowywa

młodych Polaków do odbioru

lepszej oferty kulturalnej, to w przyszło

ci w ogóle ju

nie b

dzie takiej oferty, bo zabraknie

adresata.

Taka publiczno

ść

, gdy doro

nie, nie b

dzie odczuwa

szych potrzeb kulturalnych. Nie mo

na jej

dzie niczego narzuca

, bo w liberalnym społecze

stwie ka

dy ma prawo do takiej oferty, jakiej

sobie

yczy, cho

by najmniej wyszukanej, cho

by tylko konsumpcji talk show i oper mydlanych.

Jeszcze tylko w szkole mo

na co

narzuca

i - nie bójmy si

tego okre

lenia - tresowa

kulturowo.

Trudno jednak by

optymist

, je

eli w szkole zaj

ęć

rozbudzaj

cych potrzeb

uczestnictwa i własnej

twórczo

ci jest jak na lekarstwo. Trzeba zapyta

chyba jedynie retorycznie, w ilu szkołach

publicznych - podstawówkach, gimnazjach czy liceach - przetrwały kółka teatralne, zaj

cia

plastyczne, muzykowanie? Jak wygl

da edukacja z zakresu arytmetyki nowych mediów?

W Polsce jeszcze długo b

dziemy mie

społecze

stwo o „trzech szybko

ciach": z

elementami tradycji, nowoczesno

ci i ponowoczesno

ci.

Rodzi to chaos, dezorientacj

normatywn

i konflikty, ale te

e przy pewnej dojrzało

społecze

stwa wytwarza

ywcze napi

cia, którymi karmi

dzie kultura i duchowo

ść

Polaków

w XXI wieku. Raczej nie ma tu co liczy

na media prywatne. Media publiczne powinny w tym

uczestniczy

, szukaj

c złotego

rodka mi

dzy funkcj

„zwierciadła", na której si

zarabia, i funkcj

formy, czyli aktywnego wpływania na kształt gustów, warto

ci, wzorów społecznych praktykowanych

przez Polaków.

Na podstawie obserwacji w

tłych dyskusji na temat polityki kulturalnej w Polsce mo

na odnie

ść

wra

enie,

e chodzi przede wszystkim o kultur

wysok

, sztuk

, czyli twórczo

ść

dla „górnych

kilkudziesi

ciu tysi

cy". W zwi

zku z tym, warto zada

pytanie, o jak

kultur

chodzi, bo przecie

samo słowo „kultura" ma wiele znacze

. Mo

e by

masowa, elitarna, popularna itp.; mo

e chodzi

kultur

tak zwan

samoistn

, to znaczy tak

, która pomaga w rozwoju osobowo

ci człowieka,

kształtuje jego wra

liwo

ść

itd. Mo

e te

chodzi

o kultur

funkcjonaln

, ale ju

w szerszym sensie

społecznym, czyli tak

, która jest potrzebna do rozwoju kraju. Nie ulega wszak w

tpliwo

ci - i tego

dowiodła ju

empiria społeczna wielu krajów -

e kultura ma wpływ na kierunek i kształt rozwoju,

e nie wystarczy stworzy

optymalny układ wymiernych parametrów (finanse, technologia,

prawo), poniewa

nie b

dzie on skuteczny, je

li nie zostanie wsparty przez parametr

niewymierny, kultur

wła

nie. Na nim buduje si

popularn

filozofi

yciow

, która zach

do działania albo do zaniecha

Tu cisn

inne pytania: Czym jest i czym powinna by

kultura narodowa w warunkach globalizacji,

cyfryzacji i integracji europejskiej? Czy traktowa

„plemiennie", etnicznie, czy te

widzie

w niej

szersze uniwersum. Chodzi naturalnie o kultur

polsk

tworzon

przez Polaków w kraju i zagranic

ale tak

e o kultur

tworzon

w Polsce niekoniecznie przez etnicznych Polaków.

W Unii Europejskiej znale

my si

z własn

kultur

, ale problem w tym, czy b

dziemy umieli

przekłada

nasze idiomy na dyskurs, aby były one zrozumiałe dla innych i aby

my tak

e my

rozumieli obce idiomy. To jest niezb

dny warunek współpracy, dialogu kultur. Wielk

rol

w tym

dziele przekładu maj

do odegrania media, wraz z Internetem, a nie jest to sztuka łatwa.

Kiedy mowa o powinno

ciach pa

stwa i samorz

dów oraz mediów publicznych wobec kultury

narodowej, to chodzi przede wszystkim o to,

e kultura jest potrzebna zwłaszcza w warunkach

globalizacji, mo

e nawet bardziej ni

w sytuacji ograniczonych kontaktów ze

wiatem.

Samoportretowanie potrzebne jest, aby nie by

skazanym na spo

ywanie tylko obcej strawy

duchowej, w której nie odnajduje si

własnych problemów i dylematów; słowem do tego, aby nie

utraci

władzy nad własnymi symbolami. Na szcz

ęś

cie to zapotrzebowanie na własn

kultur

popularn

staje si

coraz bardziej widoczne po zachły

ciu si

przed kilkunastu laty otwarciem na

wiat, kultur

z importu, która smakowała jak zakazany owoc. Własna kultura oznakowuje

przestrze

, jest twarz

, która czyni nas rozpoznawalnymi. Dostrzegamy coraz szersz

tak

ofert

naszych mediach elektronicznych, publicznych i prywatnych.

Produkcji kulturalnej czerpi

cej z własnych zasobów jest i b

dzie coraz wi

cej. Nie potrzebne b

zatem

adne nakazy,

eby radio czy telewizja uwzgl

dniały j

w swych ramówkach. Wobec Internetu

o jakichkolwiek nakazach w ogóle nie mo

na mówi

. Gdyby chodziło tylko o sztuk

, o wysok

kultur

, to nie byłoby problemu z telewizj

czy mediami elektronicznymi w ogólno

ci. Wystarczy

kanał niszowy, bez reklam utrzymywany z abonamentu lub/i danin nadawców prywatnych, kanał dla

wyrobionego odbiorcy, dla tego cennego „marginesu społecznego", który chce kultury bardziej

warto

ciowej. W radiu publicznym takie kanały ju

istniej

: Program 2 - kulturalny, oraz edukacyjne

Radio Bis. 1 kwietnia 2005 r. uruchomiono sformatowany kanał TVP Kultura. Wedle zapowiedzi, ma

to by

kanał ambitny, ale dopiero praktyka to zweryfikuje.

Chodzi generalnie o to, aby polska wspólnota obywatelska była coraz lepiej wyposa

ona w

kapitał ludzki i społeczny. Nie mo

emy zatem sprowadza

wolno

ci kultury do wolno

handlu ni

. Prawda,

yjemy w kraju demokratycznym i liberalnym, trzeba da

ludziom to,

czego chc

, bez taniej dydaktyki i uszcz

ęś

liwiania na sił

. Jestem oczywi

cie za tym,

eby

odbiorcy otrzymywali to, czego sobie

ycz

. Nie ma zreszt

innego wyj

cia: przy tak wielkiej dzi

a w przyszło

ci jeszcze wi

kszej, obfito

ci kanałów nikt ich nie zmusi do ogl

dania tego, czego nie

chc

. Jest zatem wielkim pytaniem, co mog

uczyni

instytucje kultury i nadawcy publiczni, aby

Polacy „chcieli chcie

" spo

ywa

lepsz

, warto

ciowsz

straw

duchow

, nie uciekali od niej w t

bezrefleksyjn

rozrywk

O jak

„lepsz

straw

" chodzi?

Najkrócej mówi

c, o tak

, która zwi

ksza szanse cywilizacyjne Polaków, przysposabia ich do

konkurowania i kooperowania ze

wiatem rozwini

tym; tak

, która przesuwa

nas b

dzie z

peryferii do centrów cywilizacyjnych. Nie ulega w

tpliwo

ci,

e szeroko rozumiana kultura społeczna

ma tak

funkcj

do spełnienia. Pa

stwo rozumiane jako zorganizowana wspólnota obywatelska ma

takie obowi

zki, cho

by po to,

eby mogło zwi

ksza

swe zdolno

ci przetrwania i rozwoju,

eby

reprodukowa

elit

na jakim

poziomie,

eby nie dopu

do zej

cia poni

ej takiego poziomu

kultury,

e ju

nie działaj

adne normy, lecz kij bejsbolowy. Je

li w setkach tysi

cy polskich

rodzin jedyny wydatek na kultur

to abonament radiowo-telewizyjny (je

li go w ogóle uiszczaj

), to

nie trzeba si

szeroko rozwodzi

nad tym, jak wielka jest rola mediów audiowizualnych i innych

przemysłów kultury, które maj

wszelkie dane ku temu, aby chroni

wielkie grupy przed

wykluczeniem społecznym, podnosi

ich kompetencje cywilizacyjne. Na takie wykluczenie nie

pozwoli nam zreszt

Unia Europejska.

Powy

sze stwierdzenia pobrzmiewaj

nieco paternalistycznie i mog

razi

ucho liberała, ale tak jest

we wszystkich dobrze zorganizowanych i silnych obywatelsko pa

stwach. Je

li pa

stwo zmusza

rodziców,

eby posyłali dzieci do szkoły powszechnej, nie daj

c im monopolu na edukacj

swoich

dzieci, to znaczy,

e jest w tym jaki

gł

bszy sens. Na kulturze duchowej powinno zale

dej

jednostce i trzeba da

jej szanse. Milionom Polaków, zwłaszcza młodych, na niej zale

y, o czym

wiadczy p

d do wy

szego wykształcenia. A je

li nie zale

y, to pa

stwu i pa

stwowemu

mecenasowi powinno zale

Chodzi generalnie o to,

eby kultura budowała czy te

pomagała w budowaniu czterech

orientacji aktywno

yciowej Polaków, rozstrzygaj

cych o szansach cywilizacyjnych i

jako

ci społecze

stwa:

orientacji ekspresywnej (

eby Polacy mieli zdolno

ść

wyra

ania siebie przez kultur

, niekoniecznie

tylko wysok

, ale tak

, która wyrasta z ich potrzeb, do

wiadcze

, prze

ywania

wiata, zmian,

których do

wiadczaj

itp.);

orientacji normatywnej, bez której nie ma wi

zi, ładu społecznego;

orientacji poznawczej, w sensie zarówno zaspokajania potrzeb samorealizacji i samoaktualizacji,

jak i mi

dzypokoleniowej transmisji wiedzy;

orientacji instrumentalnej, czyli umiej

tno

ci korzystania z nowoczesnych narz

dzi i

samodzielnego wytwarzania takich narz

dzi nasyconych własnymi tre

ciami.

Powtórz

yjemy w kraju demokratycznym, liberalnym i nie mo

na kultury warto

ciowej narzuci

;

nie ma - i mam nadziej

- nie b

dzie ju

dzy Odr

a Bugiem

adnego monopolu. Jest obfito

ść

instytucji kultury i kanałów jej przekazywania, a w niedalekiej przyszło

ci - dzi

ki cyfryzacji,

multipleksom itp. - b

media na

yczenie.

Warto powa

nie podyskutowa

nad tym, jakie w społecze

stwie pluralistycznym s

liwo

ci promowania kultury warto

ciowej. Widz

ęć

takich mo

liwo

ci:

Po pierwsze: wymuszanie pewnych po

Ŝą

danych standardów srodkami prawnymi, ale tylko w

okre

lonych przypadkach (np. w odniesieniu do ochrony polszczyzny). Cz

sto bywa to nieskuteczne,

ale nie powinno si

z tego całkowicie rezygnowa

Po wtóre: pozyskiwanie zainteresowania i uwagi odbiorców dla takiej kultury przez odpowiedni jej

marketing. Okazuje si

e mo

na taki marketing robi

i robi si

go w krajach zachodnioeuropejskich.

Po trzecie: społeczna odpowiedzialno

ść

twórców i nadawców. Jest to od dawna dyskutowany w

demokracjach problem. Dzi

jednak pojawia si

on w nieco innym

wietle - w kontek

cie „rynku

warto

ci moralnych".

Sprowadza si

to do postulatu, by ka

da firma prywatna, równie

instytucja medialna, była „dobrym

obywatelem", dbała o otoczenie społeczne, w którym działa. Nawet je

li nie czyni tego z pobudek

moralnych, to przynajmniej po to,

eby mie

lepszy wizerunek. S

e ten proces b

dzie si

rozwijał, jak bowiem wynika z bada

w krajach rozwini

tych, do głosu dochodz

warto

postmaterialne, nastawienie bardziej na jako

ść

ycia ni

na gromadzenie dóbr.

Po czwarte: inicjacja w szkole do odbioru bardziej warto

ciowej kultury. Jeszcze tylko w szkole (nie

licz

c instytucji totalnych, jak wojsko czy wi

zienie), mo

na młodych ludzi do czego

zmusza

sferze edukacji, na przykład przez narzucanie odpowiednich lektur. Je

li tej inicjacji nie b

dzie, to

trudno pó

niej liczy

na uczestnictwo w kulturze wy

szej ludzi dorosłych.

Po pi

te - i to jest najtrudniejsze - przesycanie kultury popularnej warto

ciami bez kompromisu w

zakresie atrakcyjno

ci produktu. Tu mistrzami s

ameryka

skie media i prywatne instytucje oraz

przemysły kultury. Je

li si

przyjrze

uwa

niej ich ofercie, to mo

na stwierdzi

e jest ona

przesi

kni

ta warto

ciami, archetypami dobra i zła zrozumiałymi w danej kulturze, dostarcza

spójnego systemu aksjologicznego, nawet je

li niekiedy nie trafia w gust lepiej wyrobionej

publiczno

ci. I zarabia przy tym du

e pieni

dze. Ameryka

ska kultura popularna nie wzdraga si

przed mobilizowaniem ludzi w sposób, który nam w Europie wydaje si

nieco nachalny czy wr

nacjonalistyczny. Wida

to zwłaszcza po tragedii 11 wrze

nia. Europejczycy, w tym Polacy, nie

bardzo to potrafi

, poniawa

maj

dług

tradycj

, hierarchicznej, spolaryzowanej kultury. Brak ci

gle

popularnego, przyzwoitego standardu, który zach

ca do uczestnictwa, dostarcza masowej rozrywki,

ale zarazem formuje estetycznie i etycznie, przemyca pewne przesłania.

Kultura i społecze

stwo wiedzy

Wydaje si

e polityka kulturalna Unii Europejskiej, je

li o takiej mo

na mówi

- dzi

zmierza w

kierunku nieco innym ni

jeszcze do niedawna. Nadal chodzi o to, aby kultura stanowiła sfer

publiczn

, chroniła ró

norodno

ść

Europy, przeciwdziałała wykluczeniu społecznemu, ale tak

e o co

cej: o to,

eby była cz

ęś

szeroko rozumianego przemysłu wiedzy i miała coraz wi

kszy

udział w budowaniu siły konkurencyjnej. Nie ulega w

tpliwo

ci,

e doskonale to robi

ameryka

skie przemysły kultury i s

e nastawienie UE b

dzie podobne.

Społecze

stwo wiedzy to mi

dzy innymi promowanie twórczo

ci, oryginalnego rozwi

zywania

problemów. Istnieje tzw. wielka twórczo

ść

, która oddziaływa na znaczne grupy ludzi (idee pomysły,

hipotezy,

wizje

artystów,

pisarzy,

uczonych),

oraz

twórczo

ść

mała,

która

dotyczy

niesformalizowanych obszarów kultury: pracy, obyczajów, mieszkania, gospodarstwa rolnego, czyli

kultury jako regulatora

ycia. Chodzi o innowacje dokonywane przez „ludzi z ulicy". Ta twórczo

ść

decyduje o poziomie kulturalnym społecze

stw. Polityka kulturalna i o

wiatowa powinna

wspiera

twórczo

ść

wielk

i mał

oraz przenikanie si

obydwu poziomów twórczo

ci.

W epoce wczesnej czy

rodkowej nowoczesno

ci - klasycznej, by j

tak nazwa

eby by

nowoczesnym, wystarczyło na

ladowa

, zdolny imitator mógł osi

ąć

sukces. Wystarczyło kupi

licencj

na standardowy produkt i konkurowa

nie tyle my

, ile cen

. Nie wszystkim si

to udawało,

ladowa

trzeba umie

. Ale niepotrzebna była nadzwyczajna twórczo

ść

i innowacyjno

ść

Wystarczyło wdro

wielkie masy ludzi do ta

my. Dzi

masowa produkcja standardowych,

tanich dóbr nie zapewni sukcesu, bardziej ni

cena liczy si

ładunek innowacyjno

ci,

oryginalno

ci; kultura zmaterializowana w produktach lub kultura sprzedawana jako symbole.

d warto

ść

marki, logo, własno

ci intelektualnej.

Nie wymaga szerszego uzasadnienia stwierdzenie,

e Polska zintegrowana z Uni

nie przejdzie ju

przez cykl nowoczesno

ci, przez który przeszła Europa Zachodnia: pa

stwo narodowe i nacjonalizm

jako ideologi

modernizacyjn

, rynek narodowy, gospodark

narodow

itp., nie b

dzie mie

szans na nowoczesne w swej naturze pa

stwo dobrobytu. Nie ma na to warunków w erze

informatyzacji, globalizacji i transnarodowej integracji. Polsce proste, nawet doskonałe

ladownictwo ju

nie pomo

e. Je

li si

chce tylko dobrze na

ladowa

, to mo

na by

tylko

podwykonawc

Musimy si

zatem przystosowa

do pó

nej nowoczesno

ci. Czy nie za du

y to dla nas przeskok?

Czy da si

nadrobi

wagary na lekcji nowoczesno

ci? Czy w ogóle jest to jeszcze potrzebne? Moim

zdaniem, ju

nie. W pó

nej nowoczesno

ci potrzebna jest to

samo

ść

jak nigdy wcze

niej. Człowiek

pó

nonowoczesny szuka autentyczno

ci, bo cywilizacja stworzyła sztuczny

wiat, który nad nami

dominuje.

Przyjdzie kiedy

czas,

e wi

kszo

ść

krajów w Europie, po obu stronach starej linii podziału, osi

gnie

taki standard cywilizacyjny, poziom produkcji, infrastruktury itp.,

e przestanie to by

atutem

promocyjnym. Wtedy b

dzie si

liczy

dodatkowego - pomysł, kreatywno

ść

, specyfika. Potrzeba

nie tylko dobrej polityki kulturalnej, ale tak

e dobrego marketingu kultury, aby wypromowa

smaki, d

ki, zapachy, obrazy naszej kultury. Mamy bogate tworzywo pochodz

ce ze wszystkich

epok historycznych. W czasie gdy narody zachodnioeuropejskie budowały racjonalistyczne pa

stwa i

nowoczesn

gospodark

, my produkowali

my legendy dla pokrzepienia serc, ba

niowe interpretacje

dziejów, malownicze kresowe opowie

ci. To jest licz

cy si

kapitał symboliczny.

Jedno z kluczowych pyta

, jakie trzeba zatem postawi

w rok po akcesji do Unii Europejskiej, brzmi:

Czy dla Polski istnieje alternatywa - zacofanie jako ostoja to

samo

ci czy nowoczesno

ść

ladowcza bez to

samo

ci? Czy mo

e b

dzie jaki

, kompromis, a je

li tak, to jaki?

Uwagi ko

cowe

Omawiane w tym eseju problemy polityki kulturalnej w epoce sieci znajduj

pewne odzwierciedlenie

w Narodowej Strategii Rozwoju Kultury opracowanej przez Ministerstwo Kultury. Została ona

stworzona w duchu wymogów Narodowego Planu Rozwoju na lata 2007-2013, okre

la pozytywne i

negatywne uwarunkowania rozwoju Polski oraz pakiet programów i działa

, które maj

stworzy

warunki wchłoni

cia unijnej pomocy oraz przysposobi

Polsk

do podmiotowego uczestnictwa w

unijnej wspólnocie. W najbli

szych latach wpłynie do Polski pomoc z funduszy strukturalnych Unii

oraz Funduszu Spójno

ci. Od tego, jaki scenariusz naszej przynale

ci do Unii si

ci, b

dzie

zale

nasza zdolno

ść

do adsorpcji tego wsparcia, a wi

c tak

e tempo adaptacji.

Strategia odwołuje si

do dokumentów Unii w wielu kwestiach, mi

dzy innymi do „Programue-

Content" i „Kultura 2000" w zakresie promowania ró

norodno

ci kulturalnej i j

zykowej w Internecie.

Strategia zawiera słuszne postulaty ucyfrowienia polskich zasobów kultury, aby

my nie odgrodzili si

wiata „elektroniczna kurtyn

", ale niewiele proponuje konkretów.

Dobrze nale

y oceni

projekty infrastrukturalne, mi

dzy innymi budow

platform wirtualnych i

systemów sieciowych, które ułatwi

dost

p do zbiorów bibliotecznych, wł

czanie do Internetu

publicznych instytucji kultury, a tak

e budow

i rozbudow

sieci informatycznych w celu

usprawnienia zarz

dzania instytucjami kulturalnymi.

Z konkretnych przedsi

wzi

ęć

warto wymieni

projekt Ministerstwa Kultury realizowany w ramach

Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Projekt przewiduje stworzenie

zintegrowanego modułu sieciowego obejmuj

cego Ministerstwo Kultury (Departament Ochrony

Zabytków), a tak

e mi

dzy innymi O

rodek Ochrony Zbiorów Publicznych, 51 o

rodków

konserwatorskich, Krajowy O

rodek Bada

i Dokumentacji zabytków wraz z o

rodkami regionalnymi,

Bibliotek

Narodow

, Naczeln

Dyrekcj

Archiwów Pa

stwowych.

Zaplecze technoinformatyczne jest wa

ne, ale bodaj wa

niejsze jest wypracowanie koncepcji

instytucji kulturalnej w tych nowych uwarunkowaniach cywilizacyjnych, zwłaszcza instytucji

upowszechniania kultury.

W krajach Unii Europejskiej

cieraj

dwie koncepcje centrów kultury: konserwatywna i

progresywna. Progresywna zmierza do tego, aby instytucje te reagowały mo

liwie jak

najszybciej na nowe uwarunkowania technologiczne i tym przyci

gały odbiorców, zwłaszcza

młodzie

. Centra kultury w takim kształcie to „multimediateki" o stałym, szerokopasmowym

dost

pie do Internetu - swoiste „okno na e-

wiat". Najlepiej to wida

na przykładzie Francji,

gdzie g

sta sie

wspomnianych maisons de jeunes et de la culture przekształciła w sie

owych mediatek.

Takie podej

cie jest reakcj

na coraz silniejsz

tendencj

dzania czasu wolnego w „domowych

centrach informacji i rozrywki", w „telechacie", która dzi

ki relatywnemu potanieniu sprz

tu staje si

centrum przemysłów kultury, jeszcze niedawno dost

pnych jedynie w profesjonalnych centrach

usług multimedialnych. Rozwój ł

cz bezprzewodowych sprawia jednak,

e ludzie wychodz

coraz

ęś

ciej z owego „domowego centrum", poniewa

bezprzewodowy komunikator multimedialny iPod

pozwala na odbiór z sieci plików tekstowych, muzycznych czy wizualnych. Rozszerzanie usług

multimedialnych i sieciowych w centrach kultury obliczone było równie

na konkurowanie z

"cyberkafejkami", które na przykład w Holandii popularne s

nie tylko dzi

ki taniemu i szybkiemu

dost

powi do Internetu, ale tak

e temu,

e mo

na w nich zapali

„trawk

" i spotka

z „paczk

znajomych.

W mediatekach chodzi jednak o co

cej: mianowicie o edukacj

internetow

i - generalnie -

medialn

, zwłaszcza dla najmłodszych u

ytkowników, którym nieraz z trudem przychodzi

odró

nienie

wiata rzeczywistego od wirtualnego. Ma to nauczy

korzystania z Internetu jako

sezamu, a nie

mietnika, dotarcia do warto

ciowej wiedzy i kultury.

Zwolennicy koncepcji konserwatywnej

wiadomie eksponuj

zachowawczo

ść

, przekonani,

najwa

niejszy jest

ywy plan kultury w dobrze wyposa

onych centrach. W takim podej

ciu jest wiele

racji: tylko lokalne (regionalne, miejskie, gminne) instytucje kultury, kierowane przez ludzi z

wyobra

i wsparte przez lokalne media oraz organizacje pozarz

dowe, s

w stanie stworzy

lokalny obieg kultury, konkurencyjny dla globalnego, nie da

wessa

przez ten obieg globalny,

przyci

ąć

community artists, stworzy

przestrze

dla owej „kultury

ywego planu". Chodzi o

zdolno

ść

do formułowania, odbierania i interpretowania przekazów symbolicznych, czyli znajomo

ść

kodu komunikacji danej wspólnoty.

Tylko tak zorganizowana miejska przestrze

kultury mo

e przyci

ąć

publiczno

ść

. Na tym poziomie

na rozwi

podstawowy problem współczesnej kultury - i generalnie

ycia zbiorowego - jak

stworzy

ludziom warunki twórczego rozwoju, ochroni

ich przed zaprogramowaniem przez media,

nie da

sprowadzi

do jednowymiarowej roli konsumenta. Cech

obecnego stadium rozwoju

cywilizacji informatycznej jest bowiem to,

e stwarza ona olbrzymie szanse rozwoju intelektualnego i

duchowego, korzystania z najbogatszego sezamu wiedzy, jaki kiedykolwiek oferowała historia, ale

rodzi olbrzymi

pokus

biernej konsumpcji, owego zaprogramowania wła

nie.

Najsilniejsze tendencje we współczesnej kulturze popularnej to - z jednej strony - wymóg

coraz wi

kszych kompetencji cywilizacyjnych, zwłaszcza technicznych (w zwi

zku ze zjawiskiem

inwersji kultury, czyli wysuwania na plan pierwszy raczej technicznych narz

dzi produkcji i

konsumpcji kulturalnej ni

twórcy i odbiorcy), z drugiej za

- d

ąŜ

enie do zaspokajania coraz

intensywniejszych fizycznych dozna

i prze

, co spycha na dalszy plan to, co zwykli

my nazywa

duchowo

człowieka. Kultura duchowa staje si

coraz cie

warstewk

. Chodzi o to,

eby tak

nie było.