M

M. Eliade, Aspekty mitu

Rozdział II, Magiczny Czar „Początków”

-  każda  mityczna  historia,  która  opisuje  pochodzenie  czegoś,  zakłada  i  kontynuuje
kosmogonię
- z punktu widzenia struktury, mity pochodzenia są zgodne z mitem kosmogonicznym
-  stworzenie  świata  jest  stworzeniem  par  excellence,  dlatego  kosmogonia  staje  się
pierwowzorem  wszelkiego  „stworzenia”  (uprzednie  istnienie  jakiegoś  Świata  jest  konieczne
do tego, aby mogły pojawić się nowa roślina, zwierzę, czy instytucja)

* MITY POCHODZENIA:
- opisują i uzasadniają jakiś „nowy stan”
-  są  kontynuacją  i  uzupełnieniem  mitu  kosmogonicznego:  opowiadają,  w  jaki  sposób  Świat
został zmieniony, wzbogacony lub zubożony
-  czasem  rozpoczynają  się  od  zarysu  kosmogonii  (np.  początek  opisu  wielkich  rodów
tybetańskich  stanowi  przypomnienie  historii  o  narodzeniu  się  Kosmosu  z  Jaja;  w  bardzo
podobny sposób rozpoczynają się genealogiczne pieśni polinezyjskie)
-  są  zarazem  rytualnym  przypomnieniem  i  ponowieniem,  często  poprzez  śpiewy  i  taniec,
ważnych  wydarzeń  mitycznych,  które  miały  miejsce  od  stworzenia  Świata  (np.  gdy  jakaś
księżniczka jest w ciąży układane są genealogiczne pieśni rytualne, których uczą się tancerze
hula  i  recytują  bez  przerwy  do  momentu,  aż  urodzi  się  dziecko  –  zupełnie  tak,  jakby
rozwojowi  embrionalnemu  przyszłego  wodza  towarzyszyło  przypomnienie  kosmogonii,
historii świata i dziejów plemienia)

*ROLA MITÓW W UZDRAWIANIU:
a) w plemieniu Bhil czarownik oczyszcza miejsce koło łóżka chorego i za pomocą rozsypanej
mąki kukurydzianej rysuje mandol. Taki rysunek pozostawia się aż do momentu całkowitego
wyzdrowienia chorego.
- mandol – nazwa pochodzenia indyjskiego; chodzi o mandalę, czyli skomplikowany rysunek
odgrywający  ważną  rolę  w  indotybetańskich  rytuałach  tantryjskich.  Mandala  jest  przede
wszystkim imago mundi: przedstawia zarazem Kosmos w miniaturze, jak i panteon. Ułożenie
tego obrazu jest równoznaczne z magicznym  odtworzeniem świata, czyli czarownik  rysując
mandol odtwarza kosmogonię
-  zabiegi  te  mają  charakter  terapeutyczny:  dzięki  nim  chory  staje  się  symbolicznie
współczesny  dziełu  Stworzenia  Świata,  przenikają  go  olbrzymie  siły,  które  In  illo  tempore
umożliwiły Stworzenie
b)  u  Navaho  mit  kosmogoniczny  oraz  mit  o  narodzinach  z  łona  Ziemi  pierwszych  istot
ludzkich  deklamowane  są  przede  wszystkim  podczas  uzdrawiania  kogoś  i  podczas  inicjacji
szamana
-  na  obrzęd  ten  składa  się  m.in.  wykonanie  na  piasku  skomplikowanych  rysunków,
symbolizujących poszczególne etapy stworzenia oraz mityczne dzieje bóstw, przodków i całej
ludzkości (rysunki te przypominają mandale indotybetańskie)
-  mają  one  służyć  ponowieniu  poszczególnych  wydarzeń,  które  miały  miejsce  w  czasach
mitycznych
- słuchając mitu kosmogonicznego i kontemplują rysunki na piasku, chory przenosi się poza
obręb czasu profanum, posuwa się „wstecz”, aż do początku świata i tym samym uczestniczy
w kosmogonii
c)  u  Na-khi  doskonale  widać  współzależność  między  mitem  kosmogonicznym,  mitem
pochodzenia choroby i lęku oraz rytuałem magicznego uzdrowienia

-  wg  ich  tradycji  Wszechświat  był  sprawiedliwie  podzielony  między  Naga  i  ludzi,  ale
rozdzieliła  ich  wzajemna  nienawiść.  Rozwścieczeni  Naga  rozmnożyli  na  całym  świecie
choroby, nieurodzaj itp. Mogą oni również porywać dusze ludzi, co sprawia, że ludzie chorują.
Jeśli  nie  zostaną  oni  obłaskawieni  zgodnie  z  rytuałem,  ich  ofiara  umiera.  Całe  szczęście
kapłan-szaman (dtomba) potrafi zmusić Naga do uwolnienia dusz.
-  sam  szaman  może  walczyć  z  Naga  tylko  dlatego,  że  pierwszy  Szaman,  Dto-mba,  przy
pomocy Garudy rozpoczął już tę walkę w Czasie mitycznym
-  rytuał  uzdrawiania  dusz  polega  na  monotonnym  opisie  rozpoczęcia  walki  przez  Dto-mbę,
narodzinach  Garudy,  a  jeszcze  wcześniej  pieśń  rytualna  opowiada  pokrótce  o  stworzeniu
swiata
-  większość  pieśni  rytualnych,  które  mają  pomagać  przy  uzdrowieniu,  zaczyna  się  od
przypomnienia  kosmogonii,  potem  następuje  opis  stworzenia  świata,  narodzin  demonów  i
pojawienia się chorób, wreszcie zaś epfania pierwszego Szamana, Dto-mba, który przyniósł
niezbędne leki
- powstanie leków – Ts’o-dze-p’er po powrocie z podróży zastaje swoich rodziców martwych.
Udaje się więc do Wodza Duchów po lekarstwo, które wskrzesza umarłych. Kradnie je, ale
ścigany przez ducha upada i rozlewa płyn, co daje początek roślinom leczniczym.

*PONAWIANIE KOSMOGONII:
-  podczas  rytuału  uzdrawiającego  szaman  nie  tylko  streszcza  kosmogonię,  ale  także  wzywa
Boga, prosząc go o ponowne stworzenie Świata
-  w  magicznych  pieśniach  uzdrawiających  mit  pochodzenia  leków  jest  zawsze  częścią  mitu
kosmogonicznego
-  w  pierwotnych  formach  terapii  lek  zadziała  tylko  wtedy,  gdy  jego  pochodzenie  zostanie
rytualnie przypomniane w obecności chorego
-  wiele  spośród  zaklęć  z  terenów  Bliskiego  Wschodu  i  Europy  zawiera  dzieje  choroby  lub
demona,  który  ją  wywołał,  a  zarazem  przywołuje  mityczny  moment,  w  którym  zło  zostało
poskromione przez bóstwo lub świętego
-  skuteczność  terapeutyczna  zaklęcia  polega  na  tym,  że  wygłoszone  zostało  z  rytuałem,
przywraca mityczny czas „początku” – zarówno początku świata, jak i początku bólu/choroby
i jego/jej uśmierzenia
-  zdarza  się,  że  uroczysta  recytacja  mitu  kosmogonicznego  pomaga  w  leczeniu  niektórych
schorzeń i chorób
-  jako  pierwowzór  wszelkiego  „tworzenia”  mit  kosmogoniczny  może  pomóc  choremu
„rozpocząć na nowo” życie
- dla społeczności archaicznych życie nie może być ‘naprawione’, lecz musi być ‘stworzone
na  nowo’  poprzez  powrót  do  źródeł  (a  źródłem  jest  niezwykła  eksplozja  energii,  życia  i
obfitości, która miała miejsce w momencie stworzenia Świata)
a) Polinezja
-  polinezyjski  mit  kosmogoniczny  zawiera  słowa  wypowiedziane  przez  Io,  dzięki  którym
zaczął istnieć Świat, a co za tym idzie, są słowami stwórczymi, brzemiennymi w świętą moc.
Dlatego tez ludzie wymawiają je zawsze, gdy trzeba coś zrobić lub stworzyć, albo gdy są w
sytuacji ‘bez wyjścia’
-  kosmogonia  stanowi  pierwowzór  wszelkiej  sytuacji  wymagającej  tworzenia:  wszystko,  co
czyni człowiek, jest w pewnym sensie powtórzeniem „aktu” par excellence, archetypowego
gestu Boga Stwórcy: stworzenia Świata
-  mit  kosmogoniczny  przywoływany  jest  również  w  obliczu  śmierci  (bo  śmierć  też  stanowi
nową sytuację)

-  ‘sytuacja  bez  wyjścia’  to  tez  niemoc  twórcza  poety  (twórczość  poetycka  jest,  wg
Polinezyjczyków,  równorzędna  z  każdym  innym  znaczącym  aktem  tworzenia,  natomiast
pamięć poety stanowi sama w sobie „dzieło”)
b) Północnoamerykańskie plemię Osage
- traktowanie mitu kosmogonicznego jako pierwowzoru wszelkiego „tworzenia”
- kiedy rodzi się dziecko wzywa się „człowieka, który rozmawiał z bogami’, który opowiada
noworodkowi  o  stworzeniu  świata.  Dopiero  potem  dziecko  zostaje  nakarmione.  Zanim
dziecko dostanie wody do picia „człowiek” opowiada o jej pochodzeniu.  A przed podaniem
mu  stałych  pokarmów  (kiedy  jest  starcze)  „człowiek”  mówi  o  powstaniu  zbóż  i  innych
pokarmów  -  każde  nowe  narodziny  przedstawiają  symboliczne  streszczenie  kosmogonii  i
mitycznych dziejów plemienia
-  streszczenie  to  ma  na  celu  wprowadzenie  noworodka  w  obręb  sakralnej  rzeczywistości
świata  i  kultury,  a  tym  samym  uprawomocnienie  jego  egzystencji  poprzez  ogłoszenie  jej
zgodności z mitycznymi paradygmatami
-  „zaczynając”  ssać,  pić  wodę  lub  jeść    pokarm  stały,  dziecko  zostaje  symbolicznie
przeniesione ku „początkom”, gdy mleko, woda i zboża pojawiały się po raz pierwszy

* POWRÓT DO POCZĄTKÓW:
- wierzeniu tym zawarte jest implicite przekonanie, że ważna i znacząca jest pierwsza epifania
jakiejś rzeczy, a nie następujące po niej kolejne objawienia
-  bardzo  ważną  rolę  odgrywa  Czas  początku,  który  postrzegany  jest  jako  „wielki”  czas
dlatego, że był on czymś w rodzaju „zbiornika” nowego stworzenia
- czas, który upłynął pomiędzy początkiem, początkiem chwilą obecną, nie jest ani ‘wielki’,
ani ‘znaczący’, z tego też względu jest on lekceważony lub negowany
-„powrót  początków”  jest  doświadczeniem  niesłychanie  ważnym  dla  całych  społeczności
archaicznych
a) zbiorowe pokazy na wyspie Sumba
-  podczas  ważnych  dla  wspólnoty  wydarzeń  budowany  jest  dom  obrzędowy  (marapu),
narratorzy opowiadają zaś historię Stworzenia i dzieje Przodków
- recytacja ta jest w gruncie rzeczy podobna do wymiany pytań i odpowiedzi między dwoma
osobnikami  w  pewnym  sensie  równorzędnymi,  jako  że  pochodzących  z  dwóch  klanów
złączonych pokrewieństwem egzogamicznym
-  recytacja  mitu  plemienia  (który  jest  jednocześnie  mitem  kosmogonicznym)  przynosi
korzyści całej grupie
- beneficjantem tej ceremonii jest cała wspólnota – żywi i umarli

* ZNACZENIE „POCZĄTKÓW”:
a) relacja między mitem kosmogonicznym, a mitem pochodzenia
- mit pochodzenia rozpoczyna się w większości przypadków od zarysu kosmogonii
- mit pochodzenia przypomina w skrócie najważniejsze etapy Stworzenia Świata
-  mit  pochodzenia  opowiada  genealogię  rodziny  królewskiej,  dzieje  plemienia  lub  historię
pochodzenia chorób i lekarstw
- mit pochodzenia jest kontynuacją i uzupełnieniem mitu kosmogonicznego
- i w jednym, i w drugim przypadku chodzi o „początek”
b) funkcja rytualna niektórych mitów pochodzenia
- pomoc w uzdrawianiu
- wprowadzenie nowonarodzonego w sakralny obszar Świata i społeczności
- „moc” mitów pochodzenia bierze się częściowo z faktu, że zawierają one zarys kosmogonii
-  w  niektórych  kulturach  uważa  się,  że  mit  kosmogoniczny  nie  tylko  ma  w  sobie  wartość
terapeutyczną, ale również stanowi pierwowzór wszelkiego „tworzenia” i „czynu”