___________________________________________________________________________
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Marta Ratajska
Pozyskiwanie produktów ubocznych lasu oraz prowadzenie
gospodarki łowieckiej 833[02].Z3.03
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
1
Recenzenci:
dr inŜ. Marek Krzemiński
mgr inŜ. Jan Przygodzki
Opracowanie redakcyjne:
mgr inŜ. Marta Ratajska
Konsultacja:
mgr inŜ. Teresa Jaszczyk
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 833[02].Z3.03
Pozyskiwanie produktów ubocznych lasu oraz prowadzenie gospodarki łowieckiej, zawartego
w programie nauczania dla zawodu operator maszyn leśnych.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
2
SPIS TREŚCI
1.
Wprowadzenie
3
2.
Wymagania wstępne
4
3.
Cele kształcenia
5
4.
Materiał nauczania
6
4.1. Pozyskiwanie produktów ubocznych lasu
6
4.1.1. Materiał nauczania
6
4.1.2. Pytania sprawdzające
20
4.1.3. Ćwiczenia
21
4.1.4. Sprawdzian postępów
22
4.2. Zwierzęta łowne
23
4.2.1. Materiał nauczania
23
4.2.2. Pytania sprawdzające
29
4.2.3. Ćwiczenia
30
4.2.4. Sprawdzian postępów
31
4.3. Prowadzenie gospodarki łowieckiej
32
4.3.1. Materiał nauczania
32
4.3.2. Pytania sprawdzające
38
4.3.3. Ćwiczenia
39
4.3.4. Sprawdzian postępów
40
5.
Ewaluacja osiągnięć ucznia
41
6.
Literatura
45
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
3
1.
WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o podstawach prowadzenia
gospodarki łowieckiej i kształtowaniu umiejętności pozyskiwania produktów ubocznych lasu.
W poradniku znajdziesz:
−
wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć juŜ ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,
−
cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
−
materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki
modułowej,
−
zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy juŜ opanowałeś określone treści,
−
ć
wiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,
−
sprawdzian postępów,
−
sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi opanowanie
materiału całej jednostki modułowej,
−
literaturę uzupełniającą.
Schemat układu jednostek modułowych w module
833[02].Z3
U
Ŝ
ytkowanie lasu
833[02].Z3.01
Okre
ś
lenie cech i wła
ś
ciwo
ś
ci
surowca drzewnego
833[02].Z3.02
Wykonywanie prac zwi
ą
zanych
z pozyskiwaniem drewna
833[02].Z3.03
Pozyskiwanie produktów
ubocznych lasu oraz
prowadzenie gospodarki
łowieckiej
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
4
2. WYMAGANIA WSTĘPNE
Przystępując do realizacji programu nauczania jednostki modułowej powinieneś umieć:
−
posługiwać się terminologią dotyczącą środowiska leśnego,
−
zastosować przepisy ochrony środowiska,
−
zinterpretować podstawowe przepisy prawa dotyczące ochrony przyrody oraz gospodarki
łowieckiej,
−
rozpoznać podstawowe gatunki drzew i krzewów leśnych,
−
rozpoznać rośliny runa leśnego,
−
rozpoznać podstawowe gatunki zwierząt Ŝyjących w lesie,
−
rozpoznać gatunki chronione roślin i zwierząt leśnych,
−
czytać rysunki,
−
stosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy oraz przeciwpoŜarowe przy pracach
leśnych,
−
korzystać z róŜnych źródeł informacji,
−
współpracować w grupie,
−
zorganizować stanowisko pracy zgodnie z zasadami bhp.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
5
3. CELE KSZTAŁCENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
−
określić uboczne uŜytki leśne,
−
określić sposoby pozyskiwania surowców zielarskich,
−
wykonać czynności związane z pozyskaniem surowców zielarskich,
−
określić sposoby pozyskiwania owoców leśnych,
−
rozpoznać grzyby jadalne i trujące,
−
określić sposoby pozyskiwania grzybów jadalnych,
−
rozpoznać gatunki zwierzyny łownej grubej,
−
rozpoznać gatunki zwierzyny łownej grubej na podstawie tropu,
−
rozpoznać podstawowe gatunki zwierzyny łownej drobnej,
−
wykonać drobne naprawy urządzeń łowieckich,
−
określić czynności związane z zakładaniem poletka łowieckiego,
−
wykonać urządzenia łowieckie,
−
określić zasady dokarmiania zwierząt,
−
rozpoznać szkody wyrządzane w lesie przez zwierzynę łowną,
−
posłuŜyć się mapą przeglądową leśnictwa.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
6
4.
MATERIAŁ NAUCZANIA
4.1. Pozyskiwanie produktów ubocznych lasu
4.1.1. Materiał nauczania
Rodzaje ubocznych uŜytków leśnych
Las dostarcza człowiekowi wielu róŜnych surowców. NajwaŜniejszym z nich jest
oczywiście drewno. Oprócz drewna lasy dostarczają wielu innych surowców i dóbr, które
nazywamy leśnymi produktami niedrzewnymi lub produktami ubocznego uŜytkowania lasu.
Uboczne uŜytki leśne pozyskuje się z dolnych warstw lasu lub teŜ są one otrzymywane
z samych drzew leśnych. Z dolnych warstw lasu (runa i podszytu) pozyskuje się jadalne
owoce leśne, leśne rośliny zielarskie, grzyby i świąteczne choinki. Surowce i produkty
uboczne otrzymywane z drzew leśnych to: Ŝywica, cetyna, kora, sok brzozowy. Lasy są
miejscem polowań, które oprócz korzyści materialnych dają niematerialne, wynikające
z kontaktu człowieka z przyrodą. Prócz dziczyzny, skór, i innych surowców pochodzących ze
zwierząt leśnych do ubocznych uŜytków leśnych moŜna zaliczyć równieŜ miód, pozyskiwany
z pasiek ustawianych w lasach lub na wrzosowiskach, oraz ślimaki winniczki pozyskiwane
głównie na potrzeby eksportu. Z lasu pozyskuje się tradycyjnie świąteczne choinki, choć
w ostatnich latach coraz częściej spotyka się drzewka w doniczkach lub choinki pochodzące
ze specjalnych plantacji [6, s. 10]. W poradniku szerzej zostały omówione uŜytki uboczne
roślinne, grzyby oraz zwierzęta łowne.
śywica w naszych drzewach znajduje się w drewnie sosny, świerka i modrzewia oraz
w pęcherzykach na korze drzew jodłowych. ŚwieŜa Ŝywica sosnowa jest lekko Ŝółtawą, lepką
cieczą o przyjemnym, balsamicznym zapachu. Powstaje w podłuŜnych i poprzecznych
przewodach Ŝywicznych, znajdujących się w drewnie [4, s. 9]. śywicę sosnową pozyskuje się
przez systematyczne nacinanie i zbieranie Ŝywicy z Ŝywych drzew na spałach. Spała jest to
okorowana część pnia (maksymalnie do ¾ jego obwodu), na której wykonuje się ukośne
nacięcia w postaci rowków. Z Ŝywicy otrzymuje się terpentynę i kalafonię – cenne surowce
chemiczne uŜywane w produkcji farb, lakierów, klejów, leków, włókien syntetycznych, mas
plastycznych itd. Do niedawna Ŝywica była jednym z waŜniejszych gospodarczo produktów
ubocznego uŜytkowania lasu. Obecnie w Polsce nie pozyskuje się Ŝywicy, jest ona
importowana.
Cetyna to uiglone gałązki sosnowe, świerkowe lub jodłowe. Są one często
wykorzystywane do dekoracji jako stroisz w kwiaciarniach. Ze względu na swój skład
chemiczny igliwie drzew leśnych wykorzystywane jest w przemyśle do produkcji olejków
eterycznych, mączki paszowo-witaminowej. Na bazie igliwia produkowane są kosmetyki oraz
lekarstwa.
Kora sosnowa jest obecnie szeroko stosowana w ogrodnictwie jako dodatek do
substratów glebowych, materiał do ściółkowania upraw oraz do produkcji kompostu.
Sok brzozowy jest wykorzystywany w przemyśle kosmetycznym, stosuje się go równieŜ
w medycynie jako lekarstwo. Współczesna technologia pozyskiwania soku brzozowego
polega na nawierceniu otworu w pniu i zamocowaniu w nim gumowej rurki, którą sok spływa
do pojemnika. Sok brzozowy na duŜą skalę pozyskuje się obecnie w lasach Europy
wschodniej i Skandynawii [4, s. 14].
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
7
Pozyskanie leśnych roślin zielarskich
Rośliny zielarskie od niepamiętnych czasów stosowane były w lecznictwie. Jeszcze do
połowy XIX wieku zioła były głównym źródłem środków leczniczych [3, s. 7]. O tym czy,
dana roślina ma właściwości lecznicze, decyduje obecność tak zwanych substancji czynnych.
Ciała czynne to związki chemiczne o duŜej aktywności biologicznej. Związki te mogą mieć
bardzo róŜnorodną budowę i skład chemiczny; róŜnią się teŜ trwałością i siłą działania.
W roślinach występują najczęściej całe zespoły składników. Działanie leków ziołowych jest
uzaleŜnione od współdziałania wszystkich związków znajdujących się w danym surowcu
[6, s. 25].
Surowcem zielarskim jest ta część rośliny, w której jest największa ilość określonych
związków czynnych. Surowcem zielarskim mogą być róŜne części rośliny: liść, kwiat, ziele,
pączek, owoc, korzeń, kłącze, nasienie, zarodnik, kora. Zawartość związków czynnych
w roślinie ulega wahaniom w zaleŜności od wieku rośliny, stadium rozwoju, od pogody oraz
pory dnia. W celu pozyskania ziół najlepszej jakości naleŜy stosować się do zasad zbierania
poszczególnych części roślin, stanowiących surowiec zielarski.
Kwiaty mają najwyŜszą jakość na początku lub w pełni kwitnienia. Nie naleŜny zbierać
kwiatów przekwitających. Kwiatostany obcina się całe, a następnie – jeŜeli surowcem są
pojedyncze kwiaty – oddziela się je świeŜe lub po wysuszeniu.
Liście naleŜy obcinać ostrym i nierdzewnym noŜem, przed kwitnieniem, gdy są młode,
ale dobrze wyrośnięte. w niektórych przypadkach (borówki, mącznica) ścina się całe pędy,
a liście oddziela po wysuszeniu.
Ziele, czyli niezdrewniałą, nadziemną część rośliny, zbiera się wtedy, gdy większość
kwiatów juŜ rozkwitła, a reszta jest w pąkach. Ścina się tylko górne części łodyg. Nie naleŜy
ziela zrywać, bo powoduje to zgniecenie tkanek i obniŜa trwałość. Najlepiej przy zbiorze
posługiwać się ostrym sekatorem.
Nasiona i owoce zbiera się w końcu lata i na początku jesieni. Mięsiste owoce naleŜy
zbierać w pełni dojrzałe i jędrne, ale nie przejrzałe. Niektóre, np. szyszkojagody jałowca
zbiera się po przymrozkach. Jeśli owoce zebrane są w owocostany, pozyskujemy je w całości,
a następnie oddzielamy przed lub po suszeniu.
Korzenie i kłącza wykopuje się późną jesienią, ale przed przymrozkami, ewentualnie
wczesną wiosną uŜywając nierdzewnych narzędzi. Po wykopaniu surowiec otrząsa się
z ziemi, oczyszcza z drobnych korzonków i myje szybko pod bieŜącą wodą, ale nie moczy
długo w wodzie. Wyjątkiem jest np. kłącze paproci narecznicy, które naleŜy czyścić na sucho.
Korę pozyskuje się z młodych, zwykle 2–4 letnich pędów, wczesną wiosną w okresie
ruszenia soków, wtedy bowiem najłatwiej oddzielić ją od drewna. Korę naleŜy zawsze
zdejmować ze ściętych gałązek, nigdy na pniu.
Pączki drzew i krzewów zbiera się zimą lub bardzo wczesną wiosną ze ściętych pędów.
Na jakość zbieranych ziół wpływają teŜ warunki atmosferyczne panujące podczas zbioru.
Zwykle rośliny zaleca się zbierać podczas bezdeszczowej pogody, w słoneczne dni, po
obeschnięciu rosy, gdyŜ wilgoć ułatwia zaparzenie i niekorzystnie wpływa na jakość
i trwałość surowca.
Na wartość surowców zielarskich istotny wpływ mają czynniki działające równieŜ po
zbiorze rośliny, a więc sposób transportu, warunki suszenia, czas i sposób przechowywania.
Zioła naleŜy zbierać do łubianek lub koszy, w Ŝadnym razie nie do pojemników ze
sztucznego tworzywa lub toreb. Nie wolno zebranych roślin ugniatać [6, s. 36]. Zebranych
surowców zielarskich nie myje się (z wyjątkiem korzeni i kłączy), dlatego nie naleŜy zbierać
ziół w pobliŜu dróg oraz z terenów leśnych skaŜonych przez przemysł lub inną działalność
człowieka.
Po zbiorze zioła trzeba jak najszybciej rozłoŜyć do suszenia, jest to najprostszy sposób
ich utrwalenia. Zioła naleŜy suszyć szybko, w odpowiedniej nie za wysokiej temperaturze,
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
8
przy zapewnieniu przepływu powietrza. W zasadzie surowców zielarskich nie moŜna suszyć
na słońcu, ze względu na zmianę barwy i rozkład substancji czynnych. Bez szkody dla
wartości surowca moŜna suszyć na słońcu owoce, korę i korzenie. Po wysuszeniu zioła
powinny być przechowywane w suchych i chłodnych pomieszczeniach, najlepiej
w wielowarstwowych, papierowych torbach. Suszonych ziół nie moŜna przechowywać zbyt
długo (maksymalnie 3 lata, a najlepiej rok), bo tracą swoje wartości.
Przy zbiorze surowca zielarskiego naleŜy przestrzegać podstawowych zasad ochrony
przyrody:
−
zbiór roślin leczniczych moŜe być wykonywany tylko w miejscach, w których rośliny te
występują masowo,
−
nie moŜna dopuszczać do całkowitego wyzbierania rośliny występującej na danym
stanowisku; powinno się zostawić około 1/3 roślin w celu jego odnowienia,
−
nie wolno zbierać surowca co roku z tego samego miejsca,
−
naleŜy zbierać tylko te części roślin, które mają stanowić surowiec zielarski,
−
zbieracz powinien jednocześnie pozyskiwać tylko jeden gatunek rośliny, aby uniknąć
zmieszania ziół,
−
korę i pączki drzew naleŜy pozyskiwać tylko ze ściętych pędów lub drzew i krzewów
przeznaczonych do wyrębu. Niedopuszczalne jest ścinanie wierzchołkowych pączków
z rosnących drzew,
−
przy pozyskiwaniu części podziemnych naleŜy z powrotem zakopywać młode,
nieprzydatne na surowiec korzenie i kłącza,
−
podczas zbioru ziół nie moŜna niszczyć innych rosnących na stanowisku roślin
i grzybów,
−
zbiór na własne potrzeby nie wymaga zezwoleń, zbiory dla celów przemysłowych
wymagają zawarcia umowy z nadleśniczym,
−
na zbiór surowców zielarskich z roślin objętych częściową ochroną potrzebna jest zgoda
wojewódzkiego konserwatora przyrody i przedstawiciela administracji Lasów
Państwowych,
−
nie wolno pozyskiwać ziół na terenach parków narodowych i rezerwatów przyrody.
Na skalę przemysłową zbiera się około 50 gatunków ziół leśnych.
Pozyskanie jadalnych owoców leśnych
Jadalne owoce pochodzące z naszych lasów, naleŜą do najbardziej naturalnych i najmniej
skaŜonych owoców. Zawierają wiele cennych witamin i związków mineralnych. Z tych
powodów są cenionym i poszukiwanym produktem spoŜywczym.
Podstawowym problemem w uŜytkowaniu owoców leśnych, zwłaszcza jagodowych jest
ich niewielka trwałość w stanie świeŜym. Owoce szybko więdną i łatwo ulegają fermentacji
i pleśnieniu. DuŜe znaczenie ma więc nie tylko właściwy sposób zbioru, transportu
i przechowywania owoców, ale takŜe umiejętne przetwórstwo [6, s. 32].
Owoce zbiera się kiedy są w pełni dojrzałe, ale nie przejrzałe. Przejrzałe owoce bardzo
szybko się psują i mają małą wartość uŜytkową. Podczas zbioru, zwłaszcza borówki czernicy,
trzeba uwaŜać aby nie ścierać nalotu woskowego, który chroni owoce przed wysychaniem.
Zbiór owoców leśnych wykonuje się ręcznie. UŜywanie specjalnych narzędzi zwanych
„grzebieniami” jest zabronione, gdyŜ niszczy się nimi rośliny. Niedopuszczalne jest koszenie
lub wyrywanie krzewów oraz obrywanie całych pędów. Podczas całego zbioru i transportu
owoców
naleŜy
chronić
je
przed
bezpośrednim
nasłonecznieniem,
deszczem
i zakurzeniem [3, s.6]. Zbierać trzeba do przewiewnych koszy lub łubianek, nigdy do toreb,
aby nie dopuścić do zaparzenia i zgniecenia owoców.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
9
W Polsce zbiera się około 20 gatunków owoców leśnych. NajwaŜniejsze znaczenie
gospodarcze mają owoce: borówki czernicy, borówki brusznicy, Ŝurawiny błotnej, dzikiej
róŜy, jeŜyny, maliny, poziomki pospolitej, głogu, śliwy tarniny, jarzębiny. Większość roślin
leśnych o jadalnych owocach posiada równieŜ właściwości lecznicze i jest cennym surowcem
zielarskim.
Charakterystyka waŜniejszych gatunków leśnych roślin zielarskich i owocodajnych
Borówka czernica występuje w borach sosnowych i świerkowych, równieŜ w borach
mieszanych, często tworząc rozległe jagodziska [6, s. 44]. Krzewinki czernicy
w sprzyjających warunkach dorastają do 50–60 cm. Gałązki czernicy są graniaste,
nieowłosione. Liście brzegiem piłkowane, zielone, jaśniejsze od spodu, opadają na zimę.
Kwiaty pojedyncze, niepozorne wyrastają z kątów liści. Borówka czernica kwitnie w maju
lub czerwcu [3, s. 5]. Owocami są powszechnie znane kuliste, czarne jagody z niebieskim
nalotem woskowym. Owoce zbiera się od końca czerwca do września. Owoce czernicy są
jednym z najwaŜniejszych surowców runa leśnego w Polsce. Znaczna część owoców
przeznaczana jest na eksport w stanie świeŜym. Borówka czernica jest ponadto waŜną rośliną
leczniczą. Surowcem zielarskim są owoce i liście.
Rys. 1. Owoce borówki czernicy [3, s. 8]
Borówka brusznica występuje w lasach iglastych, na wrzosowiskach i torfowiskach.
Jest zimozieloną krzewinką o wysokości 10–20 cm, o łodygach wzniesionych, gęsto
ulistnionych. Liście drobne, skórzaste, błyszczące, lekko karbowane o podwiniętych brzegach
[12, s. 132]. Owocami są kuliste, czerwone, błyszczące jagody. MoŜna je zbierać od końca
lipca aŜ do września. Owoce brusznicy mają kwaskowy smak i są wykorzystywane do
produkcji przetworów. Borówka ta jest równieŜ rośliną leczniczą. Surowcem zielarskim są
owoce i liście.
Rys. 2. Owoce borówki brusznicy [13]
śurawina błotna rośnie w borach bagiennych i na bezleśnych torfowiskach, tworząc
delikatną siatkę płoŜących się pędów [5, s. 10]. śurawina jest zimozieloną krzewinką
o delikatnych, rzadko ulistnionych łodyŜkach. Liście są drobne, jajowate, z wierzchu
ciemnozielone i błyszczące, od spodu popielato oszronione. Owocem jest kulista, czerwona
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
10
jagoda, średnicy 0,5–1,5 cm. śurawiny zbiera się najczęściej jesienią, chociaŜ zdarza się, Ŝe
owoce bywają zbierane dopiero wiosną po zejściu śniegów. śurawiny są cierpkie i kwaśne,
jednak są cenionym surowcem w przemyśle spoŜywczym oraz na domowe przetwory.
Rys. 3. Owoce Ŝurawiny błotnej [15]
Berberys zwyczajny rośnie w borach mieszanych, na brzegach lasów, na miedzach,
w zakrzewieniach śródpolnych. Często moŜna go teŜ spotkać w ogrodach. Berberys jest
krzewem o wysokości do 3 metrów, z kanciastymi gałązkami o szarej i gładkiej korze.
Gałązki mają trójdzielne ciernie. W kątach cierni wyrastają krótkopędy o pojedynczych,
eliptycznych, ząbkowanych liściach. Kwiaty są Ŝółte, silnie pachnące, zebrane w długie
grona. Owocem jest podłuŜna, czerwona jagoda o kwaśnym smaku. Owoce berberysu zbiera
się jesienią, zrywając je bez szypułek. Berberys to przede wszystkim roślina lecznicza.
Surowcem zielarskim są głównie owoce, niekiedy równieŜ kora i korzeń. Kora berberysu jest
trująca; większe dawki mogą być niebezpieczne dla zdrowia.
Rys. 4. Owoce berberysu zwyczajnego [15]
Jemioła pospolita jest półpasoŜytniczym krzewem osiedlającym się w koronach drzew
liściastych o miękkim drewnie, a takŜe na sosnach i jodłach. Pokrój ma kulisty, pędy
rozgałęziają się widlasto. Liście zimozielone, skórzaste, o barwie Ŝółtozielonej. Kwiaty
niepozorne, Ŝółtawe zebrane w pęczki. Kwitnie w lutym i marcu. Owoce kuliste, białe lub
Ŝ
ółtawe, z kleistym miąŜszem [12, s. 464]. Jemioła jest rośliną trującą. Surowcem zielarskim
jest ziele.
Bez czarny występuje w lasach liściastych, w zaroślach, na obrzeŜach lasu, przy
drogach. Jest krzewem lub drzewkiem, wysokości do 10m, o szarej, spękanej korze. Młode
pędy mają charakterystyczny, biały szeroki rdzeń. Liście są złoŜone z 5 do 7 eliptycznych
listków o piłkowanych brzegach. Kwiaty są białe lub kremowe, o silnym charakterystycznym
zapachu, zebrane w wielokwiatowe, płaskie baldachy, średnicy dochodzącej do 20 cm.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
11
Owocami są lśniące, czarne lub czarnofioletowe pestkowce, zawierające po kilka nasion. Bez
czarny jest rośliną leczniczą. Surowcem zielarskim są owoce i kwiaty. Kwiaty zbiera się
w pełni kwitnienia, owoce jesienią całkowicie dojrzałe, w obu wypadkach przez ścinanie
całych baldachów. Bez czarny zaliczany jest do roślin trujących. SpoŜycie świeŜych,
zwłaszcza niedojrzałych jagód moŜe spowodować objawy zatrucia.
Rys. 5. Owoce bzu czarnego [13]
Głóg jednoszyjkowy i dwuszyjkowy to dwa najbardziej rozpowszechnione gatunki
głogów występujące w Polsce. Oba gatunki mają identyczne znaczenie uŜytkowe, zarówno
lecznicze jak i kulinarne. Głogi rosną w widnych lasach liściastych, na brzegach lasów,
zrębach, w zaroślach. Głóg jest ciernistym krzewem lub małym drzewkiem, wysokości 2–5 m.
Liście o zmiennym kształcie i wielkości, 3–7 klapowe, zwykle głęboko podzielone,
z wierzchu połyskujące, od spodu jaśniejsze. Kwiaty o białych prawie okrągłych płatkach są
zebrane w wielokwiatowe podbaldachy. Owoce pozorne typu jabłkowatego są okrągławe lub
jajowate, czerwone, z jedną pestką (głóg jednoszyjkowy) lub czasem z dwiema (głóg
dwuszyjkowy). Surowcami pozyskiwanymi z głogu są kwiaty i owoce. Kwiaty zbiera się
w początkach kwitnienia przez ścinanie całych kwiatostanów wraz z 2–3 najbliŜszymi liśćmi.
Owoce zbiera się w pełni dojrzałe, we wrześniu lub w początkach października.
Rys. 6. Kwiaty głogu [13]
JeŜyna. W Polsce występuje około 90 gatunków jeŜyn, spośród których kilka ma
wartościowe, smaczne owoce. JeŜyny rosną w lasach iglastych i liściastych w miejscach
prześwietlonych. JeŜyna jest krzewem dorastającym do 1,5 m wysokości. Ma kanciaste pędy
opatrzone silnymi, zaostrzonymi, zakrzywionymi i spłaszczonymi kolcami. Liście są złoŜone,
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
12
zwykle 5-listkowe. Kwiaty białe lub jasnoróŜowe. Owoce dojrzewają w sierpniu i we
wrześniu, są prawie czarne. Owoce są bardzo smaczne, zbiera się je na przetwory. Surowcem
zielarskim są owoce oraz liście. Liście jeŜyny zbiera się przed kwitnieniem najlepiej w maju
lub czerwcu.
Rys. 7. Owoce jeŜyny [13]
Konwalia majowa występuje w lasach liściastych i zaroślach na Ŝyznych glebach. Jest
rośliną zielną o długich, czołgających się kłączach. Liście odziomkowe, eliptycznojajowate,
z równoległym unerwieniem. Kwiaty dzwonkowate, białe, silnie pachnące. Kwitnie w maju
i czerwcu. Owocem jest kulista, czerwona jagoda. Cała roślina jest trująca. Konwalia jest
jedną z najwaŜniejszych roślin leczniczych. Surowcem jest ziele, czyli kwiatostany wraz
z otaczającymi je liśćmi. Zbiera się je wiosną w początkowej fazie kwitnienia, podczas dobrej
pogody. Konwalia jest objęta częściową ochroną i jej zbiór ze stanowisk naturalnych wymaga
uzyskania specjalnego zezwolenia.
Rys. 8. Kwiaty konwalii majowej [13]
Kruszyna pospolita rośnie w wilgotnych lasach, a takŜe w zaroślach nad brzegami rzek
i jezior. Jest okazałym krzewem lub drzewkiem, wysokości do 5 m. Gałązki są gładkie,
kruche, odchodzą od pędu głównego prawie pod kątem prostym. Liście są duŜe, eliptyczne,
ze skośnymi dobrze widocznymi nerwami. Kwiaty niepozorne, zielonkawe. Owoce są czarne,
kuliste, pojawiają się od lipca do października. Owoce kruszyny są trujące. Kruszyna jest
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
13
jedną z najwaŜniejszych roślin leczniczych. Surowcem jest kora. Pozyskuje się ją wiosną
przed rozwojem liści, z młodych gałązek. Jest objęta częściową ochroną i jej zbiór ze
stanowisk naturalnych wymaga uzyskania specjalnego zezwolenia.
Rys. 9. Owoce kruszyny pospolitej [3, s. 9]
Malina właściwa rośnie na glebach Ŝyznych w lasach i zaroślach, na zrębach. Jest
krzewem osiągającym wysokość 2 m. Ma obłe, łukowato wygięte, oszronione pędy, w dolnej
części okryte kolcami. Liście są złoŜone, ostro piłkowane , od spodu białawe. Kwiaty są białe.
Dojrzewające w lipcu owoce są czerwone, pachnące i bardzo smaczne. Są zbierane na
przetwory. Właściwości lecznicze mają owoce i liście maliny.
Dzika róŜa rośnie na brzegach lasów, przy drogach, w zakrzewieniach śródpolnych. Jest
krzewem osiągającym do 3m wysokości. Na pędach ma gęsto rosnące, grube, sztywne,
hakowato zagięte kolce. Liście są złoŜone z 5–7 listków. Kwiaty są jasnoróŜowe lub białe.
Owoce o kształcie eliptycznym, mocno czerwone, dojrzewają we wrześniu. Owoce są
zbierane na domowe przetwory i jako surowiec zielarski. Właściwości lecznicze posiadają teŜ
kwiaty. Owoce zbiera się tuŜ przed pełnym dojrzewaniem; muszą być juŜ czerwone lecz
jeszcze twardawe.
Rys. 10. Owoce dzikiej róŜy [3, s. 9]
Wrzos rośnie na ubogich, kwaśnych glebach. Występuje w suchych borach, dąbrowach,
buczynach, na obrzeŜach lasu i torfowiskach. Często tworzy wrzosowiska. Wrzos jest
zimozieloną krzewinką, wysokości do 80cm. Młode gałązki są gęsto ulistnione. Liście są
bardzo drobne, błyszczące, igiełkowate. Kwiaty są lilioworóŜowe, zebrane na szczytach
gałązek, pojawiają się w sierpniu i we wrześniu. Wrzos jest rośliną leczniczą. Surowcem
zielarskim jest kwiat i ziele. Pozyskuje się je w początkowej fazie kwitnienia, zwykle
w końcu sierpnia, ścinając w połowie kwitnące, niezdrewniałe pędy.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
14
Ogólna charakterystyka i pozyskanie grzybów
Grzyby to jedna z najliczniejszych grup organizmów. Obecnie uznano je w systematyce
za oddzielną grupę, trzecie królestwo organizmów, mające rangę równą roślinom
i zwierzętom [6, s. 99]. Główną część grzybów stanowi rozprzestrzeniona pod ziemią
grzybnia złoŜona z nitkowatych strzępek, które pobierają niezbędne składniki pokarmowe. Na
powierzchni widzimy tylko krótko Ŝyjące owocniki grzybów. Owocniki grzybów mogą mieć
róŜny kształt. Grzyby jadalne mają najczęściej owocniki w postaci kapelusza osadzonego na
trzonie.
Grzyby jadalne to takie, których owocniki są smaczne i nie zawierają szkodliwych dla
zdrowia i Ŝycia ludzi substancji. WyróŜnia się grzyby jadalne prawnie dopuszczone do
sprzedaŜy i przetwórstwa oraz zbierane na własny uŜytek. Wykaz Ministerstwa Zdrowia
z 2004 roku (aktualnie obowiązujący) obejmuje 42 gatunki grzybów występujących dziko
oraz uprawnych.
Grzyby trujące zawierają groźne dla Ŝycia lub zdrowia związki chemiczne. W Polsce do
grzybów trujących zaliczamy około 250 gatunków, wśród których najczęściej zatrucia
pokarmowe powoduje około 35 gatunków grzybów, z czego tylko kilka moŜe spowodować
zatrucia śmiertelne. Do najgroźniejszych, wyjątkowo toksycznych dla organizmu człowieka
naleŜą: muchomor sromotnikowi, oraz podobne do niego, biało zabarwione – muchomor
jadowity i wiosenny.
Grzyby naleŜy zbierać do wiklinowych koszy lub łubianek, które są lekkie, przewiewne
i sztywne. Grzyby w takich pojemnikach nie zaparzają się, nie łamią i nie kruszą. Nie
spełniają takich warunków wszelkiego typu siatki, plecaki, torby i worki foliowe. Grzyby
naleŜy wkładać do koszyka w sposób uporządkowany trzonami do dołu, co zapobiega ich
wybrudzeniu i zapiaszczeniu. Na dno koszyka układamy grzyby twarde, na wierzch owocniki
kruche.
Zbierane owocniki grzybów naleŜy delikatnie wykręcić z podłoŜa. Nie niszczy się w ten
sposób grzybni, co zapewnia ciągłość wytwarzania owocników jeszcze niekiedy w tym
samym sezonie i w latach następnych. JeŜeli wykręcanie jest utrudnione, to obcinamy trzon
noŜem moŜliwie najniŜej ziemi lub podłoŜa, z którego grzyb wyrasta np. pniaka, pnia drzewa.
Podczas obcinania owocnika powinno się dokładnie obejrzeć, w jaki sposób jest zbudowana
nasada trzonu, co ułatwi prawidłowe oznaczenie gatunku grzyba.
Nie naleŜy zbierać owocników zaczerwionych, starych, zniszczonych, niejadalnych,
nieznanych. Są one nieprzydatne do konsumpcji, a w lesie mogą nadal spełniać liczne funkcje
np. rozsiewać zarodniki, być pokarmem dla zwierząt leśnych. Nie zbieramy takŜe owocników
bardzo młodych, jeszcze nie rozwiniętych, poniewaŜ takie szczególnie trudno oznaczyć,
a poza tym nie wytworzyły one jeszcze i nie rozsiały zarodników. Naganne i zabronione jest
rozgarnianie ściółki leśnej w poszukiwaniu i przy zbiorze grzybów.
Obcinanie owocników w połowie trzonu oraz obcinanie samych kapeluszy jest
szkodliwe, poniewaŜ pozostałe trzony lub ich części gniją, co uniemoŜliwia wytwarzanie
przez grzybnie nowych owocników. Grzyby przed włoŜeniem do koszyka naleŜy oczyścić na
miejscu zbioru. Uzyskuje się przez to dwa efekty: nie brudzi się wcześniej zebranych
grzybów, a ponadto obcięte części owocników mogą przyczynić się do zasiedlenia
podłoŜa [6, s. 106].
Charakterystyka najwaŜniejszych leśnych grzybów jadalnych.
Czubajka kania występuje w prześwietlonych lasach liściastych, rzadziej w iglastych,
ponadto na skrajach lasów, w parkach, na zrębach. Kapelusz ma jasnobrązowy, za młodu
kulisty lub jajowaty, później płaski, z tępym garbkiem na szczycie, średnicy 10–30 cm.
Powierzchnia kapelusza jest sucha, pokryta grubymi wełnistymi łuskami, na szczycie gładka.
Blaszki są białawe, gęste, nieprzyrośnięte do trzonu. Trzon jest białawy, z ciemniejszym,
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
15
zygzakowatym wzorkiem, bardzo długi 15–30 cm, u podstawy zgrubiały, wewnątrz pusty. Na
trzonie znajduje się podwójny, nieprzyrośnięty pierścień (moŜna go przesuwać jak obrączkę)
[9, s. 41]. Owocniki występują od lipca do listopada. Do spoŜycia nadają się tylko kapelusze.
Rys. 11. Młody owocnik czubajki kani [13]
Maślak zwyczajny występuje w lasach iglastych zwykle pod sosnami. Kapelusz
czekoladowobrązowy, za młodu półkolisty, później wypukły. Powierzchnia kapelusza gładka,
lepka i śluzowata. Skórka łatwo daje się ściągnąć. Rurki za młodu Ŝółtawe, później oliwkowe,
po naciśnięciu nie przebarwiają się, przyrośnięte do trzonu lub zbiegające. Trzon krótki,
pełny, Ŝółtawy, z białawym, a później ciemnofioletowym pierścieniem.
Rys. 12. Owocnik maślaka [15]
Pieprznik jadalny występuje od maja do listopada w róŜnych typach lasów, najczęściej
w borach. Owocniki pojawiają się gromadnie w ściółce, mchu, wśród opadłych liści. Grzyb
bardzo pospolity i powszechnie znany [6, s. 168]. Kapelusz bladoŜółty do pomarańczowego,
za młodu wypukły, potem lejkowaty, o nieregularnie powyginanym brzegu. Blaszki w formie
listewek, zabarwione jak kapelusz, często łączące się ze sobą, daleko zbiegające na trzon.
Trzon krótki, pełny, koloru kapelusza, zwęŜony u podstawy [9, s. 43].
Podgrzybek brunatny jest pospolity w lasach iglastych i mieszanych, zwłaszcza pod
sosnami. Kapelusz ma półkolisty, później płaski czekoladowobrązowy do ciemnobrązowego,
jedwabiście zamszowaty, podczas wilgotnej pogody śliski. Rurki są przyrośnięte,
bladoŜółtawe, po naciśnięciu błękitnieją. Trzon jędrny, gruby, jaśniejszy niŜ kapelusz, bez
rysunku siateczki [2, s. 194].
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
16
Rys. 13. Podgrzybki brunatne [15]
Borowik szlachetny występuje w lasach iglastych pod sosnami oraz w lasach liściastych
pod dębami i bukami. Kapelusz jest początkowo półkolisty i białawy, później poduchowaty,
jasnobrązowy do ciemnobrązowego. Skórka gładka, sucha, podczas wilgotnej pogody
i u starszych owocników staje się lepka. Rurki są długie Ŝółtozielonkawe, przy trzonie
zatokowato wcięte [2, s. 198]. Trzon biały do popielatego, w górnej części pokryty
jasnobrązową lub białawą siateczką, masywny, za młodu pękaty, potem cylindryczny.
Rys. 14. Borowik szlachetny [15]
Koźlarz babka występuje w lasach róŜnych typów z udziałem lub domieszką brzozy,
częstszy w miejscach wilgotnych. Kapelusz jasnoorzechowy do szarobrązowego. Za młodu
półkolisty, potem wypukły. Powierzchnia kapelusza gładka, sucha. Rurki białawe, potem
szarobrązowe, po uszkodzeniu przebarwiające się na brązowo , przy trzonie głęboko wcięte.
Trzon białoszary smukły, włóknisty, pokryty licznymi, ciemnymi kosmkami. MiąŜsz biały, za
młodu twardy, szybko staje się gąbczasty, po przecięciu nie przebarwia się.
Koźlarz czerwony występuje pod osikami w lasach, zaroślach, zadrzewieniach
ś
ródpolnych. Kapelusz czerwonopomarańczowy do ciemnoczerwonego, za młodu kulisty,
potem wypukły. Powierzchnia kapelusza gładka, zamszowa, sucha. Rurki białawe, potem
szarawe, po uszkodzeniu przebarwiające się na brązowo , przy trzonie zatokowato wcięte.
Trzon długości 5–15 cm, białawy pokryty czerwonobrązowymi kosmkami. MiąŜsz biały, po
przekrojeniu czernieje.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
17
Rys. 15. Koźlarz czerwony [15]
Gąska niekształtna występuje w lasach iglastych na glebach piaszczystych, najczęściej
pod sosnami. Owocniki rosną prawie zawsze grupowo; pojawiają się od września, aŜ do
grudnia. Kapelusz oliwkowobrunatny lub szaroczarny, na szczycie zazwyczaj ciemniejszy, za
młodu półkolisty, potem wypukły do płaskiego. Powierzchnia kapelusza gładka
z promienistymi włókienkami. Blaszki za młodu białe, później Ŝółtawe, gęste, przy trzonie
zatokowato wcięte. Trzon białawy, walcowaty [9, s. 46].
Rys. 16. Gąska niekształtna [15]
Mleczaj rydz występuje w lasach iglastych, często w młodnikach o trawiastym runie.
Kapelusz wypukły po krótkim czasie w środku lekko wgłębiony, jasnopomarańczowy do
pomarańczoworudego, z kolistymi, szerokimi pręgami, stare owocniki zieleniejące. Brzeg
kapelusza jest mocno podwinięty. Blaszki bladopomarańczowe, prosto przyrośnięte lub
krótko zbiegające na trzon, cienkie, kruche, po naciśnięciu zabarwiają się na zielono. Trzon
jaśniejszy od kapelusza, z pomarańczowymi, płytkimi jamkami, u starszych owocników
pusty. Grzyb zawiera mleczko o pomarańczowym lub krwistym zabarwieniu.
Opieńka miodowa rośnie w kępkach na pniakach i w szyjach korzeniowych drzew.
Kapelusz miodowy, za młodu półkolisty, zamknięty, potem wypukły do płaskiego,
powierzchnia kapelusza sucha, pokryta drobnymi łuseczkami. Blaszki białawe do
jasnobrązowych, u starszych owocników z plamkami. Trzon białawy do brązowego, z nieco
rozdętą podstawą i wyraźnym pierścieniem.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
18
Charakterystyka waŜniejszych grzybów trujących
Muchomor sromotnikowy występuje w całej Polsce najczęściej w lasach liściastych
i mieszanych, rzadziej w iglastych. Kapelusz o średnicy do 15cm, początkowo półkolisty,
później spłaszczony, oliwkowozielony, Ŝółtozielony, moŜe być biały o matowym,
jedwabistym połysku, z promieniście biegnącymi włókienkami. Blaszki róŜnej długości, gęsto
ustawione, przy trzonie wolne, białe. Trzon z Ŝółtawym lub zielonkawym odcieniem
i węŜykowatym wzorkiem. Podstawa trzonu bulwiasta, z dobrze rozwiniętą, odstającą
pochwą. Pierścień delikatny skórkowaty zwisający. Pierścień wyraźny, zwieszony, biały,
gładki lub słabo bruzdowany. Grzyb śmiertelnie trujący. Dawką śmiertelną jest juŜ jeden
ś
redni okaz. Zawiera ponad 20 róŜnych toksyn. Trucizna nie jest rozkładana podczas
przetwarzania – gotowania, smaŜenia. Bywa mylony z gąską zielonką. RóŜni się od niej
przede wszystkim białymi blaszkami, obecnością pierścienia i pochwy na rozdętej podstawie
trzonu. Młode owocniki muchomora sromotnikowego bywają mylone z pieczarkami, które
początkowo mają równieŜ białe blaszki (później róŜowe), ponadto pieczarki nie mają pochwy
u podstawy trzonu.
Rys. 17. Muchomor sromotnikowy [13]
Muchomor jadowity rośnie w lasach liściastych rzadziej iglastych. Kapelusz biały,
kremowy, z wiekiem moŜe Ŝółknąć, początkowo owalny, potem stoŜkowaty i wypukły,
z szerokim, obłym garbkiem. Powierzchnia kapelusza gładka, brzeg kapelusza ostry, długo
podwinięty, zwykle nieregularny, czasem ze zwieszającymi się resztkami osłony. Blaszki
białe, z kremowym odcieniem, szerokie, wolne. Trzon cylindryczny, w górze zwęŜony,
z bulwiastą podstawą, biały, pełny, z wiekiem z pustym kanałem; twardy, łamliwy. Pierścień
biały, szybko zanika. Grzyb śmiertelnie trujący. Muchomor jadowity najczęściej jest mylony
z pieczarkami. Dlatego naleŜy zbierać pieczarki dopiero wówczas, gdy juŜ tak się rozwiną, Ŝe
wykształcą waŜne cechy rozpoznawcze. W przeciwieństwie do trujących muchomorów, róŜne
gatunki pieczarek mają blaszki najpierw bladoszare, potem róŜowe, a w końcu prawie czarne.
Natomiast muchomory do starości mają blaszki białe, ewentualnie lekko kremowe. Inne
ś
miertelnie trujące białe muchomory to albinotyczna forma muchomora sromotnikowego
i muchomor wiosenny.
Muchomor czerwony występuje dość pospolicie w lasach liściastych, iglastych
i mieszanych, często w grupach. Owocniki wyrastają od sierpnia do listopada. Kapelusz
początkowo półkolisty, później płaski, pomarańczowo-Ŝółty do czerwonego, pokryty
dającymi się zetrzeć białymi łatkami, tłusto lśniący. Blaszki wybrzuszone, miękkie, białawe
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
19
lub Ŝółtawe. Trzon długości do 20 cm, najpierw pełny, później pusty, biały. Pierścień duŜy,
biały, wiotko zwisający. Nasada bulwkowata, z wałeczkowatymi zgrubieniami, bez wyraźnej
pochwy. Grzyb śmiertelnie trujący, ale łatwy do odróŜnienia od grzybów jadalnych
[2, s. 220].
Rys. 18. Muchomory czerwone [15]
Zasłonak rudy rośnie w lasach liściastych. Kapelusz pomarańczowobrązowy do rudego,
za młodu wypukły, potem płaski z garbkiem, średnicy 3–8 cm. Powierzchnia młodego
owocnika delikatnie filcowata i często pokryta drobnymi łuseczkami, starszego gładka.
Blaszki ciemnobrązowe, grube i szerokie, rzadkie, przyrośnięte do trzonu. MiąŜsz Ŝółtawy
o wyraźnym zapachu rzodkwi. Grzyb śmiertelnie trujący. Jeden z najgroźniejszych grzybów,
poniewaŜ objawy zatrucia występują dopiero po 1–2 tygodniach i często nie są kojarzone ze
spoŜyciem grzyba [9, s. 69].
Rys. 19. Zasłonak rudy [13]
Krowiak podwinięty nazywany teŜ olszówką jest bardzo pospolitym grzybem
występującym we wszystkich typach lasu. Kapelusz rdzawooliwkowy, rdzawobrązowy,
czerwonobrązowy, za młodu płaski, później wklęsły do lejkowatego, średnicy 5–15 cm.
Powierzchnia kapelusza gładka lub pokryta drobnymi łuseczkami, ma podwinięty brzeg.
Blaszki oliwkowobrązowe, po uszkodzeniu z rdzawobrązowymi plamami, wąskie, zbiegające,
gęste. Trzon ma kolor jaśniejszy od kapelusza, brązowieje w miejscu zgniecenia. Grzyb
trujący do niedawna uwaŜany za jadalny i w niektórych okolicach zbierany. Obecnie nie ma
wątpliwości co do jego trujących właściwości. Przy wielokrotnym spoŜywaniu powaŜne
zatrucia mogą wystąpić nawet po kilku latach [9, s. 71].
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
20
Piestrzenica kasztanowata rośnie w suchych borach sosnowych. Pojawia się od końca
marca do czerwca. Kapelusz nieregularnie pofałdowany, przypomina fałdy mózgu lub
zwiniętą, pofałdowaną szmatkę. Kolor ma kasztanowaty, czerwonobrązowy. Trzon na
zewnątrz biały albo lekko Ŝółtawy wewnątrz pusty i biały, często posiada jamki. MiąŜsz
zwięzły, o przyjemnym zapachu. Piestrzenica kasztanowata w wielu atlasach była oznaczona
jako grzyb jadalny. Jednak jest trująca, ale nie zawsze w tym samym stopniu i nie dla
kaŜdego. Niektóre osoby są szczególnie uczulone na piestrzenice.
Rys. 20. Piestrzenica kasztanowata [13]
Goryczak Ŝółciowy rośnie w borach sosnowych, potocznie nazywany jest borowikiem
szatańskim. Kapelusz ma Ŝółtobrązowy za młodu półkolisty potem wypukły. Powierzchnia
kapelusza zamszowa, w stanie wilgotnym lekko śluzowata. Rurki bladoróŜowe, szaroróŜowe,
lub białawe, po dotknięciu brązowiejące. Trzon jest mocny, u dołu zgrubiały, jasnobrązowy
z ciemną wypukłą siateczką o szerokich oczkach [2, s. 197]. MiąŜsz biały, nie przebarwiający
się, o przyjemnym zapachu i gorzkim palącym smaku. Grzyb trujący o bardzo gorzkim
smaku. Młode owocniki moŜna pomylić z owocnikami borowika szlachetnego. Cechami
odróŜniającymi są barwa rurek i siateczka na trzonie.
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1.
Jakie znasz surowce i produkty uboczne otrzymywane z drzew leśnych?
2.
Jakie części roślin mogą stanowić surowiec zielarski?
3.
Jakie są zasady pozyskiwania surowców zielarskich?
4.
Jakie są zasady pozyskiwania owoców leśnych?
5.
Które gatunki roślin leśnych są cennym surowcem zielarskim i jakie mają cechy
rozpoznawcze?
6.
Które gatunki roślin leśnych mają jadalne owoce?
7.
Jakie są zasady prawidłowego zbioru grzybów leśnych?
8.
Które gatunki grzybów są trujące i jakie są ich cechy rozpoznawcze?
9.
Które gatunki grzybów są jadalne i jakie są ich cechy charakterystyczne?
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
21
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Rozpoznaj leśne rośliny zielarskie wskazane przez nauczyciela. Opisz cechy
charakterystyczne, podaj termin zbioru i określ część rośliny, która stanowi surowiec
zielarski.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1)
odszukać i przeczytać literaturę na ten temat,
2)
obejrzeć atlasy, ilustracje i fotografie roślin zielarskich,
3)
rozpoznać gatunki roślin zielarskich,
4)
opisać najwaŜniejsze cechy charakterystyczne rozpoznanych gatunków roślin,
5)
podać właściwy termin i sposób zbioru,
6)
podać, która część rozpoznanej rośliny stanowi surowiec zielarski.
WyposaŜenie stanowiska pracy:
−
notatnik, długopis,
−
atlasy, ilustracje i fotografie roślin zielarskich,
−
Poradnik dla ucznia,
−
literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Rozpoznaj rośliny o jadalnych owocach wskazane przez nauczyciela. Opisz cechy
charakterystyczne i podaj termin i sposób zbioru.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1)
odszukać i przeczytać literaturę na ten temat,
2)
obejrzeć atlasy, ilustracje i fotografie roślin o jadalnych owocach,
3)
rozpoznać gatunki roślin,
4)
opisać najwaŜniejsze cechy charakterystyczne rozpoznanych gatunków roślin,
5)
podać, właściwy termin i sposób zbioru poszczególnych rodzajów owoców.
WyposaŜenie stanowiska pracy:
−
notatnik, długopis,
−
atlasy, ilustracje i fotografie roślin leśnych o jadalnych owocach,
−
Poradnik dla ucznia,
−
literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 3
Rozpoznaj i scharakteryzuj jadalne gatunki grzybów leśnych wskazanych przez
nauczyciela.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1)
odszukać i przeczytać literaturę na ten temat,
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
22
2)
obejrzeć atlasy, ilustracje i fotografie grzybów,
3)
rozpoznać gatunki grzybów,
4)
opisać najwaŜniejsze cechy charakterystyczne rozpoznanych gatunków grzybów,
5)
podać, rodzaje siedlisk, na których najczęściej występują rozpoznane gatunki.
WyposaŜenie stanowiska pracy:
−
notatnik, długopis,
−
atlasy, ilustracje i fotografie grzybów,
−
Poradnik dla ucznia,
−
literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 4
Rozpoznaj i scharakteryzuj trujące gatunki grzybów leśnych wskazanych przez
nauczyciela.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1)
odszukać i przeczytać literaturę na ten temat,
2)
obejrzeć atlasy, ilustracje i fotografie grzybów,
3)
rozpoznać gatunki grzybów,
4)
opisać najwaŜniejsze cechy charakterystyczne rozpoznanych gatunków grzybów,
5)
wymienić gatunki grzybów jadalnych, z którymi mogą być mylone rozpoznane grzyby
trujące i podać cechy rozróŜniające,
6)
podać, rodzaje siedlisk, na których najczęściej występują rozpoznane gatunki.
WyposaŜenie stanowiska pracy:
−
notatnik, długopis,
−
atlasy, ilustracje i fotografie grzybów,
−
Poradnik dla ucznia,
−
literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak
Nie
1)
określić uboczne uŜytki leśne?
2)
określić sposoby pozyskiwania surowców zielarskich?
3)
wykonać
czynności
związane
z
pozyskiwaniem
surowców
zielarskich?
4)
określić sposoby pozyskiwania owoców leśnych?
5)
rozróŜnić najwaŜniejsze gatunki leśnych roślin zielarskich?
6)
rozpoznać jadalne owoce leśne?
7)
określić sposoby zbierania grzybów jadalnych?
8)
rozpoznać najgroźniejsze grzyby trujące?
9)
rozpoznać najczęściej zbierane grzyby jadalne?
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
23
4.2. Zwierzęta łowne
4.2.1. Materiał nauczania
Do zwierząt łownych zaliczamy następujące gatunki (zgodnie z ustawą z dnia
13 października 1995 r. – Prawo łowieckie): jelenie, jelenie sika, daniele, sarny, łosie, dziki,
muflony, borsuki, tchórze i kuny, lisy, jenoty i szopy pracze, norki amerykańskie, piŜmaki,
dzikie króliki, zające szaraki, baŜanty, kuropatwy, krzyŜówki, cyraneczki, głowienki,
czernice, gęsi gęgawy, zboŜowe i białoczelne, łyski, gołębie grzywacze, słonki, jarząbki.
Łosie objęte są całoroczną ochroną.
Zwierzynę tradycyjnie dzieli się na dwie grupy, a mianowicie na zwierzynę grubą
i drobną. Do zwierzyny grubej naleŜą: łosie, jelenie, jelenie sika, daniele, sarny, dziki,
muflony, a do zwierzyny drobnej wszystkie pozostałe zwierzęta łowne. NiezaleŜnie od
powyŜszego podziału wśród zwierzyny grubej wyróŜnia się zwierzynę płową (łosie, jelenie,
daniele, sarny) oraz czarną (dziki).
Jeleń lubi rozległe i bogate w podszyty drzewostany mieszane i lasy liściaste [8, s.112].
Wymiary i cięŜar ciała zaleŜą od płci. Byk (samiec) jest prawie dwukrotnie większy od łani
(samicy). Jeleń ma budowę harmonijną u byka szczególnie starszego, przód jest dość
wyraźnie potęŜniejszy od zadu. Wysokość byka w kłębie wynosi około 120–160 cm, długość
ciała 170–240 cm, cięŜar po wypatroszeniu 160–250 kg. CięŜar łań utrzymuje się w granicach
60–100 kg. Nogi jelenia, zwane badylami są długie, zakończone racicami, nad którymi z tyłu
są raciczki (szpice). Ogon krótki (ok. 15 cm). Byki mają poroŜe (wieniec), które zrzucają na
przełomie lutego i marca. Odrasta ono co roku i jest w pełni wykształcone we wrześniu, czyli
w okresie rui. Łanie nie mają poroŜa. Jeleń podobnie jak inne gatunki z rodziny jeleniowatych
zmienia okrywę włosową (suknię) dwa razy do roku. W lecie suknia jelenia jest
czerwonobrązowa, sierść krótka. Łeb z przodu szarobrązowy, na bokach jaśniejszy. Pod
oczami wyraźne tzw. dołki łzowe. ŁyŜki (uszy) dość długie, stojące, obrośnięte od wewnątrz
jaśniejszym, dłuŜszym, wełnistym włosem. Podbrzusze popielato-brązowe, ku tyłowi coraz
jaśniejsze, ogon od spodu goły, a z wierzchu pokryty ciemną sierścią. Wokół ogona biało-
Ŝ
ółtawa plama (lustro) otoczona ciemnym paskiem. Suknia zimowa jest ciemnobrązowa lub
szarobrązowa o dłuŜszym gęstym włosie. Lustro w tym czasie robi się Ŝółtawe, a nogi
popielate. Byki, od czwartego roku Ŝycia dostają grzywę na całej szyi z tym, Ŝe od spodu jest
ona dłuŜsza. Młode cielęta do drugiego miesiąca Ŝycia mają sierść pokrytą jasnymi cętkami.
Młode i starsze łanie tworzą chmary, samce – poza okresem rui – Ŝyją w osobnych stadach
lub samotnie. Kończyny jelenia zakończone są racicami. WyŜej znajdują się dwie raciczki
zwane szpilami. Tropy jelenia idącego spokojnie, zwłaszcza na twardym podłoŜu, mają
wyraźne odciski przednich części racic. Szpile nie dotykają ziemi, w związku z tym nie
zostawiają Ŝadnych śladów. Tropy jelenia charakteryzują się podwójnymi odciskami,
poniewaŜ kończyny tylne są stawiane mniej więcej na odciskach kończyn przednich lub nieco
z boku [1, s. 128]. Pojedynczy odcisk racicy jelenia ma zarys owalny o wymiarach około
8,5x7,0 cm. Tropy jelenia przedstawia rysunek 25.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
24
Rys. 21. Jeleń – byk [14]
Daniel ma masywnie zbudowany tułów, nogi krótkie i mocne. Długość ciała wynosi
120–140 cm, wysokość w kłębie 75–90 cm. Suknia daniela w lecie jest rdzawo-brązowa.
W zimie przybiera kolor brudno-brązowy; na bokach tułowia ma białe cętki. W zimie
cętki te są słabo widoczne. Przez grzbiet ciągnie się ciemny pas. Pierś od przodu, badyle
(nogi) i podbrzusze daniela są popielate, w okolica ogona ma białawe lustro okolone ciemną
obwódką. Ogon dłuŜszy niŜ u jelenia (długość ok. 20 cm), z wierzchu czarny, znajduje się w
ciągłym ruchu. Szczegół ten jest bardzo charakterystyczny dla daniela. ŁyŜki (uszy) daniela,
zawsze stojące w bok, są w środku porośnięte jaśniejszym włosem. Samiec (byk) ma
charakterystyczne łopatowate poroŜe, którego wielkość i kształt mogą być bardzo róŜne. Trop
daniela jest bardzo podobny do tropu jelenia, róŜni się tylko wielkością tzn. jest mniejszy.
Pojedynczy odcisk racicy daniela ma wymiary około 5,5x3,5 cm.
Rys. 22. Daniel – byk [14]
Łoś jest największym przedstawicielem zwierzyny płowej. śyje najchętniej w terenie
podmokłym, zarośniętym drzewami i krzewami. Ma masywny tułów i głowę, oraz długie
i silne nogi. Długość ciała dorosłego łosia wynosi 250–270 cm, wysokość w kłębie
175–185 cm. CięŜar byka (samca) waha się w granicach 320–450 kg. Mniejsza od samca
klępa (samica) waŜy 270–370 kg. Byk ma poroŜe (rosochy) w postaci tyk z długimi
odnogami (badylarz) lub w kształcie łopat z krótszymi odnogami (łopatacz). Rosochy łosia
odrastają z głowy na boki, a nie do góry jak u jelenia. Sierść latem ciemnobrunatna, na
grzbiecie czarna, od spodu jaśniejsza; zimą szarawa [2, s. 437]. Nogi (badyle) są jasne. Łeb
ma wąski, długi z duŜą opadającą górną wargą. Pod łbem na szyi ma narośl tłuszczową
z długim czarnym włosem, tzw. brodę. Ma krótki ogon, długości 10–15 cm. Racice łosia są
podłuŜne, lekko zaokrąglone. Trop jest podobny do jeleniego, ale wyraźnie większy.
Pojedynczy odcisk racicy dorosłego łosia ma wymiary około 18x12 cm. Tropy przednich
i tylnych nóg łosia pokrywają się. W błocie, śniegu lub piasku często odciskają się raciczki.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
25
Rys. 23. Łoś – byk [14]
Sarna jest najmniejszym przedstawicielem Ŝyjącej u nas zwierzyny płowej. Sarna ma
drobną i proporcjonalną budowę z tym, Ŝe wyŜszy ma zad niŜ kłąb. Długość ciała wynosi
100–135 cm, wysokość w kłębie około 75 cm, cięŜar ciała 16–35 kg. Sarna ma trójkątną,
klinowatą głowę, szyję wąską, cewki (nogi) smukłe i spręŜyste, zakończone racicami
i powyŜej nich z tyłu raciczkami. Suknia sarny w lecie, od maja do końca września, jest
czerwonobrązowa, a od października do kwietnia szarobrązowa albo szaroŜółta. Dolna warga
i szyja od dołu są srebrnoszare. W okolicy ogona, zupełnie niewidocznego (długości 2–3cm),
na pośladkach sarna ma białą plamę nazywaną talerzem lub lusterkiem. Kozioł (samiec) ma
poroŜe (parostki), które co roku zrzuca na przełomie listopada i grudnia. Młode sarny
(koźlęta) są od urodzenia pokryte białymi plamkami, które znikają mniej więcej po dwóch
miesiącach [2, s. 435]. Racice sarny, w porównaniu z racicami jelenia i daniela, pozostawiają
inne odciski. Są one przede wszystkim mniejsze i węŜsze. Tropy sarny idącej spokojnie po
płytkim śniegu składają się z podwójnych odcisków kończyn z zaznaczonymi w tle śladami
szpil. Pojedynczy odcisk racicy sarny ma wymiary około 3,5x5 cm.Tropy sarny przedstawia
rysunek 25.
Rys. 24. Sarny [13]
Dziki Ŝyją w lasach liściastych i mieszanych lubią mokradła, bagna i podmokłe łąki.
Często Ŝerują teŜ na polach uprawnych w pobliŜu lasu. Dzik podobny jest do świni domowej,
róŜnią go jednak od niej: wyŜszy, silniej rozwinięty przód, a zad trochę niŜszy, wyraźnie
opadnięty. Wysokość dorosłego dzika w kłębie waha się od 80 do 100 cm, cięŜar ciała 90–
200 kg. Gwizd ( ryj) ma długi, uszy stojące, mocno obrośnięte, ogon do 30 cm (dłuŜszy
u odyńca niŜ lochy), prosty, nie skręcony jak u świni domowej, zakończony chwostem
(pędzlem). Suknia dzika w zasadzie jest czarna, ale bywa rudawa, brunatna, brązowoszara.
Intensywność barwy sukni zaleŜna jest od pory roku i od miejscowych warunków. W zimie
suknia jest ciemniejsza, w lecie jaśniejsza. Skóra dzika pokryta jest długą szczeciną oraz
gęstą, krótką sierścią wełnistą. Nogi (biegi) dzika mają czarne racice oraz z tyłu raciczki
(szpile). Młode zwane warchlakami, mają charakterystyczne brązowo-beŜowe podłuŜne pasy
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
26
na ciele przez pierwszych 6 miesięcy Ŝycia. Ryj dzika ma twardą, dobrze unerwioną tarczę,
w której znajdują się otwory nosowe. Ta część ryja nazywa się (tabakierą) i słuŜy do rycia
(buchtowania). Ryj dzika samca (wycinka i odyńca) uzbrojony jest w kły, tzw. szable,
w dolnej szczęce i tzw. fajki w szczęce górnej. Lochy teŜ mają kły, ale znacznie mniejsze.
Odciski kończyn dzika, niezaleŜnie od podłoŜa i szybkości ruchu, są bardzo
charakterystyczne ze względu na ślad palców szczątkowych nazywanych raciczkami lub
szpilami. Raciczki dzika są stosunkowo duŜe i znajdują się nisko na kończynie. Kształt
raciczek i ich odcisków jest półksięŜycowaty, a racice są zawsze otwarte (przypominają
literę V) Tropy dzika idącego spokojnie składają się z podwójnych odcisków: odcisk
kończyny tylnej częściowo zachodzi na odcisk przedniej. Lewe i prawe odciski są ułoŜone po
przeciwnych stronach środkowej linii tropów [1, s. 122]. Pojedynczy odcisk racicy dzika ma
wymiary około 3x7 cm Tropy dzika przedstawia rysunek 25.
Rys. 25. Tropy jelenia, sarny, dzika [1, s. 122]
Lisy Ŝyją zarówno w lesie, jak i w polu. W lesie lisy lubią miejsca suche, zarośnięte gęsto
krzewami i młodnikami. W polu mają ostoję w krzakach i zaroślach czasem nawet w zboŜu
lub na odsłoniętych wzgórzach. W miejscach swoich ostoi lisy kopią rozległe nory (nawet
20 –30 m długie) często z kilkoma wlotami. Długość ciała lisa wynosi 60–90 cm, a cięŜar
5–10 kg. Nogi (stawki) lis ma cienkie, krótkie, tułów długi. Ogon (kita) jest długi i puszysty,
pysk długi i wąski z czarnym nosem i wąsami, oczy skośne, uszy krótkie, stojące na boki.
Futro lisa jest rude, czerwonobrązowe. Dolna część pyszczka, podgardle, pierś, podbrzusze,
wewnętrzna strona nóg jest biała, a koniec ogona biały lub czarny. Zewnętrzna strona uszu
oraz dolna część stawek są czarne. Trop lisa przypomina trop małego psa, jest jednak bardziej
wydłuŜony i węŜszy, pazury dłuŜsze i wyraźnie odciśnięte. Odcisk łapy ma wymiary około
6cm x 7cm. Biegnący truchtem lis pozostawia prawie idealnie prostą linię tropów. Nazywa
się to sznurowaniem.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
27
Borsuk Ŝyje w lasach liściastych i mieszanych, zwłaszcza z bogatym podszytem,
w pobliŜu wody [2, s. 431]. Borsuk jest silnej budowy. Głowę ma trochę nieproporcjonalną
w stosunku do ciała – małą, długą i wąską, oczy i uszy małe, szyję grubą, nogi krótkie,
mocne, dostosowane do kopania nor. Futro borsuka jest szare z domieszką czarnego,
błyszczące. Głowa prawie biała z czarnymi pasmami po bokach, ciągnącymi się od nosa
poprzez oczy i uszy do przedniej części barków, obrzeŜa uszu, białe. Łapy, pierś i kark od
spodu czarne. Ogon krótki, łapy zakończone pięcioma palcami i długimi pazurami. Borsuk
ma długość do około 90 cm, wysokość do 30 cm, masę 15–20 kg. Borsuk prowadzi Ŝycie
nocne, dzień przesiaduje w norze. Nora jest bardzo czysta w odróŜnieniu od nory lisiej.
Z nastaniem mrozów borsuk zasypia w norze, budząc się kilka razy w ciągu zimy.
Jenot jest zwierzęciem nieco mniejszym od lisa. Tułów ma długi, krępy, nogi długie,
głowę małą z krótkim, spiczastym pyskiem. Zaokrąglone uszy ledwo wystają z długich
włosów głowy. Krótki ogon nie przekracza 1/3 długości ciała. Futro zimowe tworzą bardzo
długie ościste włosy i gęste włosy puchowe. Długi włos pokrywa równomiernie całe ciało
włącznie z głową i ogonem. Tylko kończyny, pysk, i zewnętrzna strona uszu pokryte są
krótkim, gęstym włosem. Włosy na kończynach, uszach, wokół oczu i na policzkach są
ciemnobrązowe lub prawie czarne, na bokach szyi, bakach, czole i pysku biało-Ŝółte. Włosy
porastające policzki i boki głowy tworzą charakterystyczne bokobrody.
Rys. 26. Jenot [13]
Wśród kun rozróŜnia się dwa gatunki: kunę leśną (tumak) i domową (kamionka). Kuna
leśna ma długi tułów, głowę dość duŜą, okrągłą, pyszczek spiczasty, uszy krótkie, okrągłe,
oczy duŜe, nogi. krótkie. Ogon długi, puszysty. Kuna leśna jest z wierzchu
kasztanowobrunatna, na szyi przy głowie i na podbrzuszu tułowia jaśniejsza, Ŝółtawa. Na
podgardlu pomarańczowo kremowa plama charakterystycznie półokrągła na piersiach. Łapy
brązowe zakończone owłosionymi opuszkami i pazurami. Futro ma włos podwójny, przy
skórze gęsty brązowoŜółty i przewodni ciemniejszy. Kita puszysta, z długim, ostrym,
ciemniejszym włosem. Futro lśniące, w zimie ciemniejsze niŜ w lecie. Długość ciała kuny
leśnej wynosi około 50 cm, masa 0,8–2,0 kg. Kuna domowa (kamionka) ma futro podobne do
leśnej i róŜni się tylko kolorem i kształtem plamy na podgardlu. Kuna domowa ma długą,
białą plamę, rozwidloną na piersiach, sięgającą aŜ na górną część nóg. Jest mniejsza od kuny
leśnej. Kuna leśna Ŝyje w lasach całego kraju, najchętniej w gęstych lasach mieszanych. Kuna
domowa Ŝyje w zabudowaniach gospodarczych, spotyka się ją takŜe w lesie.
Zając szarak Ŝyje na obrzeŜach lasów, łąkach i polach. Grzbiet i boki zająca są
płowoszare, z mniej lub bardziej brunatnym odcieniem, skoki (nogi) rudawe, brzuch biały,
końce uszu czarne. Głowa jest stosunkowo mała, pyszczek krótki, o charakterystycznie
rozciętej wardze górnej. Uszy (słuchy) są długie, stojące i bardzo ruchliwe. Oczy duŜe,
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
28
okrągłe, osadzone bocznie. Niezbyt długa szyja przechodzi w lekko wydłuŜony tułów,
zakończony krótkim, puszystym ogonem. Tylne nogi (skoki) są silnie rozwinięte i dwukrotnie
dłuŜsze od przednich. Długość ciała szaraka wynosi około 60 cm, masa waha się w granicach
3,5–5,5 kg. Szarak jest przewaŜnie aktywny nocą i o zmierzchu, ale moŜna zobaczyć go
równieŜ w ciągu dnia. Jest samotnikiem i Ŝyje raczej pojedynczo.
Rys. 27. Zając szarak [13]
BaŜant preferuje otwarte pola poprzecinane zadrzewieniami i ciekami wodnymi. Koguty
(samce) róŜą się od kur (samic) wielkością i barwą upierzenia. Koguty przez cały rok są
bardzo kolorowe, mają błyszczące, ciemnozielone zabarwienie głowy, a na niej pęczki
sterczących piór, róŜe (brewki) nad oczyma, czerwonawo-brązowe nakrapiane pióra, często
białą obroŜę na szyi oraz długi spiczasty ogon. Kury mają skromne brązowo nakrapiane
upierzenie i krótszy ogon [8, s. 158]. Długość ciała wraz z ogonem wynosi około 90 cm, masa
dorosłego ptaka waha się w granicach 1,5 kg.
Rys. 28. BaŜant – kogut [13]
Kuropatwa to ptak średniej wielkości, z krótkim ogonem i zaokrąglonymi skrzydłami.
Długość ciała wynosi około 30 cm, masa waha się w granicach 0,4 kg. Boki głowy
i podgardle kuropatwy są rdzawoczerwone. Grzbiet i skrzydła z wierzchu brązowo-szare
z czarnymi, popielatymi i rdzawymi znakami. Podbrzusze i szyja popielata, marmurkowana.
Na piersiach ma czekoladową plamę w kształcie podkowy otwartej do dołu. Dziób krótki
niebieskawo-szary.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
29
Rys. 29. Kuropatwa [13]
Kaczka krzyŜówka jest to gatunek najczęściej występujący w Polsce. Długość ciała
samca wynosi około 50 cm, masa waha się w granicach 0,8–1,7 kg. Kaczor w upierzeniu
godowym, tj. od października do maja, ma grzbiet i skrzydła brązowo-szare, na skrzydłach
fioletowo-niebieskie lustro w kształcie rombu, biało i czarno obramowane. Głowa i górna
część szyi ciemnozielona, błyszcząca. Samica róŜni się od kaczora upierzeniem. Głowę ma
brunatnoszarą, z boku głowy od dzioba przez oko przechodzi ciemny pasek. Ogon
brunatnoszary, bez czarnych zakręconych piórek. Takie samo, lecz trochę ciemniejsze,
bardziej brunatne upierzenie ma kaczor w okresie letnim. Dziób zgniłozielony, przy nasadzie
czarno kropkowany, z czarnym paznokciem. Wiosła (nogi) pomarańczowe.
Rys. 30. Kaczka krzyŜówka – kaczor [13]
4.2.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1.
Jakie znasz gatunki zwierząt łownych?
2.
Na jakie grupy moŜna podzielić zwierzęta łowne?
3.
Jakie cechy rozpoznawcze mają zwierzęta zaliczane do zwierzyny drobnej?
4.
Jakie są cechy rozpoznawcze poszczególnych gatunków zwierzyny płowej?
5.
Które zwierzę łowne jest objęte całoroczną ochroną?
6.
Czym róŜnią się od siebie tropy zwierzyny grubej?
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
30
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Rozpoznaj i opisz cechy charakterystyczne gatunków zaliczanych do zwierzyny grubej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1)
odszukać i przeczytać literaturę na ten temat,
2)
obejrzeć atlasy, ilustracje i fotografie zwierzyny grubej,
3)
wymienić zwierzęta zaliczane do zwierzyny grubej,
4)
rozpoznać gatunki zwierząt łownych,
5)
opisać najwaŜniejsze cechy charakterystyczne rozpoznanych gatunków zwierząt,
6)
podać, typy siedlisk, które najchętniej zamieszkują rozpoznane zwierzęta.
WyposaŜenie stanowiska pracy:
−
notatnik, długopis,
−
atlasy, ilustracje, fotografie zwierząt łownych,
−
Poradnik dla ucznia,
−
literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Rozpoznaj gatunki zwierzyny łownej drobnej wskazane przez nauczyciela. Opisz
najwaŜniejsze cechy charakterystyczne rozpoznanych gatunków.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1)
odszukać i przeczytać literaturę na ten temat,
2)
obejrzeć atlasy, ilustracje i fotografie zwierzyny łownej drobnej,
3)
wymienić zwierzęta zaliczane do zwierzyny drobnej,
4)
rozpoznać gatunki zwierząt łownych,
5)
opisać najwaŜniejsze cechy charakterystyczne rozpoznanych gatunków zwierząt,
6)
podać, typy siedlisk, które najchętniej zamieszkują rozpoznane zwierzęta.
WyposaŜenie stanowiska pracy:
−
notatnik, długopis,
−
atlasy, ilustracje, fotografie zwierząt łownych,
−
spreparowane okazy zwierząt łownych,
−
Poradnik dla ucznia,
−
literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 3
Rozpoznaj, naszkicuj i opisz najwaŜniejsze cechy charakterystyczne tropów
poszczególnych gatunków zwierzyny grubej. W opisach szczególną uwagę zwróć na cechy
róŜnicujące tropy poszczególnych gatunków.
Sposób wykonania ćwiczenia
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
31
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1)
odszukać i przeczytać literaturę na ten temat,
2)
wymienić zwierzęta zaliczane do zwierzyny grubej,
3)
obejrzeć atlasy, ilustracje i fotografie z tropami zwierząt łownych,
4)
rozróŜnić tropy zwierząt łownych,
5)
wykonać szkic tropów,
6)
opisać najwaŜniejsze cechy charakterystyczne tropów poszczególnych gatunków
zwierzyny grubej,
WyposaŜenie stanowiska pracy:
−
papier formatu A4, notatnik, długopis, ołówek,
−
atlasy, ilustracje, fotografie z tropami zwierząt łownych,
−
Poradnik dla ucznia,
−
literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak
Nie
1)
wymienić gatunki zwierząt łownych?
2)
rozpoznać gatunki zwierzyny grubej?
3)
rozpoznać gatunki zwierzyny grubej na podstawie tropu?
4)
rozpoznać gatunki zwierzyny drobnej?
5)
określić na jakie grupy dzieli się zwierzęta łowne?
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
32
4.3. Prowadzenie gospodarki łowieckiej
4.3.1. Materiał nauczania
Podstawowe prace w łowisku leśnym
Łowisko obejmuje teren o zbliŜonych warunkach środowiskowych, w którym bytują
zwierzęta łowne. Prace wykonywane w łowisku leśnym obejmują zadania związane ze
zwiększeniem bazy pokarmowej zwierzyny, dokarmianiem, a takŜe budową i konserwacją
urządzeń łowieckich. Jednym ze sposobów zwiększenia i urozmaicenia bazy pokarmowej
w łowisku leśnym jest zakładanie poletek łowieckich. Poletka łowieckie są to powierzchnie
obsiane lub obsadzone roślinami, które słuŜą zwierzynie za Ŝer. WyróŜniamy poletka Ŝerowe
i zgryzowe. Ich głównym zadaniem jest zwiększenie i urozmaicenie naturalnych baz
pokarmowych w łowisku, a takŜe zatrzymanie zwierzyny w drzewostanach oraz ograniczenie
szkód w uprawach leśnych i polnych.
Przed przystąpieniem do zakładania poletka łowieckiego naleŜy starannie wybrać miejsce
jego lokalizacji. Poletka naleŜy zakładać moŜliwie blisko ostoi i na szlakach wędrówek
zwierzyny. Wybierając konkretne miejsce na poletko trzeba brać pod uwagę następujące
względy:
−
urodzajność i wilgotność gleby – ze względu na dobre plonowanie roślin potrzebna jest
gleba moŜliwie najŜyźniejsza,
−
spokój Ŝerującej zwierzyny – poletek nie naleŜy zakładać przy ruchliwych drogach, przy
torach kolejowych ani w pobliŜu osad ludzkich,
−
moŜliwość szybkiego ukrycia się Ŝerującej zwierzyny w wypadku niebezpieczeństwa –
w pobliŜu poletka powinny się znajdować podszyty lub podrosty dające zwierzynie
schronienie,
−
dobre nasłonecznienie i osłonę od wiatrów.
Po dokonaniu wyboru najodpowiedniejszego miejsca na poletko łowieckie naleŜy
przygotować glebę. Powierzchnia przeznaczona pod poletko musi być wykarczowana.
PoŜądane jest, aby pierwszą orkę wykonać jesienią z pozostawieniem gleby w ostrej skibie
przez zimę. Wiosenna uprawa i nawoŜenie uzaleŜnione są od rodzaju zasiewu na poletku.
W celu określenia zasobności gleby w podstawowe składniki mineralne naleŜy pobrać próbki
gleby. Próbki wysyła się do stacji chemiczno-rolniczych, które na podstawie wyników analiz
opracowują zalecenia nawozowe. Na poletkach Ŝerowych uprawiane są najczęściej
następujące rośliny:
−
dla zwierzyny płowej – koniczyna, seradela, lucerna, łubin słodki, wyka, groch,
kukurydza, Ŝyto, owies, jęczmień, jarmuŜ, buraki i marchew pastewna, topinambur,
ziemniaki,
−
dla dzików – wszelkie rośliny strączkowe, owies, kukurydza, ziemniaki, marchew
pastewna, topinambur, rzepa.
Po przygotowaniu gleby poletko trzeba ogrodzić w sposób, który uniemoŜliwi zwierzynie
wtargnięcie do wewnątrz. Ogrodzenie musi być odpowiednio wysokie i wystarczająco mocne.
MoŜna je wykonać z Ŝerdzi lub siatki leśnej rozpiętej na drewnianych słupkach. Gdy rośliny
na poletku moŜna juŜ udostępnić zwierzynie to likwiduje się ogrodzenie. Likwiduje się tylko
fragmenty ogrodzenia tworząc w nim szerokie przejścia dla zwierząt.
Poletka zgryzowe nazywane teŜ pędowymi zakłada się na słabych siedliskach. Poletka
zgryzowe róŜnią się od poletek Ŝerowych tylko tym, Ŝe zamiast roślin uprawnych sadzi się na
nich krzewy i drzewa liściaste. Ich szybko odrastające pędy dostarczają zwierzynie znacznych
ilości Ŝeru, zawierającego stosunkowo duŜo wody, białka, garbników, witamin,
mikroelementów i soli mineralnych. Na poletkach zgryzowych sadzi się przede wszystkim
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
33
róŜne gatunki wierzb, osikę, topolę, wiąz, kasztanowiec, robinię akacjową, jarzębinę, dzikie
drzewa owocowe, bez czarny i koralowy, jeŜynę, malinę. Wskazane jest, aby na jednym
poletku było moŜliwie najwięcej gatunków odpowiednich dla danej gleby. Technika
zakładania poletek zgryzowych niewiele odbiega od stosowanej zazwyczaj techniki
zakładania upraw leśnych [7, s. 380]. Po wykonaniu orki pełnej lub pasowej sadzi się
najlepiej wieloletnie sadzonki. Więźbę sadzenia zagęszcza się dwukrotnie w stosunku do
normalnie stosowanej w uprawach leśnych. Poletko zgryzowe musi być ogrodzone
i udostępnia się je zwierzynie dopiero po 2–3 latach, kiedy krzewy dobrze się ukorzenią.
Do podstawowych prac wykonywanych w łowisku zalicza się wykonywanie
i konserwację technicznych urządzeń łowieckich. Urządzenia te moŜna najogólniej podzielić
na dwie grupy:
−
słuŜące do dokarmiania zwierzyny,
−
słuŜące do obserwacji i dokonywania odstrzału [7, s. 394].
Urządzenia do dokarmiania to przede wszystkim róŜnego typu paśniki. Najbardziej
funkcjonalne są tradycyjne, dwustronne paśniki drabinowe. Są one proste w konstrukcji. Mają
dwuspadowy dach i umieszczone pod nim drabiny do zadawania karmy objętościowej. Często
do drabin przytwierdza się równieŜ korytka słuŜące do wykładania karmy treściwej lub
soczystej w postaci kiszonki lub okopowych. Wymiary paśnika drabinowego zaleŜą od tego,
dla jakiej zwierzyny jest on przeznaczony. WaŜna jest przede wszystkim wysokość dna
paśnika od ziemi, zwłaszcza jeśli mają z niego korzystać sarny.
Na rysunku 31 pokazano wymiary paśnika drabinowego dla jeleni.
Rys. 31. Paśnik drabinowy dla jeleni (wymiary w cm) [7, s. 395]
Rys. 32. Paśnik drabinowy dla sarn (wymiary w cm) [7, s. 396]
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
34
PodłuŜne paśniki drabinowe powinny mieć urządzenie do sprasowywania załoŜonej
karmy objętościowej. MoŜe to być deska obciąŜona kamieniami i połoŜona na karmie, albo
tak zwany pawęŜ – mocny drąg, który z jednej strony mocuje się drutem do dolnego drąŜka
drabiny, a z drugiej obciąŜa duŜym kamieniem lub betonowym bloczkiem. Wyciąganie
sprasowanej karmy wymaga od zwierzyny pewnego wysiłku i zabiera więcej czasu.
Przygnieciona karma nie jest rozrzucana wokół paśnika na ziemię, a więc nie ulega zdeptaniu
i zniszczeniu.
Do podawania zwierzynie soli słuŜą lizawki. Są to urządzenia o prostej budowie. Bryłę
lub kostkę soli umieszcza się w rozszczepionym palu – spływająca z wodą deszczową sól jest
zlizywana z pala przez zwierzynę. Innym sposobem jest wyłoŜenie soli w wydrąŜonym
otworze na szczycie drewnianego słupka lub w skrzynce zamontowanej na słupku. Lizawki
zakłada się w pobliŜu wody, niedaleko paśników i na szlakach wędrówek zwierzyny płowej.
Miejsce dokarmiania baŜantów nazywa się posypem. Jest to prosty, jednospadowy
daszek oparty na czterech słupkach – dwóch dłuŜszych (80 cm) i dwóch krótszych (40 cm).
Daszek wykonuje się z gałęzi, trzciny, słomy lub mat słomianych. Najodpowiedniejszymi
miejscami na ustawienie posypów na terenie leśnym są halizny, a w polu kępy zadrzewień.
Posyp musi być ustawiony zawsze w pobliŜu zarośli, w których baŜanty mogłyby się
schronić.
Kuropatwy dokarmia się w tak zwanych budkach, składanych zwykle z gałęzi drzew
iglastych lub z mat słomianych czy trzcinowych. Budki takie chronią podaną karmę od
zasypania śniegiem, a jednocześnie są miejscem schronienia kuropatw przed wiatrami
i zamieciami oraz przed atakami drapieŜnych ptaków. Rysunki 33 i 34 przedstawiają budki
dla kuropatw.
Rys. 33. Budka dla kuropatw z mat trzcinowych (wymiary w cm) [7, s. 396]
Rys. 34. Budka dla kuropatw z gałązek świerkowych [7, s. 396]
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
35
Urządzenia słuŜące do obserwacji zwierzyny i polowania to przede wszystkim róŜnego
typu ambony. Ambona to stanowisko myśliwskie wsparte najczęściej na kilkumetrowej
konstrukcji drewnianej, na które wchodzi się po drabinie. Myśliwy znajdujący się na ambonie
nie będzie przez zwierzynę ani zwietrzony, ani zobaczony i ma moŜliwość spokojnego
przyjrzenia się i wybrania odpowiedniej sztuki do odstrzału. Ambony stawia się przy
uprawach, wzdłuŜ granic leśno-polnych, na skraju łąk oraz w starszych drzewostanach
umoŜliwiających skuteczną, daleką obserwację.
RozróŜnia się wiele typów ambon ze względu na ich konstrukcję i budowę: stałe
zadaszone i balkonowe, przenośne wolno stojące i oparte.
Wymiary i konstrukcję ambony stałej, zadaszonej przedstawia rysunek 35.
Rys. 35. Ambona stała zadaszona [7, s. 397]
Ambona wolno stojąca składa się z drabiny, siedziska i podpór usztywnianych
krzyŜulcem. Obrys trzech punktów podparcia stojącej ambony winien tworzyć trójkąt
równoboczny o bokach równych lub niewiele krótszych od wysokości ambony. Taka
konstrukcja pozwala uzyskać wystarczającą stabilność i bezpieczeństwo uŜytkowania.
Wymiary i konstrukcję ambony wolno stojącej przedstawia rysunek 36.
Rys. 36. Ambona wolno stojąca [7, s. 398]
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
36
Dokarmianie
Celem właściwego urządzenia łowiska powinno być stworzenie takiej bazy Ŝerowej, by
w warunkach normalnie przebiegających zim uzupełnianie jej karmą sztuczną było
całkowicie zbędne. Stan zagospodarowania naszych łowisk odbiega jednak daleko od
doskonałości. W tych warunkach zimowe dokarmianie staje się koniecznością [7, s. 387].
Zimowe dokarmianie powinno spełniać dwie zasadnicze funkcje, tj. uzupełnienie ubogiej
w okresie zimowym bazy Ŝerowej i tym samym ułatwienie przetrwania zwierzynie
niekorzystnego okresu bez większych ubytków naturalnych oraz zmniejszenie rozmiaru szkód
wyrządzanych przez zwierzynę w tym okresie w drzewostanach i na polach.
Rodzaje karmy stosowane przy dokarmianiu zwierzyny [8, s. 238]:
−
pasze objętościowe suche – o stosunkowo małej wartości pokarmowej, jednak
pozwalają przetrwać zwierzynie w trudnych warunkach zimowych. Zaliczamy do nich
siano i liściarkę,
−
pasze objętościowe soczyste – oprócz substancji pokarmowych zawierają dość duŜo
wody. Są to ziemniaki, buraki, kapusta, jarmuŜ i kiszonki,
−
pasze treściwe – Ŝołędzie, kasztany, kukurydza, owies, wytłoki buraków cukrowych,
a takŜe specjalne mieszanki pasz treściwych dla niektórych rodzajów zwierzyny.
Liściarka stanowi karmę w największym stopniu zbliŜoną do Ŝeru naturalnego
i atrakcyjną pod warunkiem jednak właściwego zbioru i magazynowania. Na liściarkę
pozyskuje się jednoroczne ulistnione pędy drzew i krzewów w okresie do pierwszej dekady
czerwca. Oprócz właściwego doboru gatunkowego (atrakcyjne, ogryzowe, miękkie gatunki),
istotne jest pozyskiwanie jej z miejsc w moŜliwie duŜym stopniu nasłonecznionych, wtedy
bowiem przedstawia największą wartość odŜywczą. Na liściarkę nadają się równieŜ pędy
malin, słonecznika, topinamburu itp. Pozyskane pędy suszy się pod okapem drzewostanu lub
na siatce w półcieniu, nie tracą bowiem wtedy barwy i liści [7, s. 388].
Dokarmiając zwierzynę nie naleŜy dostarczać zbyt duŜych dawek paszy, gdyŜ moŜe to
prowadzić do zaburzeń trawienia. Lepszym rozwiązaniem jest stosowanie środków
zwiększających moŜliwości Ŝerowania zwierzyny. Dobrze skutkuje ścinanie drzew
z pozostawieniem gałęzi dla zwierzyny oraz odkrywanie z pod śniegu łanów runa leśnego
(zwłaszcza wrzosowisk i jagodzisk) za pomocą pługów śnieŜnych [8, s. 239].
Rodzaje szkód wyrządzanych przez zwierzęta łowne
Szkody wyrządzane przez niektóre gatunki zwierząt łownych polegają na niszczeniu
roślin w uprawach leśnych i uprawach rolnych.
Zgryzanie pędów to szkody powodowane przez jeleniowate (jelenie, sarny, daniele,
łosie) lub zające. Zwierzęta z rodziny jeleniowatych nie mają siekaczy w górnej szczęce,
podcinają więc pęd dolnymi siekaczami i silnym szarpnięciem głowy łamią i odrywają
uchwycone części rośliny (szczytową część pędu głównego, sam pączek szczytowy, igły lub
liście). Grubsze pędy zwierzęta miaŜdŜą zębami trzonowymi. Z tego powodu rany powstałe
wskutek zgryzania przez jeleniowate mają zawsze na brzegach i ścięciu powierzchnię bardzo
nierówną i zwykle postrzępioną. Przy zgryzaniu młodych, słabo zakorzenionych sadzonek
łatwo następuje ich wyrwanie z całym systemem korzeniowym. Z tak wyrwanej sadzonki
zwierzę zjada jedynie część wierzchołkową, pozostawiając dolną. Sarny zgryzają na ogół
tylko wierzchołki pędów, natomiast jelenie, daniele i łosie znacznie dłuŜsze ich odcinki.
Zające zgryzają dłuŜsze odcinki pędów niŜ jeleniowate, grubości do 1cm i na wysokości do
1m od podłoŜa [11, s. 8]. Zgryzione przez zająca sadzonki łatwo jest odróŜnić po przekroju
zgryzienia od szkód wyrządzonych przez jeleniowate. Rany powstałe w skutek odgryzienia
pędu przez zająca mają brzegi równe, jak gdyby wykonane noŜem. Ścięcie jest zwykle
ukośne w stosunku do osi pędu i moŜna na przekroju dojrzeć ślady siekaczy w formie
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
37
parzystych, płytkich rowków. Szkody gospodarcze wyrządzane przez zające najbardziej
dotkliwe są w drzewostanach przebudowywanych, gdzie zgryzane są sadzonki drzew
liściastych. Najmłodsze kilkuletnie sadzonki zostają pokaleczone tak mocno, ze najczęściej
zamierają.
Rys. 37. Sosna spałowana zimą przez jelenia [11, s. 13]
Spałowanie jest to zdzieranie kory z pni drzew, w celu zdobycia pokarmu. Spałują
głównie jelenie i łosie, rzadziej daniele, a sarny tylko wyjątkowo. Uszkodzone miejsca na
pniu, czyli tak zwane spały, mają róŜny wygląd, w zaleŜności m.in. od pory roku, w której
nastąpiło uszkodzenie, oraz gatunku drzewa i zwierzęcia. WyróŜnia się spałowanie letnie
i zimowe, dość znacznie róŜniące się w skutkach. Spałowanie letnie występuje od momentu
wiosennego ruszenia soków. Zwierzę podcina wówczas siekaczami korę, a następnie
szarpnięciem głowy odrywa łatwo oddzielające się jej pasmo. W związku z tym długość spał
letnich moŜe znacznie przewyŜszać zasięg głowy zwierzęcia. Powstałe rany są rozległe
i głębokie. Przy spałowaniu zimowym zwierzę zestruguje siekaczami mało soczystą w tym
okresie korę i łyko. Powstają dość regularne, równoległe do siebie głębsze lub płytsze rowki –
ś
lady siekaczy. Powierzchnia ran powstałych przy spałowaniu zimowym jest zwykle mniejsza
i są one bardziej powierzchowne. Jeśli uszkodzenia te nie obejmują duŜej powierzchni pnia,
to znacznie łatwiej się zabliźniają niŜ letnie [11, s. 9]. W zaleŜności od sprawcy szkód
występują dość wyraźne róŜnice w wyglądzie zimowych spał. Jelenie i łosie zostawiają po
zestrugiwaniu siekaczami kory z pnia ślady podłuŜne, czasem nieco skośne w stosunku do osi
drzewa. Daniele robią krótsze i szersze spały, ułoŜone zwykle skośnie, a dość często nawet
poprzecznie do osi drzewa.
Osmykiwanie, zwane równieŜ obijaniem lub czemchaniem to kolejny rodzaj uszkodzeń
drzew powodowanych przez jeleniowate. Jest ono skutkiem zachowań socjalnych osobników
m.in. znakowania terytorium, okazywania dominacji i nie ma związku z pobieraniem przez
nie pokarmu. Osmykiwanie drzew polega na kaleczeniu i zrywaniu kory wskutek pocierania
pnia lub pędów młodych drzew poroŜem lub czołem. Często zostają teŜ połamane i odarte
z kory boczne gałęzie, a nawet całe drzewka. Uszkodzeniom tym ulegają drzewa w wieku od
kilku do kilkunastu lat i zwykle w ich wyniku zamierają, gdyŜ korę mają zdartą wokół
strzałki.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
38
Rys. 38. Sosna osmykana i złamana przez jelenia w okresie rykowiska [11, s. 11]
W okresie rui i tuŜ przed nią samce jeleniowatych prowadzą tak zwane walki
pozorowane, podczas których uderzają poroŜem w pnie młodych drzew, uszkadzając ich korę
i łamiąc pędy boczne. W podobny sposób zdzierają one poroŜem korę wycierając zamierający
scypuł. Zarówno do wycierania scypułu, jak i późniejszego bicia poroŜem wybierane są
zwykle gatunki rzadkie w danym terenie oraz drzewka wyróŜniające się dobrym wzrostem.
Jeleniowate znakują takŜe zapachowo granice swego terytorium m.in. pocierając czołem
pnie młodych drzew. W ten sposób przenoszą na nie substancje zapachowe, wydzielane
z gruczołów znajdujących się na czole.
Inne szkody wyrządzane przez jeleniowate polegają na wydeptywaniu i tratowaniu
młodych drzew. Ma to miejsce zwykle na szlaku częstych wędrówek zwierzyny
(np. do wodopoju) w ostojach lub miejscach koncentracji w zimie lub podczas godów. Na
skutek przydeptywania racicami rośliny zostają zmiaŜdŜone lub złamane.
Szkody w uprawach rolnych wyrządzają: dzik, jeleń, łoś, daniel, rzadziej sarna.
W Polsce najczęstszymi ich sprawcami są dzik i jeleń. Szkody te polegają na wydeptywaniu,
tratowaniu, wyorywaniu i zjadaniu ziemiopłodów od wczesnej wiosny do późnej jesieni
i obejmują uprawy zbóŜ, roślin strączkowych i okopowych. Znacznie większe od wyjadania,
są często straty związane z wydeptywaniem, tratowaniem, i wyorywaniem roślin. Są one
skutkiem nie tylko przemieszczania się duŜych zwierząt kopytnych w czasie Ŝerowania, ale
równieŜ tworzenia w wielu uprawach ostoi i legowisk [11, s. 15].
4.3.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1.
Jakie są podstawowe rodzaje prac w łowisku leśnym?
2.
Jaka jest kolejność czynności wykonywanych przy zakładaniu poletka łowieckiego?
3.
Czym róŜni się poletko Ŝerowe od poletka zgryzowego?
4.
Jak są zbudowane urządzenia do dokarmiania zwierzyny?
5.
Jakie są rodzaje ambon myśliwskich i czym się róŜnią?
6.
Jakie znasz rodzaje karmy dla zwierzyny?
7.
Co to jest lizawka?
8.
Na czym polega spałowanie, zgryzanie, osmykiwanie?
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
39
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Zidentyfikuj i opisz szkody wyrządzane przez zwierzęta łowne w lesie i uprawach
rolnych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1)
obejrzeć tematyczny film edukacyjny,
2)
obejrzeć próbki drewna z uszkodzeniami powodowanymi przez zwierzynę,
3)
odszukać i przeczytać literaturę na ten temat,
4)
wymienić rodzaje szkód powodowanych przez zwierzynę,
5)
opisać na czym polegają szkody,
6)
wymienić gatunki zwierząt wyrządzających szkody,
WyposaŜenie stanowiska pracy:
−
notatnik, długopis,
−
próbki drewna z uszkodzeniami powodowanymi przez zwierzynę,
−
Poradnik dla ucznia,
−
literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Określ czynności związane z zakładaniem poletka łowieckiego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1)
odszukać i przeczytać literaturę na ten temat,
2)
wymienić kolejność wykonywania poszczególnych czynności,
3)
podać zasady wyboru lokalizacji poletka łowieckiego,
4)
opisać czym róŜni się poletko Ŝerowe od zgryzowego.
WyposaŜenie stanowiska pracy:
−
notatnik, długopis,
−
Poradnik dla ucznia,
−
literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 3
Wykonaj paśnik dla zwierzyny płowej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1)
odszukać i przeczytać literaturę na ten temat,
2)
wybrać odpowiedni projekt paśnika,
3)
zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
4)
przygotować niezbędny sprzęt i materiały do wykonania paśnika,
5)
wykonać paśnik zgodnie z wymiarami podanymi w projekcie,
6)
podać zasady wyboru lokalizacji paśnika w terenie,
7)
wymienić rodzaje karmy dla zwierzyny płowej.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
40
WyposaŜenie stanowiska pracy:
–
notatnik, długopis,
–
Poradnik dla ucznia,
–
literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia,
–
deski i drewniane listewki, gwoździe, wkręty,
–
młotki, miarka, wkrętaki, poziomica, piła do drewna,
–
papier ścierny, ołówek stolarski, rękawice ochronne.
Ćwiczenie 4
Wykonaj budkę dla kuropatw.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1)
odszukać i przeczytać literaturę na ten temat,
2)
wybrać odpowiedni projekt budki,
3)
zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
4)
przygotować niezbędny sprzęt i materiały do wykonania budki,
5)
wykonać budkę zgodnie z wymiarami podanymi w projekcie,
6)
podać zasady wyboru lokalizacji budek dla kuropatw w terenie,
WyposaŜenie stanowiska pracy:
−
notatnik, długopis,
−
Poradnik dla ucznia,
−
literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia,
−
drewniane listewki, mata trzcinowa, gwoździe, drut,
−
młotek, miarka, piła do drewna, papier ścierny, ołówek stolarski, rękawice ochronne
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak
Nie
1)
określić czynności związane z zakładaniem poletka łowieckiego?
2)
określić zasady dokarmiania zwierząt?
3)
wykonać paśnik dla jeleni?
4)
wykonać budkę dla kuropatw?
5)
rozpoznać szkody wyrządzane w lesie przez zwierzynę?
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
41
5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ
Instrukcja dla ucznia
1.
Przeczytaj uwaŜnie instrukcję.
2.
Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3.
Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4.
Test zawiera 20 zadań. Do kaŜdego zadania dołączone są 4 moŜliwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.
5.
Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki naleŜy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.
6.
Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7.
Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóŜ jego rozwiązanie
na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
8.
Na rozwiązanie testu masz 45 min.
Powodzenia!
ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH
1. śywicę sosnową pozyskuje się
a)
w procesie suchej destylacji drewna.
b)
przez systematyczne nacinanie i zbieranie Ŝywicy z Ŝywych sosen na spałach.
c)
przez zakładanie spał na ściętych sosnach.
d)
przez systematyczne nacinanie i zbieranie Ŝywicy ze ściętych sosen na spałach.
2. Cetyna to
a)
nazwa Ŝywicy świerkowej.
b)
uiglone gałązki sosnowe, świerkowe, jodłowe.
c)
ozdobne gałązki kruszyny.
d)
kora pozyskiwana z kruszyny.
3. Rośliny zielarskie zbiera się
a)
do duŜych plastikowych toreb i ugniata.
b)
podczas bezdeszczowej pogody, w słoneczne dni, po obeschnięciu rosy.
c)
zawsze w całości, razem z korzeniami.
d)
tylko w rezerwatach przyrody.
4. Owoce borówki czernicy naleŜy zbierać
a)
po pierwszych przymrozkach.
b)
za pomocą specjalnych narzędzi zwanych grzebieniami.
c)
do przewiewnych koszy lub łubianek.
d)
w czasie deszczowej pogody.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
42
5. Do cennych surowców zielarskich zaliczamy
a)
owoce konwalii majowej.
b)
kwiaty bzu czarnego.
c)
kwiaty Ŝurawiny.
d)
kwiaty kruszyny pospolitej.
6. Jadalne owoce ma
a)
wrzos.
b)
kruszyna pospolita.
c)
berberys zwyczajny.
d)
konwalia majowa.
7. Grzyby naleŜy zbierać
a)
obcinając same kapelusze.
b)
wykręcając trzon z kapelusza.
c)
dokładnie rozgarniając ściółkę leśną w miejscu zbioru.
d)
delikatnie wykręcając z podłoŜa cały owocnik.
8. Grzyby trujące róŜnią się od jadalnych tym, Ŝe
a)
mają zawsze gorzki smak.
b)
mają blaszki na spodzie kapelusza.
c)
zawierają groźne dla Ŝycia lub zdrowia ludzi związki chemiczne.
d)
po dotknięciu ciemnieją.
9. Do zwierzyny grubej zalicza się
a)
sarny i dziki.
b)
sarny i zające.
c)
lisy i dziki.
d)
lisy i borsuki.
10. Na poletku zgryzowym sadzi się
a)
ziemniaki.
b)
kukurydzę i owies.
c)
krzewy i drzewa liściaste.
d)
krzewy i drzewa iglaste.
11. Dwustronny paśnik drabinowy jest przeznaczony do
a)
dokarmiania zwierzyny płowej.
b)
dokarmiania dzików.
c)
dokarmiania baŜantów.
d)
wykładania paszy treściwej.
12. Budki dla kuropatw
a)
ustawia się w gęstych młodnikach, aby ułatwić kuropatwom zakładanie gniazd.
b)
ustawia się na polach, aby dokarmiać kuropatwy.
c)
ustawia się na polach wczesną wiosną, aby ułatwić kuropatwom zakładanie gniazd.
d)
ustawia się w gęstych młodnikach, aby dokarmiać kuropatwy.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
43
13. Ambona słuŜy do
a)
chwytania Ŝywych zwierząt.
b)
dokarmiania jeleni.
c)
słuŜy do obserwacji zwierzyny i polowania.
d)
wypłaszania zwierząt w trakcie polowania.
14. Pasza objętościowa sucha
a)
zawiera duŜo substancji pokarmowych.
b)
zawiera mało wody i mało substancji pokarmowych.
c)
zawiera duŜo wody, a mało substancji pokarmowych.
d)
zawiera mało wody i mało substancji pokarmowych.
15. Liściarkę przygotowuje się
a)
z suszonej koniczyny.
b)
ze zgrabionych jesienią liści.
c)
z suszonych liści buraków cukrowych.
d)
z suszonych młodych pędów drzew i krzewów liściastych.
16. Lizawki wykonuje się
a)
dla lisów.
b)
w celu podawania zwierzynie soli.
c)
z metalowego koszyka, w którym umieszcza się bryłę soli.
d)
na grubym drzewie nacinając skośnie jego pień.
17. Osmykiwanie polega na
a)
obgryzaniu młodej kory przez zające.
b)
odgryzaniu pędów wierzchołkowych drzewek w uprawach przez jelenie.
c)
zrywaniu kory przez pocieranie pnia poroŜem.
d)
obgryzaniu młodych pędów przez jelenie.
18. Spałowanie to rodzaj szkód powodowany przez
a)
zające.
b)
jeleniowate.
c)
dziki.
d)
zające i sarny.
19. Muchomor sromotnikowy
a)
ma róŜowe blaszki i rozdętą podstawę trzonu w pochwie.
b)
ma białe blaszki i rozdętą podstawę trzonu w pochwie.
c)
ma róŜowe blaszki i nieprzyrośnięty do trzonu pierścień.
d)
ma czerwony kapelusz i prosty, długi trzon.
20. Trop dzika róŜni się od tropu jelenia tym, Ŝe
a)
jest duŜo mniejszy.
b)
ma wyraźnie odciśnięte ślady szpil.
c)
ś
lady przednich i tylnych nóg nigdy się nie pokrywają.
d)
jest idealnie okrągły.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
44
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko ...............................................................................
Pozyskiwanie produktów ubocznych lasu oraz prowadzenie gospodarki
łowieckiej
Zakreśl poprawną odpowiedź.
Nr zadania
Odpowiedź
Punkty
1
a
b
c
d
2
a
b
c
d
3
a
b
c
d
4
a
b
c
d
5
a
b
c
d
6
a
b
c
d
7
a
b
c
d
8
a
b
c
d
9
a
b
c
d
10
a
b
c
d
11
a
b
c
d
12
a
b
c
d
13
a
b
c
d
14
a
b
c
d
15
a
b
c
d
16
a
b
c
d
17
a
b
c
d
18
a
b
c
d
19
a
b
c
d
20
a
b
c
d
Razem:
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
45
6. LITERATURA
1.
Bouchner M.: Przewodnik Śladami zwierząt. Multico, Warszawa 1992
2.
Dreyer E., Dreyer W.: Las. Multico, Warszawa 1995
3.
Głowacki S.: Leśne uŜytki uboczne źródłem dodatkowych dochodów Lasów
Państwowych. Biblioteczka leśniczego zeszyt 171. Wydawnictwo Świat, Warszawa 2002
4.
Głowacki S.: Surowce i produkty uboczne otrzymywane z drzew leśnych. Biblioteczka
leśniczego zeszyt 249. Wydawnictwo Świat, Warszawa 2007
5.
Głowacki S.: Zasoby leśnych surowców ubocznych oraz moŜliwości ich wykorzystania
przez LP. Biblioteczka leśniczego zeszyt 174. Wydawnictwo Świat, Warszawa 2002
6.
Grzywacz A., Staniszewski P.: Wiem co zbieram w lesie. Multico, Warszawa 2003
7.
Krupka J. (red.): Łowiectwo. PWRiL, Warszawa 1998
8.
Nusslein F.: Łowiectwo Podręcznik. Galaktyka , Łódź 2005
9.
Okołów G.: Zbieramy grzyby Przewodnik do plecaka. Multico Warszawa 2006
10.
Stichmann W., Kretzschmar E.: Spotkania z przyrodą Zwierzęta. Multico, Warszawa
1998
11.
Szukiel E.: Ochrona drzew przed roślinoŜernymi ssakami. CILP, Warszawa 2001
12.
Szwedler I., Sobkowiak M.: Spotkania z przyrodą Rośliny. Multico, Warszawa 1998
13.
www.wikipedia.org
14.
www.wildpark-schorfheide.de
15.
Archiwum Nadleśnictwa Zwoleń – fotografie
Czasopisma:
−
Echa leśne,
−
Głos lasu.